InfoHub Logo

Dáris jospary:
1. Tiltanymdaǵy omonımıa qubylysy týraly túsinik. Kóp maǵynaly sózder men omonımderdiń jasalýyndaǵy erekshelikter.
2. Leksıkalyq omonımderdiń jasalýy, túrleri. Leksıkalyq omonımderge uqsas tildik qubylystar. Sóıleý áreketindegi qoldanystyq erekshelikteri.
Dáris mazmuny
1. Leksıkalyq omonımder dep birkelki dybystalyp aıtylatyn, biraq uǵymy ár basqa sózder tobyn aıtamyz. Mundaı sózder tobynda maǵyna jaǵynan ár uǵymnyń ózara uqsastyǵy, jaqyndyǵy sezilmeıdi. Kerisinshe bir - birine kereǵar ekendigin baıqaýǵa bolady. Mysaly: en (bir nárseniń keńdigi, jalpaqtyǵy; maldyń qulaǵyna tilinip, oıylyp salatyn belgi; mol - baılyq, en dala, en jaılaý; ishine kirý, ótý), jal (keıbir haıýandardyń jelkesine ósken qalyń qyl; sozylyp jatqan bıik qyrattyń eń ústińgi jaq qyrpýy; jaldanyp isteıtin jumys; tólem úshin paıdalanýǵa beriletin oryn).
Kóp maǵynaly sózder men omonımderdiń syrtqy formasy jaǵynan bir - birine uqsastyǵy bar. Bul ekeýiniń uqsastyǵy olardyń tulǵasynda emes, maǵynasynda jatyr. Kóp maǵynaly sózderdiń eki ıa odan da kóp maǵynasy bolady da ári bir sóz tabyna qatysty bolady. Kóp maǵynaly sózderdiń bir negizden shyqqandyǵyn maǵynalardyń ózara jaqyndyǵynan, uqsastyǵynan tanyp bilýge bolady. Máselen, maıda tas, maıda shóp degenderden usaq, ýaq degendi ańǵarsaq, maıda un, maıda sóz, minezi maıda (jumsaq, bıazy) degen maǵyna alamyz. Iaǵnı «maıda» sóziniń keıingi kórsetilgen maǵynalary metaforalyq tásil arqyly jasalyp, bir negizden jasalǵany aıqyn kórinip tur.
Kóp maǵynaly sózder omonımniń bir ǵana túrimen baılanysty. Sóz semantıkalyq jaqtan úzdiksiz damı kele, maǵynalyq sheńberin keńeıtip, ár maǵyna bir - birinen alshaqtaı beredi. Kele - kele ol maǵynalardyń bir negizden shyqqandyǵy múlde umytylyp, tulǵasy birdeı, biraq maǵynalary úılespeıtin omonım sózder sıaqty derbes ómir súredi. Mine, osyndaı shyǵý tegi, jasalý joldary jaǵynan baılanysy bar omonımder ǵana kóp maǵynaly sózdermen ushtasyp, bir - birinen ajyratarda qıyndyq týǵyzady. Máselen, maldyń kóktemde qyrqylatyn júnin - jabaǵy; alty aıdan asyp, qysqa ilikken qulyndy da jabaǵy deıdi. Shyǵý tegin izdesek, bir baılanysty tabýǵa bolady. Qazirgi tańda mundaı baılanys úzilgen. Polısemantızmdi omonımderden ajyratýdyń birden - bir joly semantıkalyq baılanystyń saqtalýy men saqtalmaýyn negizgi tirek etý bolyp sanalady. Eger maǵynalar arasynda qandaı da bir semantıkalyq baılanys úzilmeı, qalaıda saqtalyp tursa, onda mundaı maǵynalar bir sózdiń ár túrli maǵynasy retinde qaralyp, kóp maǵynaly sóz dep tanylady. Eger maǵynalarynda eshqandaı baılanys sezilmese, onda omonımder qatarynan oryn alady. Osy ýaqytqa deıin aı sóziniń birde kóp maǵynaly, birde omonım retinde tanylýyna bir sóz tabyna tán birliktiń «jerdiń tabıǵı serigi, aspan denesi; otyz kúndik merzim) maǵynalarynyń áli de bolsa tıanaqtalmaǵanyn kórsetedi.
2. Qazaq tilindegi omonımderdiń jasalýynyń negizgi joldary:
1. Tildegi kóp maǵynaly sózderdiń esebinen sózdiń semantıkalyq jaqtan damýy arqyly kelip shyqqan omonımder. Bul – tilimizdegi eń ónimdi tásil. Omonımniń mundaı túrin leksıkalyq tásil arqyly jasalǵan omonımder deımiz. Mysaly:
Kók - 1. Zattyń kógildir túsi.
2. Túpsiz tuńǵıyq aspan álemi.
3. Kógerip shyqqan ósimdik.
Qaq – 1. Shól jerlerdegi shuqanaqtarǵa irkilip qalǵan jaýyn - shashyn sýy.
2. Sý qaınatqan ydystardyń túbine turyp qalatyn zat, shógindi.
Qundaq: 1. Jańa týǵan jas balaǵa arnalǵan tósek - jabdyq.
2. Myltyqtyń uńǵysyn ornatatyn ishi qýystalǵan arnaýly aǵash.
2. Sózderdiń fonetıkalyq ózgeristerge ushyrap, dybystyq quramy jaǵynan birdeılesýi arqyly jasalǵan omonımder. Qazaq tilindegi atqa salatyn er sóziniń bastapqy dybystalýy eger bolsa, «etik tigetin qural» maǵynasyndaǵy sóz bigiz túrinde dybystalǵan. Tildiń damý barysynda sóz ortasyndaǵy g dybysynyń sýsyp túsip qalýyna baılanysty eger sózi er, bigiz biz sózine aýysqan. Osylaısha tilde burynnan bar er (jaý júrek, batyr) jáne biz (esimdik) sózimen tulǵalas sózderdiń qataryn quraǵan. Qazaq tilindegi as, qys, bas, qus degen sózder týystas túrki tilderiniń kópshiliginde «ash, qysh, bash, qush» bolyp aıtylady. Til aldy sh dybysyna aıaqtalǵan sózderdiń varıanty konvergensıa qubylysynyń nátıjesinde paıda bolǵan. Qazaq tilinde sh dybysynyń s dybysyna aınalýy jańa omonımdik qatardyń týýyna negiz bolǵan. Bul sózder zattyq mánde etistik sózdermen omonımdes bolady. Budan fonetıkalyq ózgeristiń negizinde jasalǵan omonımderdiń tilimizde az emestigin kóremiz.
3. Affıkster jalǵaný arqyly jasalǵan týyndy omonımder. Túbir sózge ár túrli qosymshalar qosylý nátıjesinde paıda bolǵan omonımder týyndy omonımder delinedi. Olar:
- ma, - me, - pa, - pe, - ba, - be jurnaqtary arqyly jasalǵan omonımder:
Aınalma – 1. kósheniń burylatyn jeri;
2. mal aýrýy.
Baspa - 1. gazet - jýrnal basyp shyǵaratyn oryn;
2. tamaq aýrýy.
- ys, - is, - s jurnaqtary arqyly jasalǵan omonımder:
Atys - 1. urys, soǵys;
2. tóbelesý, qyrqysý.
Kiris - 1. belgili bir kásipten túsetin aqshalaı ıa zattaı tabys, túsim;
2. belgili bir isti oryndaýǵa aralasý.
- yq, - ik, - q, - k jurnaqtary arqyly jasalǵan omonımder:
Ashyq – 1. aýzy jabylmaǵan, tóbesi joq;
2. qarny ashý, ashyǵý.
Jelik – 1. kóńil kóterýshilik;
2. denege bórtip shyqqan usaq - usaq bórtken.
4. Ózge tilden aýysqan sózderdiń qazaqtyń tól sózderimen dybystalýy birdeı bolýynyń nátıjesinde paıda bolǵan omonımder.
a) Arab jáne qazaq sózderinen jasalǵan omonımder:
Qaırat (arab) – kúsh, jiger; pyshaqty qaırat.
Qydyr (arab) – qydyrý.
á) Parsy jáne qazaq sózderinen jasalǵan omonımder: Kór – gór, kórý etistigimen baılanysty. Saz (laı, batpaq) – saz (mýzykalyq termın). Jaı (oryn, meken) – jaı etistigimen tulǵalas.
b) Orys jáne qazaq sózderinen jasalǵan omonımder:
Jarma – ıarmo. Bul sóz qazaqtyń jarmalaǵan bıdaı, arpa degendegi jarma sózimen dybystalýy jaǵynan birdeı kelip, omonımdik qatar quraǵan.
Kóshir – kýcher (atshy); kóshirý etistigimen tulǵalas.
Bolys – volost(bı, basshy); bolysý etistigimen tulǵalas.
Dana (danyshpan) – ekzemplár (dana).
Qazaq tilindegi omonımder maǵynalary men formalaryna qaraı: leksıkalyq, leksıka - gramatıkalyq jáne aralas omonımder bolyp úshke jikteledi. Leksıkalyq omonımder tobyndaǵy sózder bir ǵana sóz tabyna qatysty bolady da, barlyq jaǵdaıda biryńǵaı tulǵada aıtylady. Mysaly: jalaq – 1. jemir mal; 2. jel qaqty bolyp jalana bergennen paıda bolǵan erindegi jara; 3. ashshyly sortań jer; 4. med. qaryn túginiń túsýinen paıda bolatyn kesel, ıazva.
Leksıka - gramatıkalyq omonımder tobyndaǵy sózder ár sóz tabyna qatysty bolǵandyqtan, túbir tulǵasynda omonım bolady da, qalǵan ýaqytta ár sóz ózine tán tulǵalarda túrlenip, ózgere beredi. Mysaly:
Júz – adamnyń bet - álpeti;
Júz – pyshaq, ustary t. b. zattardyń ótkir jaǵy;
Júz – saıası - ekonomıkalyq termın (uly júz, orta júz, kishi júz);
Júz – toqsan toǵyzdan keıingi san;
Júz – sýda qozǵalý, jyljý.
Aralas omonımder - joǵaryda aıtylǵan eki toptyń qasıetin qamtıdy.
Jaq – adamnyń, jan - janýardyń qyzyl ıek pen tis ornalasqan bet súıeginiń tómengi bóligi.
Jaq – belgili bir tus, tarap.
Jaq (kóne) – kermesine jebe salyp tartatyn sadaq, jaı.
Jaq - ot jaǵý, tutatý.
Jaq – juǵyp sińetindeı etip úıkelý.
Jaq – jaqsy kóriný, jaǵyný.
Jaq – bireýdi qoldaý, jaqtaý.
Jaq – zattyń, nárseniń jıegi, qyry.
Jaq – bir nárseniń jaı - japsary, jóni.
Aq – súttiń, qardyń túsindeı appaq tús.
Aq – shyn, týra, aqıqat.
Aq – sýdyń óz arnasymen birqalypty jyljýy.
Aq – kúsheıtpeli jalǵaý maǵynasyndaǵy demeýlik.
Leksıkalyq omonımderge uqsas basqa tildik qubylystardyń biri – omofondar. Omofondar – aıtylýy birdeı, biraq jazylýy ár túrli sózder. Mysaly: kónbe – kómbe, tuzshy – tushshy, asshy - ashshy bolyp aıtylady. Bolady sózi – bolat bolyp estilip, bolat degen qatty, asyl metal bolyp aıtylady.
Omonımge uqsas qubylystardyń endi bir túri – omograftar. Omograf degenimiz jazylýy birdeı bolǵanymen, aıtylýy birdeı emes sózder. Mysaly: alma jáne alma (bolymsyz etistik), salma, kórme, kórshi sózderiniń araqatynasy da osyndaı. Omofondar men omograftar belgili bir kontekste, óleń sózderde oı oınaqylyǵyn týǵyzady. Mysaly:
Meniń atym qoı,
Qoıshyńdy tańdap qoı,
Qoıshyńdy tańdap qoımasań,
Qoı jınaýyńdy qoı