InfoHub Logo

Aqtóbe óńirlik memlekettik ýnıversıtetiniń 4 kýrs stýdenti
Bısenǵalıeva Albına Tımýrqyzy

Tárbıe qaǵıdalary (prınsıpteri) degenimiz norma, erejeler, ázirleý boıynsha usynystar, tárbıe jumysyn uıymdastyrý men júrgizý arqyly tárbıe prosesin belgileıtin, jalpy talaptar.

Jalpy bilim beretin mekemelermen birdeı tárbıe prınsıpteri.

- Tárbıeniń ómirmen, praktıkamen baılanys prınsıpi.
- Tárbıeniń qoǵamdyq baǵyttylyǵy.
- Bala tulǵasyndaǵy jaǵymdy jaqtaryna súıený.
- Tárbıeniń gýmanızasıasy.
- Tulǵalyq yńǵaı jasaý.
- Tárbıe prosesiniń barlyq komponentteriniń keshendiligi, tutastyǵy, birligi.
- Pedagogıkalyq basshylyq pen oqýshylardyń derbestik is- áreketi, belsendiligi.
- Ujymda jáne ujym arqyly tárbıeleý.
- Mektep, januıa men qoǵamnyń áreketteri men talaptarynyń birligi.

Tárbıeniń spesıfıkalyq prınsıpteri.

· Tárbıe prosesiniń túzetýge arnalǵan baǵyttylyǵy.

Bilim alýda erekshe qajettilikteri bar balalardyń psıhıkalyq-fızıkalyq damý kemshilikterin arnaıy ádistemelik tásilderdi qoldana otyryp túzetý prosesinde oqytý men tárbıeniń ózara baılanysyn jáne birligin qarastyrady.

· Tárbıeniń túsiniktiligi. Tárbıe prosesin oqýshylardyń shynaıy múmkinshilikteriniń deńgeıinde shynaıy sıtýasıalarǵa jaqyndap uıymdastyrýdy kózdeıdi.

· Eńbekpen tárbıeleý. Arnaıy mekteptiń negizgi baǵyttylyǵy – eńbekke baýlý. Túrli is-áreketterdi uıymdastyrý prosesinde balanyń kelesi qasıetteri qalyptasady: eńbekke degen ynta, ádeptilik, birlesip jumys jasaý, eńbek tapsyrmalaryn oryndaý prosesinde bir-birine kómek berý, ózara qurmetteý, olardyń eńbek iskerlikteri jetiledi.

· Tárbıedegi jeke jáne dıfferensıaldy yqpal etý. Bala tulǵasyn jan-jaqty zertteý jáne anyqtalǵan jeke jáne tıpologıalyq erekshelikterin esepke alyp tıisti tárbıelik áser etý sharalaryn belgileý.

· Tulǵanyń qalyptasýynda tárbıeshiniń sheshýshi roli. Bilim alýda erekshe qajettilikteri bar balanyń saqtalǵan múmkinshilikterine súıenýdi, jeke jáne tıpologıalyq erekshelikterdi esepke alýdy, sonymen qosa naqty oqýshynyń qyzyǵýshylyǵyn, qajettilikterin kózdeıdi. Tulǵanyń qalyptasýynda sheshýshi roldi tárbıeshi alady.

· Bala tulǵasyn qurmetteý jáne ony oǵan qoıylatyn talappen, kún tártibimen ushtastyrý. Balalanyń jeke erekshelikterin esepke alýdy, saqtalynǵan faktorlarǵa súıenýdi, tulǵanyń jaǵymdy jaqtaryna súıenýdi, sonymen qosa pedagogıkalyq kún-tártibin saqtaý, eńbek pen dem alýýdy kózdeıtin, medısınalyq prosedýralardy qarastyrady.

Tárbıe ádisteri – oqýshylardyń qajetti-motıvasıalyq aýmaǵynyń jáne sanasynyń damýyna, minez-qulyqtyń qalyptasýyna, onyń túzelýine baǵyttalǵan tárbıeshiler men tárbıelenýshilerdiń ózara baılanys is-áreketteriniń tásilderi, joldary.

Tárbıeniń jalpy ádisteriniń jiktelýi

Tárbıeshi men tárbıelenýshilerdiń is-áreketiniń sıpattamasy

- túsindirmeli-reprodýktıvti,

- problemalyq-sıtýatıvti,

- úıretý men jattyqtyrý ádisteri,

- yntalandyrý men tejeý,

- jetekshilendirý ádisteri,

- ózdik tárbıe ádisteri.

Tárbıe prosesinde alatyn orny

- tulǵa sanasyn qalyptastyrý ádisteri,

- is-áreketti uıymdastyrý ádisteri jáne

qoǵamdyq minez-qulyqtyń tájirıbesin

qalyptastyrý,

- is-áreket pen minez-qulqysyn yntalandyrý

ádisteri.

Pedagogıkalyq jikteý

- maqsattalǵan kúndelikti qarym-qatynas ádisteri, is júzinde, dos-jaran retinde, senimdi ózara árekettesý: sendirý, pedagogıkalyq talap, qurmetteý, taldaý, pikirtalas, uǵyný, senim, yntalandyrý, jan ashý, qorǵaý, synaý,

- pedagogıkalyq áser etý ádisteri, is-áreketti, balalardyń minez-qulyqtaryn túzetý, yntalandyrý jáne tejeý, olardyń tulǵasyna jaqyndaý, olardy ózdik retteýge jáne ózdik tárbıege yntalandyrý.

İs-áreket konsepsıasy - tulǵa sanasyn qalyptastyrý ádisteri (sendirý

ádisteri),

- is-áreketti uıymdastyrý men minez-qulyq

tájirıbesin qalyptastyrý ádisteri,

- is-áreket pen minez-qulyqty yntalandyrý

ádisteri.

Densaýlyǵynyń múmkinshilikteri shektelgen balalardyńndamý erekshelikterin jáne jalpy men arnaıy pedagogıkada qabyldanǵan tárbıe ádisterin espke ala otyryp (eskere otyryp), arnaıy bilim berýde túrli dárejede jáne túrli ushtasýda qoldanylatyn olardyń úsh negizgi toptaryna toqtalaıyq.

Aqparattyq ádister: áńgime, keńes berý, jalpy aqparat quraldaryn qoldaný, ádebıet pen ónerdi, qorshaǵan ómirden keltirilgen mysaldardy, onyń ishinde pedagogtyń ózdik mysaly, topserýenderdi, kezdesýlerdi jáne t.b. qoldaný. Arnaıy bilim berýdiń alǵashqy kezeńindegi áńgime, áńgimeleý, túsindirý, kórkem ádebıetin oqýdyń tárbıelik múmkinshiligi jalpy bilim berý júıesindegiden kóp tómen. Sóıleý tiliniń jetilmeýi, aqyl-oıynyń jetispeýshiligi, turmystyq jáne áleýmettik tájirıbeniń

kedeıligi damýynda aýytqýy bar balalardyń kóbisine tolyq mólsherde halyq ertegileriniń adamgershilik-etıkalyq (qulyq) potensıalyn ıgerýge múmkinshilik bermeıdi, ólen-mátinderdiń mazmunyń túsinýge jáne mániń bólip shyǵarýǵa kedergi jasaıdy. Osyǵan baılanysty úlken tárbıelik manyzdy bolyp vızýaldi (kórip turatyn) aqparatqa súıenýge kómektesetin ádister sanalady. Olar komentarı, pedagogtyń túsindirmesimen ushtasady, sonymen qosa balany qorshaǵan ómirinen mysaldardy, pedagogtyń óz tájirıbesin nátıjeli qoldanýdy kózdeıdi. Aıta ketetin jaı, damýynda aýytqýy bar mektepke deıingi jáne bastaýysh mektep jasyndaǵy balalar úshin pedagogtyń, tárbıeshiniń áreketteri, qylyqtary, kózqarastary, pikirleri, kóptegen ýaqytqa deıin elikteý úlgisi bolyp sanalady, balalardyń aldynda bedeli artady.

Praktıkalyq (tájirıbelik)-áreketti ádister – úıretý, jattyqtyrý, tárbıelik sıtýasıalar, oıyn, qol eńbegi, beıneleý men kórkemdik is-áreket, dástúrli emes ádister-artterapıa (óner quraldary arqyly túzetý-pedagogıkalyq kómek), ıppoterapıa (attyń ústinde shabý quraldary arqyly túzetý-pedagogıkalyq kómek), kınosterapıa (ıtpen oınaý quraldary arqyly túzetý-pedagogıkalyq kómek) jáne t.b.

Damýynda aýytqýy bar balalar úshin osy ádister toby eń qolaıly, túsinikti bolyp sanalady. Olar mektepke deıingi jáne bastaýysh mektep jasyndaǵy balalarǵa nátıjeli, sonymen qosa zıatynda aýytqýy bar, psıhıkalyq damýy tejelgen balalarǵa, sóıleý tili men estý qabileti buzylǵan balalarǵa qoldaný barysynda da nátıjeli bolyp sanalady. Tárbıeniń praktıkalyq-áreketti «disteri áleýmettik minez-qulyqtyń turaqty daǵdylarynyń, tazalyq-gıgıenalyq jáne sharýashylyq-turmystyq iskerlikteriniń, ózdik uıymdastyrýshy daǵdylarynyń qalyptasýynda qoldanylady. Praktıkalyq-áreketti ádister túrli aqparatty ádistermen birge qoldanylady.

Yntalandyrý-baǵalaý ádisteri (pedagogıkalyq talap,madaqtaý, talqylaý, jazalaý) praktıkalyq-áreketti varıanta júzege asyrylady. Olar balaǵa túsinikti sózdermen («jaqsy»,«durys», «jaraısyn») jáne materıaldy madaqtaýmen ushtasady. Madaqtaýdyń materıaldyq qundylyq dárejesi eptep tómendeı túsedi: tátti syılyq, oıynshyq – olardyń beıneli almastyrýshysy (tátti syılyǵy, oıynshyqtyń beıneleri bar sýretterge almasady) – abstraktili almastyrýshy (fıshka basqada madaqtaý sımvoly-juldyzsha, «+» belgisi jáne t.b.) – tek sóz arqyly madaqtaý qoldanady. Jazalaý ádisteri de praktıkalyq- árekettik sıpattamaǵa ıe, óıtkeni sóz arqyly urysýdy qoldanýǵa bolmaıdy. Jetkilikti tájirıbesi men moral mólsheri týraly

bilimderi joq, ózara árekettesý, áleýmettik minez-qulyqtyń mólsherin bilmeıtin, óz áreketterin, emosıalaryn, qylyqtaryn retteı jáne baqylaı almaıtyndyqtan jasalynǵan qylyq-áreketter úshin kóbine jaýap bere almaıdy. Sondyqtan da

pedagog, tárbıeshi balaǵa uryspaı, durys istemegendigin óziniń kóz-qarasymen, basyn shaıqaýmen, «jaman», «ádemi emes», «uıat», «jaǵymsyz», «meni ashýlandyrdyń, reńjittin» degen sózdermen de bildirýge bolady. Balanyń damýyna baılanysty jazalaýda sóz arqyly. Durys jasamaǵandyǵyn reńjip aıtýǵa bolady. Jazalaý ádisi nátıjeli bolyp eger de bala jaman qylyq jasaǵanyn túsinse ǵana sanalad; eger de jazalaý balanyń ensesin túsirmese jáne fızıkalyq aýyrtpalyq keltirmese, eger de jazalaý jıi qoldanylmasa jáne oǵan úırenip alý qalyptaspasa. Balany ony qyzyqtyratyn eńbek, is-áreket túrimen jazalaýǵa bolmaıdy, óıtkeni olardyń qundylyqtary joıylyp ketedi. Kóbine is-áreketke, oıyeǵa, qarym-qatynasqa qatystyrmaý-áreketti bolyp sanalady. Balaǵa durys jasamaǵandyǵy týraly aıtqanda da pedagog, tárbıeshi daýysyn kótermeý kerek. Tek bala densaýlyǵyna qaýip týǵan sıtýasıalarda ǵana kóterýge bolady. Pelagog, tárbıeshiniń qalyptan tys qatty daýysy bala úshin qaýipti jaǵdaıdy, odan qorǵanýdy bildiredi. Oqytý ádisteri sıaqty, damýynda aýytqýy bar balalardy tárbıeleý ádisteri, birinshiden, júzege asyrylýda ózdik spesıfıkaǵa ıe, ekinshiden, birlesip qoldanylady ózara jáne oqytý ádisterimen. Tárbıe ádisterin irikteý jáne jikteý (kompozısıa-ushtastyrý) balalardyń jas jáne jeke erekshelikterimen belgilenedi, sonymen qosa damý buzylysynyń sıpattamasy men dárejesimen, damýyndaǵy qosymsha aýytqýlardyń ereksheliktermen, januıanyń tárbıelik prosesine qatysýymen belgilenedi.

---