InfoHub Logo

(poves)

Ol ekinshi búıirine qaraı aýdarylyp jatty, — sol ıyǵy uıyp qalǵan eken. Uıqysy shaıdaı ashylsa da turǵysy kelmedi. Áli tym erte bolatyn, tańǵy bozǵyl jaryq kıiz úıge endi-endi ǵapa syǵalaı bastaǵan, maı aıynyń aıaǵy bolsa da taýly ólkeniń syzdy salqyny tula boıyn tońazytyp, ıyǵyn syrqyratyp jiberdi. Jeıdesi tym juqa edi. Ol kórpesiniń shetin sıpalap taýyp, ıyǵyn qymtaı tústi. Kózin jumyp taǵy da biraz myzǵyp alǵysy kelgen.

Tynyshtyq. Tańǵy alakeýim shaqtyń tuńǵıyq tynyshtyǵyn tyrs etip buzar eshteńe joq tárizdi. Kógildir shyńdary kókti tiregen asqar taýlar da, onan bylaıǵy kósile túsip bir sheti sonaý sheksiz kókjıekpen ulasyp jatqan shalqar dala da áli múlgigen uıqy qushaǵynda. Basy álgi muzdy shyndardan sansyz bulaq bop bastalyp kep bir arnaǵa toǵysqan taý ózeni sol shalqar dalany qýalap ketedi. Ol bulaqtardyń toǵysar tusy osy úıdiń shyǵysynda on bes shaqyrymdaı jerde, Sol tusta tóńiregin jaqpar tastar qorshaǵan tereń quzar ańǵar bar. Shyńjań men Qazaqstan jerin ekige bólip turady. Álgi taý ózeni sol aradan bastalyp áýeli batysqa qaraı zańǵar shyńdardy jaǵalaı aǵady da, kenet betin teristikke qaraı kilt buryp, álgi, jazda qatalaǵan ystyq, qysta úskirik jaılaǵan shalqar dalany boılaıdy.

Jol-jónekeı eki jaǵy birdeı shilik tal men arsha, úıeńki syıysqan bıik jarqabaq. Tar qyspaqqa kóngisi kelmeı bulqynǵan taý ózeni eki jaq jarqabaqty kezek tepkilep, aǵashtardy túp-tamyrymen qoparyp týlap aǵady. Keıde jel mújigen zil jartastardy da qaǵyp áketip, domalatyp, ılektep jiberedi. Ózenniń saǵasynan bastap sonaý jazyqqa shyǵyp jýasyp, momaqan aǵatyn uzyna boıyna ótkel beretin bir ǵana tusy bar. Ol Qarasuńqar kópirinin tusy.

Jazyqtan kelgen barlyq súrleý, soqpaq ataýly osy kópirge jetip túıinshekteledi de, onan ári etken soń, qaıtadan, tarqatylǵan órimdeı taram-taram bolyp taýǵa, jaılaýǵa qaraı ketedi.

Súrleý joldar jylyna úsh aı ǵana jandanady. Qazir qulazyp bos jatyr, Erteń, ıakı bir aptadan soń qyryqtyqtan shyǵyp toǵytýdan ótken, dári sasyǵan otarlar osy aradan qaptaı jaıylyp kóshedi.

Al ázirge tóńirek tegis múlgigen tym-tyrys kúıinde, eger týlap aqqan taý ózenniń saryny bolmasa, shóptiń qalaı ósip, jýyndyq qalaı gúl ashqanyna deıin estýge bolar edi.

Qyzyl gúl búrleriniń birtindep oraýy jazylyp, qalaı gúl ashatynyn qart oısha dolbarlaǵan. Sonysyna ózi sál kúle túsip, ózenniń birqalypty sarylyna qulaq tosty.

«Túnge qaraı etekke túsetin syz tuman jýsandy dalany shyqqa bóktirip, endi jyljyp taýǵa órmelep bara jatyr-aý, qazir», — degen oı keldi qartqa.

Ol kózin ashyp jatqan. Tań raýany appaq bolyp, túńdikten búkil kıiz úıdiń ishin jap-jaryq etip tur.

Turyp ot jaqsa da bolar edi. Tek káriliktiń men deıin degeni me, álde jalqaýlyq pa kejegesinen tartqam, áıteýir qımyldaǵysy kelmeıdi. Sońǵy kezde osyndaı bir jaman ádet ıektep júr. Osy kúni qylań bergen tańmen qatar jarysa turyp, shyndardyń tasasynan jarqyraı kóterilgen kún sáýlesimen juldyzdardyń birtindep qalaı sónetinin kerýdi de qoıǵan. Ádettegideı oıanýyn erte oıanatyn da jyly tósekten turǵysy kelmeı, ótken-ketkendi esine túsirip, ómir jaıly ózimen-ózi sóılesip jatqandy unatatyn. Keı kúni erteńgisin oǵan ózin-ózi kúnádan aqtaldym, jastyqtyń saldarynan ańǵyrttyqpen jibergen bir kezdegi qatemdi túzettim degen oı oralatyn...

Bir oqıǵadan ekinshi oqıǵa týyndap, jora-joldastarynyń birin esine alsa oǵan ilese basqalary da esine túsip, osylaısha ótken ómiri birinen keıin biri kóz aldynan tizbektelip óte beredi, sondaıda andaýsyz ystyq jas ájimdi betinen jol syzyp jastyǵyna tamyp jatady. Kóziniń jasyn jeńimen súrtip, bas jaq tusynda ilýli turǵan oramalǵa qınala qol sozatyn. Keıde kúlkili bir jaılar esine túskende qart únsiz ǵana kúlimsirep qoıatyn.

Osy tańerteńgi tátti qıalǵa shomǵan shaǵyn ylǵı da syrttaǵy aty buzady. Kıiz úıdiń irgesine kep pysqyrynyp, jer tartyp turyp alady. Qart oǵan kúnde bir ýys suly alyp shyǵyp tógedi. Búgim qashyqtaý jaıylyp ketý kerek, atynyń da dúbiri estilmeıdi.

Qart búgin túńdikten kúnniń ótkir sáýlesi túsip, kópirdiń kúzetshisi dep kolhoz bergen eski qosaýyz myltyǵyna sol kúnniń sáýlesi shaǵylysqanǵa deıin qozǵalǵan joq.

Aqyry ol jaılap turyp, asyqpaı kıindi de, ortadaǵy oshaqqa keshe keshten daıyndap qoıǵan qý butalar tutatty. Tútin túńdikten shyǵyp tike kóterildi, búgingi kúnniń jelsiz, ashyq bolatynynyń belgisi edi.

Mosyǵa keshkisin sý toly, ys basqan qara sháýgimdi ildi. Ádetinshe otqa alaqanyn qaqtap jylytpaq bolsam da, onysyn qoıyp, kıiz úıdiń ishine oılana kóz jiberdi, asyqpaı radıoqabyldaǵyshqa keldi. Bul Aıgúldiń syılaǵan syıy edi. Al muny jóndep, batareıalaryn ózgertip bergen aýyldaǵy pochtanyń bastyǵy. Ózi kep te sóılegen joq bý qabyldaǵysh. Tez buzylyp qalǵan.

Ózenniń jaǵasynda jaıylyp júrgen aty basyn jerdeı kóterip aldy da ıesin kórip, tez qarsy júrdi. Qart ýysyndaǵy sulyny taqtaıdaı tegis tastyń ústine ákep tókti. Sulyǵa qaraı jelip kelgen atynyń jalynan sıpap qoıdy. Onan soń shapanyn tastap, jeńderin qaıyryp, jeıdesiniń jaǵasyn alshıta ashyp, taý ózeniniń muzdaı sýyna jýynýǵa bet aldy.

Kún sáýlesi ózen aǵyp jatqan ańǵarǵa áli túse qoımaǵan. Kıiz úıden beri asa qoıǵan joq, beleń - beleń bop jatqan keı tustarynda uıysqan alma aǵashtar ósken, kóktemniń eń jomart gúli qyzyl-kúreń jýyndyq tutasqan bókterden kún sáýlesi áli de alys edi. Shyqqa shylqyǵan taý shalǵyny qarttyń etigin jýyp berdi, betine salqyn lep kelip, kókiregi tunyq aýaǵa toldy, tabıǵattyń, sulýlyǵyn, ómirdiń ásemdigin pash eter sezimge bóledi.

Qart shyq basqam shóp ústinde teńbil iz qaldyryp kele jatty. Asyqpaı, etiginiń tumsyǵymen birli-jarym kezdesip qalǵan qyzyl búldirgenniń japyraqtaryn abaılap ashyp qoıyp keledi. Mine, birneshe búldirgen taýyp, múıizdengen alaqanyna saldy. Ýyljyǵan búldirgender sap-salqyn edi. Solarǵa qaraı turyp qart álde baıalyshtyń, álde qaraǵannyń ańqyǵan ıisin sezgendeı boldy. Biraq bul óńirde baıalysh ta, qaraǵan da óspeıtin. «Jaqpar tastardy jaryp esken arshanyń shyryn ıisi bolar» dep túıdi qart, taý arasyndaǵy ańǵarǵa kóz tige turyp.

Ózenniń arǵy betine taıaý ańǵardyń bastalar tusynda qaý basqan eski qorǵandar tur. Ústińgi jaqtarynda tot basqan tájge usap mazarlary kórinedi. Kıiz úıden álgi mazarlarǵa qaraı kópir arqyly jalǵyz aıaq súrleý barady.

Qart kópirge taıap kep tik jardan qashan jasalǵan baspaldaqpen sýǵa tústi. Aıaǵyna orala bergen tóbetti ıterip tastap, ýysyndaǵy búldirgendi taý japyraqtyń betine tókti de alaqanymen sýdan ilip aldy. Muzdaı sý uıqy ataýlynyń iz-túzin de qaldyrǵan joq. Beti-qolyn jýyndy. Keń shalbarynyń qaltasynan kóldeı bet oramalyn alyp asyqpaı súrtindi... Jaınamazyn shyq basqan shóptiń ústine jaıyp jiberdi de, betin Meke jaqqa berip azanǵy namazyn oqydy. Tek osydan keıin ǵana:

Bissimillá!.. — dep búldirgennen aýzyna saldy. Mańdaıyna sap, dámin alyp sora turyp, kópirdiń tireýlerine uzaq qarady. Temir tireýler myzǵymastaı myqty edi, aǵyndy sý pyshaqpen tilingendeı qaq aıryla kóbik shashady. Kópirdiń ústi de myqty. Kúni keshe ǵana qart eski syrǵaýyldaryn alyp tastap ornyna jańalap kókirekten qıyp salǵan, ústine tal jaýyp, topyraq tastap, túımeshtep qoıǵan. Jazataıym sel júrip, tasqyn áketpese uzaq -aq turatyn syqyldy. Bul kópirden otar - otar qoı, kósh artqan túıeler etedi. Árıne, máshıne etpeıdi. Óıtkeni munan ári báribir úlken jol joq, taram-taram bop taýǵa órmelep ketetin soqpaqtar ǵana.

«Tek tasqyn bolmasa eken... Shopandarǵa kórim bolar edi de. Kópirden ótisimen maldaryn kók jaılaýǵa órgizip jiberer edi. Áı, biraq osy kúni jaılaý da burynǵydaı emes-aý. Qıyn...» — degen oı oraldy qartqa, aýyr kúrsinip, kıiz úıge qaraı aıańdady.

Kıiz úıge ol kirgen kezde burqyldaı qaınaǵan sháýgimniń qaqpaǵy shyldyrlap, laýlaǵan otqa asyp tógilýde eken. Ot shyjyldap, tútindep, qoqyrsyp jatyr.

Qart sháýgimin mosydan alyp qoıdy. Kebejeden úndi sháıi toly temir qalbyrdy aldy, keregede ilýli turǵan taba nan, qurt, qant salynǵan qorjyndy túsirdi...

Erteńgi shaıyn asyqpaı otyryp bappen ishti. Qaıyrýly esiktiń kózinde mólıe qarap tóbeti jatty.

— Áı, ıttiń balasynyń degen emes pe... Adamnan qaıyrym kútýmen - aq ótersiń. Biraq sol adamnan qaıyrym bola qoıar ma eken? —dep kúńkildedi qart. Ózi ıttiń aldyna bir qurt pen bir japyraq nan laqtyryp tastady. Maǵan nemenesin mólıesiń! Qaıyrymdy dep oılaısyń - aý meni? Áı, qaıdam. Ómir boıy jurtqa jaqsylyq isteımin dep tyrashtanǵanymdy qaıteıin, sóıtsem sonymnyń bári zalal ǵana bop otyrypty ǵoı, — dedi ol dastarqanyn jınastyryp. — Endi mine, men aqymaq sonyń bárin qartaıǵanda ǵana uqtym emes pe, jurttyń bári óz aqyldarymen emes, meniń ǵana aqylymmen ómir súrsin dep ıt áýre boldym - aý. Jeruıyq izdep áýlekilengenderge qosylyp, mynaý kógildir taýdan asyp, arǵy betke kettim... Sóıtip aljastym ǵoı.

It toıǵan jerine, er týǵan jerine degen naqyl sanama kelse, sonda. Jaryqtyq, babalarymyz jat elde sultan bolǵansha, óz elinde ultan bol dep, bekerge aıtpaǵan - aý. Sen ekeýmiz ne kórip, ne keshpedi. Arǵy bette de turyp kórdik, endi bergi bette de turyl jatyrmyz. Ondaǵy da baǵy zamannan beri naımandarǵa qonys bolǵan óz aýylymyz edi, bul jaqta da... Qoı, týralyq endi. — Qart úı irgesine súıeýli ketpendi alyp, júzin baıqap kórdi de, kópirge qaraı ketti.

Tóbet ıesin biraz jer shyǵaryp saldy da, onan keıin úıge qaıta oralyp, bosaǵa aldyna kep, tumsyǵyn aldyńǵy eki aıaǵyna súıep jatyp qaldy.

Qart ıttiń keıin qap qoıǵanyn ańdaǵan joq, kópir ústinde sál aıaldap, jaqtaý aǵashtaryn yrǵap kórdi de, onan ári qorǵandarǵa qaraı bet aldy, tóbelerinde qısyq qylyshtar men aıshyqtary shoshaıǵan atamzamanǵy eski rý tańbalary men belgisiz oıý-órnekter salynǵan, arabsha jazýlarǵa taıap keledi.

Qorǵandar sany jeteý edi, jazyq jonnyń bastalar tusy taý ózeniniń bıik qabaǵynda eshbir tasqyn - selge aldyrmaıtyn qyranda tur. Shetki qorǵannyń ústinde eń úlken ǵımarattyń qaldyqtary jatyr.

Qart qyrqanyń tóbesine kóterildi. Qulpy tastardyń arasymen uzaq júrdi. Biri bir jaǵyna qaraı jantaıa qısaıyp qaý bassa, keıbiri kezinde taýdan ákep, batyrdyń basyna máńgilik eskertkish etip tik ornatqan kúıinde myzǵymastan tur. Qart jazýlarǵa úńile qaraı júrip, mazarlardan ýaqyt salmaǵymen shetinep túsken tórt buryshty túzý kesekterdi bir jerge jınastyryn qoıdy.

— Bismillá... —dep ketpenmen eptep qana túbine bir top kesek úıilip qalǵan qora sorany shaýyp tastady...

Ýaqyt jyljyp etip jatty: bir saǵat ótti, eki saǵat ótti. Arqasyn kún kúıdirip sharshaǵandaı bolǵan soń ol bel jazyp, ishine qaraı qulap tereń apanǵa aınalǵan, ishin shirigen shóp basqan qabirdiń irgesindegi, arasyna qalyń qalaqaı ósken, úıindi tastyń ústine otyra ketti. Shirik astynan qalaqaı qaýlap ósipti. Qart terip súrte otyryp kózimen tebetin izdeı bastady.

— Ábden qartaıǵan. Kópirden beri ótýge de erinedi. Kıiz úıdiń irgesine jete bere taǵy da uıqyǵa bas qoıǵan shyǵar, — dep kúbirledi.

Ózenniń arǵy betine kóz salǵan. Aty sýǵa túsip baryp shulǵyp shybyndap tur eken. Tóbeti kıiz úıge súıkeı bastady.

Qartaıǵan soń jyldan jylǵa bozań tartyp bardy, — dedi qart taǵy da, onan soń óz áreketine qaıtadan kiristi.

Kún sáskege kóterilgen. Jyly shýaq shyqtardy ushyryp, endi shóp baǵanaǵydaı etikti jýýyn qoıǵan. Kún ysı bastady dedi. Zıarattyń bir qýysyna salǵan uıasyn qorǵap aralar yzyńdaıdy. Kúnsigen qyzǵaldaqtyń ústinde jalp-julp etken kóbelekter júr, álde qaıdan shyrqaý bıikten boztorǵaı shyryldaıdy.

Shóptiń arasyn ashyp, jantaıyp jatqan qulpytasqa úńile bergen qarttyń qolyn qalaqaı shaǵyp alǵan.

— Opyraı, ashtysyn qaraı kór. Seniń jónińdi onda qalaı tabaıyn, — dep qart ketpenin alyp, qalaqaıdy shaýyp tastady.

Ashyq qalǵan jerden qap-qara bop shirigen aǵashtyń túbiri kórindi.

— Astapyralla! — dedi qart ketpenin tastaı berip.

— - Báse, zıarattyń basyna aǵash otyrǵyzbaǵanda qalaı eken dep em - aý... O, alla, osynda esken aǵashty da shapqandary ma, sonda? Óli arýaqqa aǵashtyń saıasy kóptik qylady dedi me eken?.. Áı, adamnan jamandyq artylmas...

Qart kópirge, odan arǵy jaǵaǵa kóz tastady. Osynda muny jibererinde kolhoz bastyǵy kópirdi jylda sý alyp ketedi dep edi. Sý qatty tasıdy. Bergi bette aǵash joq. Al jabaıy alma men kókterek ósetin arǵy jaǵaǵa kópirsiz ótý qıyn.

Iá, osynyń bári myna sýdyń kesirinen de. Atyp bekerge Tentek dep qoımaǵan ǵoı. Myna kópirdi de alyp ketpeı turǵanda, shopandar keshi jetse kórim bolar edi.

Ol mal keletin jol jaqqa tesile uzaq qarady. Kókjıekte shalqar dalanyń aspanmen astasar sheginde munartqan taý silemi kórinedi. Al odan beride qulazyǵan elsiz jazyq. Gúl kórpesin qymtana jamylyp, bir qalypty baıaý tynystap, tátti uıqyda manaýrap jatqan tárizdi. Keı tusy kógildir maqpalǵa oransa, keı tustar kóz tundyrǵan qyzǵaldaqtardan alaýlap jatqandaı bolady. Sol sıaqty maqpaldyń da, alaýlaǵan alqyzyl da ara -arasynan kúmis aıdyn kúndiz qalǵan sáýlesi bop dalanyń boz jýsany kórinedi.

Bıyl oı men qyrdyń bárinde de jýsan bitik ósken. Qazir maı aıynyń aıaǵynda boz kilemshe túrlenip, aıyryqsha qulpyryp jatyr. Kermek ıisi tynysty qytyqtap burqyrap, et -júrekti ezerdeı kúıge túsirip tur...

Ketpenin ıyǵyna salyp, eńiske túsken qart eki túp jýsandy julyp aldy, —jer jumsaq eken. Sabaǵynan qysa ustap búrlerin betine basqan, jup-jumsaq bop betin qytyqtady, súıkimdi bir dymqyldyq seziledi, qart boıdy sergiter kermek ıisti keýdesin kere qushyrlana jutty.

Qart mazarlarǵa qaıta kóterildi. Bir ýys jýsandy qysyp ustaǵan kúıde typyr etpeı uzaq otyrdy. Mynaý oıý-órnekti qulpytastar men qulaǵan mazarlardyń ortasynda ózi de solarmen birige bitisip oryn tepken sıaqty kúıde edi...

Onyń birqalypty samarqaý oıyn bul óńirge beıtanys bir gýil bólip jiberdi. Qart tańyrqaı jan-jaǵyna kóz tastaǵan, biraq eshteńe kóre almady. Gýil kúsheıe túsip, motordyń dúriline uqsaı bastady. Qarasuńqar basyn kótergen, endi ǵana baıqady, aspanda vertolet qalyqtap keledi eken.

Úlken temir ınelik kúshti daýyl ushyrǵandaı taý jaǵalap qalyqtap keledi. Áne, kıiz úıdiń tóbesine de jetti. Tóbet úıdi aınala aspanǵa qarǵyp, arpyldap úrip dyzalaqtap júr. Motor úni tómen túsedi. Shybyndap turǵan at ta basyn arǵymaq keıkıtip, pysqyrynyp, ózendi jaǵalaı úrkip barady.

Vertolet bolsa dál kıiz úıdiń tóbesine kep sazdy jerdiń ınelikteı bir ornynda qalyqtap turyp aldy. Esigin de ashqan, qartqa bireý basyn shyǵarǵandaı bop kórindi. Álginiń qolynan birdede jarq etkendeı boldy. Mashına kúrt tómendeı bastady. Qarttyń qolyndaǵy ketpen túsip ketken. Vertolet bir sátke júrisin baıaýlatty da onan soń qaıtadan aspandap ketti.

Qart kıiz úıge qaraı asyqqan. Vertolet joǵary kóterilip, endi beri qaraı ushty. Qorǵandardyń ústine kep aınala bastady. Endi Qarasuńqar kabınadan bireýdiń basyn qyltıtqanyn, qolyndaǵy zatynyń jarq-jurq etkenin anyq kórdi. Vertolettiń bıiktigi qorǵandaǵy árbir qulpytasty anyq kóretindeı deńgeıde edi. Ústindegi adam buǵan qol bulǵaǵandaı boldy da munan ári vertolet qaıta aspandap uzap kete bardy.

Shekarashylar boldy ma eken? — dep oılady qart. Biraq olar búıtip bir orynda aınalsoqtap ushpaýshy edi. Jáne kóbine atpen júretin. Ózderine baıaǵydan belgili eski mazardy qarap nesi bar olardyń. Álgi basyn qyltıtyp kóringen adam da shekarashy sıaqty emes-aý...»

Osylaısha oı ushyna jete almaı dal bolǵan kúıde ol kıiz úıge bettedi. Sháýgimdegi qaınaǵan sýǵa biraz kúrt ezip ishti de sýsynyn qandyryp, kúnniń aptaby qaıtqansha, bir mezgil myzǵyp alý úshin jastyqqa jantaıdy. Biraq uıyqtaı almady.

Álgindegi vertolettiń sonsha shúıligip kep, osy óńirden shuqshıa ushyp ótýi, qóńilin oıran-asyr ǵyp qaıdaǵy - jaıdaǵyny esine túsirip ketken sıaqty. Anaý jyldary, bul arǵy bette Muqannyń sarbazdarynyń qatarynda sary aıaqtarmen soǵysyp júrgende, birde kútpegen jerden bulardyń taýdaǵy bekinisteriniń ústimen óstip aınalsoqtap qalyqtap ushyp ótken bolatyn, sonyń artynsha bulardyń lagerine sary aıaqtar urymtal shabýyl jasap, túgeldeı qyra jazdap edi. Attary bop ázer jan saýǵalap qutylǵan. Sonda álgi samolet aspannan bulardy shúılige qýyp, pýlemetten aq boratqan bolatyn. Shynyn aıtqanda mundaı «qustan» jaqsylyq kúter jaıy joq edi munyń.

* * *

Kabınada ekeý otyrǵan. Ushqysh pen qolynda fotoaparaty bar jolaýshy. Jolaýshy jigit esiktiń kózindegi ilmekke belbeýmen baılanyp, oń qolymen oryndyqtan myqtap ustaǵan kúıde, sol qolyndaǵy apparatpen tómende jatqan jondardy sýretke túsirip keledi.

— Batyrov joldas, anań qarańyz, bir adam kórinedi. Sirá, kıiz úıdiń ıesi bolar, —dedi ushqysh jigit.

Alaıda jolaýshy jigit jaýap qatqan joq. Onyń eki kózi tómendegi bir-birine irgeles oryn teýip jarty sheńber jasap jatqan qorǵandarda edi. Eń úlken, jetinshi qorǵan dál ortada denniń tóbesine salynypty. Sol búıirdegi úsh tóbeshik pen oń búıirdegi úsh tóbeshik ken jazyqqa qaraı alqa qotan jalǵasqanda, álgi ortadaǵy qorǵan taý jaqqa qaraı súıirlene ornalasqan. Tabıǵat óz tarapynan tóbeshikterdi búıtip qolmen qoıǵandaı etip ornalastyrýy tipten múmkin emes edi. Jáne ol tóbeshikterdiń molalar men mazarlar úshin ádeıilep qoldan jasalmaǵany anyq. Molalardan áldeqaıda buryn paıda bolǵan.

Tóbeshikterdiń ortasy tep-tegis jazyq alań. Qalyń qoldy osy alańǵa ornalastyryp, toı-dýman jasaýǵa bolatyndaı keń edi.

— Ǵajap! Osynsha qorǵandy qoldan turǵyzý úshin qanshama adam kerek boldy eken deseńshi? Jáne ol úshin turǵyzdy eken? — degen ushqysh jigit. — Al, Batyrov joldas, endi qaıtýym kerek. Sizdi myna kıiz úıde qaldyraıyn ba?

— Joq, — dedi Batyrov. — Sirá, men tym asyǵys shyqqan bolýym kerek... ekspedısıa bul tóńirekte kórinbeıdi. Áli aýyldan shyǵa qoımaǵan bolar, olar.

Vertolet shaıqalaqtap ketkende, Batyrov esikten ushyp túse jazdady.

— Abaıla! — dep daýystap jiberdi ushqysh. Onan som mashınasyn qalypty túzý kúıge túsirip. — Jeter, endi esikti jabyńyz! — dedi qaıtadan «sizge» kóship.

— Meni Qarlyǵashtyń mańaıyna, tas jolǵa túsirip ket. Al Anashqa sálem aıtarsyń. Kómekteskeni úshin rahmet. Jomart aýylda qaldy dersiń.

— Sizdiń atyńyz Jomart pa? Men siz týraly estigem, Anash Aqanovıch aıtqan bolatyn. Ol kisi aýdandyq partıa komıtetinde eki jyldam beri sekretar bop isteıdi emes pe. Ótkem qysta talaı ret qysqy mal jaıylymyndaǵy shopandarǵa birge bardym. Qys degen keremet qatty boldy ǵoı, ásirese shopandarǵa aýyr tıdi - aý. Úsh adam apat boldy.

Týra bir apta boıy tútegen qarly boran soqty ǵoı, sonda ushyp óldi úsheýi de. Bir qart shopan malyn tas quzar yqtasynǵa ákep ıirip, qyrylýdan aman alyp qalypty, biraq ózi ábden tıtyqtap álsirese kerek, jatqan jerinde jan tapsyrǵan. Ashtyq pen sýyq jeńgen. Qaltasynda eń bolmaǵanda sirińkesi de joq eken... Iá, Anash Aqanovıch ekeýmiz de sol joly ońbadyq - aý...

Vertolet birde jazyq dala ústimen, endi birde bala kezden jaqsy tanys taý jotalaryn asyp qalyqtap keledi. Jomart ushqysh jigittiń áńgimesine onsha qulaq salǵan joq. Tómenge qaraı turyp, bir kezde balalyq shaǵynda úlken ómirge jol bolǵan — Lenınskige qaraı asýdan asyp túser súrleýdi kórdi.

Bul óńirde Jomart kópten beri bolmaǵan edi, sondyqtan da qazir kózine ottaı basylyp ystyq tartyp kórinedi. Áne, anaý jaıpaq tuǵylda buryn qazirgideı toǵaı bolmaıtyn, pishen shabylatyn. Áli kúnge anyq esinde: soǵys aıaqtalǵan soń bir jyldan keıin Aqsholaq soqyr aýyldaǵy shaldarǵa bas bop jıyp ákep, ózi sıpalanyp júrip betkeıdiń qalyń shalǵynyn birinshi bop oryn jol salǵan edi.

Keıinnen pishenshiler oıǵa túsip, aýyldyń mańaıyndaǵy jońyshqa men shabyndyqtardy da qolmen shapqan. Shabylǵan pishendi jınaıtyn adam joq edi. Aýyldaǵy bala-shaǵa, qatyn-qalash tegis egin men kartopty sýǵarý jumysynda bolatyn. Osy eki arada arpa pisti. Eńbek degen balaǵa deıin erteńdi-kesh dalada. Biraq adam qoly sonda da jetpeıtin. Jomart pen Asqar ol kezde taýdaǵy júmysshylarǵa sý jáne sút tasıtyn.

Birde ábden tıtyqtaǵan shal-kempir, balalar men áıelder túski tamaqqa qos basyna kep, atala kójeni otyrǵanda, kútpegen jerden taýǵa taǵy da Aqsholaq kelgen edi. Ol qolyn alǵa sozǵan kúıde shabyndyqty jaǵalap jalǵyz aıaq jolmen jetken edi. Shebi shabylǵan jerge jetip biraz júre túsken. Qýraǵan shóp attaǵan saıyn tabanynyń astynda kútirlep úgilip jatty. Sonda Aqsholaq soqyr eki qolyn kókke kóterip:

— Oý, jarańdar - aý! Bu ne bolǵan! Shóp múlde quram bop qýrap ketipti ǵoı! 0, jaratqan táńirim! Er-azamatymyzdan aıyrardaı neden jazyp ek saǵan?! Qalǵan azyn-aýlaq maldan da aıyrylamyz ba, endi! Áı, aǵaıyn! Áı, qarıalar, turyńdar, turyńdar! Endi shópten aıyrylsaq allanyń ózi qarǵys aıtady bizge.

Ol qolyn kókke sozǵan kúıde daýysy kúńirene shyǵyp eńiske qaraı júrgen. Attaı túsip, súrinip ketti de etpetteı qulady. Yldı eńiske qaraı jyltyr betegeniń ústimen domalap jóneldi.

Jurt shý ete túsip, óre túregelip, tuǵyldyń qarsy betinen domalaǵan Aqsholaqqa qaraı júgirdi.

Aqsholaqty qalyń tikenekti bórgezdiń arasynan tapqan. Aq shel basqan kózi bajyraıǵan kúıde shalqasynan jatyr eken. Tiken jyrtqan bet-aýzy qan-qan.

— Já, qozǵamańdar meni, — dedi aqyryn ǵana. — Omyrtqam zaqym bolǵan sıaqty...

Aqsholaq soqyr sol jyly jazda óldi. Onyń sondaǵy taý kúńirentken daýysynyń jańǵyryǵy aýyldastarynyń esinde máńgi qalǵan edi.

Mine, qazir de taý ústinen ótip bara jatyp, týǵan aýylyna jaqyndaǵan saıyn Jomart sol bir kópten umyt bolǵan úreıli daýysty qaıta estigendeı boldy...

Sonan beri qanshama jyldar ótti, Jomart talaı eldi aralap, jerdi kórdi, alaıda balalyq shaqtyń óshpes sýretteri ony ylǵı da estip birde úreıli, birde egiltip eljireter sýretterimen qatty qýsyryp alatyn.

Shynyn aıtsa, osy joly onyń osynaý balalyq shaǵy ótken ólkege kelýine de osyndaı bir jáı sebep bolǵan edi. Áneý kúni kele sap bir aptadan keıin Almatyǵa qaıta qaıtam deýi tipten orynsyz eken. So bir aptanyń ishinde este qalarlyqtaı ne kórdim dep qaıtar edi. Úıden úıge qonaq bolýdan qoly tıdi me. Sharap ishýden qoly tımedi ǵoı.

Anashqa rahmet. Muny qaıtpaq bolǵan jolynan toqtatyp, jazǵy demalys kezinde oqýshy balalarymen jumbaq qorǵandardy qazbaq bolǵan Asqarǵa kómektes degendi aıtqan: Bálkim, bıyl jazda týǵan aýylyna kep, jazsam dep júrgen kitabynyń bastalýyna osy qazbalar sebep bolar.

Jomart óz oıyna ózi myrs etip kúldi. Osy bir kitap jazý degen oı ony taǵy da ıekteı jónelgen. Almatyda júrgende ábden qajaǵan oı, bul jerde de mazasyn ketirip, ókshelep qoıar emes.

«Neden bastaý kerek?» — degen suraq talaı túngi uıqysyn buzǵan edi. Buryn ol jazý degenniń osynsha qıyn, azap ekenin múlde bilmepti. Árıne, eger ýaqytyń bolmaı, erteden keshke deıin sharýadan qolyń tımeı júrse, jazýǵa esh qulqyńnyń bolmaıtyny anyq. Al qazir ǵoı, — ýaqyt degeniń ushan teńiz, jazýǵa degen qushtarlyq ta bar, alaıda bastaı almaı dal bop júrgen jáıi bar.

Hıkaıany bastap beretin alǵashqy jol, alǵashqy sóılem bolmaı tur. Eń bastysy ol — neden bastap, ne jaıly jazaryn bilmeı qınalýda. Álde Aravı teńizindegi Elofont aralynyń jer asty hramdary týraly, álde Seılondaǵy Adam ata shyńy men Arystandy taý týraly ocherk, nemese bir kezderi jeńis qalasy atanǵan Fatehpýrdy, Agra men Lahordaǵy ǵajaıyp saraılardy saldyrǵan Akbar padıshahtyń balasy Jıhanger ǵashyq bolǵan quldyqtaǵy áıel — Anarhalı týraly jazsa ma eken?..

Ol Fatehpýrdy Ahabardyń salǵyzǵany týraly jazǵan bolatyn. Bálkim, sol eńbegi basylyp jaryqqa shyqqanyn kórgennen keıingi jerde, osy ýaqytqa deıingi kórgen -bilgenderi jaıly taǵy da jazsam degen qushtarlyq oıandy.

Úndi jerine bir ret baryp qaıtqan soń, qaıyra taǵy da eki dúrkin bardy. Pakıstanǵa, Seılonǵa, Koreıaǵa, Afrıka men Evropanyń birtalaı elderine, Jerorta teńizi men Taıaý Shyǵys elderine sapar shekti.

Jol júrý degen de aýrýǵa aınalady eken. Toqtaýsyz júre bersem, kóre bersem deıdi eken adam. Jomart óziniń Otyrardy qazý jumysyn baıaǵyda tastaǵan, Qazaqstannyń kóne qalalarynyń tarıhy jaıly monografıa jazbaq oıyn da umytqan. Sapar shegip jol júrýge degen qushtarlyq ádetke aınalyp, onyń áý bastaǵy josparyn ǵana ózgertip qoımaı, onyń mamandyǵyn da ózgertken. Qysqasy, ol ınstıtýttaǵy dostarynyń tilimen aıtqanda «kóshpeli» lektor atandy.

Shet elderge ol Orta Azıa men Qazaqstan halyqtarynyń mádenı muralary týraly leksıalar oqıtyn tarıhshy, arheolog retinde shyǵatyn. Al shyndyǵynda ol tarıh pen arheologıany baıaǵyda-aq tastap ketken. Endigi jerde ol tarıh pen arheologıanyń jana jetistikteri jaıly kitaptardy tek leksıalaryn qyzǵylyqty, áserli etip qurý úshin ǵana oqıtyn.

Endi, mine leksıalardy da qoıdy. Tek kórgenderin jazsam degen qushtarlyq qana bılep alǵan. Alaıda jazý stolyna otyryp, aldyna aq qaǵazdy jáne jazýǵa toly qoıyn dápterin ashyp tastap, ózi sapar shekken elderdiń kartalaryn aqtarystyryp, óziniń ár túrli kezdesken, sóılesken kezderin, Seılonnyń ný jynystaryn kezgen shaǵyn, Afrıkanyń, Aravıanyń joldaryn esine ala bastaǵan sátte, eń negizgi nárse jetpeı turǵandaı kóńiline bir dyq sezim qosa oralady, — sirá, ishteı shıryǵý, serpin, aıqyndylyq jetpeı jatqandaı bop kórinedi. Ol negizgi nárse jáıli jazbasa da bolar edi, tek sol sezim shabytty jumys ústinde ishteı shıryqtyryp otyrar bolsa, biraq amal qansha, ondaı shıryǵýdyń jetpeıtini anyq.

Árıne, ol shabytqa qanat bitirer ishteı shıryǵý, serpin, aıqyndylyq degenniń bárine bir túkirip, óziniń i'ir kezdegi tuńǵysh áńgimeleri men ocherkterin sydyrtyp jazatyn ádetinshe: mine, sonymen biz samoletke nemese parohodqa otyryp, pálendeı jaqqa bet túzep ushyp kelemiz, ıakı júzip kelemiz, jol boıy anany kórdik, mynany kórdik dep tizbekteı jónelse ǵoı, biraq amal qansha, bul óıtip, burynǵysha jaza alatyn emes.

Ol óziniń týǵan ólkesine, shaǵyn aýylyna bir soǵyp qaıtpaı, eshbir jazýǵa, basqa ólke jaıly saparnamaǵa otyra almaıtynyn anyq uqty. Týǵan jerdiń tuńǵıyq kók aspanyna, balalyq shaǵy ótken kógildir taýlarǵa bir ret kóz tastaý, túngi ot basynda sózge sarań ańshymen ıakı shopanmen bir ret suhbattasý, shet elderdi aralaǵan búkil saıahattarynan da mol áser beretin tárizdi edi. Mazdaǵan ottyń tútin ıisi, taýdyń qońyr salqyn samaly, aýyldyń kóne qarttarynyń tirshilik - turmys jaıyndaǵy baıaý sozǵan áńgimesi kóńilge nyq senim uıalatyp, jumysqa qulshyndyrar shabytqa kenelterdeı kóringen-di. Jáne de týǵan aýyly Qarlyǵash pen Aqtumany, balalyq shaǵynyń qupıa syrlaryn saqtaǵan týǵan jerin taǵy da bir kórsem degen oı Jomartty kópten mazalaǵan.

Alaıda oıǵa alǵandy iske asyrý ońaı emes eken. Dárigerdiń yrqy boldy. Attaı bir aı bos júrdi, onan soń birinen keıin biri: birese baryp qaıtqan saparlary boıynsha esep jazýǵa, birese konferensıalarda sóıleýge, endi birde bireýlerdiń dısertasıalaryn resenzıalaýǵa týra keldi. Aqyry shydamy taýsylǵan ol úsh aıǵa tvorchestvolyq tegin demalys surap ınstıtýtqa aryz berdi.

Jomarttyń Qarlyǵashta bolmaǵanyna on úsh jyl bolypty, balalyq shaqtaǵy dostary — Asqar, Záýresh, Anashtarmen de ete sırek kezdesetin bop ketti. Al hat jazýǵa bulardyń bári de quntsyz edi. Jomarttyń biletini, Asqar sol burynǵysynsha mektepte isteıdi, Anash aýdandyq partıa komıtetiniń sekretar bolǵan, al Záýresh bolsa — kolhozaralyq aýrýhanada dáriger.

— Osy joly aýylǵa . baram, — degen Jomart áıeline.

Sóıtip Qarlyǵashqa kelgen beti edi. Asqar shyn saǵynǵan ystyq qýanyshpen qarsy aldy ony. Záýreshpen kezdesý ony qatty tolqytty. Onyń baıqaǵany ýaqyt degen qatygez synshy Záýreshtiń tur-tulǵasyn ǵana emes, minez-qulqyn da ózgertipti. Sál tolysyp, áıelge tán saıabyr salqyndyq paıda bopty. İsker, sharýaǵa myǵym ustamdylyq bar boıynda. Eki balasy — uly men qyzy tap-tuınaqtaı taza, jyp-jınaqy eken. Asqardyń da samaı shashyn aq qyraý shalǵan, ózi sharýaqor, kóp sóılemeıdi.

Aýyldyń búkil kári-jasy erteli-kesh sharýadan tynym tappaıdy. Árkimniń óz mindeti bar, eń aıaǵy usaq balalarǵa deıin erteńgisin maldy aıdap aparyp tabynǵa qossa, keshkisin óristen qaıtar kezderinde aldarynan shyǵyp, qarsy alady, al kúndiz qozy-laq, buzaýdy qaraıdy. Tek Jomarttyń ǵana eshteńemen isi joq, bos.

Jazǵy qaýyrt shaq, el úılerin, qora-qopsylaryn jóndep, shóp shaýyp, astyq sýǵaryp, kombaındy jóndeýden ótkizip, bala oqytyp, baý-baqshalaryn shóptep qym-qýyt tirshiliktiń áreketinde, al bul bolsa kózge shyqqan súıeldeı sendelýmen júr. Tek keshkilikte ǵana or úı qurmetti qonaq etip kútip, qasyna aýyl muǵalimderi men jastar jınalady.

Bir aptadan keıin ishi pysqan Jomart aýdan ortalyǵyna júrip ketti de, munda Anashqa jolyqty.

— Qaıtýǵa bekindim. Asa qolaısyz kezde kelsem kerek. Jurttyń bári jumysta.

— Sonsha nege asyqtyń? Álde tyǵyz sharýań bar ma edi? —dep suraǵan Anash.

— Ne qylǵan sharýa bolýshy edi. İsh qusa bop júrmin de.

— Eń bolmasa Asqarǵa da kómektespegeniń be? —degen Anash, Jomart oǵan tańyrqaı qarady. — Tarıh páninen uıymdastyrǵan úıirmesi bar. Kil bir talapty balalardy jınap alǵan. Úsh jyldan beri qorǵan qazýǵa jınalyp júrgen jaılary bar edi. Shynyn aıtqanda belgili tarıhshy, arheolog dep seniń kelýińdi kútip júretin. Asqar da ózine qolqa sap aıtqan bolar.

— Aıtýyn aıtty ǵoı, —dedi Jomart júzi dýyldaı qyzaryp.

Asqar oǵan ekspedısıa týraly birneshe ret aıtqan bolatyn, biraq bul oǵan pálendeı esh mán bermeı sol sátinde - aq umyta berip edi. Endi qazir óz qylyǵynyń oǵashtyǵyn sezgen ol, aıaq asty bultara sóıledi.

— Saǵan kelgen sharýam da soǵan baılanysty edi, — dedi múdirmesten. —Álgi qazba jumysyn bastaıtyn jerdi kórsem dep edim.

— Bul sózińniń jóni basqa onda. Júr, úıge baralyq. Al erteń ózińe vertolet berem, tez ushyp baryp kórip qaıtasyń ol jeridi...

— Bálkim, tike aýyldyń ózine qonarmyz? — degen ushqysh, motor shýylyn basa aıqaılap.

Jomart selt etip, oıy bólinip ketti.

— Joq, joq! Meni, anaý araǵa, jol shetine túsirip ketińiz. Onan ári aýylǵa deıin bir-aq shaqyrym ǵoı.

— Keshe biz Anash Aqanovıch ekeýmiz zastava bastyǵynda bolǵanbyz. Ol sizdiń qazba júrgizýińizge ruqsat berdi. Óıtkeni ol jer shekaranyń ústi ǵoı. Kıiz úıden nebári úsh-tórt shaqyrymda jaılaý bar, jaılaýdyń eni on shaqty shaqyrymdaı bolar, onan ári dozorlar ornalasqan, — dedi ushqysh qoshtasar sátte. — Al men kettim, — dep shylymyn sóndirip, shetke tastady da ózi vertoletine qaraı júrdi.

Pıdjagin ıyǵyna jelbegeı jamylyp, fotoaparatyn asynǵan Jomart aýylǵa qaraı jaıaý ketti.

Motorynan esken jel shópterdi japyra qulatyp, joǵary qaraı baıaý kóterilgen vertolet, aýdan ortalyǵyn betke alyp qalyqtaı jóneldi.

Jomart jol boıy, pishennen qaıtyp kele jatqan eki balamen kezdesti.

— Asqar aǵa sizdi kútip - kútip, aqyrynda búgin tústen keıin álgi biz qazba júrgizetin qorǵandardy kerip kelýge ketti, — dedi balalardyń biri. — Eń áýeli ol kisi Lenınskige soǵady, al qorǵandar turǵan Qarasuńqar kópirine erteń baramyn degen...

Qarasuńqar ózi jasaǵan kópirdiń myqtylyǵyn taǵy da baıqastap ótti de, onan soń mazarlardy jóndeýge kiristi, ózen jaǵasynan ketpenmen shilik taldan qıyp ákep, qorǵannyń qabyrǵalarymen jymdastyryp shetendep toqı bastady.

Túski shaıdan keıin azyq-túliginiń qoryn: súrlengen et, ún, tuz - qurtyn mólsherlep qarap qoıdy da, atyn sýǵa shomyldyrdy. Kún uzynǵa jumystan tek bir-aq ret bas kóterip, alystan buldyraǵan saǵym daladan kóringen shańǵa qarady. Taýdy bókterlep ońtústik-shyǵysqa qaraı ketetin eski joldyń ústinen kóringen edi ol shań. «Máshıne shyǵar», — dep oılady qart. Qarasuńqar jaqqa burylǵan joq, oraǵytyp ótip ketti.

Shań seıilgen, jym-jyrt tynyshtyq ornady.

Tas - qıyrshyq tóselgen, taqtaıdaı túzý úlken jolmen bul kúnde adam óte az júredi. Bul jol baǵzy bir zamanda salynǵan eken. Kezinde jolaýshylar tynymsyz aǵylǵan desedi. Bul jol jaıly áńgimeni Qarasuńqar bala kezinen biletin, babalary áńgimelep otyrýshy edi. Bir zamanda bul joldy jibek joly dep ataǵan eken, óıtkeni jibek pen altyn artqan, iriktep jıǵan sáıgúlikter men semiz mal aıdaǵan saýdagerler osy jolmen júripti. Osy eski jolmen on eki jasar kezinde Qarasuńqar alǵash ret Jetisýǵa —naımandar men úısinderdiń, jalaıyr men dýlattardyń kóne qonystaryna kelgen bolatyn.

Jetisýǵa ol sheshesiniń sońynan ilesin kelgen edi. Ol kezde ákesi Boqo batyrdyń sarbazdarynyń qatarynda júrip, jortýyl joryqtyń birinde mert bolǵan-dy. Óleriniń aldynda ákesi: «Balam, erjetkenińde meniń kegimdi alarsyń», — degen. Jáne qylyshyn balasyna tabys etip ketken.

Bular Qarasuńqardyń sheshesiniń baýyry —Dónenbaıdy izdep kelgen edi. Lepsi, Shynjyly, Aqsý jáne Tentektiń salalaryndaǵy aýyldardy tegis sharlap shyqqan. Uzaq sapar shekti. Jetisýda on jetinshi jyldyń alasapyrany bolatyn. Aqyry Dónenbaıdy Zaısan jaqtan tapty býlar. Dónenbaı júz qara jylqysy men bir otar qoıyn qalaı da aman saqtap qalýdyń jolynda jan ushyryp júr eken. Myna qonaqtar oǵan pálendeı qýanysh ákelmedi. Bulardy salqyn qarsy aldy. Bir jarym jyldan keıin bularǵa on shaqty qoı, miniske bir at, jáne bir bıe, kıiz úı bólip qaldyrdy da, ózi bar baılyǵymen Zaısandy tastap kóshti. Aıagózden de, Kókshetaýdan da ári etip kóshpek edi. Qaryndasyna endi qaıtyp izdeme de, sońyma erme de degendi aıtqan.

Qarasuńqar anasymen ekeýi ǵana qaldy. Qysqa qaraı aýyldyń orta tusynan jertóle satyp alǵan. Shańyraqtyń endigi nesi de, mal tabar azamaty da Qarasuńqar edi. Adam túsinip bolmaıtyn alas-qapas qıly zaman týdy.

On segizinshi jyldyń jazynda Zaısan jaqqa da: patsha taǵynan qulapty degen habar jetken. Aýylda esh ózgeris bolǵan joq. Tek buryndar bir-birimen ózara qyrqysyp kelgen aýqatty, baı aqsaqaldar endi ym - jymdary birigip, tize qosa bastady.

Ol kezde Qarasuńqar áli de jas bolatyn, sondyqtan dúnıede ne bop jatqany jaıly, Dónenbaı ketkeli bulardyń úılerine jıi kelgishteı beretin moldanyń áńgimelerinen baıqaıtyn.

— Dónekeń ábden durys istedi. Áı, aqyldy, kóregen jan - aý, ózi! Bul jerdeı aýlaq ketkeni jón boldy. Bálshebekterden qashty ǵoı. O, alla deseńshi, aqyr zamannyń da taıanǵany ǵoı. Dástúr saltymyzdy masqaralap, qurandy aıaqtarymen taptaǵan kápirler kóp uzamaı osynda da keletin kórinedi... — degen molda basyn shaıqaı otyryp. — Kózine túskenniń bárin jalmap - jaıpap alady deıdi. Musylman balasynyń da bálshebek bop ketkenderi bar eken. Áı, allanyń qarǵysy jibermes, atar olardy! — dep sáýegeılendi, endigi jerde bul úıge qamqorshy bola bastaǵan molda. Onyń aıtýynsha Qarasuńqardyń ákesi oǵan týys bop keledi eken, sondyqtan sharıǵattyń zańy boıynsha ol endigi jerde Qarasuńqardyń sheshesin ámeńgerlik jolmen ózine áıel ústine áıel etip alýy kerek degendi bildirdi.

Sheshesi esh qarsylyq aıtqan joq.

— Sen bolsań áli jassyń, qolymyzdaǵy barymyzdy tartyp áketedi de, moldekeńniń kómeginsiz ashtan ólemiz ǵoı, — degendi aıtty anasy buǵan.

Aılar, onan soń jyldar jyljyp ótip jatty. Aýyldaǵy ókimet te almasýmen boldy. Birese qyzyldar, birese aqtar keledi. Qarasuńqardyń bar qoıy men az jylqysy endi moldanyń menshigine kóshken. Biraq Qarasuńqar oǵan nazalana qoıǵan joq. Tek, áıteýir, sheshesi baıǵus qıyndyq kermese eken dep tiledi.

Kollektıvızasıa jaıly sóz ete bastaǵanda, bul edáýir jigit bop qalǵan-dy. Aýyldy ashtyq jaılaı bastady, ashtyq búkil elge kelgen edi. Ashtyqqa ushyraǵan qalalarǵa jiberý úshin jurttyń malyn ala bastady. Birneshe usaq mal men sıyrdy ǵana qaldyrǵan. Árıne, sheshesine osy qalǵan maly da jetedi. Tek molda ǵana typ-tıpyl bop qaldy. Moldanyń bul kúıine Qarasuńqar máz boldy. Jáne bir jaqsysy munyń astyndaǵy jalǵyz atyna da eshkim qol sozǵan joq. Endigi jerde moldanyń alǵashqy áıeline ketkeni de jón bolar. Biraq, molda kete qoımady.

— Jurt buzylaıyn dedi. Ázezilge jandaryn satty, — dep ózeýredi molda. — Dúnıeniń bárin ortaq etpek. Toqtaı tur, áli, seniń jalǵyz atyńa da aýyz salady bular, bir kúni.

— Atymdy bermeımin! —dep shart synǵan Qarasuńqar.

Sol jyly ol jıyrmanyń ekeýine shyqqan edi. Barynsha sharýaqor, ári erjúrek bolatyn. Bireýdiń ózine qojalyq etkenin áste kótere almaıtyn. Sondyqtan da ol moldany qandaı jek kórse, aýyldyń qoqańdaǵan sholaq belsendilerin de sondaı jek kórdi.

— Sózińe bolaıyn! Bermeımin deıdi. Áı, seni tyńdaıtyn kim bar? Óziń Dónenbaıdyń týysysyń, al ol bolsa Sovettiń jaýy bop otyr. Demek seni de jaý dep ustaıdy áli. Olardyń sózi — sóz. Qıqańdap kór, sonda. Astyńda sáıgúlik jáne óziń olarǵa qosylmaı, shalqaqtap saq júrseń, moınyńdy burap alar. Olar úshim qasıetti eshteńe joq. Halyqty ashtyqqa ushyratty. Endi, áne, meshitter men mazarlardy buzyp, kesekterin tasyp áketpek. Eshteńeleri joq tyr jalańash nemeler, endi bárin ózderi ıemdenip jatyr. Qurandy ǵoı aıaqqa basty. Olar endi qyzdardyń da abroıyn aırandaı tógip, bárine ortaq etip tósekke salmaq.

— Sandyraq, bos sóz! — degen Qarasuńqar.

Ol moldany ıttiń etinen de jek kóredi. Biraq aıtqandaryna senbesine lajy jáne joq. Óıtkeni, sol otyzynshy ashtyq jyldarynda bireýler kishkentaı meshitti buzyp, endi bireýler mazardyń kirpishin keńse salýǵa tasyǵan bolatyn...

— Kór de tur, olar áli oıǵa alǵandaryn tegis istep tynady, — degen molda sózin shegeleı túsip. — Bulardan tek arǵy bet asyp ketkender ǵana qutylady. Al sen aqymaqtar sol jaqtan beri qashtyńdar - aý. Shesheńdi al da, ket jónińe. Endigi jerde senderdiń maǵan kerekteriń joq. Men qasıetti joldy qorǵaýǵa ketem.

Sóıtip molda iz-túzsiz joǵaldy. Onan soń Qarasuńqar men anasy ekeýi, tún jamylyp Kógildir taýlardy asyp qashqan kóshke ilesip ketýge májbúr boldy. Sonyń bári de Qarasuńqardyń moldanyń aıtqandaryna ımandaı sengeniniń saldary edi.

Átteń dúnıe, eger Qarasuńqar sol moldanyń qaı jerde ólgenin bilse, molasyn taýyp ap, astan-kesteń eter edi-aý... «Qandaı aqymaq bolǵam sonda», — dep oılady qart. Júzi joǵary qaraǵan baltasyn eki tizesiniń arasyna qysa otyryp.

— Mine, baltanyń da dúzi qaıtypty, — dedi qasyndaǵy múlgip jatqan tóbetke, aýyr oıdan sergigisi kelgendeı qaıraǵyn alyp, baltasyn janı bastady. — Qý otyndy molyraq jınap qoıǵan jón. Shopandar kóship kele qalsa otyn-sýymyz ben sháıimiz daıyn tursyn. Qansha aıtqanmen biz bul jerde burynyraq turyp kelemiz ǵoı, kim biledi, bálkim olar bizdi bir kezde qashqyn edi, sol qashqyn kúıi el-jurttan jyraq qalypty, dep sháıimizden ishpeı júrer, sen buǵan ne deısiń, ıttiń balasy,a?.. Úndemeısiń ǵoı? Já, onda men de úndemedim. Basqa aıtarym da joq... Júr, kettik, kúshigim. Ol atyn erttep mindi de, shatqaldy erlep júrip ketti. Joǵarǵy ústirtten ol túbi shirip, qýraǵan kókterekti kepten beri keretin.

Tike kóteriletin jol joq edi. Ol attyń omyraýynan kelgen qalyń shóptiń ústimen qıalaı tartty. Tóbeti sońynan zorǵa ilesip keledi.

Kútpegen jerden bir túlki jyltyn etip shyǵa keldi de, mazaq etkendeı joldaryn kes-kestep ete berdi. Tóbet qýmaq bop umtylyp kórip edi, eki-úsh ret qarǵyǵan soń jabaıy qulmaq pen ıtmurynǵa oralyp qaldy.

— Já, eleýreıtin dáneńe joq... Túlki qýǵan ekeýmizdiń ne teńimiz. Kermeısiń be, áne, mazaq qyp otyr bizdi. Sirá, jaqyn mańda ini bar bolý kerek. Kúshikteri de bar shyǵar. Osy arany ıelik etip alǵan ǵoı. Ony qýyp nesine alaókpe bolasyń. Ekeýmiz endigi qalǵan az ómirimizde eshkimge súıkimimizdi ketirmeı, jaıymyzben ǵana júrelik te...

Qart jol boıy estip kúńkildeı sóılep kep qý otyndy shaýyp, butarlap qalyń shebin ózi japyryp, taptaǵan jerge jınaǵan kezde tanaýynyń astynan yńyldaýmen boldy. Onan soń uzyn eki qaraǵaıdy qıyp aldy da, bir jaq bastaryn kertip, erdiń qasyna baılady da uzyn súıretki jasady. Otyndy sol súıretkiniń ústine tıep, arqanmen myqtap shandyp, eki qaıtara orap, baılap tastady.

Sharshaǵan ol belin jazyp, qýraǵan alma aǵashtyń túbine otyryp demin aldy.

Sýsyn ishkisi kelgen. Qart kerenaý qozǵalyp turyp, shóp arasynan saýmaldyq taýyp aldy. Qabyǵyn arshyp, syndyryp aýzyna saldy da shaınap, sólin soryp, qyshqyl sókke rahattana tamsandy.

Alma aǵashtyń butaǵyna qonǵan saýysqandy, onan áride taǵy bir aǵashta otyrǵan kókekti kórgen.

— Bireýi basqa qustardyń jumyrtqasyn jaryp ishse, bireýi óz jumyrtqasyn basqanyń uıasyna salady. Aý, bul ekeýi neǵyp qatar kep seltıe qalǵan? — dep kúńkildedi qart, saý sorylǵan dinin túkire turyp, ózi ishteı saýysqan men kókektiń qatar otyrýy jaman yrym -aý dep jorydy.

Biraq yrym - jyrymǵa bul kóńil aýdaryp qaıtpek? Endigi jerde yrymnan keler-keter ne bar buǵan. Búkil jaryq dúnıede qańqıǵan jalǵyz basynan basqa ıesi bar. Adam ataýlydan bezinip shyqty emes pe. Endi ǵoı, mynaý qarǵys atqan jerden ózge, ony adamzat ómirimen jalǵastyrar eshteńe de joq. It tirshilikten aýlaqtap kegi toqtaǵan jeri osy ara. Al dosynyń qyzy Aıgúldi alar bolsa, ol ólmeıtin halge jetti. Qarasuńqar ol qyzǵa emes, qaıta qyz Qarasuńqarǵa qamqorlyq jasap júr. Ózi oqýyn bitirýge jaqyn qaldy. Tógip tamaq, tegin kıim-keshek, tegin oqý. Bul jaqtyń úkimeti ǵusap týǵan anasy da qamqorlyq jasaı almas edi.

Sirá, merzimi jetip, ýaqyty kelgende or adamnyń - aq ómirinde, eshkimge qajetsiz kóriner bir shaǵy bolatyn sıaqty, sondaıda ol óziniń bar-joǵyn baıqatpaý úshin álgi ortadan jyraqtap shyǵyp, qarasyn óshirip bir jaqqa ketýi kerek.

Qarasuńqardyń ózi emes, muny úlken ómirden úzip áketip, barlyq jolyn kes-kestegen ómirdiń ózi edi, bel bir zor kúsh edi. Biraq odan kúızelip, ıakı jalǵyzsyraǵan bul joq. Óıtkeni uzaq ómiriniń uzyna boıymda osy jalǵyzdyqqa ázirlengendeı kórinetin.

Ol ózin bireýdiń aldynda kináli sanamaıtyn. Alaıda kúndiz-túni jatsa-tursa jegi qurttaı kemirgen óziniń túsinigine syımas kómeski bir kúı maza bermeıdi. Osy ýaqytqa deıin ol, jas kezinde nelikten arǵy betke asyp ketkenin ózine-ózi túsindire almaı dal bolady. Qaran óshken moldanyń aıtqandaryna nege sendi? Óziniń ómirindegi alǵashqy da jalǵyz mahabbatyn aıaqqa taptady? Súıispenshilik degen eshbir kúshke baǵynbaıdy eken ǵoı...

Qart osynaý, ylǵı da estip jaılap kep, ańdaýsyz ǵana óne boıyn aýyr dertteı jaılap alar túpsiz oıdan serpilýge tyrysqan. Biraq shamasy kelmedi. Óıtkeni ol oılar onyń búgingi tirshiliginiń de ózegi sıaqty edi, onsyz ómir súrýdiń de eshbir mán-maǵynasy qalmaǵan edi. Ol oılar bul úshin mynaý keń dúnıedeı syrly da sıqyrly bolatyn, qanyna sińisken tirligi bolatyn, tek bir ǵana ereksheligi, munyń bastan keshken ámirin ózinen basqa eshkim bilmeıtindigi. Jáne bul ózi jaıynda esh ýaqytta eshkimge tis jarǵan emes. Ótken ómir, jastyq shaq týraly oılary munyń eń ardaqty, asyl qupıasy edi, adamǵa ómir boıy baqyt, ıakı qasiret ákeler alǵashqy mahabbat jaıly eshqashan syr shashpas bolar. Ol mahabbat adam sanasynda máńgi oryn teýip, ony ylǵı da adamgershilikke megzep otyrady.

Ol óziniń arǵy betke asyp ketýin ózinin alǵashqy mahabbatyna sabaqtaı almaıdy. Ol sonyń bárine tek moldany ǵana kinálaıdy. Múmkin ol Shyńjanǵa, sholaq belsendilerdiń qoqyrańdaǵandarynan, bireýdiń ózine óktemdik etkenine moıynsunǵysy kelmegendikten ketken bolar. Ol ózinin eshkimge kiriptar emes azattyǵyn sezingen soń, óz bilgeninshe emin-erkin ómir súrgisi kelgen shyǵar.

Sol jyldary Shyńjandaǵy aýyldardyń haly de Zaısan men Jetisýdaǵy ashtyq jaılaǵan aýyr kúıde edi. Jáne ol jaqtyń bir qıyndyǵy jol boıy qańǵyrǵan qaıyrshylar men urylar, Manchjýrdyń toptasqan qaraqshylary, bólshevıkterden qashqan aq qazaqtardyń bandylary bolatyn. Bul jerdiń erkin qojasy bop, sıraqtaryn sary baltyr oraǵanymen oraǵan, sonysy úshin sary sıraqtar atanǵan, gomından soldattary basa-kóktep júrdi. Olar qazaqtar men uıǵyrlardyń aýyldaryna jıi shabýyldaıtyn.

Qarasuńqar tez arada dostar taýyp, Muqannyń sarbazdaryna kep qosyldy. Qazaq aýyldaryn qorǵaýǵa at salysty. Ol urys ústinde meıilinshe qaharly, aıaýsyz edi. Ol óz kegin qaıtarýmen boldy. Zaısandaǵy ózine istelgen qıanat úshin de, opyq jegizgen mahabbaty úshin de jáne ákesiniń ólimi úshin de osy urystar ústinde qan tógip, kek qaıtardy.

Óziniń áýelgi yntyq bop súıgen qyzyn umytý úshin, aıtqanynan shyqpaıtyn, aldyna kelgende úreıden qaltyrap turatyn Ulbosynǵa úılenip, odan ul bala súıdi.

Ulyn kishkentaıynan qylysh pen myltyqty berik ustaýǵa, qur asaýlardy ustap minýge úıretti, jáne sol kezderde jabaıy túıeler kezigetin, arqar men qaban atýǵa bolatyn jaqpar tasty Shól taǵy taýyna ózimen birge ań aýlaýǵa ertip júrdi... Biraq ań aýlaý degen az kúngi tynysh ómirdiń serýeni edi. Bulardyń ýaqyty kóbine soǵyspen ótetin. Muqan qashanda sarbazdaryn urysqa saqadaı saı ustaıtyn. Shyńjandaǵy búkil qazaq aýyldary men İshki Mongolıa aýyldary ony naǵyz qas batyrdyń ózi dep moıyndaıtyn. Muqamnyń sarbazdarynyń qatarynda balasyn qasyna ertken Qarasuńqar keıde uryspen, keıde uryssyz, kúnine elý - júz shaqyrymǵa deıin jortýyldaıtyn. Mundaı ómirge Ulbosyn tóze almady. Múldem shógip ketti... Úlken soǵys biterdiń aldynda, qyryq besinshi jyly dúnıe saldy.

Óleriniń aldynda Qarasuńqarǵa ulyn amanat qyp tapsyra otyryp, ony ata-baba qonysy — Jetisýǵa áketýin ótindi. Áıeliniń sol bir tilegin oryndaımyn degenshe taǵy da biraz jyldar etken.

Qart atqa teńdep qoıǵan otyndy da, búkil dúnıeni de umytqan kúıde otyr. Ótken ómiri úshin ózin oısha jazǵyrýmen otyr. Óziniń istegenderinen óziniń jany shoshyp, ózin-ózi aqtaıtyn dálel izdep dal bolýda. Dálelder ońaı tabylady da, ońaı pyshyrap toz-toz bop ketedi... Keıde ol ózimen-ózi sóılese bastaıdy...

Aıaq jaqta jatqan tóbet basyn kóterip, qarsy betkeıge tesireıe qaldy da yryldap, qarttyń oıyn bólip jiberdi, onan soń kánigi ádetinshe tamaǵy kúrkirep ars ete tústi.

— Já, bul óńirge ekeýmizdiń ámirimiz júrmeıdi dedim ǵoı, — dep kúńkildegen qart tóbetti jumsaq búıirinen teýip jiberdi de, ózi de qarsy betkeıge úńile qarady.

Kózin syǵyraıta túsip, alaqanymen kúnnen kólegeılegen, ar jaqtan eliktiń tekesi kórindi. Sońynan ergen urǵashy elik pen laǵyna jol salyp keledi eken. Tómendegi sýǵa túsip kele jatqan betteri bolý kerek.

— Qaıtesiń olardyń shyrqyn buzyp. Kórmeısiń be, áne, qorǵanyshy bar. Myna ekeýmiz ǵoı ne qorǵarymyz, ne qorǵanyshymyz joq...

Ol ulynyń qalaı ólgenin esine aldy. Tún ishinde súrleý jolmen osy jaqqa qaraı ótip kele jatqan kezde sońdarynan qýǵan soldattardyń oǵynan qaza taýyp edi. Qarasuńqar óler sátindegi balasyn basynan da súıeı almady. Balasyn basqalar kóterip áketti de, ol jurttyń eń sońynan qalyp, kóshkem aýyldy qorǵady, eń durysy — ulynyń kegin qaıyryp, ózi oqqa ushýǵa bekingen.

Sol bir jazdyń tas qarańǵy túninde, sol bir sátte bul shynymen-aq ólimdi tilep edi. Biraq ajal oqtary muny aınalyp ótip, basqalardy jer qaptyryp jatty. Munyń balasynyń súıegin kótergen shaldar quzǵa qulap tústi. Al bul bolsa, o qarǵys atqyr qý qudaı deseńshi, quzdan da, jaqpar tastardan da aman ótken edi óıtkeni qolynan tas qyp ustap alǵan Aıgúl bar bolatyn. Endi sony aman alyp qalý kerek boldy jáne aldaǵy ıirilgen jurtty shekaradan ótkizip qutqarý kerek edi. Jáne de ata-babasynyń uly mekenin eń sońǵy ret bir kórip qalsam degen úmit pen arman jetelegen-di...

Otyz jyl ótken soń bergi jaqqa qaıtyp oralǵan ol, áýeli Zaısanǵa barmaq boldy da, aqyrynda oılana kep, eski jaranyń aýzyn tyrnap, burynǵy tanystarynyń shyrqyn buzýǵa, alǵashqy mahabbatyn izdeýge óziniń eshbir qaqy joǵyn uqty.

Ol Zaısan jaǵalaýyna barmastan, osynda Jetisý jerinde qala berdi. Osy jerde ólýge bel baılady. Onyń armany balasynyn aldynda elý edi. Ol tilegin qudaı bermedi. Balasynan qapyda aırylyp qaldy. Eń bolmasa onyń súıegin de arýlap qolynan qoıa alǵan joq. Taýdyń bir qýysynda kómýsiz qaldy...

Júregi syzdap, aýyryp, kózi jasaýraı berdi.

Qart múıizdengen kús-kús alaqanymen kózin qurǵatyp súrtti de, erge qonyp, jazyqsyz atyn qamshymen qatty bir osyp jiberdi. Ótkendi esine túsirgen mynaý aradan tezirek ketýge asyqqan edi...

— Ýaǵaleıkúmsálem! — Qarasuńqar atynan túsip, jigittiń qolyn aldy.

Jol bolsyn suramastan, qart atyn kıiz úıge jaqynyraq jetelep kep, otyndy túsire bastady. Jigit te kómektesip jibergen, súıretkini sheship, attyń er toqymyn aldy.

— Tusap jiberýshi me edińiz? —dep suraǵan ol qarttan.

Tóbet bolsa quıryǵyn bulǵańdatyp qoıyp, kelgen qonaqty ıiskelep tur.

— Joq, bos júre bersin. Qaıda keter deısiń? Ol ekeýmiz jipsiz baılaýly ǵoı, — degen qart.

Ol qonaqty úıge kir dep shaqyrǵan joq. Jigitti syrtqa tastap, ózi ishke kirip ketti de úlken sháýgim men mosyny alyp shyqty.

— Qymyz ben aıranym joq. Sý ákelip, sháı qaınatyp ishelik.

Beıtanys jigit qartqa ilese júrgen.

— Aýyldan keldiń be? —dep surady ózenge bettegen qart.

— Qarlyǵashtan, — dedi jigit.

— Buryn kórmegen jigitim ǵoı.

— Muǵalimmin. Turlybektiń balasymyn ǵoı. Bálkim, estýińiz bar shyǵar? Atym Asqar bolady.

— Ákeń qazir qaıda?

— Meniń on jasymda qaıtys bolǵan.

— Jas ketken eken ǵoı, — dedi qart.

— Anaý zırattardy kórgeli kelip em, — degen Asqar, qorǵan jaqqa burylyp.

— Kór, baryp kór. Babalaryńnyń zıraty ǵoı, — dedi Qarasuńqar, sál bolmaǵanda: túbi barar jerińdi kórgeli keldiń be, deı jazdap baryp qaldy, biraq onyń ornyna: — Ary-beri ótken el-jurt alystan kórip, quran oqysyn dep ádeıi bıikke jerlegen olardy.

Qart kıiz úıge qaıtyp oralyp, sháýgimim mosyǵa ilip, astyna ot tutatty. Qaljyraǵan tóbet úıdiń kóleńkesine baryp jatty.

Qart beti-qolyn jýyp, úıdiń ishine dastarhan ázirledi, keselerin shaıqady, onan dorba túbinde qalǵan azǵantaı qatyp, qatqam baýyrsaq, shelpekten, maı, qurttan, — áıteýir ózinde bardyń bárin saldy da, tysqa shyqty.

...Asqar eń úlken qorǵannyń ústinde tur eken. Eńkeıip áldeneni qolymen qozǵap kórgendeı boldy onan soń uzaq tesilip basqa qorǵandardy qarady. Uzaq júrdi.

Qarasuńqar mosydaǵy sháýgimin baǵana túsirip, dastarhany baǵana ázir bolǵan, al Asqar bolsa zırattardyń tóńireginde qoıyn dápterine áldenelerdi jazǵyshtap uzaq júrip aldy. Birtindep qart kóńili sekemdene bastady. Onyń esine keshegi vertoletten myna mazarlarǵa shuqshıa qaraǵan adam tústi.

— Bularǵa ne kerek boldy eken? Zırat kádýilgi zırat. Mazarlar da kádýilgi mazarlar. Ata-babalarymyzdyń súıegi jatyr. Jurttyń báriniń pir tutyp, qasıetti kóretin orny, — dep kúbirledi ol. — Eger áldekimder asa qajet bolǵan soń basyna ósken qara aǵashtaryn qıyp alsa, onyń da dáleli bar, keshirimdi. Al odan ózge tas kesekteri bolmasa, adamǵa qajetke jarar eshteńe de joq, qoı... — Áldekimderdiń qulpytastardy alǵysy kelgen bolar, degen oı kelgende qarttyń óne - boıy titirkenip ketti. — Astapyralla! — dep qaldy.

Asqar kıiz úıge qaıtyp oralǵan.

«Bulardyń isindegi sharýam ne, — dep ózin-ózi jubata bastady qart, beıtanys jigittiń kópirden beri ótkenine qaraı turyp. — Meniń zamanym ótti emes pe».

Biraq kóńili ornyna sonda da túspedi. Bir qıtyǵý júreginiń tereńine uıalap, kez kelgen sátte, myna jigittiń árýaqtar jatqan qorǵandy neǵyp sonsha aınaldyryp ketkenine óre qarsy turatyn ashý men yza bop burq etýge daıyn edi.

— Shaıǵa otyr, — dedi Asqarǵa, onan ózge bir aýyz artyq sóz aıtýǵa zaýqy bolǵan joq.

— Qalaı, aqsaqal, ishińiz pyspaı ma, bul jerde? — degen Asqar sypaıy ǵana.

— İshim pysyp men erikken adam deısiń be, — dep jaýap qatty Qarasuńqar.

— Jyraqta jatyp jalǵyzsyramaı ma degenim ǵoı, — dedi qysylyp qalǵan Asqar.

— Qalyń jurttyń ortasynda otyryp ta jalǵyzsyraýǵa bolady, —dedi Qarasuńqar.

Sóıtip sózderi úılespedi. Aýyr tynyshtyq jaılady. Ózenniń sarqyraǵan shýyly men attyń pysqyrynǵany ǵana estiledi. Shaı iship bolǵan soń Asqar úıdiń ishin anyqtap qaraı bastady. Aq kıiz, eski bir kilem jatyr tórde. Eki-úsh kórpe men bir-eki jastyq úıdiń túkpir jaǵynda kebeje ústine jınalǵan. Keregede kúmistelgen jalpaq beldik qynǵa salynǵan qylyshpen qosa ilýli tur. Beldiktiń qatarynda eski qosaýyz myltyq pen jalǵyz patrony bar oqshantaı ilingen. Olardan tómen, qoldan jasalǵan taqtaı oryndyq ta, ústinde shań-shań, eski qabyldaǵysh tur.

— Munda kópten beri turasyz ba, ata? — dedi Asqar taǵy da sóz bastamaq bop.

— Ruqsat etkennen beri.

— Endi biraz kúnde shopandar kelip, dýmandap qalasyz ǵoı.

— Adam tek dýman úshin ǵana ómir keshpes bolar, — dep jaýap qatty Qarasuńqar.

Dastarhanyn jınap shetke qoıdy da, qart úıden shyqty. Asqar da sońynan ilese turyp, motosıkline qaraı bettegen.

— Já, saldyrlaq temirińdi qoıa tur. Kúnmen talasyp qaıda barmaqsyń. Kórmeısiń be, áne, keshtiń taıaǵanyn. Erteńgisin ketersiń.

Qart birinshi ret onymen jyly peıil tanyta sóıledi. Oǵan osynaý sypaıy minezdi jigit unaı bastaǵan edi. Kóńilindegi kúdigi tarqaıyn dedi.

— Iá, kún keshkirip qalypty, — dedi Asqar da.

— Balam, nemene, samaıyńa aq kireıin degen be? Demek jıyrma bestiń kúni ótip, keıindeıin degen - aý, á?

— Otyzdan da baıaǵyda asqanbyz. Qyrqyńyzdyń qyrqasyna da kep qaldyq, —dedi Asqar.

Ol kúnniń batqan sátine elite qarady. Alaýlaǵan alqyzyl alyp shar, óziniń bar ystyǵynan aırylyp, qyzyl jalqyn nuryn aspannyń búkil qaq jartysyna shashyp jiberip, endi jazyq dalanyń kókjıegine ıek arta bastady. Eski qorǵandardyń kóleńkeleri ózendi basyp ótip alysqa sozyla tústi. Ózen jaǵasynda turǵan at alaýlaǵan sharǵa basyn salǵandaı ózi qara kúreńdenip ketti. Ymyrt shapaǵy baıaý ǵana sene berdi. Erteńgisin kún kóterilgen tus — shyǵystan jalǵyz juldyz jymyń qaqty.

— Kún jaryqtyq, dúnıeni tegis uıyqtańdar dep ketti, — dedi qart.

Keıin burylyp qaraǵan Asqar, qarttyń ot jaǵyp, qazan kóterip, sur et salyp jatqanyn kórdi.

— Beker áýre boldyńyz ǵoı, ata. Álginde ǵana sháı ishtik emes pe, — degen Asqar.

— E, qonaq kelgende qonaqasy bermeıtin meniń qazanym tóńkerilip otyr ma eken, — dedi qart qıtyǵyp.

— Keshirińiz, ata. Sizdi renjiteıin deý oıymda joq edi. Shynynda da toıyp turmyn, — degen Asqar kinásin jýyp-shaıyp.

— Jaman úıdiń qonaǵy bıleı keri bolmasyn, shyraǵym. Keshirim suramaı-aq qoı, — dep kúńk etti Qarasuńqar.

— Iá, bul jaqqa nendeı sharýamen keldiń, muǵalim? — dep surady qart keshki astan soń, tósegine jaıǵasa jatyp.

Asqar da tór jaqta jyly kórpege orana túsip, ashyq túndiktep túngi aspanǵa qarap jatqan. Usaq juldyzdar jypyrlaı jyltyraǵan aspan tuńǵıyq tereń, ári salqyn edi.

— Qazir mine, jaz. Balalar oqýynan tarap, demalysqa shyqty. Solardyń keıbiri tarıh ǵylymyn unatyp, sonyń sońyna tússek deıdi. Osy jazǵy demalystaryn paıdalanyp, mynaý eski qorǵandardy zerttep, bilmek oılary bar...

Qarasuńqar qansha uqqysy, túsingisi kelse de, ólilerdiń qorǵanyn zertteý degen, áste kókeıine qonbady.

— Óli arýaqty mazalap qaıtesińder, tynysh qaldyrsańdar etti.

— Biz osynaý qorǵandardyń astynda pe jatqanym, ertedegi atalarymyzdyń qalaı turmys quryp, ómir súrgenin bilsek deımiz. Sondyqtan qazba jumysyn júrgizbekpiz.

Mundaı kútpegen, oqys jaýaptan qart ushyp turdy. Asqar jatqan jaqqa tiksine qadalyp qatty da qaldy. Mundaı qonaqty úıinen aıdap shyqqysy kelgen. «Qasıetti arýaqtardyń mekenin qazdyrmaımyn!» — dep aqyryp jibermek edi. Biraq ustanyp, sabyr saqtady. Óziniń endigi jerde eshkimniń jolyna kese-kóldeneń tura almaıtynyn, bul araǵa ıelik etýge eshqandaı qaqysy joq ekenin jáne esine aldy.

—" Demek, óziń jurttyń qazirgi turmys, tirshiligin, tirilerdiń taýqymetin túgel uǵyp bop, jer ústindegini túgendep, endi óli arýaqtardyń súıekterin aqtaraıyn degeniń be? — Qart daýysy meıilinshe salmaqty, yzbarly edi, tipti ózine de jat estildi.

Sóıdedi de jaýap kútpesten, jastyǵyna jata berdi. — Joq ata. Men tiriler jaıly da onsha kóp bilmeımin. Myna siz kórgenniń júzden birin de kórgenim joq. Alaıda biz búgingi ózimiz jaıly da, keshegi ótken tarıhymyz, jerimiz jaıly da molyraq bilsek deımiz. Bul aralarda qanshama joıqyn soǵystar ótip, qanshama qyrǵyn-súrgin bolǵanymen naǵyz túpkilikti nesi bop, myńdaǵan jyldar osy ólkede mal baǵyp, astyq ósirip kún keshken, úrim-butaǵyn órbitken el qaldy ǵoı... — dedi Asqar sabyrly únmen. — Biz sol ata-babalarymyz jaıly kóbirek bilsek deımiz.

— Babalaryn úrim-butaǵyna qarap, ákesin — balasyna qarap synar bolar, — dedi qart onyń sózin bólip. — Al balalary ákeleriniń arýaǵyn qasterler bolar, olardyń molalaryn qoparystyrmas bolar...

— Óliler sonaý alys juldyzdar tárizdi, úndemeıdi. Kıiz úıde jatyp túndikten qaraǵanda, túngi aspan sonshalyq bıik, oı jetpes tuńǵıyq kórinedi, al juldyzdar bolsa sol kúıi syry sheshilmes jumbaq tárizdi. Alaıda qazirgi zamanda adamzat sol oı jetpes tuńǵıyqty da, sol sheshilmes jumbaqty da, qudirettiń syryn da bilýge umtylýda. Óliler tilsiz jatady. Al tiriler shyndyqty búrkemeleý úshin sol ólilerge silteý aıtady. Biz ólilerdiń qupıa syrlaryn ashyp, shyndyqty solardyń ózine aıtqyzsaq deımiz, ata. Óıtkeni tarıhty jasaǵan sol babalarymyz ǵoı, al biz bolsaq solardyń isin alǵa jalǵastyrýshy ǵanamyz...

Qarasuńqar únsiz qaldy. Uıyqtap ketti me, álde uıyqtaǵan bop jatyr ma, ol jaǵyn Asqar bile almady. Bar uqqany, qarttyń mazasy joq edi, bulardyń isine múlde qarsy bolatyn.

...Erteńgisin qart qonaǵyn únsiz attandyrdy.

— Rahmet. Biz birer kúnnen keıip kelemiz. Palatka tigip, iske kirisemiz. Aýyldan sizge ne ala keleıin?

— Kerektiń bárin maǵan apta saıyn jetkizip berip turady, — dedi Qarasuńqar salqyn ǵana.

Motosıkl tyryldaı jóneldi. Tóbet arsyldaı úrip qonaqty kópirge deıin shyǵaryp saldy.

— Qasıetti molany aqtarystyram degendi jaratqannyń ózi-aq jaıratar, —dep kúbirledi Qarasuńqar uzap ketken Asqardyń sońynan qaraı turyp.

Endi ol, áneý kúngi vertolettegi adamnyń da, Asqardyń da nıetteri — qasıetti qorǵandardyń asty - ústin aqtarystyrý ekenin anyq uqty. Asqardyń dáleli sendire almap edi ony.

Bul ara kimniń jeri, kimniń ata qonysy? Naımandar men úısinderden ózge kimderdiń ata-babalarynyń molalary bolýshy edi, munda? Bul jaǵyn Qarasuńqar anyq biledi ǵoı. Dál osyndaı eski molalar men qorǵandar Qulja mańynda da, Tuz taýda da bar... Sonaý erte zamannan bastap, álgi han áýletteri ǵana ózderiniń kesikti shekarasy dep qalyń tas qabyrǵany bilýshi edi ǵoı... Shyńjanda myńdaǵan jyldar boıy: uıǵyrlar, qalmaqtar, dúngender, qazaqtar turyp keldi emes pe, al odan ári Mańǵul altaıy bastalyp, sonaý Qytaı qabyrǵasyna deıin sozylyp jatyr ǵoı.

Tekke sóıleıdi álgi muǵalim, aý, Jetisý jerin qazaqtan basqa kim enshilemek. Óli arýaqtyń súıegin qorlap, óli qorǵandardy aqtarystyrýdyń qajeti joq. Osy qorǵandardyń ár qaısysy jaıyndaǵy ańyz áńgimelerdi jalǵyz Qarasuńqar emes, qart shopandardyń bári de biledi. Ol ańyzdar júzdegen jyldar emes, bálkim myńdaǵan jyldardan beri urpaqtan urpaqqa aıtylyp keledi emes pe.

Eger álgi balalardan buryn shopandar kelip úlgirse, molalardy qorlap qazdyrmaýy da múmkin-aý.

Tas ústinde taǵy da birer saǵattaı otyrǵan qart, endi ornynan turyp, kópirge qaraı júrdi.

Tas qarańǵy. Ol bir kezderi Muqannyń buıryǵymen barlaýǵa shyqqanyndaı óte abaı, saq basyp keledi.

Kópirden ótip, qorǵanǵa taıady da, mazarlardyń joǵarǵy jaǵyna kóterildi. Qulpytastardyń arasyna kep otyrdy.

Palatkalar tómende, on-on bes qadamdaı ǵana jerde.

Shetki palatkadan shyqqan túsiniksiz kúbir sózderge qulaq túrgen Qarasuńqar kózin jumyp uzaq otyrdy. Qarańǵylyqqa úırengen kózin qaıta ashty. Áli janary sóne qoımaǵan qyraǵy kózi úsh palatkany aıqyn kórip otyr. Bulttan shyqqan aı sút sáýlesin tógip tur. Tań raýany bilinýge de jaqyn qalǵan.

Ortańǵy palatkadan aqyryn ǵana ekeý shyqty.

— Qorqynyshty eken, — dedi bireýi.

Qart óz qulaǵyna ózi senbedi. Samal jel álgi daýysty anyq jetkizgen — áıel adamnyń daýysy edi.

— Ts-s-s. Mynalar áli uıyqtaǵan joq, — dedi ekinshisi.

Qyzdardyń aqyryn syńǵyrlaı kúlgen kúlkileri estildi.

— Astapyralla! — dep qybyrlady Qarasuńqardyń erinderi. — Tún ishinde mola basyna áıel zaty kelgeni me...

Álgi ekeýi tez-tez adymdap qorǵandardyń syrtyna qaraı ketti. «Túzge shyqqaly júrgender ǵoı», — degen oı kelgende qarttyń óne boıy qaltyrap qoıa berdi. O, sumdyq! Munan asqan qorlaý bolmas. Arýaqty munan asyryp qorlamas. Qarasuńqar ushyp turyp, tym-tyraqaı ǵyp qýmaq edi. Biraq álgi ekeýden adasyp qaldy. Aýlaq ketken tárizdi. Birazdan keıin qorǵannan edáýir qashyqtaǵy kishkene jyra jaqtan qaıtyp kele jatty.

Búginginiń adamy múlde túsiniksiz - aý. Qarasuńqar úshin múlde túsiniksiz bir zaman. Molany aqtarystyramyz dep, basyna kep qonǵan jandardy týmysynda tuńǵysh kórýi osy.

Ol óz tarapynan sońǵy dalbasasyn jasady. Shapanyn aıqara ashyp tastady. Álginde tósekten turǵanda beline oranǵan aq oramaldy sheship aldy. Naımandardyń tańbasy oıylǵan eń úlken qulpytasqa oramaldy bir shetinen tý uqsatyp jelbiretip baılady. Sóıtip, eshkim tıisýge bolmaıtyn qasıetti, kıeli molanyń belgisin istedi.

Juldyzdar sóne bastady. Tań shapaǵy bilindi. Qart aýyr oıǵa batqan kúıi so kelgen izimen eshbir tysyrsyz keıin qaıtty.

* * *

Kók shalǵynda móldiregen monshaq tamshylaryn qaldyryp, ózen ústimen, jylǵa-jylǵalardy qýalap tańǵy býaldyr tuman syrǵyp ótti. Alystan quzar shyńdar arasynan shubatylyp shyǵyp, endi tań lebimen yǵystap, shalqar dala ústine jete bere ǵaıyp bolýda. Kún shyqty. Uzyn kirpik sáýlesi, qorǵan túbine túnde kep tigilgen palatkalardyń ishine syǵalady. Birinshi bop Asqar oıanǵan. Qasynda jatqan adamnyń búıirinen túrtti.

— Áı, arheolog, tur! Kórsetshi bizge bir ónerińdi! — Asqardyń daýysy ádetten tys sańqyldap, kóńildi edi.

— Bári de oıdaǵydaı bolady, qartym! —dedi Jomart ta ústindegi kórpeni serpip tastap. — Aıtpaqshy, umytyp barady ekem, qaladaǵy sóz saltymyz bul araǵa júrmeıdi eken ǵoı. Ásirese seniń shákirtterińniń aldynda ersi kóriner. Endi, seni qalaı atasam eken?.. Óz atyń men ákeńniń aty boıynsha ma?.. Joq, bolmaıdy! Eń durysy «qart» deýdiń ornyna «Aseke» deıin de. Ózara syılastyqqa da, jurt aldynda da óte oryndy bolar deımin, kelistik qoı.

Asqar Jomart sózin aıaǵyna deıin tyńdaǵan joq. Syrtqa shyǵyp ketken.

— Bóbesh, sender dereý erteńgi astyń qamyna kirisińder, — dedi ol, sportshylar kostúmin kıgen qaraqat kózdi qyzǵa. — Otyn - sý ázirleýdi balalar moınyna alady.

— Al qorǵandardy qazý jumysy she? — degen Bóbesh, kózin tańyrqaı keń ashyp; ózi qalyń burymyn oramal shyt astyna jınap, myqtap tartyp qoıypty.

— Qazý jumysyn bárimiz de isteımiz, —dedi Asqar jymıyp. — Men senderge qosalqy mindetterińdi aıtyp turmyn... Balalar, Bóbeshke kómektesip jiberińder, Jaqsylap, dámdi pisirińder. Qonaq shaqyramyz.

— Kimdi? — dedi Bóbesh tańyrqap.

— Áne, anaý úıdi kórdińder me? — dep Asqar kıiz úı jaqty meńzep qoıdy.

Erteńgi sháıin baǵana iship alǵan qart, úıiniń irgesinde, bular jaqqa baqylaı qarap otyrǵan.

Jýynyp, kıingen Asqar men Jomart qartqa sálem berý úshin, kıiz úıge qaraı aıańdaǵan.

— Assalaýmaleıkým, ata!

— Álıkúmsálem, —dedi Qarasuńqar salqyn ǵana.

— Sizdi shaıǵa shaqyra keldik.

— Rahmet, —dedi qart.

— Sizdi anaý kúni vertolet ústinen kórip edim, — degen Jomart.

Qart onyń sózine jaýap qatqan joq. Taý arasyndaǵy jazyq ańǵarǵa kóz tikken kúıi:

— Apyraı, bıyl mal taýǵa shyǵýǵa keshigip jatyr-aý. Astyq mysyq murttanyp, jaz ortasy da kelip qaldy emes pe, — degen kúńkildeı sóılep.

— Keshigip jatyr, — dep qostap qoıdy Asqar.

— E, báse, onsha keshige qoımasa kerek edi ǵoı... — dedi jazyqqa shanshyla qaraǵan qarttyń júzi kenet ózgere túsip.

Jomart ta solaı qaraǵan. Sonaý, astyqty dala men jýsandy dala ushtasqan kókjıekte jerge qonaqtaǵan bir shókim shúıke bult sekildenip, býdaq shań kórinedi. Kóp uzamaı jaıyla jyljyp, kóship kele jatqan qoıdyń qarasy da shalyndy. Jomart, qart kóziniń osynsha qyraǵylyǵyna qaıran qaldy.

Munan ári Qarasuńqar Asqar men Jomartqa múlde kóńil aýdarmastan, kıiz úıden er toqymyn alyp shyǵyp, atyna qaraı ketti.

Eki jigit qarttyń is-áreketine qarap biraz turdy da, aqyry palatkalaryna qaıtty.

— Mynaý bir jumbaq shal eken, — dedi Jomart.

— Bizge renjigen túri. Myna ara osy shaldyń ıeliginde ǵoı, — dep Asqar mazarlar jaqty nusqaǵan. — Aý, anaý shúberekti qara. Kıeli mola, jolamańdar degeni - aý... Myna shaldyń isi ǵoı. Bizge kórsetken qyry ǵoı.

— E, onda turǵan ne bar eken, shúberekti sheship alyp tastaımyz, — dedi Jomart qorǵanǵa qaraı burylyp.

Eki oqýshy bala onyń sońynan ergen. Olar, dál Qarasuńqar palatkalardyń tusynan shopandar kóshin qarsy alýǵa ótip bara jatqan kezde, álgi aq oramaldy qulpytastan sheship aldy. Kári tóbet qart sońynan erip bara jatty. Qart ta, onyń tóbeti de uldar men qyzdardyń jamyrasa bergen sálemderine miz baqpaǵan kúıde ótip ketti.

— Oramalyn aparyp, kıiz úıdiń esigine ile salyńdar, —dep Jomart Murat degen balaǵa berdi.

— Jomart, mynany qara. Álgi shal molalardy jóndesýge kirisken eken, — dedi Asqar, jas sharbaqpen bekitilgen mola qabyrǵasyn qaraı turyp. — Jomart, sen sál asyǵystyq, jasadyń. Munda turǵan eshqandaı da qyr kórsetý joq qoı deımin. Qara bul molalar shynynda da óte qasıetti bolýy múmkin. Sondyqtan oramaly tura bersin. Óz betinshe jóndese bersin. Toktaı tur, Murat, biz qulpytastardy qozǵamaımyz ǵoı. Oramaldy ornyna baılap qoıyńdar. Jomart, sen óziń aıttyń ǵoı, qazý jumysyn molanyń ústińgi jaǵynan emes, astynan bastap júrgizemiz dep...

— Meıli, onda oramal tura bersin, — dedi Jomart ta kelisip.

Jomart qazba jumysyn bastaýdyń jobasyn júre túsindirdi.

— Myna eń úlken, bıik qorǵandy kórip tursyńdar ma. Osy aradaǵy basqa qorǵandardy salý da sol basty qorǵannan keıin iske asyrylǵan. Biz de qazýdy sol qorǵannan bastaýymyz kerek. Ózimizshe ol qorǵandy — patsha - qorǵan dep ataıyq. Ústińgi qulpytastar men mavzoleılerge tıispeımiz. Sondyqtan qazba jumysyn myna soltústik jaqtaǵy etekten bastaýymyz kerek. Topyraqtyń ústińgi qabattaryn abaılap qana aýdaryp tastaǵan jón. Ol úshin búldozer qajet. Jumysymyzdy tezdeter edi.

— Bizdiń «Belarýsimiz» bolady ǵoı, — degen arystan.

— Sony aıtyp turmyz ǵoı, endi, —dedi Murat oǵan.

— Qural-saımandar ázir me? — dep suraǵan Asqar.

— Alty kúrek, jalpaq pyshaqtarymyz, shetkalarymyz, sypyrǵyshtarymyz, súımen temir jáne basqa da kerek-jaraqtar tegis bar, —dep jaýap berdi Murat.

Bular patsha - qorǵandy asa muqıat qarap shyqty. Onyń bıiktigin, kóldeneń enin ólshep, Asqar men Jomart jatqan palatkanyń irgesine taqtaıdan asyǵys jasalǵan ústeldiń basyna jınalyp keńes ótkizgen.

— Bóbesh, sen búginnen bastap kúndelik jazýǵa kirisesiń. Kúni boıy ne istep, ne qoıǵanymyzdy qysqasha ǵana jazyp otyr, — dep tapsyrdy Asqar. — Al, balalar, qazir biz myna ústelimizdiń ústine kóleńke bolatyndaı etip lapas jasaıyq.

Lapas daıyn bolǵan kezde, alystaǵy kesh te qorǵanǵa jaqyn qalǵan edi.

Qarasuńqar eń aldyda keledi eken. Onan keıin qoldaryna júk teńdelgen túıelerdiń ústinde shopandardyń bala-shaǵa, áıelderi de, sál keıinirekte bir-birinen taıaq tastam jerde dala tósinde jypyrlaı jaıylyp ilgeri jyljyǵan otar - otar qoı. Qarasuńqar keshti qorǵap irgesindegi palatkalarǵa burǵyzbaı, ózi jasaǵan kópirge tike bastady.

Júk tıelgen túıeler yńyrana teńselip arǵy jaqqa ótti.

Qarasuńqar sol arǵy jaǵaǵa etisimen atynyń basyn tartty. Onyń ornyna kóshti ilgeri qaraı semiz bıege mingen bala bastap áketti. Qasqa qulyn keıinde qalyp qoıǵan. Kúrkiregen ózenge osqyryna qarap, eki túıeniń arasynan shaýyp ótip, arǵy jaǵaǵa shyqty. Bala qulypty quraýlap buryp, bastaı berdi.

Otyǵa jyljyǵan qoı kápirge jetkenshe, oń qaptal men sol qaptaldan dúrkirep jylqy da kóringen. Lezde otarlardy basyp ozyp, bir-birimen jarysqandaı jaqyn kep qaldy.

Patsha - qorǵannyń ústinen bári kórinip tur: áne, tentek aıǵyrlar úıirlerinen bólinip shyǵyp, ortaǵa qaraı oıqastap, birese aspanǵa qarǵyp, birese qulaǵyn jymyryp, basyn tómenge salyp, óz úıirin bóten úıirge qosylyp ketpesin degendeı tyqsyra túsedi, ózindeı basqa aıǵyrǵa ses kórsetip, jaqyn keltirgisi joq. Aýyr jaldary jel ótinde tikireıe jelpildeıdi.

Jylqyshylar aqyra aıqaılap, aıǵyrlardy birine birin jaqyndatpaı qýa túsedi. Aıǵyrlardyń shaınasqanynan jaman álek joq.

Qazir aıǵyrlardyń esirgen kezi. Jaz aıy — jylqynyń kúıi keler shaǵy ǵoı. Biriniń úıirin birinen ólerdeı qyzǵanady. Jylqyshy sál kóz jazsa - aq ólerdeı shaınasady, al jas baıtaldar bolsa aıǵyrlardyń tóbelesin qyzyqtaǵandaı ıirilip tura qalady.

Jylqyshy atyn tebine túsip, eki aıǵyrdyń ortasyna jetti de, bir úıirdi ilgeri jiberip, ekinshisin sál irke toqtatty.

Palatkalardyń irgesinen júzdegen tuıaqtardyń dúbiri jerdi solqyldatyp ótti. Ózenge jetip, bir-birine irkis-tirkis bop taý sýyna bas qoıdy. Tek kári bıeler ǵana kópirden ótip baryp, sońyna ilesken qulyndarymen shurqyrasyp qoıyp, sý ishýge arǵy jaǵadan kep tústi.

Sýdan shyqqan jylqyny arǵy jaǵalaýǵa ıirgen jylqyshy, bas-aıaǵy jınalǵan soń taýǵa qaraı aıdap jóneldi.

Munan keıin kópirden qalǵan jylqy ótti.

Eki jylqyshy da jylqylaryn árirek aıdap tastap, ózderi keıin oraldy da attaryn kıiz úıdiń irgesine ákep baılap, onan soń kópirdiń basynda turǵan Qarasuńqardyń janyna keldi.

Ótkelge qoı kelgen.

Ár otardyń aldynda múıizderi, saqaldary jelkildegen esirik serkesi bar.

Mundaı serkesiz otardyń uzaq jolda bir izge túsip júrýi de, ótkelderden ótýi de qıyn. Sıqyry bardaı búkil qoıdy sońynan shubata ertip, nebir qıyn asýlarda, qumaıt pen shóleıtte bastap júredi, eń aıaǵy qan sasyǵan qasapqa da qoıdy bastap kiretin osyndaı serkeler ǵoı.

Et kombınattarynda dál osyndaı qan - quıly serke júzdegen qoıdy tar qyltamen taıǵaqtap pyshaqqa iliger jerge aparady da, ózi jalt burylyp basqa esikpen sytylyp shyǵa beredi, onan soń etke ótkizýge kezekte turǵan kelesi júz qoıdy ólimge bastaıdy. Shopandar qaýymy maldy óriske bastaıtyn bereke, kút dep biledi.

... Mine, qazir de saqaly jelkildegen kók serke kópirge aıaq saldy. Artynsha topyrlaǵan qalyn qoı da birin-biri kıip-jaryp alǵa enteleı jóneldi. Kópirdiń jaqtaý aǵashtary syqyrlap, qoı opyr-topyr bop syǵylysa túsedi. Qarasuńqar keıinde jaǵalaýda turǵan qoıshyǵa álde ne dep aıqaılap tur. Biraq daýysy estiler emes. Qarasuńqardyń aıqaıy da, ózenniń saryly da júzdegen qoıdyń qulaqty tundyrǵan mańyraýyna kómilip jatyr. Búkil aýa qoıdyń táıiri men kreolın sasyp tur.

Álginde ózińiz aıttyńyz, Bóke batyrdyń ósıeti Muqandy urysqa jeteledi dep. Adam shirkin, shyndyqty bilip, sony jurtqa aıta bilse ǵana ádil jolmen júredi. Meniń bilýimde, myna sizge kórshi bop kep jatqan jigitter babalarymyzdyń sol bir dana sózin baǵalaı biletinder. Solaı ma, Asqarjan? — dep jylqyshy, áńgimeni shıryqtyrmaı, otyrǵandardyń arasyn jaıma shýaqtap, muǵalimge qarady.

— Aıtyp otyrǵanyńyz shyndyq, Báke, — dep qostady Asqar da saıabyr únmen. — Áke balany tandap almaıtyny sıaqty bala da ákeni ózi tandap almaıdy ǵoı. Eger Qarekeń bizdiń maqsatymyzdy túsinbegen bolsa, onda myna Jomart ekeýmizdiń kinámiz. Bizdiń maqsatymyz, shákirtterimiz óz ata-babalarynyń álginde Qarekeń aıtqan týǵan jeriniń ótken tarıhy jaıly kóbirek bilse eken deımiz... Ótkendi bilmeı ómir súrý múmkin emes. Bolashaqqa senetinder úshin ótkendi bilý óte qajet. Mynaý qorǵandar bizdiń tarıhymyzdyń qupıa syrlaryn. búgip jatyr dep ózderińiz aıttyńyzdar. Biz solardy, tarıhymyzdyń bastaýyn bilgimiz keledi, sóıtip bizdiń jerimizdi óz jerine qosyp, menshiktegisi keletinderge jaýap bersek deımiz...

— Bularǵa qarǵys tımesin, — dedi eń úlken qart shopan. — Mynaý kún uıasyna eńkeıgen, namazdyger shaqtaǵy meniń tilegim, berer aq batam osy. Muny aıtqan men Janpeıispin... Saǵan da rahmet, Qarasuńqar! Al endi biz júrelik. Kún uıasyna qonbaı turyp oshaǵymyzdyń basyna jetip, qoıdy qoralap, atymyzdyń belin sýytalyq. Álgi kempiri bar bolǵan da jolǵa qarap, kútip otyrǵan shyǵar, — dep sóziniń sonyń ázilge shaptyra aıaqtady Janpeıis.

Qart shopannyń sózinen keıin dastarhan jınaldy. Shopandar men jylqyshylar Qarasuńqardyń kútkenindeı ony jaqtamady, jastardyń isin maquldady.

— Men ony Muqannyń ómiriniń sońǵy jyldaryn tolyǵyraq aıtar dep kútip em...

— Bizdiń shaldardyń ózderiniń bastarynan ótkergenderi jaıly táptishtep aıtqandaryn qashan kórip eń? Qashanda olar ózderi týraly aýyz tushshytpaıdy da, etkendi aıtýǵa kelgende attaı jeledi emes pe.

— Meniń jalǵyz ǵana tilegim — balalar óz týǵan ólkesi jaıly azdy-kópti maǵlumat bilse eken deımin....

— Jumysty erteńgi tańnan bastaımyz, onan arǵysyn kóre jatarmyz... — dedi Jomart oıly keıipte.

Bular palatkaǵa taıap qalǵan. Murat tranzıstoryn burap otyr eken. Arystan traktoryn shuqylap júr.

Ózenniń arǵy jaǵynda, kıiz úıdiń irgesinde ózara áldeneni sóılesip, ekeýden ekeý qalǵan Qarasuńqar men Aıgúl otyr. Asqar solarǵa qaraǵan kúıde Jomarttyń palatkadan planshetkany alyp shyqqanyn, odan eski kartany ashyp ústel ústine jazyp salǵanyn baıqaǵan da joq...

* * *

Shopandardyń jaılaýǵa keship kelgenderine úsh kún bolǵan. Kún keshkirgen kez. Baǵana shaıǵa otyrǵan qart, áli bir shynyny taýysa alar emes, qaıta-qaıta Aıgúlge.

— Qyzym, jańalap quıshy. Taǵy sýyp qaldy, — dep qoıady.

Shaldyń mazasyn ketirgen anaý arheologtardyń traktory ekenin Aıgúl biledi. Motor dúrilin estigen sátte-aq ózgerip sala beredi.

— Ata, olar mazarlarǵa tıispeıdi, tek qazatyn jerdiń topyraǵyn ǵana tazalap almaq.

— Topyraqty kúrekpen, qolmen tazalaýǵa bolady ǵoı, qyzym. Al mynaý aldynda jalpaq túreni bar traktor... Onymen búkil qorǵandardy mazarlarymen qosa typ-tıpyl tegistep shyǵýǵa bolady. — Kesesin qoıa berip, syrtqa shyǵyp ketti.

— Ata, qaıda barasyz? Qoıyńyz, — dedi Aıgúl jalbaryna.

Qart tyńdaǵan joq ony. Qyz kıiz úıde qala berdi. Qart kópirge qaraı júrdi. Tábeti sońynan erip keledi.

— Senin de burynǵy yzbaryńnan túk joq. Ekeýmizden endi kim seskensin! — dedi qart tóbetine jekip. — Ket ári! — dep teýip qaldy da, ózi qorǵanǵa qaraı asyǵa júrdi.

Tóbege kóterilgen. Traktordy kórdi, ústinde Mýrat otyr, Jomart qazylǵan jerdiń ústine shyǵyp, oǵan qaı jerdi qazyp, topyraǵyn qalaı qaraı ıterý kerektigin kórsetip tur. Basqa balalar men Asqar kórinbeıdi. Palatkalarynda dem alyp jatyr ma, álde s.ýǵa túsýge ketken bolar...

Qart mazarlardyń qabyrǵalaryn qaraǵan. Bireýi qulap túsipti. Toqyǵan sharbaǵy tirek bola almasa kerek. Qarasuńqar tizerleı otyryp, quran oqydy. Qaıta turdy.

Jomart tastardy kúrekpen laqtyryp tur. Traktor qazylatyn jerdiń ústińgi qabatynyń topyraǵyn ysyryp júr.

Bireý aıqaı saldy... Jomart basyn kótergen. Kóleńkesi erbeńdep tóbeden shal túsip keledi eken. Jomart tóńirekke tańyrqaı qarady. Aıqaılaǵan shal ekenine kózi jetti.

Qarasuńqar taıap kep áldeneni aıtyp tur. Murat qorqyp ketti. Motordy óshirdi.

— Balam, — dedi qart, — bul jerdi endi qazba.

Jomart qapelimde ne derin bilmeı tosylyp qalǵan.

— Jamandyq shaqyrma, — dedi qart kúbirlep.

— Apyr-aı, sizge qalaı túsindirsem eken... Bul óte qajet...

— Balam, aıtqanymdy tyńda. — Qarttyń úni dirildeı shyqty. — Myna mashınańdy al endi. Jamandyq shaqyryp qaıtesiń, áı, shyraǵym - aı. Myna jerdiń asty zırat qoı, qoısań etti, solardyń tynyshyn almaı. — Qart sál únsiz turyp qaıta sóıledi: — Shekarany molamen dáleldep qaıtesiń, adamzat balasynyń qaısysynyń enshisinde qansha jer bolǵanyn, kimniń otany qaı jer ekenin dáleldeý seniń mindetiń emes shyǵar...

Áldeqaıdan Asqar kele qalǵan.

— Ata, endi traktor qazbaıdy. Erteń aýylǵa qaıtaryp jiberemiz, astyq jınaýǵa qajet... — qartqa taıaı bergende, tasqa súrinip ketti.

Kesek tas syrǵyp baryp, aıaǵyn basyp qaldy. Asqar aýyrsynyp otyra berdi.

— Mine bul da arýaqtyń qarǵysy, — dedi qart yzaly kekesinmen, onan soń Jomartqa burylǵan. Ekeýiniń janarlary túıisken. Qarttyń kózinde qazir yzaly kek joq edi. Qaljyrap, jabyǵý bar. Jáne jalbaryna ótiný bar. — Tıispe bularǵa, balam.., Men bul jaqtan, sonaý alǵashqy jyldarda mavzoleıler qoparyp, alla joq degen kezde, asharshylyq bolar jyly ketip em... Meıli alla joq - aq bolsyn. Biraq adamnyń kóńiline medet qylar bir senimi bolýy tıis qoı, balam. Men Muqannyń sarbazy boldym, basqalar sıaqty qoı da baqtym, al sol kógildir taýdyń arǵy betindegiler ata-babalarymyzdyń eskertkishterin qorlaı bastaǵan kezde, beri qaraı kettim. Men mynalardy medet qyp keldim ǵoı, — dep Qart mazarlardy nusqady. Qoldary qaltyrap, ózi sonshalyqty dármensiz bop ketti. Tynyshtyǵyn buzba, bulardyń. Bular eshqandaı da qupıa ashpaıdy. Qýraǵan súıekter tek ólim jaıyn ǵana baıan eter. Ólgennen soń bizdiń de súıegimizdiń óstip qýraıtynyn dálelder. Ólikti qorlamas bolar, qadirler bolar. — Qarttyń keskini birtindep qataıyp, sózin yzbarly bitirdi.

Jomart qaıtyp oǵan tiktep qaraı almady. Birinshi ret sóz taýyp, jaýap qaıyra almady. Teris aınalyp ketti.

Qart ta únsiz, keskini tas bop qalǵandaı. Tóbelerdi tegis bir qarap ótti de, beli búkshıip, kelgen izimen keıin qaıtty. Endi sońynan ilesken kóleńkesi joq edi. Kún uıasyna qonǵan. Batys jaq qan qyzyl ymyrt shapaǵyna boıalǵan...

Jomart pen Asqar oıly kúıde qart sońynan qarap tur.

— Bizdiń osy áreketimizden birdeńe shyǵatynyna aýylda eshkim senbeıdi, — dedi Asqar.

— Troıany ashatynyn aıtqanda Shlımanǵa da eshkim sengen joq bolatyn...

— Demek sen óz juldyzyńnyń janatynyna kámil senesiń ǵoı, — dedi Asqar yzalanyp. — Optımısterdi óte unatam.

— Gomerge senbese Shlıman da qazbany júrgizbegen bolar edi, — dedi Jomart jaıbaraqat únmen.

— Al seniń nomeriń bar ma?

— Bar. Ol osy qazir ǵana kıiz úıine ketti. Men onyń kóp nárseni biletinine, kóp qupıa syrdy búgip júrgenine, bilimine ábden senem. Álde onyń osy qorǵandar týraly estigenderi bar. Áıtpese, bizben osynsha shúıligip arbaspasa kerek edi ǵoı.

* * *

Tóseginen jańa turǵan Jomart, maıka kúıde palatkasyn júgire aınalyp ótip, qazba bastalatyn jerge qaraı júrgen kezde, kún sáýlesi taý shyńdaryn jaryp áli shyǵa qoımaǵan. Jerdiń ústińgi qabaty alynyp, topyraǵy shetke qaraı ysyrylǵan. Endi jumystyń eń jaýapty kezeńi bastalmaq. Traktor atqarar jumys bitip, endigi kezek kúrekke jetken.

Jomart topyraq túsine úńile qaraǵan, qarańdaǵan jolaqty ańǵardy. Túp-túzý bop tartylyp kep, tik tórtburyshqa aýysqan. Bul, bálkim, ǵasyrlar boıǵy topyraq astynda qalyp qoıǵan kene qurylys qabyrǵasynyń izi bolar, múmkin eski mola shyǵar... Kóńildi bir áýendi ysqyra ándetken Jomart, taıaqtyń synyǵyn alyp, topyraq ústin asyǵys syzǵylap, isteler jumystardy belgileı bastady... Onan soń taıaqshany laqtyryp tastap ózenge qaraı júgirdi. Taý arasynan kún sáýlesi kórindi. Biraq, báribir, tańerteńgi shaq qońyr salqyn edi. Sýdan alaqanymen kósip bir ilip alǵan Jomart, lezde qaıta shashyp jiberdi, sý muzdaı sýyq eken.

— Sýyq pa eken? — dedi qyzdyń tosyn úni.

Arǵy jaǵalaýda Aıgúl sý alyp tur eken. Ústinde jeńil ǵana gúldi kóılek. Syrt jaǵynda qyzdyń ıyǵyn erinimen qytyqtaǵandaı bon Qarasuńqar shaldyń aty tur. Basy bos. Noqta, júgensiz, tipti arqandalmaǵan da.

— Jarqyraǵan nurly kúnmen! —dedi Jomart qyzǵa qyzyǵa qarap.

Qymsyna qysylǵan qyz shelegin kóterip júrip ketti, sýy shaıqalaqtap tógilip barady. At qos qulaǵyn qaıshylaı tigip, Jomartqa qarap sál turdy da, onan soń tuıaǵymen jerdi tartyp qap, Aıgúl sońynan oınaq salyp shaba jóneldi. Kıiz úı aldynda olardy qarttyń ózi kútip aldy.

— Shaldyń asyrap alǵan qyzy, — dedi keıingi jaqtan kelgen Asqar.

— Bilem, — dedi Jomart, sóıtti de sýyqtyǵyna qaramastan sýdan ilip ap jýynýǵa kiristi.

Palatkaǵa bul qaıtyp oralǵanda, qyzdar erteńgi asty daıyndap ta qoıǵan eken. Ul balalar zarádkany aıaqtap, Asqar úshin súlgi oramal alyp, ózenge qaraı jarysa júgirdi.

Erteńgi tamaqtan keıin Jomart Muratqa:

— Bireýleriń traktordy aýylǵa aparyp tastańdar. Endigi jumys kúrek pen pyshaqtiki, — degen.

— Kúrekpen... Mynaý tóbeni kúrekpen aýdarǵansha qanshama ýaqyt ótedi sonda, — dep Arystan ysqyryp jiberdi.

— Qansha ýaqyt qajet bolsa sonsha ýaqyt qazamyz, — dedi Jomart. Balalar bir-birine qarady.

— Karter patshalar Ańǵaryn bes jyl boıy qazǵylaǵan, — dedi Murat jymyń etip. — Sýsyz, azyq-túliksiz... Aqyry Týtanhamondy... Egıpet patshasyn... faraondy tapty ǵoı.

— Meniń atam biledi... Maǵan bir aıtqany bar... Osy arada naımandar qypshaqtardyń qolbasylarymen týystasqan eken, — dep qoıdy Arystan.

Jomart qolyndaǵy kúregin túsirip ala jazdady:

— Ony saǵan kim aıtty, kimnen estidiń?

— Meniń atam biledi... — dedi Arystan abyrjyp.

* * *

...Tym-tyrys. Alystan sonaý kók jalyn shyńdardyń tusymen jylqy kórindi. Jylqyshylar bólinip shyǵyp, beri kıiz úıge qaraı júrdi.

Jomart árbir kesek topyraqty ýysyna salyp úge qarap, tórtburyshty shuńqyrdyń túbin qazbalaýda. Sport kostúmin kıgen, basynda oramal shyty bar, murnynyń ústine qaǵaz japsyrǵan Bóbesh Muratqa kómektesip júr. Arystan da úńgilep shuńqyr qazǵan, al Janat shyqqan topyraqty alańnan ári aparyp úıýde.

Bóbesh sýyq sý ákep bárine kezek usyndy.

— Jomart, osy biz kúrekke kezekti tym erte bergenbiz joq pa? Ázirge kóne mádenıettiń ıisi de sezilmeıdi ǵoı, — degen barlyq shuńqyrlardy muqıat qarap shyqqan Asqar.

Jomart oǵan qarady.

— Arheologıa degenniń qıyndyǵy sol qazýdy ekskalatormen júrgizip te eshteńe taba almaýyń múmkin. Bir ǵana urany — tózimdilik. Inemen qudyq qazǵan ańyzdy estigeniń bar ma?..

Bóbesh qazbanyń shetindegi syryqqa shegelengen faneraǵa kómir kesegimen: «12 ıýn. 6 saǵat jumys istedik» dep jazdy.

Ózenniń jaǵasyna «gazık» kep toqtady da sıgnal berdi. Arystan kúregin tastaı sap, solaı qaraı júgirdi. Jas shofer jigit shymshyp baılanǵan oǵan ustata berdi.

— Má, usta pochtany. Mynany Aıgúlge bere salyńdar: shopandarǵa kelgen hattar men gazetteri ǵoı. Men óte asyǵys edim. Al mynaý senderdiń gazet-jýrnaldaryń.

— Jaqsy.

«Gazık» burylyp ap, jónep berdi. Murat júgirip kep jańa jýrnaldardy ilip aldy da palatkaǵa súńgip ketti.

— Áı, Murat! Shopandardyń pochtasyn ǵana. Aıgúlge aparyp berińder! —dep daýystady Asqar.

— Solaı etemiz! —dedi palatkanyń ishinen shyqqan daýys.

Murat júgirip ózenge bardy. Sheshinip tastap, ıirimge qoıyp ketti. Qatty aǵynǵa táltirektep ázer turdy. Sýdyń tereńdigi belýardan ǵana, biraq aǵyny jyldam.

Jasyl alqaptyń ár tusynda alyptyń ýysynan shashylyp túsken aq ulpadaı bop shoǵyr -shoǵyr bop jaıylǵan qoraly qoılar kórinedi. Qamat bitip, jel kótergendeı oınaq sap jarysqan jylqy jáne jatyr.

Berirekte eki aq otaý tur, onan ári bireý, taǵy bireý, taǵy bireý... Búkil jasyl ańǵar ishine dóńgelene qonǵan úıler. Al eń arǵy túkpirde álde ózen, álde or bar, sol tusta kórinedi. Álgiden beri kıiz úılerge qaraı salt attylar kele jatyr.

— Áne, shekarashylar keledi, — dep aıqaılady Murat.

Jomart mynaý ertegidegideı kórikti jer sulýlyǵyna tańyrqaı qarap qalǵan. Jaılaýda bolmaǵanyna talaı jyl ótipti - aý.

— Mynaý ásemdikti, qalyqtaǵan baıaýlyqty, mynaý manaýraǵan tirlikti birde-bir sýretshi jetkizip sala almas, — dedi ol.

— Oý, sen jas kezindegideı taǵy da aqynsha shalqyp, asqaqtap kettiń ǵoı. Joq, dostym, búgimde sulýlyq ózgergen. Osydan úsh aı buryn, anaý shekarashylar kele jatqan jaq túnge qaraı mazasyz bop ketetin, — dedi Asqar oıly kúıde. Balalar bul kezde, mańyna jurt jınalyp, tútindep oty janyp jatqan aldaǵy qos aq otaýǵa qaraı jarysa júgirip ketken. — Júr. Shopandar kútip otyr.

Balalar kıiz úılerge jetip, ertteýli turǵan attardy bólisip aldy. Jylqyshylar áıelderine bıe saýýǵa kómektesip júr eken. Jelide turǵan qulyndardy noqtasymen sheship ákep, eneleriniń baýyryna salady. Qulynnyń jybyr qaqqan úlpek erini emshekke tıgen sátte-aq, tyrsyldap turǵan bıe jelini ıip sala beredi. Bıeniń shálkes minezi birden basylyp, analyq emirený jeńip, jýası qalady. Jylqyshy qulyndy keıin tartyp alyp,. oqyrana ısingen enesiniń aldyna kóldeneń tartyp ustap turady. Osy sátte jylqyshynyń áıeli de shelekke sútti kúrpildetip saýýǵa kirisedi.

Jomart typyrshı týlaǵan asa tirsek qulynǵa, oǵan emirene oqyranǵan jyltyr júndi bıege qyzyǵa qaraıdy.

Mynaý, asqar shyńdar men jasyl ańǵarda kún keshken qoıshynyń balasy, mektepti bitirgennen keıin týǵan jerinen uzaq jyldar qol úzip, dúnıeni shyrq aınalǵan Jomart, qazir, mine, kópten umyt bolǵan jylqyshy men qoıshy ómiriniń osynaý ǵajap sulýlyǵyn ózi úshin qaıtalaı ashyp tur.

Onyń esine bala kezinde, soǵys aıaqtalar jyly bir úıli jandy asyrap otyrǵan sıyrlarynyń óli buzaý tapqany tústi.

Jomarttyń sheshesi kórshi shalǵa óli buzaýdyń terisinen tulyp jasatyp alǵan edi.

Sıyr óristep buzaýyn ańsap móńirep qaıtqan kezde, apasy álgi tulypty alyp shyǵatyn. Sorly sıyr terini ıiskelep, dál bir tiri buzaýyn kórgendeı emirene jalaıtyn. Sıyr ıiskep, jalap maýqyn basqan soń, apasy tulypty alyp, sıyrdyń jelinine aparyp, buzaý emindirip qaǵa bastaıtyn. Sóıtip sıyrdy ısindirýshi edi. Sonan soń tulypty sıyrdyń aldyna qoıyp, ózi saýýǵa otyratyn...

Sıyr baıǵus ústi-ústine mekirenip, saban «buzaýyn» jalaı beretin.

«Ana mahabbaty degen tańǵajaıyp qasıetti, ári qasiretti sezim - aý», — dep oılady Jomart, enesiniń emshegine tumsyǵyn tyǵyp, sorpyldatyp eme bastaǵan qulynǵa qaraı turyp...

Kenet Jomart óziniń qart anasyn esine aldy. Ýnıversıtette oqyǵannan keıingi uzaq jyldar boıyna, ol anasyn dál qazirgideı eljiregen aıanyshpen esine alǵan emes edi.

Ol ákesin onsha bilmeıtin, ylǵı jumys basty bop júretin kisi edi, soǵys bastalǵan jyly áskerge ketti de, alǵashqy urysta - aq qaıtys boldy.

Anasy muny jalǵyz júrip ósirip, aıaǵynan turǵyzdy. Soǵys jyldarynyń ózinde erteden qara keshke deıin jumysta júrip, jadap-júdep, shashyn erte aq shalyp, erte qartaıǵan anasy ózi nár syzbaı ash júrse de, qolyna túsken bir qasyq sútti, bir ýys bıdaıdy, bir kartopty, tipti eń aıaǵy pishende júrip tergen bir ýys búldirgeni bolsa, soǵan deıin — osyǵan, Jomartqa jegizetin.

Esh ýaqyt muny jazǵyryp urysqan emes, ylǵı da tek qorǵaıtyn. Búkil analyq meıirimin bir osyǵan arnady. Ózi jamaýly jalǵyz kóılekpen júrip, bar táýirin osynyń ústine ǵana japsyrdy. Ákesiniń, óziniń kıim-keshekterin, eń aıaǵy soǵystan buryn jasalǵan tereze perdege deıin buzyp, osyǵan kıim tikti.

Al bul bolsa sonyń bárine esh shimirkenbeıtin. Anasy buǵan ne bir zekip, nebir nalys bildirgen emes-aý, al ózin asyrap - ósirýdiń, qatarynan kem qylmaı baǵyp-qaǵyp, kıindirýdiń anasy úshin qanshama qıyndyqqa túskenin, bul eshqashan oılaǵan emes.

Jomart óz ómirinde bir ret qana anasyna syılyq ákelgen edi. Ýnıversıtettiń ekinshi kýrsyn bitirgen jyly bolatyn. Anasy kánniń ústinde jatyr eken. Úıde kórshi áıelder bar edi. Anasy basyn ázer kótergen edi. Bul ákelgen syılyqqa qandaı qýandy deseńshi.

Bálkim, buǵan ol kezde solaı kóringen shyǵar? Óıtkeni anasy ózine dep uly ákelgen kóılekti ústine de kıe almady ǵoı. Ulyna emirene qaraı bergen. Jomart tek qazir ǵana anyq uǵyp tur, buǵan degen analyq emirenýi onyń janyna batqan aýyr azap pen dertti de jeńgen eken ǵoı.

— Apa - aý, maǵan dál bir jas balasha qaraısyń ǵoı, — degen edi bul sonda.

— Joq. O ne degeniń, balam. Men, tek, seni qarny ashyp keldi me dep otyrmyn, — dep ornynan turmaq bolǵan anasy kórshilerine: — maǵan kómektesip jiberińdershi... — degen. — Qudaıǵa shúkir, jigit boldyń ǵoı, endi. Óz qolyń óz aýzyńa jetti ǵoı.

Anasy basyn kóterip, ornynan turǵan. Biraq onymen eń bolmasa bir kesh otyryp áńgimelesýge Jomarttyń ýaqyty bolmady.

Aqyry anasy qaıtys boldy.

Óleriniń aldynda ol, Jomartqa ákesi týraly jáne bir adam týraly, anasynyń aıtýynsha munyń týǵan jeri, biraq áli kúnge bir ret te bul baryp kórmegen Zaısan týraly aıtýǵa san oqtalyp, aıta almaı ketti... Sonda ne aıtpaq boldy eken? Qandaı syr ashpaq boldy eken? — aıaq asty anasy týraly qat-qat oı tereńine batqan Jomart, jeliden aǵytylǵan qulynǵa taıap kep sıpamaq edi, osy mezette qulynnyń enesi qulaǵyn jymyryp, buǵan qaraı tap bergen. Asqar Jomartty tez tartyp qap, bıeni úrkitip úlgirdi.

— Seniń bóten ekenińdi bilip tur. Baıqa, tistep almasyn, — dedi ol kúlip.

— Qaraǵym, dap-dardaı bop balaǵa usaǵanyń ne, — dedi qolynda saýyn shelegi bar áıel. — Teýip jiberse qaıtesiń...

Jomart uıalyp, kıiz úıge qaraı burylyp ketti.

Malshylar osy kezde kelip jetken shekarashylarmen — qartań kapıtan jáne ıne-jipten shyqqandaı sý jańa ásker kıimin kıgen órimdeı múlde jas eki jigitpen dabyrlaı amandasty.

— Kıimderi sýdaı jańa eken... sirá, jańadan kelgender - aý? — degen jylqyshy Báke.

— Iá. Jańadan kelgen. Ádemi jigitter, bular.

— Bizge de búgin jańa kelgender bar, — dedi Báke qýana saldyrlap. — Kópirdiń ıesi jáne muǵalim Asqar shákirtterimen qonaqqa kelip edi. Molalardy zerttep júr, bular. Myna Jomart ta ózimizdiń bala. Qalada turady. Ózi ǵalym, — dedi Báke maqtanyshpen. — Qazý jumysyn basqaryp júrgen osy.

— Qorqaý qasqyr men quzǵyn ǵana molany qazady, — dep kúńkildedi Qarasuńqar. Biraq ony eshkim estı qoıǵan joq.

— Bilem, aqsaqal. Búgingi kún — jaıdary ashyq, jaqsy kún eken, aqsaqal. Demek qonaqtardyń da qutty bolǵany ǵoı.

— Sender de meniń qonaqtarym, — dedi Janpeıis shopan kıe sóılep. — Káne, tórletińder. — Úıdiń ıesi ózi bolǵan soń, jurtty dastarhanǵa otyrǵyzyp báıek bop júr.

Kógal ústine taǵy da kıiz tóselip, kórpe salyndy. Qonaqtarǵa jastyq ákelindi. Tegenede sary qymyz sapyrylyp, qazanda búlkildep et qaınady. Aıgúl men Bóbesh bastaǵan qyz balalar úı ıesi kempirge baýyrsaq pisirisip kómektesip júr. Dastarhan ústine, munda qaıdan kelgeni belgisiz, eki bótelke arab konágy jáne shampan men araq qonjıdy.

Erkekterdiń asqa keler túrleri joq: Asqardyń shákirtteri jas jylqyshylarmen birge bir-bir quryqty ustap qıqýlap, jylqyny kıiz úılerge qaraı qýyp keledi. Eki júz metrdeı qalǵan kezde Murat pen Arystan alǵa ozyp shyǵyp, jylqynyń jolyn kes-kestedi. Jylqy sál irkilip, endi oıǵa qaraı burylǵan, bul jaqtan shopandar qarsy shyǵyp tosqaýyldady. Tuıaqtardyń dúbiri sál saıabyrlap, birin-biri tyqsyryp, pysqyrynyp, jylqy bir jerge ıirile toqtady.

Myna qyzyqqa jas shekarashylar tańyrqaı qarap qalǵan. Ózgeler árkim óz ornynda synaı qaraǵan kúı tanytyp otyr.

— Balalaryńyzdyń taqymdary atqa myqty eken, jaraıdy, — dep maqtap qoıdy kapıtan meımanǵa tán kádemen.

— Áli kóremiz... — dedi Báke oǵan qýlana kóz qysyp. — Synnan etip kórsin áýeli. At qulaǵyna oınamaǵan jigit jigit pe, táıiri. Al, Jáke, sóıleńiz. — dep úı ıesine qarady.

Kıiz úıdiń irgesine taıaý, jastyqqa shyntaqtap únsiz jatqan Qarasuńqar, aıaq jaǵyna kep, ıesine tyǵyla jatpaq bolǵan tóbetin zekip, teýip qaldy.

— Ket, ári!

Qart keskini ózgerip shyǵa kelgen. At ústinde erge tastaı qatyp jabysa otyrǵan balalardan kóz jazar emes.

— Muratjan! — dedi Janpeıis daýystap, — tańda, káne, miner atyńdy!

Murat sál abyrjyp, Bóbeshke qaraǵan.

— Maǵan nemenege qaraısyń? Saǵan aıtyp tur ǵoı, — dedi«uıala kúlgen qyz.

Murat birine-biri tyǵylysa turǵan jylqyǵa qaraı buryldy.

Jondaryna kún shaǵylysyp jylt-jylt etken jylqy qozǵalaqtap, typyrshyp, bir orynda shyrq aınalady. Bastaryn kekjıte kóterip, tanaýlaryn pysqyryna deldıtip, kózderi shatynap tynysh tura alar emes, solardyń arasynan búgingi úıretiler naǵyz qur asaýdy tańdaý kerek. Shetinen osqyrynyp, birin-biri basyp keterdeı bop tur. Tek aıǵyr ǵana úıirdiń shetine shyǵyp osqyryna odyrańdaıdy. Mynaý qaýmalaǵan qorshaýdy buzyp, úıirin sońynan ertip áketkisi bar.

Murat áli tańdaı almaı turǵan.

— Bolsańshy, balam - aý! Áıtpese jylqyny kóp ustap tura almaımyz, — dedi Báke daýystap.

— Mynany úıretem! — dep Murat qolyndaǵy quryǵymen qula qunannyń saýyrynan túrtken.

Qarttar oryndarynan turyp, áli qunanǵa synaı qarasyp qaldy.

— Bárekelde, Muratjan! Óte durys tańdadyń! — dedi qart jylqyshy rıza bop.

Murattyń júzinen qýanysh kúlkisi júgirip ótti.

Syrt kózge osynyn bári eptilikti, kúsh-qaıratty talap etetin qyzyq bir oıyn sıaqty edi, İri túlǵaly Arystan men shymyr deneli Murat qunanǵa taıaý kep, ekeýi eki jaqtan ilmektep noqtalaýǵa árekettengen.

Qula qunan tarpı qarǵyp, mańaılatpady. Moınyn arqan qylqyndyryp qyryldap tur. Balalardyń qasyna Bákeń baryp, endi úsheýlep júrip, qunannyń basyna qos qabattalǵan noqta kıgizdi.

Onan soń arqandy kerip ustap, sheńber boılatyn biraz qýyp aldy. Taǵyna shapshyp alasurǵan qunan eki ret shalqalaı qulap domalap, onan qaıta tura sap ólermen bon týlap kórgen. Biraq tyrp ete almady. Tastaı berik qyl arqan esh erkine jibermedi.

Qunan ómirinde birinshi ret erkinen aırylǵan edi. Qalsh-qalsh etip toqtasa boldy, qasyna adam jaqyndaı bastaıdy, bul sheńberdi boılap alasura taǵy shabady. Qos búıiri aq kóbik boldy. Aqyry qalshıyp tura qalǵan. Pyshaqtaı tuıaqtary dymqyl jerge kirsh-kirsh qadalǵan. Arqan taǵy da syna tartyldy.

Bákeń jaqyndap keldi. Qula qunan kózi sharasynan shyǵa, arqandy úzip ketpek bop bulqynyp baryp, shońqıyp otyryp qaldy. Bákeń osy bir sátte ony shap berip qulaǵynan ustady da moınyna asyla turdy, sálden soń keıin serpilip ketken. Bul joly qunan basyna júgen kıgizildi.

— Kórdińiz be, bizdiń aqsaqaldy? Qalanyń pensıoner shaldary sadaǵa ketpeı me! — Jomarttyń qasyna kapıtan kep turǵan eken. Ózi taza qazaqsha sóıledi: — Bizdiń Kýbanda da jylqyny jaqsy kóredi, — dedi.

— Al endi buǵan birinshi bop kim minedi? — dep alqynǵan Bákeń Janpeıiske qaraǵan.

— Mine, keremet! — dedi jas shekarashy tańyrqap daýystap. — Mynadaı asaýǵa men tipti de mine almas em.

— Myna oqymysty jigit úıretsin, — degen Qarasuńqardyń sabyrly úni estildi.

Jomart jalt etip solaı qaraǵan. Qart shet jaqta buǵan tesile qarap tur eken. Mysqyldy, qatygez qaras. Qarasuńqar muny taǵy da synap tur edi.

— Jomartjan kópten atqa minbeı, tosańsyp ketti ǵoı. Onan da myna balalar úıretsin, —dedi Janpeıis.

— Onyń da jón sóz, Jáke. Asaý úıretý muńyn qolynan qaıdan kelsin. Bul tek óli qorǵandardy aqtarýǵa ǵana kúshti ǵoı. — Qarasuńqardyń daýysynda muny qyjyrta qorlaý bar edi.

Jomart Asqardyń qabaǵyn shytynǵanyn, balalardyń abyrjı qalǵandaryn jiti baıqady.

— Asaýǵa minýge men daıynmyn, aqsaqal, — dedi. Bir sát boıyn yza kernep, daýysy sańqyldap, kóńildi shyqqan.

Ol qarttyń zil qabyl aldy, yzadan óńi kúreńite tútigip, únsiz asaý qunanǵa qaraı bettedi. Jurt tyna qalǵan. Qýnan osqyra sheginshektedi. Balalar arqandy tarta túsken. Qunan sheńber aınalyp qashty. Jomart ta janasa júgirdi. Áne, asaýdyń tizginine qoly ilikken. Eki qolymen birdeı jalynnan myqtap ustap aldy. Qunan endi ony súırete shapqan. Osy bir sátte Jomart lyp etip asaýǵa yrǵyp mindi. Báken de atyna tez mine sap, balalardyń qolyndaǵy arqannyń ushyp ilip áketti. Qula qunan qatty máńgip qalǵan, Jomart basynan asyp baryp, túkti kilemdeı kók shópke bir aýnap turdy. Endi ol múldem yzalanyp, qabylan sekildi atylyp baryp qunannyń ústine qaıta jarmasqan, taǵy da ushyp tústi.

— Boldy! Toqta endi! — dep aıqaılaǵan Janpeıis.

Biraq Jomart ony estigen joq. Ózine qaraı esi shyǵa júgirgen Asqardy kórgende, eki beti dýyldap órtenip ketti.

— Ary! Ary tur! — dedi ol dosyna qyryldap. — Nemene, qyryq besinshi jyly báıgede senen ozyp kelgenimdi umyttyń ba? Ol kezde ekeýmiz de boqmuryn edik, al qazir... — Ol alqyna sóıledi.

Serippedeı búgile túsken Jomart aınala shapqan qunannyń óz tusyna taıaý keler sátin kútip tur. Taǵy da atylyp baryp, asaýdyń ústine diń etip qonǵan.

— Myqtap ustan! — dep aıqaılaǵan Bákeń qunanǵa es jıǵyzbastan qaptaldan kep qamshynyń astyna alyp, kesip-kesip jiberdi.

Aq kóbik bolǵan qula týlaýǵa murshasy kelmeı, jylqyshynyń astyndaǵy atpen qatarlasa alǵa qaraı alyp jónelgen. Alystan kók munar bop kóringen taýlardy betke alyp, jazyqpen kósilip berdi...

Qarasuńqar jaılap qana kıiz úı irgesinde turǵandarǵa jaǵalaı kóz tastaǵan, Aıgúldiń jylap turǵanyn baıqady.

Jylqyshynyń jetegindegi Jomart jazyqqa qaraı shyqqan kezde, Aıgúldiń de kóńili ornyǵyp, kózinde qýanysh ushqyndady. Kózine irkilgen jasty baıqatpaı ǵana súrtip tastap, qartqa kinálaı qarady.

Kóz ushyna deıin baryp, attylar sol uıtqyta shapqan kúılerinde keıin qaraı oraldy. Kıiz úıge taqaı bere Jomart qunannan diń etip qarǵyp túsken. Asqar umtylyp baryp qarsy alyp, qolynan qysa berdi. Jomarttyń júzi alaýlap tur, jeıdesi páre-páre jyrtylǵan, alaqany qan edi.

— Jaraısyń, jigitim! Namysyńdy jibermediń, — dep shaldar dýyldasa maqtap jatyr.

Asqardyń, uldar men qyzdardyń qýanyshynda shek joq edi. Tek Qarasuńqar ǵana sol únsiz tuıyq qalpynan aýǵan joq. Onyń júzi ylǵı da sol tuıyq, susty kúıinen aýmaıtyn. Únsiz burylyp kep Aıgúldiń qasyna toqtady. Qyz bul sátte túk bolmaǵandaı jaıdary, qýanyshty tur.

Jomart shetki úıdiń qasyndaǵy, túbinde móldir tumasy bar jyraǵa qaraı ketken. Tumanyń kózine jýynyp, oramalmen súrtinip turǵanda, kıiz úı ishindegi kempirdiń shalyna ursyp aıtqan sózderin estip qaldy:

— Bir qazan etti bylqytyp asyp, bir tegene qurt ezip qoıǵanymdy qaıteıin, úıińe áli jón adam bas suqqan joq. Bári anaý Janpeıis pen Bákeniń úıinde. Adam eken dep saǵan bireýi kelse she. Endi bul etti qaıtpek? Tastaımyn ba? Eń bolmasa qudaıy qonaq ta keler emes... Al, óziń je, endi!

— Já, kútelik, bireý-mireý keler... — dedi shaly senimsizdeý únmen.

Úıdiń tusynan ótip bara jatyp Asqar jymıa kúldi. Janpeıistiń úıine jaqyndaǵanda gúl-gúl jaınaǵan Aıgúl men Bákeniń áıelin kórdi.

— Zeınep baıǵus tiri bolǵanda ǵoı, balasynyń búgingisin kárip, qandaı máz bop qýanar edi deseńshi, — dep qoıady Bákeniń áıeli qazannan etti tabaqqa túsirip jatyp. — Oqyǵan deseń oqyǵan, aýyldyń da saltyn umytpaǵan...

Onyń aıtqandaryn Qarasuńqar da estip qalǵan. Birinshi ret qabaǵy dir ete tústi. Burylyp qarap edi, kempir dáý tabaq etti dastarhanǵa áketip barady eken.

Atasynyn qabaǵynyń túksıip, keskininiń túnerin ketken in Aıgúl ǵana baıqady.

«Zeınep, Zeınep». Osy bir esim Qarasuńqardyń degbirin alatyn. Ómir boıy júregin syzdatyp, qasiretke túsirip-aq keledi. Ózi esh ýaqytta bul esimdi daýystap aıtqan emes. Ylǵı da basqany kinálaıtyn sol úshin. Zamandy kinálaıtyn. Kórińde ókir,gir moldany kinálaıtyn, qasıetti sózimdi uǵa bilmeıtin jurtty kinálaıtyn. Munyń aýzyna birinshi iliger qasıetti sózi «Zeınep» edi.

Qarasuńqar Jomarttyń júzine anyqtap qaraǵysy kelgen, biraq anaý teris aınalyp ketti. Betin oramalmen súrtip qonaqtardyń eń ortasyna kirdi. Janpeıis dastarhan basyna shaqyrdy.

— Anaý qýla qunandy myqtap qańtaryp qoıyńdar. Sýysyn. Dastarhanǵa otyryńdar. Áı, kempir, kelseń men staqanyń qaıda?..

— Aý, Qareke! Qarasuńqar! Neǵyp oılanyp qaldyń? Jurt seni kútip tur ǵoı. Shyqsańshy, tórge. Osy ekeýmizdiń jasymyz shamalas shyǵar, búgingi tórge sen shyq, qonaqsyń ǵoı, — dep Janpeıis qart ázildeı sóıledi.

— Qarasuńqar deımisiz... Aqsaqaldyń aty jaqsy eken, — dedi kapıtan.

— Joldas kapıtan, qalaı, tynyshtyq pa? — dep surady odan Asqar.

— Shekaranyń aty shekara ǵoı, — dedi anaý. — Tynyshtyq. Biraq sol tynyshtyq kóńildi ornyna túsirmeı tur-aý.

— Áı, tynysh emes-aý! Tynyshtyq degen buryn edi ǵoı, — dedi Bákeń sózge aralasyp. — Ana jaqtyń qoıshylary, — dep shekara jaqty siltep qoıdy, — bizge kep qonaq bop, biz olarǵa baryp turýshy edik. Mal jaıatyn órisimiz de bir bolýshy edi. Tynyshtyq degen sol ǵoı, Al qazir she? Kórshi otyryp bir-birine bara almaý, tynyshtyq bolýshy ma edi...

Qarasuńqar olardyń sózin estigen joq. Astań-kesteń bolǵan óz kóńilin jurtqa sezdirmeýge tyrysady. Qylpyǵan bákisimen etten kesip aldy...

Ótken ómir jaıly oı muny esh ýaqytta búıtip alasurǵyzǵan emes. Dastarhan basyndaǵy sózdi estýden múlde shet qalǵan edi. Átteń syrt súldesi ǵana so burynǵy sustylyǵyn, baısaldylyǵyn buzbaı etten alyp, bal qymyzdy syzdyqtata simirip qoıyp otyr. Ózine sóılegenderge bir toǵa ǵana jaýap qaıyryp, toqtaýsyz sóılep otyrǵan Janpeıistiń sóziniń mánin uqpasa da úshin quptaǵanyn qoıady. Dál qazir ol kókireginiń eń túkpir tereńine bekitip, saqtap iz-túzsiz bop alysta qalǵan, tipti ymyrt bolǵandaı kúıdegi eń, qasterli shaǵyn emirene eske alyp, ezilip otyr.

Taǵy da qatelesipti. Mahabbat degen jegi qurt qarttyqqa da baǵynbaıdy eken, birde syzdap, birde egiltip oıǵa orala beredi eken.

Qonaqtar baǵana taraǵan. Aıgúl oqýshy balalarmen birge qaıtyp ketken. Al bul bolsa osy úıden aınalsoqtap shyǵa almaı qoıdy.

— Qaıda asyǵasyń, qonyp ket. Seniń kópirińdi jaý alar deısiń be, — dedi Janpeıis. Ózi malǵa ketti.

Álginde Zeıneptiń atyn ataǵan áıel áli jeroshaq basynda júrgenin Qarasuńqar baıqap qalǵan. Ol aqyryndap áıeldiń qasynan ótti. Suraýǵa oqtaldy. Biraq ne dep suraıdy, sonda? Joq, Zeınep atyn aýyzǵa alýǵa dáti jeter emes.

... Munyń ómiriniń mundaı kúıge ushyraǵanyna Zeınep kináli emes qoı, árıne, tek sol kezde ol býǵan turmysqa shyǵýǵa kelisken bolsa, onda bári de basqasha bolar edi-aý...

Biraq ol kináli emes. Ol muny súıgen joq. Jáne oıyndaǵysyn esh búkpesiz buǵan ashyq, aıtyp edi, súımek túgili kórgim de kelmeıdi degen. Minezi qaısar, tik bolatyn.

Bul da —Qarasuńqar da qaısar edi. Ásirese qarǵys atqyr moldanyń ýaǵyzyn tyńdaǵan soń tipti qasarysyp ketken.

Qarańǵy túnde qyz sýǵa kelgende, bul ony tuma basynda ustap aldy.

Tuma basyndaǵy qońyr salqyn kók shóp. Tas qarańǵy tún, aspandaǵy sansyz zulym juldyzdar, birinen-biri ótip ákki moldanyń jymysqy kózinshe jymyńdaıdy. Muny keleke etip turǵandaı. Kúlisip turǵandaı. «Bireý ony qaǵady da áketedi, — degen moldanyń qaıraý sózi kúıdirip barady. — Onan soń kóptiń ortaǵyna aınaldyryp, ortaǵa salady». Al bul onyń basqaǵa ketýin qalamaıdy. Bul ólerdegi sózin aıtyp, jalynyp-jalbaryndy, maǵan kúıeýge shyq, dedi. Qyz kóngen joq, julqynyp týlap, muny jek kóretinin aıtty. Bul ony jibermeıdi sonda da...

— Meni kúshtep kóndire almaısyń! —dep ol munyń qolyn qyrshyp tistep aldy.

Bul janyna batyp, attandaýǵa sál qaldy. Kim biledi, eger qyz sol arada sonshama munyn qıtyǵyna tımese, taǵdyrdyń jazǵanyna moıynsunyp qoıa beretin be edi. Qyzǵa kúsh jumsap jibergenin ózi de ańdaǵan joq.

Tek kók shóptiń syzyn sezdi, qyzdyń ashý-yzaǵa toly janaryn jaqynnan kórdi, onyń betke urǵan demin, esinen tandyrar bir jupar ıisti, qyzdyń shashynan ańqyǵan sheti sezindi jáne bulqynǵan qyz denesin sezindi, Bul múlde esi ketip, ne istep, ne qoıǵanyn bilmeı qyzdy jumarlap jiberdi...

Onan soń álsiregen, jýasyǵan kúıge túsip qyz aldynda turdy. Qyz munyń betine túkirdi, jáne jyrtylǵan kóıleginiń ıyǵyn jaba turyp, shapalaqpen salyp jiberdi.

— Sen aıýansyń! Ańsyń! Sendeı esh ýaqytta, esh ýaqytta súımespin! Ittiń etinen jekkórem! Estip tursyń ba?..

Ol attaı sap eshkimdi kómekke shaqyrǵan da joq. Tistene turyp aqyryn aıtqan, úninde buǵan degen yzaly jekkórinish, jıirkený bar edi, bul amalsyzdan qarańǵylyqqa súńgip taıyp turdy.

— Qury ary! — Qyz solqyldaı jylap, shóp ústine qulaı ketti.

Bul qaıta burylyp kelgen.

— Qury dedim ǵoı men saǵan! — Onyń úreıli ashshy daýysy qarańǵy túndi qaq aıyrdy. Jaqyn mańnan ıtter úrdi.

Sodan qaıtyp ol qyzdy kórmedi. Kezdesýden, betine týra qaraýdan qorqyp qashyp júrdi ylǵı. Ózin-ózi jekkóretin boldy.

Ol qyz óziniń súıgenine turmysqa shyqty, asylynan aırylyp, onyń aldynda kináli bop shyqty. Sodan úsh aı ótken soń bul onyń júkti bop qalǵanyn bildi. Qarasuńqarǵa qyzdyń ózi aıtyp edi. Qarańǵy túnde buǵan ózi kelip edi.

— Eger sen adam bolsań bul aradan ketýiń kerek: birjola ketýiń kerek. Men ekiqabatpyn, biraq esińde bolsyn, bul seniń balań emes. Sen bir tegin joq, úıiń joq, kúıiń joq júrgen jansyn. Qańǵyryp qaıdan kelseń, sol jaǵyna ket! Meniń saǵan aıtarym qarǵys qana, — degen edi qyz.

Sol túni bul atqa qondy. Óler aldyndaǵy ákesiniń sary aıaqtardan kek qaıtar degeni, Bóke batyr týraly aıtqandary esine tústi. Arǵy betke ótkenderge qosylyp júrip ketti. Ol kezde shekaradan ótý ońaı bolatyn. Óıtkeni eki jaqtyń da taý saǵalap kóship-qonǵan el-jurty erteden bir-birimen aralasyp turatyn...

* * *

Qazylǵan jerdiń aýmaǵy keńeıe berdi. Árkim ózine Jomart belgilep bergen tusty tezdete qazyp, úńile zertteıdi.

Aýqymy tar, tereń qazylǵan, qısyq-qısyq orlar ár tustan dóńniń qaq ortasyna qaraı keýlep keledi.

Qazyp shyǵarylǵan topyraq úıindi - úıindi bop jatyr. Qorǵannyń bastapqy túri joǵalǵan. Tek ózenniń arǵy betinen, kıiz úı jaqtan qaraǵanda burynǵy qalpyndaǵy kórinedi. Tóbesindegi mazarlary men qulpytastary sol baıaǵysynsha sostıyp tur. Qart baılaǵan oramal da sol ornynda ilýli.

Jomarttyń ótinýi boıynsha oqýshylar qulpytastardyń betindegi asa kóne degen jazýlardy qaǵaz betine kóshirip túsirip alǵan edi, Murat sol sýretterden toly bir álbom jasady.

Qazylǵan jerdiń ońtústik jaǵynan uzyndyǵy bir jarym metrdeı, ertede qalanǵan kesekter kóringen. Murat, Arystan bastaǵan bir top bala sypyrǵyshpen, pyshaqpen óte muqıat otyryp ár kesekti ashyp, tazartty. Al Bóbesh bolsa tabylǵan árbir qyshtyń synyqtaryn, sadaq oǵynyń ushtaryn, tot basyp tasqa aınalǵan aqshalardy qurǵaq shúberekke, qaǵazǵa oraýmen shuǵyldandy. Árqaısysyn nómirlep, tizimdep jazyp, jáshikterge, salyp otyrdy.

... Kesekpen qalanǵan qabyrǵany keshe, 30 ıýnde balalardyń jumysqa onsha qulyqtary bolmaǵan kúni tapqan.

Qazý jumysy bárin de ábden mezi qylǵan edi. Shákirtteriniń unjyrǵalary túse bastaǵanyn Asqar ótken aptada - aq baıqaǵan-dy, jumysty qulyqsyz istep, ish pystyrar, mynaý kúımen tirlikten jalyqqandaı edi.

— Oda0nda, egin oraǵy bastaldy, astyq jınaýǵa ketýimiz kerek edi. Áıtpese bul ne, tezek domalatqan maı qońyz ǵusap. Qarasuńqar durys aıtady, — dep kúńkildep qarsylyǵyn bildire bastaǵan Arystan.

Balalar ekspedısıany tastap ketýge, áne-mine dep, shaq júrgen, Asqar da endi jumysty aıaqtaýdy oılastyrǵan.

Qanshama jyl muǵalim boldym, qanshama balany tárbıeledim degenmen, árbir shákirtiniń minez-qulqyn ábden jetik bilý múmkin emes eken. Synǵa túsken mezgilde qaısysynyń tózimdi, qaısysynyń kúırektik bildiretinin bile almaıdy eken. Kádýilgi aýyldyq mekteptiń kúndelikti ómirinde bulardyń árqaısysy týraly belgili dárejede pikir qalyptasady. Alaıda syndarly bir sát túse álgi qalyptasqan belgili pikirler toz-toz bolady eken. Úndemeıtin, ustamdy degender kúıgelek bop shyǵady da, al ustamsyz ushqalaq degender múlde basqa qyrynan tanylady. Myna Arystan dál sondaı eken. Sabyrly bala sıaqty edi, endi, mine birinshi bop qashýǵa ázir.

Al býhgalterdiń qyzy Bóbesh ekspedısıaǵa erikken soń shyqqan sıaqty bop kórinedi. Tipti mekteptiń ózinde tarıh pánine degen qushtarlyǵy bolmaıtyn. Asqar ony birer aptadan keıin aýylǵa ózi-aq qaıtyp keter dep oılaǵan. Joq, múlde olaı bolmady. İstegen isine óte tıanaqty, baıypty qyz eken, keıde ún jyrǵasy túsken balalardy uıaltyp tastaıdy ózi.

Adam degen óte kúrdeli ǵoı, minez-qulqy bir qalypqa syımaıdy. Jazýshylar aıtatyndaı, bir birazǵa tyqpalaı almaısyń...

Asqar ornynan sharshap túregeldi. Qazý jumysynyń alǵashqy nátıjeleri de jaman emes. Kesekten qalanǵan qabyrǵa. Synyqtar.

Keshe kóne zamanda qalanǵan kesekke Murattyń pyshaǵy tıip, — alǵash tapqandaǵy qýanyshtarynda shek joq edi. Balalar máre-sáre bop, olarmen birge, qýanyshtan Jomart pen Asqardyń ózi de sekire jazdap qaldy. Búgin Jomart ekspedısıanyń tapqandary týrly Almatyǵa — akademıaǵa, arheologıa ınstıtýtyna tez hat jiberýdi uıǵarǵan. Qazir palatkada málimdeme jasap otyr.

Kesheden beri bári de ózgergen. Endi ýaqyt tez ótedi. Báriniń kókeıinde bir jumbaq — myna qabyrǵany turǵyzǵan kim, jáne munyń arǵy jaǵynda ne bar eken? Bul jerge tek Qarasuńqar ǵana kelgen joq, tabylǵan zattardy da kórgen joq.

... Qart kıiz úıdiń kóleńkesinde jatyr, qasynda Aıgúl otyr. Jaılaýdan qaıtqaly qart eptep syrqattanyp qaldy.

Asqardyń baıqaǵany, Qarasuńqar birneshe ret Jomartpen sóıleskisi kelgendeı bolǵan, biraq Jomart odan qashaqtaı berdi.

— Meniń onymen sóılesýge zaýqym joq, — degen Jomart. — Bizdiń isimizge aralaspaı, tynysh qana jatsyn da. Eń durysy sol.

Qart jaılaýdan jaýar bulttaı túnerip oralǵan. Onysynyń sebebi bar-dy.

Keshkisin shopandar men jylqyshylar úıdi-úılerine tarap, shekarashylar da attanǵan soń, kún jaryqta erterek qaıtyp ketpek bop Qarasuńqar da atyn erttegen.

Qarttyń qasynan eki eli qalmaıtyn tóbeti osy kezde, áýdem jerde jaıylyp júrgen qoıdyń mańaıyna barǵan.

Olardy kúndiz-túni kúzetetin eki qasqyr tóbet bóten ıtti qoıǵa jýytpady. Ekeýi eki jaqtan tap berdi. Keıin qaraı sytylyp ketýge murshasyn keltirmesten baıǵus tóbetti bassalyp, tútip jiberdi.

Qarasuńqar ıtin arashalaýǵa umtylǵan. Biraq, arashalaýǵa murshasy kelmedi. Tóńirektegi shopandar jetkenshe, qasqyr tábettiń biri munyń ózine tap berip, julyp, qolyn tisimen soıyp ketti.

Shopandar qarttyń qolyna shóp dári tańyp, baılap berdi.

Tóbet josa-josa bop qany aǵyp, súıretilip úıge ázer jetken. Qart oǵan eshqandaı járdem jasaı almady. Osynyń bárin ol jaman yrymǵa jorydy.

Iti qaıtyp ornynan turǵan joq. Asqar men balalar ıtti emdeý úshin qart pen Aıgúlge kómektesip baqty, ekspedısıanyń aptechkasyndaǵy bar ıodty jumsady.

Kúndiz tóbet esh qımylsyz, tipti shybynnan qorǵanýǵa da shamasy kelmeı jatady, al túnge qaraı qyńsylap kep ulyǵan kezde, kıiz úıdegilerdiń de, palatkadaǵylardyń da tebe quıqalaryn shymyrlatyp esh uıqy bermeıdi. Ózenniń saryly ıttiń ulyǵan únin onan ármen kúsheıte túskendeı bolady.

Úshinshi kúni ıt ózenge deıin jer baýyrlap súıretilip baryp, kópirdiń ústine jatty. Aıgúl oǵan sút ákep quıǵan, múlde ishken joq, osydan keıin qart óziniń keregege ilingen qosaýyz myltyǵyn alǵan edi.

Myltyq ustaǵan qartty kórip, búkil ekspedısıa jaǵalaýǵa keldi. Qart olarǵa kóńil aýdarǵan joq. Ol jalǵyz oqty uzaq turyp oqtady. Qolynyń baılaýly jarasy kedergi jasaǵan edi. Sonan soń ótti kópirden aýlaq, kók shalǵynǵa apardy. Qarasuńqardyń qasyna jaqyn barýǵa eshkimniń dáti jetpedi. Aıgúl bolsa kóziniń jasyn súrtip, kıiz úıge kirip ketti.

Myltyq gúrs etken. Eshkim ornynan qozǵalǵan joq.

Qart ıtiniń óliginiń basynda ózimen-ózi kúńkildeı sóılesip uzaq otyrdy. Onan soń ıttiń óligin súıretip quzǵa qaraı áketti. Qaıtyp kep kúregin aldy. Quzǵa qaıtadan ketip, sodan túnge qaraı bir-aq oraldy.

Mine, sonan beri ol ózennen beri ótip, qorǵan jaqqa aıaq basqan emes. Kúnde bir kep kópirdi baıqastap qaraıtyn ádetin de qoıǵan. Onyń da qajeti shamaly edi. Óıtkeni ózenniń sýy tartylyp, múlde azaıyp qalǵan. Qansha degenmen jaz ortasy jetip, egin oraǵynyń kezi týdy ǵoı. Eger joǵarǵy qarly shyńdarǵa jyly jańbyr jaýyp, ıakı muz syrǵyp, sel júrmese, ózenniń sýy kúzgi jaýynǵa deıin osy kúıinde aǵady...

— Iá, — degen Asqar kúrsine sóılep, — kárige de, jasqa da úńilip qaraı bastasań is-áreketterinen tolyp jatqan jumbaq pen syrdy ańǵarasyń...

Asqar kıiz úı jaqqa taǵy da kóz tikken. Aıgúl sý alýǵa kele jatyr eken. Keshe ol munda kún uzaq bolyp edi, al búgin jarty saǵattaı ǵana boldy da qaıtyp ketti. Erteń pochta keletin kún, Aıgúl shopandardy aralap taratady.

«Shofer arqyly Anashqa bárin aıtyp, qaǵaz jazyp jiberý kerek, — dep oılady Asqar. — Ýaqyt taýyp kelip qaıtsyn...»

* * *

Aıgúl kıiz úıge kirdi. Basyndaǵy oramal shytyn julyp tastady. Qabyldaǵyshty sóıletti. Álginde ǵana kelgenniń aýzyn sheship, ishindegi pochtany suryptaýǵa kiristi.

Gazetterdi irikteı otyryp, kózi hatqa tústi. Konvert jelimi keýip, ashylyp qapty. Adresin oqyǵan: «...Batyrov Jomartqa (ózine)» Keri adresi: «...Almaty, Batyrova Gúlsaradan».

Aıgúl ishindegi hatty aldy. Gúlsaranyń kim ekenin bilgisi keldi. Hatty qolyna ustaǵanmen búkteýin ashqan joq, qaıtadan konvertke salyp qoıdy. Dóńgelek ústeldiń ústine tastady.

«Ondaǵy sharýam qansha meniń? — dedi ózine-ózi. — Áıeli bolsa she? E, meıli. Múmkin balalary da bar shyǵar.... Ózi maǵan tipti de unamaıdy. Jasy qyryqtarǵa kep qalǵan shyǵar».

Ol ózimen ózi ishteı arpalysqan. Hatty qolyna qaıtadan alyp, qaıyra tastady. Gazetterdi qat-qat etip, hat jatqan ústeldiń ústine qoıdy. Onan soń pochtanyń bárin sómkege nyǵyzdap saldy.

Qolyn baılaǵan shúberegi áli de sheshilmegen, ózi sol anaý kúngi ıtin atqan kúngideı — kóńili qulazyǵan, Qarasuńqar kópirge taıaý, ózenniń jaǵasynda otyr. Aty qasynda jaıylyp júr...

Aıgúl kópirden ótip, úlken qorǵanǵa qaraı bet alǵan. Palatkalardyń mańynda jan joq. Balalar qorǵannyń arǵy jaǵynda qazylǵan jerdiń basynda...

Qarttyń kóz aldynda báriniń kúl-talqany shyǵýda. Túsingisi kep, qanshama tyrysyp baqqanmen, shamasy keler emes. Taǵdyr muny mazaq etkendeı soqqy ústine soqqy berip, jumbaqtan jumbaqty kese-kóldeneń tartýda.

Qarasuńqar taǵy da Zeınepti esine alǵan.

Bissimillá, astapyralla! O, ámiri kúshti jaratqan, bir óziń keshe gór Qarasuńqardy, óler shaǵynda mazasyn ketirmeı, tynyshtyq ber. Bul, anaý ózinen shyqqan urpaǵyn balam dep aıta almaıtyn, ákelik quqynan aırylǵan kereǵar ómirden ábden tıtyqtap sharshady ǵoı. Basqalar uqsap ózinen týǵan uldy «balam» dep daýystap esh ýaqytta aıta almaıdy, óıtken kúnde Zeınep pen Batyrbektiń arýaqtaryna daq túsirip, balasynyń júregin jaralar edi.

Ol múmkin, múlde munyń balasy emes shyǵar? Soǵys bastalardan kep buryn alystaǵy Zaısannan Qarlyǵashqa keship kelip edi, dedi Janpeıis. Aý, Zaısanda Zeınep attas áıel az ba eken ? Jáne Qarasuńqardyń munyń anyq ózinen týǵan bala ekenine kózi jete me? Tipti ári-beriden keıin anyq óziniń urpaǵy ekenin qalaı dáleldeıdi?

Qart ábden dal bop sharshady, tipti otyrýdan da mezi bolǵan, tez turdy da adymdaı basyp kıiz úıge qaraı júrdi. Júregi alqynyp, tynysy tarylǵandaı. Jastyqqa jata ketti.

Ózenniń arǵy jaǵynan, alystan aıqaı-shý estiledi, radıony dań-dúń sóıletip qoıǵan. Jomart ta, Aıgúl de sol arada. Qart sol dabyrlaǵan daýystardy estigisi kelmeı uıyqtap ketý úshin kózin jumdy.

...Patsha - qorǵannyń ústine júgire kóterilgen Aıgúl, jurttyń bári tegis qazba ústinde ekenin kórdi. Árkim óz isinen bas kóterer emes. Muny eshqaısysy kórgen joq.

Jomart, eski qabyrǵanyń irgesinen qazir ǵana tabylǵan bir mys zattyń synyǵyn alyp aınaldyryp qarap turǵan, kenet jalt burylyp, eriksiz qadalyp qarap qaldy.

Patsha - qorǵannyń eń ústinde, qulaǵan molalar men áshekeıli qulpytastardyń ortasynda Aıgúl tur: kóılegin jel julqylap, shashyn bos jibergen, oramal - jaýlyǵy qolynda, jalań aıaq.

Aıgúl de onyń qaraǵanyn baıqap qaldy. Bir sátke qatty uıalyp júgire jónelmek boldy da, biraq keıin qashýdy ersi kórdi. Basyn tákappar kóterip, dál bir muny baıqamaǵan adamdaı qasynan janap óte berdi.

— Aıtpaqshy sizge hat bar. Ashylyp keldi, — dedi nemquraıdy únmen.

* * *

Sońǵy kezderi qart ájeptáýir júdedi. Óńi naýqastanǵan adamdaı sarǵysh tartqan. Qoly jazylyp, shúberekti sheship tastaǵan, qaıtadan kópirdi jóndese bastady. Qorǵan jaqqa múlde kelýdi qoıdy. Burynǵysynsha úndemeıdi.

...Bul túni ol uıyqtaı almady. Tún ortasynda turyp ketken. Uzaq otyrdy. Sháı ishkisi keldi. Aıgúldi oıatqan joq. Sháıdi ózi qaınatpaq boldy. Sham jaqty. Onyń jaryǵyn gazetpen qalqalap, eshbir tysyrsyz syrtqa shyqty. Oshaqqa ot tutatty.

Jel turǵan. Otty jalpyldatyp úrleı bastady. Aspandy bult búrkep, juldyzdar kórinbeı ketti.

Ol dáret alyp, namaz oqýǵa kiristi. Uzaq oqydy, tysyrlap jaýyn jaýa bastady. Namazyn bitiril, mosydaǵy sháýgimdi túsirdi. Úıge alyp kirdi. Saǵatqa qaraǵan. Úshten asqan eken.

Taspıqty bir-birlep tarta júrip, qaıta syrtqa shyǵyp, oshaqtaǵy otty ústinen bastyra jaýyp tastady.

Arǵy bette jarqyrap sham jandy. Álde kim qol shammen júrgendeı bop kórindi.

Bosaǵa jaqta ilýli turǵan plashyn ıyǵyna jamylyp, taspıq tartqan kúıde, qart qorǵanǵa qaraı júrdi. Jel údeı túsken, Tereń qazylǵan shuńqyrdyń bir buryshynda birese pyshaqpen, birese shetkamen jabysqan topyraqtardy tazalap, Jomart kóne qabyrǵanyń jymdasqan tustaryn qarap júr eken. Qasynda brezent jatyr.

Qarttyń aıaǵynyń astynan kesek dońdar domalaǵan. Jomart selk etip, keıin burylyp qarady.

— Á, ata, sálemetsiz ba, densaýlyǵyńyz jaqsy ma?

— Allanyń bergen densaýlyǵy ǵoı, kerek dese ózi qaıtyp alar. Bul dúnıede máńgilik eshteńe joq qoı...

— Jańbyr jaýǵaly keledi. Qabyrǵanyń eń bolmasa bir buryshyn jaýyp qoıaıyn dep em, osy bir tusta esiktiń orny bolýy tıis... — dep túsindirdi Jomart.

— Jańbyrdan qansha jerdi jaýyp qalarmyn deısiń...

— Myna bir buryshyn japsam jetedi...

Qart úıindi topyraqty taıaǵymen túrtip qalǵan. Kesek dońdar Jomarttyń aıaq jaǵyna qaraı syrǵı jóneldi.

— Topyraqty óstip shyǵara ma eken, — dedi qart, — bári qaıtadan ishke túsip jatyr. Búıtip sen qansha jerdiń qupıasyn ashpaqsyń. Bar qupıany bilýiń úshin mynaý tebeni tegis qazýyń kerek. Ol úshin kúsh qajet. «On jebe» eliniń batyrlarynyń qurmetine bul tóbeni myńdaǵan sarbazdar turǵyzǵan eken.

— Ol ne qylǵan el? — dedi Jomart shashyn silkip tastap, jańbyr tamshylary betine urǵylaı bastady.

— Sen óziń jeti atańa deıin bilýshi me eń?

— Men atamnyń aty Momynjan ekenin bilem, al onyń ákesiniń, atasynyn, babasynyń attaryn bilmeımin.

— Qazaq bolǵan soń jeti atańdy, bilýiń qajet... Ózińniń shyqqan tegińdi bilmeı turyp sen búkil halyqtyń tegin bilmek bolasyn... «On jebe» eli týraly meniń babamnyń babasy bilgen eken. Ákeden balaǵa mura bolǵan bul ańyz. «On jebe» eli dep osydan myń jyl búryn meni men myna seniń ata-babalarymyzdyń qonysy —Jetisý men mynaý Kógildir taýlardyń arǵy jaǵyndaǵy Turpanǵa deıingi, Tuz taýǵa deıingi jatqan jerdi aıtqan eken; ol osy aımaqty bir-birine qosyp turǵan jalǵyz qaqpa Saıqansaı1 bolǵan. İshkeriden shapqan jaý osy Saıqansaıǵa jetkende babalarymyzdyń aldarynan borata atqan oqtary keıin qaıtarady eken... Sondyqtan da ol arany Saıqansaı atapty.

— Arabtar bul arany Deshti-Qypshaq dep ataǵan eken, — dedi Jomart.

— Ol sóz arabtyń ataýy emes. Sen áýeli áńgimeni tyńdap úıren.

Jańbyr údeı jaýǵan. Qart burylyp, keıin qaraı júrip ketti. Arǵy jaǵalaýdan attyń kisinegeni estilgen.

Jomart qabyrǵanyń tómengi buryshyn brezentpen qymtap japty da ózi shuńqyrdan tyrmysa shyqty. Brezent ústine topyraq saýlap quıylyp jatty. Jańbyr shelektep quıyp ketti.

— Jomart, qaıda júrsiń? — dep aıqaılady Asqar palatkadan.

«Kúshti daýyl Asqar men Jomarttyń palatkasyn julyp áketken. Asqar jaýyńdy da, allany da tildeı júrip, shalbaryn kıdi. Naızaǵaı jarq etip, aspan asty gúrs ete qaldy. Bóbeshtiń shyńǵyryp jibergen úreıli daýysy estildi.

At taǵy da tyqyrshı kisinedi. Palatkaǵa júgirip jetken Jomart, naızaǵaı taǵy bir jarq etkende, kópirden ótip bara jatyp qarttyń taıyp jyǵylǵanyn kórip qaldy. Ońbaı jyǵyldy, sýǵa qulap túsýi de múmkin. Jomart kópirge qaraı júgirdi.

Qart kópir ústinde ázer túregelgen. Demi múlde aýyrlap ketti. Jomart kep járdemdesken. Qarttyń qolyn ıyǵyna salyp qatarlasa júrgen. Qart qolyn julyp tartyp aldy. Taǵy da naızaǵaı oınap, kún kúrkiredi.

— Júgir! Anaý Aıgúl shoshymasyn! Men atty bosataıyn. Neǵyp, búgin arqandap qoıǵanymdy?..

Jomart kıiz úıge qaraı umtylǵan. Qarsy aldynan jalań kóılekpen, jalań aıaq Aıgúl: «Áke!» — dep attan sap júgire shyqty.

Jomart bultaryp ta úlgire almady. Qyz júgirgen boıda onyń qushaǵyna kep kirgen. Eshteńeni kóre almaı, qaıta julqynyp shyǵyp, muny betinen shapalaqpen osyp jiberdi. Onan soń ǵana Jomart ekenin kórip, tańdana qarap:

— Nemene, ádetińiz osy ma edi? — degen. Kúnniń kúrkiri onyń daýysyn esittirmedi. Endi bir sátte ol onysyn da umytyp: — Ákem qaıda? Oǵan ne boldy? Qaıda ketken? Syrqat edi ǵoı! — dedi bezektep.

— Ol atyn bosatyp jibergeli ketti.

— Al siz munda nege keldińiz? Nege oǵan kómektespedińiz?! Sý bolǵan arqandy ol sheshe almaıdy ǵoı.

Aıgúl úıge júgire kirip, qylyshty julyp aldy da, so jalań aıaq kúıinde ákesine ketti. Kele qylyshpen bir uryp arqandy qıyp jiberdi.

Bosaǵan at kıiz úıge qaraı shapty. Nóser údeı tústi. Aıgúl qazyq túbindegi búgejektep otyrǵan ákesin qoltyǵynan kóterip, úıge súıreı jóneldi.

— Óziń aýyryp júrip, malmandaı sý bopsyń... Jel jáne soǵyp tur...

Jomart qyzǵa kómektesip jibergen. At yq izdep, kıiz úıdi shyrq aınalyp júr. Aqyry yq jaqqa kep úıge tyǵyla turyp, tynshı qaldy.

— Jo-o-mart! — dep daýystaıdy arǵy jaǵalaýdan.

Ekeýlep júrip qartty úıge kirgizgen. Aıgúldiń shashy uıysyp, arqasyn jaýyp ketipti. Kóılegi etine jabysyp tur. Ústi - basynan sý tamshylaıdy. Aıgúl qarttyń plashyn, etigin sheship, ózin tósekke jatqyzdy. Jomart bosaǵa jaqta sostıyp turyp qalǵan.

— Siz endi neǵyp tursyz? Ketińiz! — dedi kenet Aıgúl aıqaılap. Jomart syrtqa shyǵyp, keıin qaıtty.

— Ony nege qýdyń, qyzym - aý? Men ózine anyqtap bir qarap alaıyn dep em... — dedi qart kúbirlep.

Aıgúl qarttyń júzine tańdana qarady.

«Sandyraqtap jatyr ǵoı, qatty naýqastanǵany ǵoı», — dep oılady úreılenip.

— Jomart! — dep daýystaıdy arǵy jaǵadan. Jomart júgirip keledi. Ózendegi sý tasyp jatyr eken. Kópirden asyp aǵyp, sarqyraıdy. Ol qolyna ilikken syryqty alyp, soǵan taıanyp kópir ústindegi sýdan sekirip ótti. Qorǵanǵa qaraı asyqty.

— Tekke qazdyq - aý, osynsha jerdi. Áne, bárin de sel alyp ketti. Bárin búldirdi! — dep jylanyp júr, odeıal alyp basyna jamylyp alǵan Arystan.

Jomart qarańǵyda ony ázer tanydy. Naızaǵaıdyń jarqyly kezinde, qazylǵan shuńqyrdyń úıindi topyraq pen sýǵa lyqa tolǵanyn kózi shaldy.

— Bárin qaıta qazatyn boldyq... — dedi Jomart. — Tek jaýyn sýy brezenttiń astyna qaraı ótpese eken! Basqasy eshteńe emes. Nóser de endi toqtaıtyn shyǵar. Kópirdi sý alyp ketpesin, soǵan saq bolý kerek.

* * *

Tóńirek qaıtadan báz-baıaǵy qalpyna kelgen. Kópir de jóndeldi. Arheologtardyń kúndelikti jumystaryn endi úsh-tórt jylqyshylar men shopandar kep baqylap júrdi. Olardyń ishinde Báke men Janpeıis te bar. Maldaryn ózenniń arǵy tusyndaǵy bıik jotaǵa órgizip jiberip, ózderi qorǵan tóńireginde bolady.

Eski faner taqtaıǵa: «9 avgýst 1969 jyl. Senbi» — dep jazylǵan.

Al sonaý tómende, sýdyń jaıylma tusynda Aıgúl men Bóbesh sýǵa shomylyp júr.

— Sizderdiń kómekterińizdiń arqasynda qazba jumystaryn tezdetip, kóp óndirip tastadyq. Rahmet sizderge, — dep qoıady Jomart shopandarǵa.

— E, balam - aý, qol ushyn tıgizgenge nemiz ketedi bizdiń nátıje bolsyn de. Bizdi osynda úgittegen anaý Qarasuńqar ǵoı, rahmetińdi soǵan aıt áýeli. Ózi syrqatynan táýir bolǵan kórinedi, — dedi Janpeıis.

Jomart áýeli qart shopanǵa, onan kıiz úı jaqqa tańyrqaı qaraǵan.

— Nemenege qaraısyń? — dedi Asqar jymıyp. — Bizge kómektesý keregin seniń Gomeriń —Qarasuńqar aqsaqaldyń ózi aıtqan kórinedi... Bárińizge de rahmet, — dep Asqar da malshylarǵa rızalyqtaryn bildirdi.
Jomart esik shyǵady - aý degen tusqa eńkeıe túsip, aqyryndap kúregimen tyqyldatqan. Qaıtalaı tyqyldatty. Qurǵaq topyraq burqyldaı shyqqan tar sańylaýdy baıqady. Soǵan kúrektiń júzin suqpaq boldy. Qaıta súımendi aldy qolyna. Arystandy shaqyryp ap, ekeýlep súımenmen sańylaýdy soqqan. Tas kesekter saý etip, shań shyqty. Jomart qoly talaýrap, otyra ketti. Turyp tastardy sýyra bastady. Birazyn jınap alyp, bir shetke úıip qoıdy. Qýys tesik ashylǵan. Kúıikken aýanyń ıisi shyǵady. Jomart pyshaq izdep, qolyn keıin sozǵan. Onan soń qaıtadan súımendi alyp, kire beriske qalanǵan kesekterdi qopara bastady. Qýys keńeıip ish jaqtan qapyryq ıis pen shań burq etti... Birtindep bári basyldy. Qarańǵy túnekke qaraı jol ashylǵan edi.

Jurt qazba ústine tóne túsip tur. Bir saǵat, álde eki saǵat ótken bolar. Biraq ýaqytty sanap turǵan eshkim joq. Qarańǵy úńgirge qaraı úńiledi bári de. Árkim óz tuspalyn aıtyp, ańyz-áńgimelerdi eske alysyp tur. Úńgirdiń kire berisin abaılap keńeıtti.

— Murat, qol shamdy ákel! —dedi Jomart.

— Kúndi qorǵalamaı, jaryqtan bylaı turyńdar, — dedi Qarasuńqar.

Úımelep turǵandar keıin serpildi. Qarasuńqar ózi alǵa jyljydy. Eńkeıip qýysqa kirdi... Tym-tyrys. Qarańǵylyq. Syrttaǵy dybystar estilmeıdi. Jomart qolyndaǵy shamynyń jaryǵyn Qarasuńqardyń jolyna túsirip, sońynan keledi. Shamnyń jaryǵy aldaǵy ekinshi qabyrǵaǵa tústi. On men solǵa birdeı sozylyp ketken qabyrǵa eken. Jomart jaryqty edenge túsirgen. Bas súıek. Súıekter men naıza jatyr... Qart ary qaraı júrdi. Toqtady. Jomart aqyryndap onyń aldyna qaraı ótken... Qaraıyp ketken bıik aǵash esik. Jomart aqyryn ǵana ıtergen. Esik esh tysyrsyz sol kúıi úgilip tústi. Tunshyqtyrardaı shań basyp ketken. Qart jótelip qaldy.

Shań taǵy da seıilgen. Shamnyń sáýlesi túkpir jaqtaǵy taǵy bir qabyrǵaǵa tústi. Tómenge qaraı ketken baspaldaq kórindi, Jomart aqyryndap sonymen túse bastaǵan. Álgi qabyrǵa alystaı bergendeı boldy. súrinip ketken. Shamnyń jaryǵyn túsirgen. Bas, súıekter men qarańdaǵan zat jatyr. Jomart kibirtiktep qaldy. Aldynan qaltarystar bastalǵan...

Shamnyń jaryǵy ydyraı bastady. Jomart qolyn sozǵan. Aǵarańdaǵan birdeńege tıdi. Saýsaǵy shanǵa kómilip ketti. Ol shań astynan qatty nárseni baıqady. Saýsaqtary budyrdy sıpalady. Onan soń joǵarydan tómen qaraı jolaqtap syzyp jiberdi.

Qabyrǵa betinde kesirtke ǵusaǵan iz qaldy. Jomart jaryqty sonda túsirgen.

— Tańba...

Daýysyn shań jutyp aldy. Shamnyń jaryǵy da shańǵa kómilip ketti.

Jomart qabyrǵany taǵy sıpaǵan. Taǵy kedir-budyr belgiler. Durysy osynyń bári jalǵyz belgi edi. Úlken tańba eken. Tóńiregine tolyp jatqan usaq belgiler — álde jazý, álde tańbalar, — salynǵan.

«Mynaý qaltarystardyń qupıa syrlaryn ashý úshin, ǵalymdardyń qanshama kún men túndi sarylyp ótkizýlerine týra keler eken... Tek, eń bastysy isteldi ǵoı, eń bastysy isteldi», — dedi Jomart ishteı qaıtalap.

Shıryǵý, tolqý boıyn bılep alǵan. Óńi bop-boz edi. Arheologıanyń erejesin buzyp, jer astyn birden túgel kórip, aralap shyǵýǵa asyqty, sóıtip esiktiń úgitilip ketýine kináli boldy.

Mine, taǵy birdeńege súrinip ketken. Bas súıekter eken. Bireý, ekeý... beseý...

— Astapyralla! Keshe gór, keshe gór óziń, jaratqan bir alla... — Qart eki qolyn birdeı erbeńdetip silkilep, keıin shegingen.

Esik jaqtan keletin jaryqty jaýyp tastady. Qarańǵyda shalys basyp, qulap qaldy. Tystan jaryq qaıta túsken. Qalqyǵan shań kórindi. Jótelge býlyqqan qart turmaq bop esikke qaraı umtylǵan, qaıta qulady. Jomart kep kóterip turǵyzdy.

— Murat, kómektesip jiber!

Qarasuńqardyń býyndary bosap týra alatyn emes. Júregi aınyp, bet-aýzy qısaıyp ketken.

— Seniń, ne sharýań bar edi onda, Qareke? Aralaspaı-aq qoısań etti. Olar bizdeı emes, bilimdi ǵoı. Ne isteıtinderin ózderi de biledi, — dep jazǵyryp aldy Janpeıis. — Júr, anaý sýdyń boıyna baryp, biraz salqynda otyrsań, qoıady bári de. Kárilik, shirkin, bizdi óstip jeńedi ǵoı. Áı, Báke, qaıdasyń? Olarǵa oralǵy bop qaıtesiń, onan da maǵan kómektesip jiber... — Eki shal Qarasuńqardy aqyryndap ózenge qaraı alyp júrdi.

— Jerdiń astyna túsip kep bar edi? Óziń syrqatsyń. Qashan da bolsa óstesiń, — dep jylamsyraı urysqan Aıgúl de kıiz úıge júgirip ketip, jaǵaǵa kórpe men jastyq alyp keldi.

Shaldar sýdyń jaǵasyna jaıǵasa otyryp, jastyqqa shyntaqtap, árqashanǵy baısaldy kúılerine túsip, búgingi úlken qorǵan túbinen kórgenderin áńgimeleýge kiristi.

Kún keshkirip qalǵan. Arheologtar úshin kútpegen jańalyqtarǵa toly, jurtty qatty sergitip tastaǵan bul kún óte tez ótip edi. Tek keshkisin ǵana, tolqýlar basylyp, qatty qımyldan ıyqtar syzdap, árkim qarynynyń ashqanyn endi ǵana sezgen kezde, bul kúnniń qanshalyqty uzaq, ári aýyr bolǵanyn uqqan edi.

* * *

Sońǵy eki-úsh kúnniń ishindegi oqıǵalardyń kóptigi sonsha, Bóbeshtiń ekspedısıa kúndeligin jazýǵa da murshasy bolmady. Qazba shuńqyr topyraqtan tazartylyp, jer asty úńgiri tabylǵannan keıin-aq kútpegen oqıǵalar birine biri jalǵasty.

Eń áýeli kópir ıesi qart aýyryp qaldy. Ystyǵy kóterilgen. Dáriger týraly Qarasuńqar múlde estigisi de kelmedi. Kúndiz - tún qasynan Aıgúl attap shyqqan joq. Baıǵus qyz, tipti júdep ketti. Burynǵy oınaqylyq pen erkelikten iz de qalmady, múlde ózgerdi.

Jer asty úńgirin tapqan kúnniń erteńine, ózen ańǵary taýdan beri qaraı mezgilsiz túsken malǵa tolyp ketken. Shekaranyń arǵy jaǵyndaǵy soldattardyń josyqsyz kóbeıip ketken júris-turystaryn baıqaǵan shekarashylar, shopandardyń úı-ishin keıinirek, qaýipsizdeý jaqqa áketýlerin ótindi.

Jylqy men qoı Qarasuńqar kópirinen ótip, jazyq dalaǵa qaraı bet túzegen kezde, lagerge saý etip qonaqtar kelgen edi. Almatydan jetken profesor men mynaý qorǵan jaıly estip qalǵan jýrnalıs. Vertoletpen ushyp kelgen.

«Úlken qorǵannyń tóbesindegi mavzoleıler men qulpytastar on jetinshi ǵasyrda ornatylǵan. Profesor muny ınstıtýtta - aq, qulpytastardyń betinen Murat kóshirip salǵan belgilerge qarap anyqtaǵan. Al jer astynyń úńgiri toǵyzynshy, onynshy ǵasyrlarda jasalǵan. Rý tańbalaryna qaraǵanda bizdiń ata-babalarymyzdyń belgisi. Qysqasy, bul arada týǵan ólkemizdiń, halqymyzdyń qat-qabat tarıhy jatyr. Topyraq kitaby jatyr, jáne ony alǵash ashqan biz — Qarlyǵash mektebiniń toǵyzynshy klass oqýshylarymyz, —dep jazdy Bóbesh kúndelikke. Sóıtti de kúnin qoıdy — 15 avgýst, 1969 jyl».

...Vertolet ózenniń arǵy betime, kıiz úıdiń qasyna qondy. Ol jerde Janpeıis pen Báke qarsy alǵan. Jandarynda Aıgúl men Bóbesh bar.

Qazba basyndaǵylar tegis — qonaqtar da, balalar da kópirden etip solaı qaraı júrdi.

Vertolet kabınasynan birinshi bop kolhozaralyq aýrýhananyń dárigeri Záýresh Sembına tústi. Onan keıin sestra - sanıtarka. Ushqysh tanys jigit eken. Jaz basynda Jomartty alyp, anaý qorǵandardyń ústinen ushyp ótken osy edi. Sestra-sanıtarka qural-jabdyqtar salynǵan qapshyǵyn kóterip júrdi. Záýreshtiń qolynda dári-dármekter bar edi. Ekeýi de appaq qardaı bop kıingen, bastarynda aq jaýlyq.

Záýresh ózin qarsy alǵan aqsaqaldarmen sypaıy ǵana sálemdesti. Qarasuńqardyń saýlyǵy jaıly surastyryp qoıdy. As.qar men Jomartqa sál bas ızep qana sálemdesti de kıiz úıge qaraı bettedi. Sestra-sanıtarka men Aıgúl sońynan ergen.

Aýrý jatqan úıdiń aldynda topyrlap turý yńǵaısyz edi.

— Balalar, jumystaryńa baryńdar. Palatka jaqqa baryp, sharýalardy rettep qoıyńdar, — degen Asqar.

— Iá, sóıtińder. Munda turmańdar. Onysyz da topyr kóbeıip ketti, — dedi Janpeıis te. — Óler sátim jetken eken dep Qarekeń de shoshyp qalar. Biz, shaldar, syrt kózge syr bildirmegenimiz bolmasa, ólim degen páleden jaman qorqamyz, — dep sózin ázil-shyny aralas aıaqtady.

Jomart pen profesor ekeýi bir shette sóılesip turǵan. Olar Janpeıistiń sózin estigen joq. Jandaryna Asqar keldi. Ol áńgimeleriniń sońǵy kezin estip qalǵan.

— ...Qazý jumysyn, árıne, keler jazda jalǵastyratyn bolamyz. Áli talaı qyzǵylyqty jumystar jatyr ǵoı munda. Maman - arheologtardy jiberemiz. Tek qazbany muǵalimderiniń basshylyǵymen oqýshylar ózderi júrgizýi tıis. Bul turǵyda seniń aıtqanyńa qosylam. Bastaǵan da, ashqan da ózderi ǵoı. Muǵalimi de, shákirtteri de izdengish jastar eken, — dedi profesor.

Asqar toqtalmastan kópirge qaraı ótip ketti. Bulardyń sózderin tyńdaýdy ersi kórdi. Kópirdiń ústine kep turǵan. Jaqtaý aǵashtary myqty eken. Jazdaı sýy tartylǵan ózen aq kóbiktenip tastan - tasqa sekire aǵyp jatyr. Osydan biraz kún buryn, nóser kezinde arnasynan asyp tasyp, kópirdi shaıqaltyp, ústinen aqty deýge' sený qıyn.

Asqar, jaǵalaýda qaıda bararyn bilmegendeı jetimsireı sendelgen Qarasuńqardyń atyn kórdi. Neshe kúnnen beri júgendep, er salǵan jan joq oǵan. At kópirge taıap kep, Asqarǵa qarap biraz turdy da, shóp úze bastady.

Záýresh áli kıiz úıden shyqqan joq. Balalar palatkalar jaqta júr. Bóbesh kastróldegi astyń dámin kórdi. Janat pen Arystan qazyq qaǵyp, qonaqtar jatatyn jana palatkany tigýge kirisken. Murat jýrnalıs ekeýi jer astyn zertteýge qajetti zattardy qazylǵan jerdiń basyna tasyp qoıyp júr...

«Shynynda da jaqsy balalar, — dep oılady Asqar olarǵa qaraı turyp. — Jaz boıy kúnge kúıip, pisip-qatyp, ereseıip ósip qaldy ózderi. Joq, bul jaz tekke etken joq...»

— Keshirińiz, arnaıy kelgen soń, biraz nárseni bilip ketsem deımin. Sizderdiń myna úlken isterińiz jaıly áńgimelessem dep em, — dedi jýrnalıs, onyń oıyn bólip. — Men ózimniń oblystyq gazette isteıtinimdi, tarıhpen shuǵyldanatyn ádetim baryn aıttym ǵoı sizge. Al sizderdiń myna jumystaryńyzdy estigende bar ǵoı...

— Men sizdi ábden jaqsy túsinem, sondyqtan bul týraly anaý Jomartpen... Batyrov joldaspen sóıleskenińiz jón bolar edi. Men muǵalim ǵanamyn. Al ol tek áńgimelep qana koımaı, kóp nárseni... — Asqar sózin aıaqsyz qaldyrdy.

Záýresh kıiz úıden shyqqan. Asqar soǵan qaraı asyqty, sóılesip turǵan adamnan keshirim suraýdy da umytqan.

— Álsiregen. Júıkesi bosaǵan. Syrqaty asqynyp ketipti... jaǵdaıy aýyr. Ortalyqqa áketý kerek, —dedi Záýresh. — Al sóıtip seni nátıjeli jumystaryńmen quttyqtaımyn, — dedi onan soń Asqarǵa. — Úıde balalar saǵyna kútýde. Jazǵy demalys ta aıaqtaldy ǵoı...

* * *

Kelesi kúni tańerteń erte arheologtar, shopandar, jylqyshylar tegis jınalyp qartty shyǵaryp saldy, Ony aýrýhanaǵa áketpek edi. Vertolet ushýǵa ázir boldy. Qart aq kıizdiń ústinde, jastyqqa súıenip otyrǵan.

— Biraz kúnde jazylyp qaıtasyń ǵoı, Qarasuńqar, Bizdiń dárigerler jaqsy qaraıdy, — dep qoıady Janpeıis.

— Jubatpaı-aq qoı, Jáke. — Qart bolar-bolmas ezý tartty. — Meni sen ólimnen qorqady dep pe eń? Bul meniń eń sońǵy saparym aspanmen ushatyn. Bul qusty bilem ǵoı, — dedi ol vertoletti megzep. — Maǵan bul dúnıede de, o dúnıede de qýanysh ákelmeıtin osy boldy, — dep sózin zorǵa aıaqtady.

— Qoı, olaı deme, Qareke, bul bizge ylǵı qýanysh qana ákeledi, —dedi Janpeıis.

— Iá, durys aıtasyń... —dedi Qarasuńqar sybyrlaı sóılep. — Meniń sózimdi kóńilderińe almańdar. Bul shynynda da jaqsylyqtyń jarshysy boldy. Alǵash Jomart osymen ushyp ótken edi...

Záýresh sestra-sanıtarka ekeýi vertolet ishinen aýrýǵa oryn ázirleı bastady. Malshylardyń qartpen qoshtasýyna kedergi jasamaıyn dep profesor, Asqar, Jomart kóne Murat shette tur. Jýrnalıs te osylardyń qasynda edi.

— Qyzym, Jomartty shaqyr, beri jaqyn kelsin, — dep ótindi Qarasuńqar Aıgúlden. Jomart naýqastyń janyna keldi. Qart zorǵa qımyldap qolyn kóterdi.

— Balam, myna meniń saýsaǵymdaǵy júzikti alshy...

Jomart júzikti aqyryndap sýyryp alyp, úńile qaraǵan, ondaǵy tańbaǵa kózi tústi. Úlken qorǵannyń astyndaǵy qabyrǵaǵa salynǵan tańbadan,esh aıyrmasy joq edi. Jomart tańyrqap qartqa qaraǵan. Qart kúlimsirep otyr eken.

— Iá, sonyń ózi. Osy jerdi jaýdan qorǵaǵan babalaryńnyń ertedegi tańbasy ǵoı... — Qart ázer sóıledi. — Qyzym, qylysh qaıda?

Aıgúl úıden eki qolymen kóldeneń ustap qylyshty alyp shyǵyp, qartqa ákelgen.

— Jomartqa bershi, qyzym...

Aıgúl Jomartqa burylǵan. Ekeýiniń janarlary ushtasty. Aıgúldiń kózi muńly, jasqa toly edi. Basym ıgen kúıi, sabynda álgi júziktiń kózińdegideı tańbasy bar eski qylyshty jigitke usyndy.

— Bul zattar zańdy túrde seniki bolýy tıis, — dedi qart aqyryn ǵana. — Bulardyń qaı zamanda soǵylǵandaryn, qanshama qoldan jetkenin men bilmeımin, — dedi qart tynysy taryla otyryp, úzik-úzik sóılep. — Áıteý ákeden balaǵa ata-babanyń eskertkishi bop mırasqa qalyp otyrǵan... Sen kóne dáýirge esik ashyp otyrsyń. Jurtqa ata-babalarymyzdyń ómirin aıtyp bermeksiń. Tek shyndyqty ǵana aıtqansyń... Arýaqtarynyń aldynda barynsha adal bol, sonda olar da saǵan bar qupıa syrlaryn ashady. Men bul jaryq dúnıede kóp qańǵyrdym. Týǵan jeriń bárinen de qymbat eken. Kindigińdi kesip, kirińdi alǵash jýǵan jer kókeıińnen áste shyqpaıdy eken. Ótkeniń men bolashaǵyńdy qadir tutyp, ózińdi adam sanatynda qurmet tutsa odan ózge ne tilegeniń bar? Talaı jandar óziniń sol bir týǵan jerin taba almaı áli kúnge sendelýmen kún keshin júr ǵoı...

— Ata, álgi biz taýyp alǵan qysh qumyranyń jartysyna deıin dán toltyrylypty. Biz jer astyn túni boıy aralap kórip shyqtyq. Óte erte zamanda jasalǵan eken. Álgi dán myń jyldan astam ýaqyt turǵan, — dedi Jomart alǵys ornyna tolqı sóılep. — Ol dánder Muratta.

— Káne, ákelshi, balam, — dedi qart.

Murat onyń diril qaqqan alaqanyna bir ýys qaraıǵan dán saldy. Qart ýysyn qysyp, ózine qaraı tartyp aldy...

* * *

Vertolet kók júzinde kórinbeı ketti. Jurt taraǵan. Úsh palatkanyń qasyna taǵy ekeýi tigilip jatyr...

Malshylar Qarasuńqardyń kıiz úıin jyǵyp, jınap qoıdy. Qorǵannyń tóńireginde qoı men jylqy jaıylyp júr...

— Al endi bastaýǵa baramyz ba, — degen profesor qasynda únsiz oıǵa batyp turǵan Jomartqa, álde Asqarǵa aıtqany belgisiz...

— Keshirińiz, sóıtip, qasiretti bul tarıh keıinde qaldy. Meniń de redaksıaǵa qaıtatyn ýaqytym boldy. Degenmen, birneshe suraýlaryma sizden jaýap alsam dep em... —dep jýrnalıs Jomartqa burylǵan.

— Siz birdeńe dedińiz be? —dedi Jomart uıqydan oıanǵandaı.

— Sizderdiń mynaý ashqandaryńyz ǵylym úshin sensasıa bolar, solaı ma?

Eshqandaı sensasıa emes, — dedi Jomart yzalana sóılep. — Bul oqýshylardyń jazǵy demalysy. Meniń de jazǵy demalysym. Oılamaǵan jerden tap boldym munda. Ne týraly jazarymdy bilmeı alasuryp júrip kep, ústerinen shyqtym. Al nátıjesi anadaı... — Vertolet sońynan súzile qaraǵan Jomart óz oıyn daýystap aıtyp turǵandaı edi.

— Siz óz ashqandaryńyzdy qaı zamanǵa jatqyzasyz, kimniń sıvılızasıasy? — dep jýrnalıs ony taqymdaı túsken.

— Ózimizdiń! —dep jaýap qatty Jomart. Jýrnalıske tiktep qarady. — Ózimizdiki. Mynaý, shalqar dalanyń bastaýynan bastap ǵumyr boıy ózimizdiń halqymyz ómir keshken. Myńdaǵan jyldardan beri qaraı qazaqtardyń mekeni bolǵan. Mynaý solardyń sıvılızasıasy. Siz, álginde vertoletpen ushyp ketken shaldyń atyn bilesiz be? Qarasuńqar. Al Qara suńqar degen búrkitpen para-par. Olar uıasyn qıanǵa salyp, syrt kózden qupıa ustaıdy. Qaı elde, qaı jerde júrse de aınalyp kep, óz uıasyn tabady, sony qyzǵyshtaı qorıdy.

Qara suńqardy ár halyq ár qıly ataıdy. Máselen myna bizdi de birde komandır dep atasa, birde qypshaqtar degen; endi birde rý attarymen — qypshaqtar, naımandar dep ataǵan; ol az bolsa baýyrlas halyqtardyń atymen — qyrǵyzdar dep ataǵa n. Alaıda biz qashanda qazaq bop qala berdik, osynaý Batys pen Shyǵystyń ortasyndaǵy ulan-ǵaıyr dalany qonys ettik. Biz kúndelikti turmysta da, urysta da baıbalam salǵan emespiz. Ata-babalarymyz jazýǵa quntsyz bolsa da, eske saqtar ańyzdarǵa baı edi. Bizde jazylyp qalǵan tarıh joq, biraq onyń esesine jerimiz bar, urpaqtan urpaqqa mura bop aıtylar tolyp jatqan ańyzymyz bar...

Jomart qasyndaǵy jýrnalısi taǵy da umytyp ketken edi. Ol qatty tolqyp turdy. Joq, ony tolqytqan jer asty qatparlarynyń ashylýy emes. Basqa nárse. Álgindegi qarttyń sózi bolatyn. Qarttyń kútpegen jerden eljireı qaraǵan kózqarasy. Ol qarttyń qoshtasar sátte aıtqandaryn qaıtalaı esine túsirip, onyń sózderiniń maǵynasyn, astaryn uqqysy keledi.

Asqar profesor ekeýi qazba basynda edi. Palatkanyń qasynda balalar janadan tapqandaryn tazartyp, orap jáshikke salýda. Qalyń oıǵa batqan Jomart shopandardyń Qarasuńqar úıin qalaı jyqqandaryna qarap tur. Onan nazary Qarasuńqar jasaǵan kópirge aýdy.

— Kıiz úıdi aýylǵa jiberetin shyǵar, — degen jýrnalıs.

— Bul kóshpeli úı ǵoı, — dedi Jomart. — Aıtpaqshy, siz sensasıa týraly aıttyńyz -aý. Munda eshqandaı da sensasıa joq. Biz tek ózimizdiń kartamyzdy ózderinshe qaıta piship syzyp, jerimizdi, tarıhymyzdy ózderinshe jobalap, zorlyq jasaǵysy kelgenderge qarsy daýymyzdyń dálelin ǵana ashtyq. Tarıhymyzdyń bastaý - kózin tazartsaq deımiz.

Siz qarttyń aıtqandaryn estidińiz be? Ol myna mazarlar qupıasynyń syryn saqtaýshylardyń biri edi. Mynaý kógildir taýlardyń arǵy jaǵynda uzaq jyldar tentirep júrgeninde týǵan jerge degen yntyǵy júz ese artqan bolatyn. Qashannan solaı ǵoı. Bizdiń babalarymyz dúnıede kóp sendelgen. Sondyqtan da olardy kóshpeli - nomadtar dep ataǵan. Egıpettikter mamlúkter dep atasa, Iranda sardar dep qolpashtaǵan, Úndi jerinde moǵoldar dep madaqtaǵan. Shet jerlerde júrgenderinde jalǵyz ǵana saqtaıtyn boıtumary — týǵan jerdiń bir ýys jýsany bolǵan... — dep Jomart qylyshpen túp jýsandy túrtti. — Týǵan el, týǵan jerin, onyń qupıa syrlaryn umytpaýdyń belgisi eken... Álgi shal durys aıtady; ótkendi eske alýdyń qýanyshy men azaby birdeı, — Jomart endi sabasyna túskendeı jaılap áńgimelesip, palatkaǵa qaraı júrdi. — Úsh júz jyl buryn osy Jetisý ólkesine jońǵar shapqynshylary saý etti. Sonda olarǵa alǵashqy soqqy Saıqansaıdaǵy Jalańashkól tusynda berildi. Geograftar ol arany Jońǵar qaqpasy dep ataıdy, al qazaqtar sonan bastap Saıqansaı dep ketti.

Alǵashqy urys sol joly da avgýst aıynda, 1643 jyldyń avgýstynda bolyp edi. Jáńgir sultan óz jigitterimen jońǵarlarǵa saı aýzynda qarsy shyqqan. Jigitterdiń birazy jer.qazyl. bekiniste qalyp, bir bólegi taý asyp, jaýdyń syrtynan shyǵady. Urys eki kúnge sozylypty. Jońǵarlar beri buzyp óte almaıdy, qytaı tarıhshylarynyń aıtýyna qaraǵanda, sol jolǵy urys kezinde Saıqansaıda on myń jońǵardyń súıegi qalǵan eken.

Anaý qulpytastar sol kezdiń eskertkishi, — dep Jomart patsha - qorǵannyń tóbesin nusqady. — Biraq ol jeńilisterinen beti qaıtqan jońǵar bolǵan joq, handarǵa qosylyp bizdiń jerimizge qaıta shabýyldady.

Qazaq halqy kelimsektermen júz jyl boıy aıqasty. Mynaý aralarda júzdegen, myńdaǵan urystar boldy. Tuńǵysh ret Táýke han qazaqtardy bir týdyń astyna biriktirdi. Týǵan jerdi azat etý murat edi. Mıllıondaǵan jigitter erkindik jolynda opat boldy. Panasyz halyq sonda da kelimsekterdiń ústemdigin moıyndamady. Ol kezeńdi bizdiń óleń-jyrlarymyz ben ańyzdarymyzda «Zar zaman» dep ataıdy. Basqynshylardy qýyp shyǵý .jolynda halqymyzdyń úshten ekisi urys alańynda qan qushty. Sonan qaıtyp jońǵarlar birjola talqandalyp, han urpaǵy óz qabyrǵasynan beri Saıqansaıǵa qaraı aıaq baspaıtyn bolyp edi.

Al eger aqıqat jaıǵa keler bolsaq, Qarasuńqardyń ol aıtqany da durys. Tarıhtyń aqıqaty degen mine, mynaý ǵoı... — Jomart jýrnalıske jer astynan shyqqan tastaǵy rý tańbasyn nusqady.

Profesor Muratqa jer astynan tabylǵan kesekterdegi belgilerdi qalaı sýretke salý kerektigin kórsetip tur. Arystan qazylǵan topyraqtardy árirek syrǵytyp, shuńqyr tóńiregin tazartyp júr. Asqar bolsa shákirtteriniń búgingi istegen jumystaryn esep kitabyna toltyryp jazýda.

— Qorǵandardy qazǵan da, jer asty qupıalaryn ashqan da mynalar, — dep Jomart balalardy nusqady. — Bulardyń muǵalimi anaý otyr. Siz osylar jaıly jazýǵa tıissiz. Al biz profesor ekeýmiz bularǵa tek járdem ǵana kórsetemiz. — Jomart jumysqa kirispek bolǵan, biraq qylyshty qaıda qoıaryn bilmedi.

— Bul saǵan degen qasıetti syılyq, balam. — Qazba ústine Janpeıis kóterilip keledi eken.

Jurttyń bári jumystan bas kótergen. Janpeıis shopan men jylqyshy Bákeń ekeýi qorǵannyń joǵarǵy jaǵyna qaraı órledi. Jomart sońdarynan ere júrdi.

— Sen babalaryńnyń syılyǵyn naǵyz ershe qabyldadyń. Árbir jigittiń ómirinde óz halqynyń ar-ujdanyn, namysyn, tarıhyn qorǵaıtyn kezi bolady. Babalaryńnyń syıyna laıyq azamat bol, ádilet jolynda taısaqtap taısalma, aqyl-oıyn ámanda kemeli bolsyn, — dep sózin shegeleı túsken Janpeıis tizerleı otyryp, qulpytastaǵy anaý kezdegi Qarasuńqar baılaǵan, qazirde kún men jel jeı bastaǵan oramaldy sheship aldy...

---