Latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń jańa belesi
Moderator: Qurmetti dóńgelek ústelge qatysýshylar, áriptester, qosh keldińizder!
Bıyl QR Úkimetiniń 2017 jylǵy 31 qazandaǵy №689 «Qazaqstan Respýblıkasynda mereke kúnder tizbesin bekitý týraly» qaýlysyna sáıkes, 5 qyrkúıek, ıaǵnı qazaq álipbıiniń negizin salýshy Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni – Qazaqstan halqynyń Tilderi kúni bolyp bekitildi. Soǵan oraı aýdanymyzda 5 - 18 qyrkúıek aralyǵynda Tilder onkúndigi ótýde.
«Latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń jańa belesi» taqyryby boıynsha ótetin dóńgelek ústel barysynda osy onkúndik aıasynda tek qana til mamandaryn ǵana emes, dúıim jurtty da tolǵandyratyn qazaq álipbıiniń taǵdyryn sóz etýdi jón kórdik. Dóńgelek ústel barysynda pikirlerińizdi ortaǵa salyp, oılaryńyzdy ashyq aıtyp otyrýǵa shaqyramyn.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 2017 jyly 12 sáýirde «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda aıtylǵan qazaq álipbıin birtindep latyn álipbıine kóshirý týraly tujyrymdamasynan keıin ǵalymdar, til mamandary latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıiniń birneshe nusqasyn usynǵan bolatyn. 2017 jyly 26 qazanda Elbasynyń Jarlyǵymen latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi bekitildi, al oǵan 2018 jyldyń 19 aqpanynda ózgerister engizdi. Ózderińizge belgili álipbıdiń birinshi nusqasy dıgrafpen berildi, onda 42 tańbadan quralǵan 25 áriptik negizde jasalǵan bolatyn, al ekinshisi apostroftarmen, al sońǵy nusqasynda 32 árip. Munda 6 árip akýtpen berilgen. Ǵalymdardyń aıtýynsha ereje jazý barysynda keıbir áripter ózgerip te qalýy múmkin deıdi, áli qatyp qalǵan ereje de, álipbı de joq.
Elimizdiń latyn álipbıine kóshýi ultymyz úshin jasalǵan mańyzdy qadamdardyń biri. Uly Dala eliniń tarıhyna kóz júgirtsek, birinshi tuǵyry, baılyǵy – jer, ekinshisi – til, úshinshisi – memleket jáne onyń tarıhy bolýy kerektigi aıqyndalady. Aǵartýshy - pedagog ǵalym Ahmet Baıtursynuly aıtyp ketkendeı, «Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – tili» degen. Alash qaıratkerleri de latyn álipbıin jazý - syzýda qoldandy. Bul bizge tańsyq dúnıe emes. Latyn álipbıi álemde keńinen qoldanylady. Ultymyzdyń basynan úsh alfavıt júıesin ótkergendigin bilemiz. Olar: birinshiden — arab álipbıi (1929 j. deıin), ekinshi — latyn álipbıi (1929 - 1940 jj.), úshinshisi — kırılısaǵa negizdelgen qazaq álipbıi (1940jyldardan búginge deıingi qazirgi álipbıimiz).
Qazaq álipbıiniń ózgerýine qatysty qoǵamda alýan túrli pikirler aıtylyp jatqany barshańyzǵa belgili.
(baıandama)
Moderator: Árıne, qoǵam bolǵandyqtan, kópshilik bolǵan soń ártúrli pikirler men oılar bolady. Soǵan baılanysty búgingi «Latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń jańa belesi» atty dóńgelek ústelemizde pikir almasyp otyraıyq.
1. Qalaı oılaısyzdar qazaq qoǵamy latyn álipbıine kóshýge daıyn ba?
(qatysýshylar óz oılaryn ortaǵa salady)
2. Latyn álipbıine kóshýdiń qandaı tıimdi jaqtary bar?
(qatysýshylar óz oılaryn ortaǵa salady)
Moderator: Sizderdiń oı - pikirlerińizdi jınaqtaı kelip, bylaı túıindeýge bolady dep oılaımyn.
Aldymen búgingi kompúter zamanynda ınternet júıesinde ústemdik etetin latyn álipbıi ekendigin moıyndaýymyz kerek. Bárimizdiń elektrondyq poshtamyz bar. Ol poshtamyz kırıl, arab, nemese basqa emes, latynmen jazylǵan. Astymyzdaǵy kóligimizdiń nómirindegi áripter latynmen berilgen. Kýáligimiz ben pasportymyzda latyn álipbıi tur. Osyndaı mysaldardy kóptep keltire berýge bolady. Iaǵnı latyn álipbıi bizge tańsyq emes. Ol bizdiń qoǵamǵa enip ketken. Ony elimizdegi kez kelgen saýatty adam belgili dárejede biledi. Al latynnyń bizge bereri degende tolyp jatqan tıimdi tustaryn kórsetýge bolady. Latynǵa kóshkenimizde utatyn tustarymyz tómendegideı: Birinshiden, til tazalyǵy máselesi. Tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Ekinshiden, qazaq tilin oqytqan ýaqytta basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Ol mektepten bastap barlyq oqý oryndarynda oqytý úrdisin jeńildetedi. Ýaqyt ta, qarjy da únemdeledi. Úshinshiden, latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Qazaq tiline kompúterlik jańa tehnologıalar arqyly halyqaralyq aqparat keńistigine kirigýge tıimdi joldar ashylady. Tórtinshiden, túbi bir túrki dúnıesi, negizinen, latyndy qoldanady. Bizderge olarmen rýhanı, mádenı, ǵylymı, ekonomıkalyq qarym - qatynasty, tyǵyz baılanysty kúsheıtýimiz kerek.
Endigi kezekte latyn álipbıine kóshýdiń tıimdiligi týraly fılolog ǵalymdardyń oılaryn tyńdaıyq. Beıne materıalǵa nazar aýdaryńyzdar.
(beıne materıal kórsetiledi)
Moderator: Sizder til mamany bolǵandyqtan álipbıdiń aýysýyna baılanysty bolyp jatqan jańalyqtardy estip, bilip otyrasyzdar, al osy álipbıdi qoldanyp jazyp, oqyp kórdińizder me?
Álipbıdiń úshinshi nusqasy qabyldanǵannan beri keıbir oblys ortalyqtarynda memlekettik qyzmetshilermen, muǵalimdermen jumystar júrgizilip, dıktanttar alynyp jatyr. Onyń maqsaty – qoldanyp kórý arqyly jańa álipbıdi synaqtan ótkizý.
«Latyn grafıkasyna negizdelip jasalynǵan qazaq álipbıin jazýda, oqýda qıyndyqtar týa ma?» degen suraqqa sizdermen birge biz de jaýap izdep kóreıikshi. Aldaryńyzda jańa álipbı bar. Birneshe jumys túrin birge oryndap kóreıik:
1. Ol úshin aldaryńyzda jatqan qaǵazǵa kez kelgen 3 sózdi jazyńyzdar. Endi ol qaǵazdy qarama - qarsy otyrǵan áriptesińizge berińiz, sosyn kezektesip, oqıyq.
2. Taqtada birneshe maqaldar jazylyp turady. Qatysýshylar maqaldardy latyn grafıkasymen jazady.
3. Latyn álipbıimen jazylǵan óleń shýmaqtary taratylady, olar oqıdy.
Moderator: Jazýda, oqýda qıyndyqtar bar ma?
Tez jazýǵa, oqýǵa úırenip kete alamyz ba?
(qatysýshylar pikirlerin aıtady)
Moderator: Latyn álipbıine kóshý – qazaq halqynyń alǵa jyljýyna, jańa zaman talabyna saı ósip - órkendeýine, bolashaqta elimizdiń jan - jaqty damýyna úlken úles qosyp, jemisi men jeńisin ákeleri sózsiz. Biz latyn álipbıine kóshe otyryp, órkenıetti elderdiń qataryna qosylyp, tilimizdegi dybystyq júıelerdi naq anyqtap, qazaq tiliniń jazylýy men dybystalý kezinde sózder qoldanysyndaǵy artyq kirme sózderden arylamyz. Sondyqtan latyn álipbıine kóshý biz úshin, bolashaq úshin áldeqaıda mańyzdyraq.
Endi búgingi dóńgelek ústeldiń qorytyndysy retinde taratylǵan saýalnamalarǵa jaýap berińizder.
Otyrystyń sońynda kitapshalar taratylady
(mazmuny tanystyrylady)
Moderator: Qajetterińizge jaratyńyzdar. «Jumyla kótergen júk jeńil», «Kóz — qorqaq, qol — batyr», - dep dana halqymyz aıtqandaı, eki qoldy sybanyp naqty nyq qadammen alǵa basaıyq! Eńbekterińiz jemisti, isterińiz sátti bolsyn.
Bıyl QR Úkimetiniń 2017 jylǵy 31 qazandaǵy №689 «Qazaqstan Respýblıkasynda mereke kúnder tizbesin bekitý týraly» qaýlysyna sáıkes, 5 qyrkúıek, ıaǵnı qazaq álipbıiniń negizin salýshy Ahmet Baıtursynulynyń týǵan kúni – Qazaqstan halqynyń Tilderi kúni bolyp bekitildi. Soǵan oraı aýdanymyzda 5 - 18 qyrkúıek aralyǵynda Tilder onkúndigi ótýde.
«Latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń jańa belesi» taqyryby boıynsha ótetin dóńgelek ústel barysynda osy onkúndik aıasynda tek qana til mamandaryn ǵana emes, dúıim jurtty da tolǵandyratyn qazaq álipbıiniń taǵdyryn sóz etýdi jón kórdik. Dóńgelek ústel barysynda pikirlerińizdi ortaǵa salyp, oılaryńyzdy ashyq aıtyp otyrýǵa shaqyramyn.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń 2017 jyly 12 sáýirde «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» maqalasynda aıtylǵan qazaq álipbıin birtindep latyn álipbıine kóshirý týraly tujyrymdamasynan keıin ǵalymdar, til mamandary latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıiniń birneshe nusqasyn usynǵan bolatyn. 2017 jyly 26 qazanda Elbasynyń Jarlyǵymen latyn grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi bekitildi, al oǵan 2018 jyldyń 19 aqpanynda ózgerister engizdi. Ózderińizge belgili álipbıdiń birinshi nusqasy dıgrafpen berildi, onda 42 tańbadan quralǵan 25 áriptik negizde jasalǵan bolatyn, al ekinshisi apostroftarmen, al sońǵy nusqasynda 32 árip. Munda 6 árip akýtpen berilgen. Ǵalymdardyń aıtýynsha ereje jazý barysynda keıbir áripter ózgerip te qalýy múmkin deıdi, áli qatyp qalǵan ereje de, álipbı de joq.
Elimizdiń latyn álipbıine kóshýi ultymyz úshin jasalǵan mańyzdy qadamdardyń biri. Uly Dala eliniń tarıhyna kóz júgirtsek, birinshi tuǵyry, baılyǵy – jer, ekinshisi – til, úshinshisi – memleket jáne onyń tarıhy bolýy kerektigi aıqyndalady. Aǵartýshy - pedagog ǵalym Ahmet Baıtursynuly aıtyp ketkendeı, «Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – tili» degen. Alash qaıratkerleri de latyn álipbıin jazý - syzýda qoldandy. Bul bizge tańsyq dúnıe emes. Latyn álipbıi álemde keńinen qoldanylady. Ultymyzdyń basynan úsh alfavıt júıesin ótkergendigin bilemiz. Olar: birinshiden — arab álipbıi (1929 j. deıin), ekinshi — latyn álipbıi (1929 - 1940 jj.), úshinshisi — kırılısaǵa negizdelgen qazaq álipbıi (1940jyldardan búginge deıingi qazirgi álipbıimiz).
Qazaq álipbıiniń ózgerýine qatysty qoǵamda alýan túrli pikirler aıtylyp jatqany barshańyzǵa belgili.
(baıandama)
Moderator: Árıne, qoǵam bolǵandyqtan, kópshilik bolǵan soń ártúrli pikirler men oılar bolady. Soǵan baılanysty búgingi «Latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń jańa belesi» atty dóńgelek ústelemizde pikir almasyp otyraıyq.
1. Qalaı oılaısyzdar qazaq qoǵamy latyn álipbıine kóshýge daıyn ba?
(qatysýshylar óz oılaryn ortaǵa salady)
2. Latyn álipbıine kóshýdiń qandaı tıimdi jaqtary bar?
(qatysýshylar óz oılaryn ortaǵa salady)
Moderator: Sizderdiń oı - pikirlerińizdi jınaqtaı kelip, bylaı túıindeýge bolady dep oılaımyn.
Aldymen búgingi kompúter zamanynda ınternet júıesinde ústemdik etetin latyn álipbıi ekendigin moıyndaýymyz kerek. Bárimizdiń elektrondyq poshtamyz bar. Ol poshtamyz kırıl, arab, nemese basqa emes, latynmen jazylǵan. Astymyzdaǵy kóligimizdiń nómirindegi áripter latynmen berilgen. Kýáligimiz ben pasportymyzda latyn álipbıi tur. Osyndaı mysaldardy kóptep keltire berýge bolady. Iaǵnı latyn álipbıi bizge tańsyq emes. Ol bizdiń qoǵamǵa enip ketken. Ony elimizdegi kez kelgen saýatty adam belgili dárejede biledi. Al latynnyń bizge bereri degende tolyp jatqan tıimdi tustaryn kórsetýge bolady. Latynǵa kóshkenimizde utatyn tustarymyz tómendegideı: Birinshiden, til tazalyǵy máselesi. Tilimizdegi qazirgi jat dybystardy tańbalaıtyn áripterdi qysqartyp, sol arqyly qazaq tiliniń tabıǵı taza qalpyn saqtaýǵa múmkindik alamyz. Ekinshiden, qazaq tilin oqytqan ýaqytta basy artyq tańbalarǵa qatysty emle, erejelerdiń qysqaratyny belgili. Ol mektepten bastap barlyq oqý oryndarynda oqytý úrdisin jeńildetedi. Ýaqyt ta, qarjy da únemdeledi. Úshinshiden, latyn álipbıine kóshý – qazaq tiliniń halyqaralyq dárejege shyǵýyna jol ashady. Qazaq tiline kompúterlik jańa tehnologıalar arqyly halyqaralyq aqparat keńistigine kirigýge tıimdi joldar ashylady. Tórtinshiden, túbi bir túrki dúnıesi, negizinen, latyndy qoldanady. Bizderge olarmen rýhanı, mádenı, ǵylymı, ekonomıkalyq qarym - qatynasty, tyǵyz baılanysty kúsheıtýimiz kerek.
Endigi kezekte latyn álipbıine kóshýdiń tıimdiligi týraly fılolog ǵalymdardyń oılaryn tyńdaıyq. Beıne materıalǵa nazar aýdaryńyzdar.
(beıne materıal kórsetiledi)
Moderator: Sizder til mamany bolǵandyqtan álipbıdiń aýysýyna baılanysty bolyp jatqan jańalyqtardy estip, bilip otyrasyzdar, al osy álipbıdi qoldanyp jazyp, oqyp kórdińizder me?
Álipbıdiń úshinshi nusqasy qabyldanǵannan beri keıbir oblys ortalyqtarynda memlekettik qyzmetshilermen, muǵalimdermen jumystar júrgizilip, dıktanttar alynyp jatyr. Onyń maqsaty – qoldanyp kórý arqyly jańa álipbıdi synaqtan ótkizý.
«Latyn grafıkasyna negizdelip jasalynǵan qazaq álipbıin jazýda, oqýda qıyndyqtar týa ma?» degen suraqqa sizdermen birge biz de jaýap izdep kóreıikshi. Aldaryńyzda jańa álipbı bar. Birneshe jumys túrin birge oryndap kóreıik:
1. Ol úshin aldaryńyzda jatqan qaǵazǵa kez kelgen 3 sózdi jazyńyzdar. Endi ol qaǵazdy qarama - qarsy otyrǵan áriptesińizge berińiz, sosyn kezektesip, oqıyq.
2. Taqtada birneshe maqaldar jazylyp turady. Qatysýshylar maqaldardy latyn grafıkasymen jazady.
3. Latyn álipbıimen jazylǵan óleń shýmaqtary taratylady, olar oqıdy.
Moderator: Jazýda, oqýda qıyndyqtar bar ma?
Tez jazýǵa, oqýǵa úırenip kete alamyz ba?
(qatysýshylar pikirlerin aıtady)
Moderator: Latyn álipbıine kóshý – qazaq halqynyń alǵa jyljýyna, jańa zaman talabyna saı ósip - órkendeýine, bolashaqta elimizdiń jan - jaqty damýyna úlken úles qosyp, jemisi men jeńisin ákeleri sózsiz. Biz latyn álipbıine kóshe otyryp, órkenıetti elderdiń qataryna qosylyp, tilimizdegi dybystyq júıelerdi naq anyqtap, qazaq tiliniń jazylýy men dybystalý kezinde sózder qoldanysyndaǵy artyq kirme sózderden arylamyz. Sondyqtan latyn álipbıine kóshý biz úshin, bolashaq úshin áldeqaıda mańyzdyraq.
Endi búgingi dóńgelek ústeldiń qorytyndysy retinde taratylǵan saýalnamalarǵa jaýap berińizder.
Otyrystyń sońynda kitapshalar taratylady
(mazmuny tanystyrylady)
Moderator: Qajetterińizge jaratyńyzdar. «Jumyla kótergen júk jeńil», «Kóz — qorqaq, qol — batyr», - dep dana halqymyz aıtqandaı, eki qoldy sybanyp naqty nyq qadammen alǵa basaıyq! Eńbekterińiz jemisti, isterińiz sátti bolsyn.
You Might Also Like
