InfoHub Logo

Myrzalar aýlasyndaǵy úırek pen taýyqqa arnap salynǵan ásem jańa úıshikte Greta deıtin qus ósirýshi áıel japadan-jalǵyz qustarmen birge turatyn. Bul úıshik myrzanyń qamal sıaqtandyryp aınala op qazyp, oǵan aspa kópir salyp, mańdaıshasyn kerege bastandyryp oıýlap tastaǵan kóne úıiniń ornynda boı kótergen edi. Al onyń naq túbi qalyń toǵaı. Bir kezderde tap osy jerden sonaý kólge deıin ulasqan baý bolypty, qazir onyń da orny mı batpaqqa aınalǵan. Ne zamannan beri ósip turǵan nán aǵashtyń ústinde top-top qarǵa, uzaq pen qarataǵan ý-dý bolyp, aınalyp ushady. Bulardy qansha atsa da, kóbeımese azaıatyn emes. Olardyń daýsy tipti, qus qoranyń ishinde de estilip jatty. Al bul kezde qus qorada qart Greta otyr edi. Onyń aıaǵyndaǵy aǵash kebisine-úırektiń balapandary órmelep júr. Qus ósirýshi Greta mundaǵy ár mekıen, ár úırekti jumyrtqany jaryp shyqqan kúninen biledi. Ol myna mekıenderi men úırekterin, olarǵa arnap salynǵan sándi úıshigin maqtanysh etetin. Onyń bólmesi dáıim muntazdaı taza turatyn, óıtkeni qus qoranyń qojasy áıel sony talap etetin, ol munda óziniń aty shýly mańǵaz meımandaryn jıi-jıi ertip kelip, olarǵa ózi aıtqandaı «mekıen-úırek qazarmasyn» kórsetetin edi.

Gretanyń bólmesinde kıim shkafy da, kreslo, tipti komod ta turatyn. Al onyń ústinde jaltyratyp súrtilgen mys taqtaısha jatatyn. Oǵan «Grýbbe» degen jalǵyz aýyz sóz oıylyp jazylǵan. Bul baıaǵy bir zamanda osy myrzalar úıin meken etken baıyrǵy dvorán tuqymynyń aty. Mys taqtaıshany osy jerdi qazyp jatqanda taýyp alypty. Ponomardyń aıtýyna qaraǵanda, kóneniń kózi degennen basqa bul mys tabaqshanyń kók tıyndyq quny joq. Ponomar bul óńirdiń taý-tasynyń barlyq syryn bes saýsaǵyndaı biledi. Muny ol kitaptardan oqyp alǵan. Tap qazir stolynyń ústinde de neshe túrli jazýly qaǵaz jatyr. Ponomar sondaı kózi qaraqty jan edi. Biraq sóıtse de osy qarǵalardyń ishindegi bir kári qarǵa odan da kóp biletin de, sol bilgenderin jurtqa jarıa etip, óz tilinde óńeshi jyrtylǵansha aıqaılap aıtyp júretin. Al onyń óz tili dep otyrǵanymyz qarǵa tili bolǵandyqtan Ponomar qanshama bilimdi degenmen qarǵanyń tilin uqpaı-aq qoıdy.

Jazǵy tunyq keshterde batpaqty jerdi túgel tumshalap alatyn qalyń tuman beıne kól sýy qatty kóterilip qarǵa, quzǵyn men uzaq qonaqtaıtyn qýraǵan aǵashtardy da kómip ketkendeı áser qaldyratyn. Bul jer Grýbbe seri meken etken jyldarda da jáne qabyrǵalaryn qalyń qyp kirpishten órgen kóne úı buzylmaı turǵan kezde de tap osylaı bolǵan. Ol kezde ıtterdi óte uzyn shynjyrǵa baılap qoıatyn da olar keıde júgirgen kúıi tipti qaqpadan da shyǵyp ketetin. Munaradan myrzanyń úıine deıin tas tóselgen alańqaı jatatyn. Úıdiń terezeleri syǵyraıǵan kip-kishkene shynysy da alaqandaı ǵana. Tipti bı ótkiziletin úlken zaldyń terezeleri de sondaı edi. Zalda kúni búginge deıin kóne baraban jatsa da, onsyz mýzyka oınalmaıtyny belgili bolsa da, Grýbbeler áýletiniń sońǵy tuıaǵynyń tusynda ol jerde qashan bı bolǵanyn eshkim dál aıtyp bere almady. Bir sheber qoldan shyqqan oıýly shkaf ta osynda. Onda sırek ushyrasatyn gúlderdiń badanasy saqtaýly. Óıtkeni Grýbbe hanym baǵbandyqqa áýes adam, aǵash otyrǵyzyp, ne qıly kókónis egedi. Al kúıeýi ańǵa shyǵyp qasqyr, qaban atqanǵa qumar. Jáne ylǵı Marıa deıtin kishkentaı qyzyn ertip alady. Ol bes jasynda-aq atqa nyq otyryp, tostaǵandaı qara kózderin tóńkerip, tóńirekke jiti qaraıtyn. Ákesi myrzalardy kórip tamashalaý úshin andyzdap júgirip keletin kedeı balalaryn alastap qý dese-daǵy qyzdyń óz qolyna shybyrtqy alyp, ıt qýalaǵandy jaqsy kóretin.

Myrzanyń ýsadbasymen irgeles ornalasqan jer kepede turatyn sharýanyń Marıamen qurdas Seren deıtin balasy bar edi. Onyń bir keremeti aǵashqa órmeleýge sheber. Sondyqtan da Marıa ony únemi qus uıasyn alyp tús dep kóp jumsaıtyn. Bir joly irileý bireýi onyń qabaǵyn shoqyp alǵanda, tipti qany burq ete qaldy. Jurt kózin aǵyzyp jibermedi me eken dep qatty shoshynyp edi, biraq, áıteýir, bári jaqsylyqpen bitti. Marıa Grýbbe balany «meniń Serenim» dep ataıtyn, bul kedeı uly úshin az olja emes-ti. Munyń birde Serenniń kedeı ákesi Ionǵa paıdasy da tıdi.

Kúnderdiń kúninde ol bir aǵattyq jasaı qoıady da, aıyby úshin aýlada turǵan tórt aıaqty taqtaıdy at qylyp minýge májbúr bolady. Attyń arqalyǵynyń ornyna qyrynan jalǵyz taqtaı qaǵylǵan. Mine, Ion osy taqtaı atqa jaıdaq mindi. Taqsiretin tartsyn dep salbyraǵan eki aıaǵyna kirpish baılap qoıady. Jany qınalǵan sharýa qabaǵyn tyrjıta túsedi. Muny kórgen Seren jylap, ákeme arashashy bolshy dep kishkentaı Marıaǵa jalyna beredi. Qyz Iondy dereý bosatýǵa jarlyq etedi. Biraq sózin eshkim tyńdaı qoımaǵan soń yza bolǵan qyz jer tebinip turyp ákesiniń jeńin julqı beredi. Qatty tartqylasa kerek, ákesiniń jeńi jyrtylyp ketedi. Marıa ómirinde betinen qaıtpaıtyn jáne aıtqanyn oryndatpaı tynbaıtyn. Sóıtip Iondy bosatyp jiberedi.

Sol sátte olardyń qasyna Grýbbe hanym keledi de, qyzynyń basynan sıpap, betine meıirlene qaraıdy. Biraq Marıa sheshesiniń nege olaı jasaǵanyn túsine almady.

Oǵan sheshesimen birge serýendegennen góri ańshy ıtterge barý kóbirek unaıtyn. Sondyqtan sheshesi tómendegi baýǵa jalǵyz ózi ketti. Ondaǵy kólde sý astynda ósetin aq gúl sý lalasy, sheshek atyp turatyn; al sý betinde qamys pen aq qanat gúlder jaıqalyp turar edi. Úlbiregen gúlderge Grýbbe hanymnyń múlde áýesi ketti.

— Qandaı ǵajap! – dedi ol.

Baýda hanym óz qolymen otyrǵyzǵan jáne ol kezde sırek kezdesetin aǵash ósip turǵan. Ol qandy shamshat dep atalatyn, ári ózge aǵashtardyń arasynda bólekshe kórinetin japyraǵy múlde qyzyl qońyr aǵash edi. Qandy shamshat ystyq kún kózinde ǵana solaı kórinetin, al kóleńkede basqa aǵashtar sıaqty jasyl túske boıalyp, bar artyqshylyǵynan aırylyp qalatyn. Kókpen talasqan talshyn aǵashyna, buta men boıshańdaý shópke myń-myń qus uıa salatyn. Qustar beıne baý ishiniń qaýipsiz ekenin, munda olarǵa eshkim de myltyq kezemeıtinin biletin sıaqty.

Biraq «jer astynan jik shyqty...» degendeı kishkentaı Marıa men Seren degen shyqty. Al biz onyń aǵashqa jaqsy órmeleıtinin, qustyń uıasyn buzyp, olardyń jumyrtqasy men áli qanaty qataımaǵan sary aýyz úrpek bas balapandaryn alyp ketetinin bilemiz. Záresi ketip, azan-qazan bolǵan irili-usaqty qustar ıý-qıqý bolady. Shópte otyrǵan qyzǵysh qus shyj-byj bolsa, eńseli aǵashtardyń ushar basyna qonyp alǵan qarǵa, qarataǵan, uzaqtar jaǵy sembeı baıbalam salady. Osy tektes qaýyrsyn qanattylar tap kúni búginge deıin solaı qarqyldaıdy.

— Sender osy ne istep júrsińder, balalar?! – dep azar da bezer boldy jýas hanym. Qudaıdan úmitteriń bar ma ózderińniń!

Seren qysylyp qaldy, al ıgi jaqsy qyz áýelde ımenip tómen qaraǵandaı edi, biraq so mezet:

— Ákeı ruqsat bergen! – dep dúńk ete qaldy.

— Qurıyq bul jerden! Joǵalaıyq! – dep aıqaı salǵan úlken-úlken qara qustar sol zamat qarasyn joǵaltty. Biraq olar erteńine-aq qaıtyp keldi. Óıtkeni olardyń úıi osy jer ǵoı. Al mop-momyn qoı aýzynan shóp almaıtyn hanym úıinde uzaq ómir súre almady. Ony qudaıdyń ózi alyp ketti. Ol jaq hanym úshin myna ýsadbadan da jaılyraq bolsa kerek. Onyń múrdesin shirkeýge alyp bara jatqanda qońyraýlar kúńirenip zar qaqty, al kedeılerdiń kózine jas toldy. Sebebi ol kedeılerge sondaı qaıyrymdy edi.

Hanym qaıtys bolǵaly beri ol otyrǵyzǵan baý-baqshaǵa qamqorlyq jasap, kóz qyryn salatyn kisi bolmaǵan soń, baýdyń da bazary tarqap qalǵan.

Aıtýshylar Grýbbe myrza minezi qıyn adam deıtin, biraq qyzy shynashaqtaı bolǵanymen ony raıynan qaıtara biletin. Ákesin ebin taýyp kúldirip, degenin istetetin. Ol on ekide edi, ózi boıshań, kúshti bolyp ósken qyz qap-qara kózin taısaqtamaı kisige tik qadaı qaraıtyn. Er-azamattar sıaqty atqa salt minip, quralaıdy kózge atqan mergender tárizdi myltyq atatyn.

Sol tusta bul ólkege mártebeli meımandar, eldiń en betke ustar adamy jas koról men onyń ókil aǵasy jáne aırylmas adam dosy Ýlrık Frederık Gúldenleve sap ete qaldy. Olar qaban aýlap, Grýbbe myrzanyń ıeliginde birer kún qonaq bolyp qaıtý úshin kelipti.

Gúldenleve dastarqan basynda Marıa Grýbbemen qatar otyrdy. Ol qyzdy basynan qapsyra qushaqtap alyp, beıne qaryndasy sekildi súıip aldy. Al qyz onyń ernine shart etkizip salyp qaldy da, ony ólerdeı jek kóretinin aıtty. Muny kórgen jurt bir jarasymdy ázil-ospaq estigendeı jamyraı kúldi.

Qyzdyń sózi, shyndyǵynda da, onyń kókeıinen shyqty ma kim bilsin, arada bes jyl ótip Marıa on jetige tolǵanda qolynda gramotasy bar shabarman keldi. Gúlden-leve myrza asyl tekti qyzdyń ózine qalyńdyq bolýyn qalaıtynyn bildiripti.

— Ol búkil koróldiktegi eń eleýli de erekshe jigit, – dedi Grýbbe myrza. Tálimsıtin jóniń joq.

— Ol maǵan onsha unap turǵan joq, – dep jaýap berdi Marıa Grýbbe. Biraq tálimsimedi, búkil koróldiktegi en betke ustar adamnyń, koróldiń on kózi bolǵan jigittiń qolyn qaqpady.

Kúmisten istelgen zattaryn, júnnen toqylǵan kıimderi men ish kıimderin, as úıdiń kerek-jaraǵy, tósek, oryndyq zattar Kopengagenge túz túgil teńiz arqyly jóneltildi, al Marıanyń ózi jermen júrip otyryp on kúnde jetti. Álde jeli ońynan turmady ma, álde múlde jel soqpaı qaldy ma qyzdyń jasaýy Kopengagenge tek tórt aıdan keıin ázer keldi. Bul kezde Gúldenleve myrzalar áldeqashan ketip qalǵan edi.

— Onyń jibek tóseginde uıyqtaǵansha kedir-budyr keneptiń ústinde jatqanym artyq, – dedi ol. Onymen birge kúımege minip el aralaǵansha jalań aıaq jaıaý júrgenim jaqsy!

Noıabr. Kisi orynǵa otyrar kezde Orhýs qalasyna eki áıel kelip jetti. Ol Gúldenleve myrzanyń áıeli Marıa Grýbbe men onyń qyzmetshi áıeli edi. Olar Veıleden salt atpen kelgen edi. Al onda Kopengagennen kememen jetken. Olar Grýbbe myrzanyń aınala tas dýalmen qorshalǵan ýsadbasyna keldi. Seri qashqan qyzdy jaqsy qabyldaǵan joq. Qyzyn dórekilikpen balaǵattap qarsy alsa da, qonalqylyq oryn berdi. Tańerteń qara nan men sorpa berdi, biraq onyń dastarqan basyndaǵy áńgimesi álgi tamaǵyndaı súıkimdi bola qoımady. Ákesiniń kedir minezi endi qyzyna qarsy baǵyttaldy, al qyzy mundaıdy kórmegen edi. Marıa da kisige aqysyn jibere qoıatyn jan emes-ti, á dese má dep turǵannyń ózi. Sondyqtan ákesin de sybaǵasyz qaldyrǵan joq! Ol óz erin sondaılyq bir jek kórip, yzalana eske alatyn. Óziniń sol úshin tym adal da adamgershiligi mol adam bolǵandyǵyn, sondyqtan da onymen budan ári turǵysy kelmegenin aıtatyn.

Osylaısha bir jyl ótse de, ol jyl eshqandaı qýanysh ákele qoımady. Ákesi men qyzynyń qatty sózge kelip qalǵan kezderi de boldy, al budan ári ne qaldy? Bul sońǵy áńgime. Jaman sóz jaqsylyqqa jetkizgen be? Munyń naq qalaı aıaqtalaryn kim bilsin!

— Biz ekeýimiz bir shańyraqtyń astynda týra almaıdy ekenbiz! – dedi aqyry ákesi. Bizdiń kóne ýsadbaǵa bar da, tilińdi tistegen kúıi júre ber, áıtpese ósek-aıańnyń astynda qalasyń.

Olar osylaısha ajyrasty. Qyz qyzmetshisimen birge ózi týyp-ósken, jýas ta momaqan hanym anasy o dúnıege attanǵan eski úıine kóship aldy. Bul úıde qart malshy turatyn. Tiri jannan bary sol ǵana. Úıdiń ishin ábden shań basyp, órmekshiniń tory qaptap ketipti. Baýdaǵy egis te qalaı bolsa solaı ósip tur. Qulmaq pen shyrmaýyq aǵashtar men butalardyń ara-arasyn ábden sharttap tastapty. Shonaına men qalaqaı qaptap ketken. Qyzyl shamshatty qalyń shóp basyp ketkendikten japyraqtary jap-jasyl bolyp ózge kádýilgi aǵashtardan aıyrmasy bolmaı qalypty. Sóıtip ol da bar sulýlyǵynan aırylypty! Alyp talshyn aǵashynyń ústinde ushyp júrgen qarǵa, uzaq taǵanda esep joq, qaraqurym. Olardyń qarqyldap, ý-dý bolǵany sonsha bir-birine úlken jańalyq habar jetkizip jatqandaı.

«Bizdiń uıamyzdy buzǵyzyp, jumyrtqamyz ben balapandarymyzdy urlaıtyn baıaǵy qyz keldi! Al oǵan bárin alyp beretin ury qazir japyraqsyz qý aǵashqa órmeleıdi. Munaranyń ushar basyna deıin shyǵady, al eger birdemeni durys istemeı qoısa sazaıyn tartqyzady!» desip jatqandaı.

Bul hıkaıany bizdiń tusymyzda Ponomar kóripti. Ol muny múlde umyt qalǵan eski kitaptar men qoljazbalardan oqyp alypty. Basqa da ańyz-áńgimelermen birge onyń stolynda Marıa Grýbbe jaıly hıkaıa da saqtalypty.

«Taǵdyr birde kóterse, birde tónkerip tastaıdy, deıdi ol. Mundaı áńgimeni estigende múlde qaıran qalasyń!»

Kelińder, endeshe, odan ári Marıa Grýbbeniń ómiri ne bolǵanyn biz de tyńdap kóreıik. Biraq ótken kúnderde óz ýsadbasynda Marıa Grýbbe otyrǵan jerdegi óziniń ásem qus qorasynda tap qazir otyrǵan qus esirýshi Gretany da esten shyǵarmaǵanymyz maqul. Tek Marıanyń minezi qus ósirýshi Gretanyń minez-qulqynan múlde bólekshe edi.

Qys ketti, kóktem men jaz da ótti, janǵa jaısyz yzǵarly syzdy teńiz tumany torlaǵan sýyq kúz keldi. Bul ýsadbadaǵy ómiri jalǵyzdyqta, kóńilsiz ótti.

Bir kúni Marıa Grýbbe qolyna myltyq alyp arsha ósken alańqaıǵa qaraı bettedi. Ol qoıan da, túlki de atty, kózine ilikken qustyń bárin atty. Munda Nerrebektiń ýsadbasynyń belgili dvorány Palle Dúre de talaı ushyrasty. Ol da ıt ertip, myltyq atyp júrse kerek. Eńgezerdeı Palle Dúre Marıamen áńgimelese qalsa-aq boldy, óziniń erlikterin aıtyp jelpinip otyratyn. Ol Egeskoý ýsadbasynyń qojasy bul kúnde marqum bolǵan myrza Brúkenhúspen kúsh synasqan eken. Fún aralynda ómir súrgen bul adamnyń er júrektigi jaıly kúni búginge deıin ańyz bar. Sodan kórgenin istep Palle Dúre de ańshynyń daýylpazyn óz qaqpasyna shynjyrmen ildirip qoıypty. Ol salt atpen ýsadbasyna enip kele jatqanda, álgi shynjyrdan ustap at-matymen qosa tartylyp dabyl soǵady eken.

— Kelip óz kózińizben kórińiz, Marıa hanym, Nerrebektiń aýasy da taza, deıtin ol.

Marıa onyń ýsadbasyna kelgen kezde esh jerinde jazý joq edi. Biraq bertinirekte Nerrebek shirkeýiniń shyraǵdandarynan bul jerdi Nerrebek ýsadbasynan Palle Dúre men Marıa Grýbbeniń qurbandyq qylǵanyn oqyp bilýge bolatyn.

Palle Dúre óte qaıratty edi, al spırtti ishimdikti sorǵysh sıaqty simire beretin, túbi joq kespekteı ǵumyrynda toıdym demeıtin. Qoryldaǵanda bir úıir shoshqadaı azan-qazan qylatyn, al beti ylǵı qyzara bórtip, tership júretin.

— Azban shoshqa syqyldy, arsyz, erkek mysyq sekildi enjar, deıtin Grýbbe myrzanyń qyzy, Palle Dúre hanym óziniń kúıeýi jaıly.

Pallemen birge turý ony kóp uzamaı-aq jalyqtyrdy. Sebebi budan olardyń tirshiligi túzele qoıǵan joq.

Bir joly ýsadbada jaıylǵan dastarqannyń tamaǵy ishýsiz qaldy. Palle Dúre túlki aýlap ketken, al hanymdy qansha izdese de taba almaı-aq qoıdy. Palle Dúre sodan tún jarymynda bir-aq keldi. Al Dúre hanym túnde de, tipti erteńine de kelmedi. Ol Nerrebek ýsadbasynan múlde ketken edi, ári qaıyr-qosh aıtyspaı ketken.

Óńmenińnen ótetin sýyq jel soǵyp, aýa raıy ylǵaldy, jaǵymsyz bolyp turdy. Marıanyń naq tóbesinde qarqyldaǵan bir top qara qarǵa aınalyp júrdi. Qus ekesh sol qustardyń ózi de tap Marıadaı qańǵyryp dalada qalǵan joq edi.

Marıa sol zamat ońtústikke jol tartty da, jolshybaı Nemechınge soǵyp, asyl tastan kóz salǵan birneshe saqınasyn puldady. Sodan shyǵysqa qaraı jol tartyp, artynsha batysqa bet burdy. Ol eshqandaı mánsiz, maqsatsyz kún keship, búkil tirshilik ataýlymen, tipti qudaıynyń ózimen jaýlasyp aldy. Jany jabyrqaý tartyp, sonshalyq aıanyshty da áljýaz kúıge tústi. Kóp uzamaı-aq táni de shójip, aıaǵyn ázer súıretetin shermende boldy. Jerge qulap bara jatqan Marıa endi bolmasa basyp qala jazdaǵan qyzǵysh qus pyr etip ushyp, beze jóneldi.

Chúv, chúv! Oı, ólim kelgir ury! – dep shańqyldady qyzǵysh. Qyzǵysh qustyń osylaı shańqyldaıtyn ádeti.

Marıa ómirinde jaqynynyń jaqsysyn alyp qoıý, ıemdený degendi bilgen emes. Al kishkentaı qyz bala kúninde uıalardan qustyń jumyrtqasy men balapanyn alǵyzyp, uıa buzdyratyny endi esine tústi.

Marıanyń jatqan jerinen jaǵalaýdaǵy tóbeler anyq kórinetin, onda balyqshylar turatyn. Biraq Marıanyń ál-dármeni quryǵany sonsha oǵan jetip bara almady. Jaǵalaýda ushyp júretin úlken-úlken aq shaǵalalar onyń ústimen aınalyp ushyp, úıindegi baýdyń tóbesinde dúmep jatatyn uzaq qarǵa qara taǵandar sıaqty ýlap-shýlap júr. Qustar oǵan tym jaqyndap tómen ushady. Onyń kózine álgi aq shaǵalalar endi qımaıydaı qap-qara sıaqtanyp ketti, beıne tún bolǵandaı kózi qaraýytty.

Esin jıǵan kezde ózin bireýdiń kóterip kele jatqanyn sezdi. Ol uzyn boıly, kúshti de jap-jas bir jigittiń qolynda edi. Ol jigittiń saqal jaýyp keken betine qarady, qabaǵynda tyrtyǵy bar eken. Onysy qasyn eki jaryp tur. Ol baqytsyz áıeldi shaǵyn kemege alyp keldi, al bul adamgershiligi úshin shkıperden ǵaıbat sóz estidi.

Erteńine álgi shaǵyn keme jelkenin kóterip, teńizge shyǵyp ketti. Marıa Grýbbeniń jaǵalaýǵa qaıtpaǵanyna qaraǵanda, ol da júzip ketse kerek. Biraq ol qaıtyp kelgen joq pa! Kelýin keldi-aý, tek qashan jáne qaıda keldi, másele sonda ǵoı.

Munyń anyq-qanyǵyn Ponomar biler edi. Osy bir erekshe hıkaıany onyń ózi emes oılap tapqan, sender de bizder de oqýymyzǵa bolatyn bir eski kitaptan oqyp, aqıqatyna kóz jetkizgen.

Ol ózi ómir súrgen ǵasyry men sol zamannyń adamdaryn kóz aldymyzda beıne tiri jandaı ap-anyq elestetetin. Qanshama ǵalamat kitaptar men ishegiń túıiletin komedıalar jazǵan Danıa jazýshysy Lúdvıg Holberg Marıa Grýbbe týraly hattarynda taǵdyr ózin onymen qaı jerde, ómirdiń qaı soqpaǵynda toǵystyrǵanyn jazǵan edi. Bul hıkaıa qulaq túrýge laıyq hıkaıa. Al muny tyńdaı otyryp, biz óziniń qus qorasynda baz baıaǵy kúıinde kóńildi de barshaǵa razy otyrǵan qus ósirýshi Gretany da umytyp ketpeıik.

Sóıtip shaǵyn keme jelkenin kóterdi de, ashyq teńizge júzip ketti. Onymen birge Marıa Grýbbe de kete barsyn. Bul áńgimeni biz de osymen doǵara turaıyq.

Arada talaı-talaı jyldar ótti.

Jyljyp 1711 jyl da jetti. Kopengagendi oba aýrýy jaılady. Danıa padıshasy týǵan eli Germanıaǵa qashty, óz astanasynan koról de bezdi. Qoıshy, áıteýir, shamasy kelgen jan qaladan túgel bosyp ketti. Kopengagennen tipten stýdentter de qashpaqshy edi. Eń aqyrynda, Regensenniń qasyndaǵy Borhov kollegıasy deıtinde ózgelerden kesheýildep qalǵan sońǵy stýdent te qashýǵa bet aldy. Kóılek-kónshekten góri kitap, jazbalaryn kóbirek syqap alǵan ranes arqalaǵan bul ol túngi saǵat ekide qala kóshesine shyqty. Qalany ybylys, sýyq tuman búrkep turǵan. Tóńirekte tiri jan joq. Aınala barlyq qaqpalar men aýlalarǵa kres soǵylypty. Bul úıler ne indet jaılaǵan úıler, nemese adamdary túgel qyrylyp qalǵan. Neǵurlym keń de buralany mol Chedmannergade kóshesi de qańyrap turdy. Jumyr munaradan koról saraıyna alyp baratyn kóshe ol kezde osylaı atalatyn. Onyń tap qasymen ólgender tıelgen úlken arbalar etip jatyr. Arbakesh qamshysyn shartyldatqan saıyn attar da alaókpe bolyp shabady. Jas stýdent spırtke malynǵan sorǵysh salynǵan jez qobdıshany murnyna taqap, ótkir ıisti uzaq ıiskedi.

Sholaq kóshelerdiń birindegi úı astynan qala turǵyndarynyń qatty aıqaılap salǵan áni, qarqyldaǵan ersi kúlkisi estiledi. Túndi tynymsyz ótkizgen bul jandar oba indetiniń antalap turǵanyn, onyń kózdi ashyp-jumǵansha-aq ózgelermen birge seni de anaý ólik tasıtyn arbaǵa teńdeı salatynyn eske almaýǵa tyrysqandar edi. Stýdent Saraı kópiri janyndaǵy aılaqqa qaraı bet aldy. Onda birneshe shaǵyn keme qańtarýly turatyn. Sonyń bireýi oba qaptalǵan qaladan tezirek qashý úshin zákirin kóterip jatty.

— Eger táńir járdemdesip tiri bolsaq, jelimiz ońynan tursa. Grensýndtegi Falsterge jetermiz, degen shkıper ózimen birge jolǵa shyǵýǵa bekingen stýdenttiń atyn surady.

— Lúdvıg Holberg! – dedi stýdent.

Ol joly bul esimniń ózge de kisi attarynan túk aıyrmashylyǵy joq edi, al qazir ol Danıadaǵy eń dańqty esimderdiń biri. Ol kezde Holberg órimdeı jas, eshkim tanymaıtyn stýdent bolatyn.

Shaǵyn kóshe saraıdyń qasymen ótip, ashyq teńizge shyqqanda, áli tań bozarǵan joq-tyn. Azdap jel turyp, jelkendi kere tústi. Jas stýdent betin jelge berip otyrdy da, qalǵyp ketti, biraq onyń munysy durys bolmady.

Úshinshi kúni tańerteń shaǵyn keme Falsterge jetip, zákir tastady.

— Siz arzandaý aqy alyp páterge jiberetin úıdi bilmeısiz be? – dedi Holberg kemeshige.

— Sirá, sizdiń Býrrehús ótkelindegi paromshy áıelge baryp jolyqqanyńyz jón bolar, – dep jaýap berdi shkıper. Kóńilinen shyǵý úshin ony Seren Serensen Meller ana dep ataǵanyn maqul. Biraq alaıda abaıla, áıtpese ol kisiniń qylt ete qalýy kıyn emes. Kúıeýin bir qaskúnemdigi úshin qamaýǵa alǵan, paromdy ózi júrgizedi, óziniń qoldary abajadaı.

Stýdent ranesin arqalap aldy da, paromshy qaıdasyń dep tartyp otyrdy. Esik ilinbepti, op-ońaı ashyldy da, edenine tas tóselgen bólmege endi. Onda ústinde mal terisinen tigilgen úlken tósek japqysh jatqan endi sáki birden kózge tústi.

Sákige aıaǵynan baılap qoıǵan uıabasar aq taýyq sý quıyp qoıǵan ydysty aýdaryp tastady da, edendi sý jaýyp ketti. Aspa besikte jatqan náresteni eseptemesek bul bólmede de, kelesi bólmede de tiri jan joq edi. Biraq parom kóringen boıda-aq, onyń ústinde otyrǵan adam da kózge shalyndy. Onyń búrkemeli keń plashyn basynan aıaǵyna deıin qymtanyp alǵany sonsha, otyrǵan kisiniń áıel ekenin nemese erkek ekenin ajyratýdyń ózi qıyn. Parom jaǵaǵa jetip toqtady.

İle bólmege áli de ári taımaǵan symbatty áıel kelip kirdi. Qara qastyń astyndaǵy qara kózderi tákapparlana qaraıdy. Paromshy Seren ana degeni osy kisi edi. Al uzaq qarǵa men qara taǵan sıaqty qustar ony kóre qalsa basqasha, bizge edáýir tanys atyn aıtar edi.

Ol tunjyrap qarap, sarań sóılese de stýdentke kelisimin berdi. Kopengagendegi indet basylǵansha osy úıde boı tasalaı turýyna ruqsat etti.

Paromshynyń kúzet úıine jaqyn qalashyqtan ár kúni árqıly adam kelip ketip júrdi. Sıvert Tamojnáshymen birge Frans Pyshaqshy da keletin. Olar bul úıden bir-bir sapty aıaq syra iship alatyn da, jas stýdentpen áńgime-dúken quratyn. Ol jaǵdaıdy uǵa qoıatyn jan edi. Olardyń aıtýyna qaraǵanda óz isin biletin grekshe, latynsha oqı alatyn, barsha ilim ataýlydan habardar edi.

— Neǵurlym az bilseń, ómirge de soǵurlym janasymdy, ońaıyraq ómir súresiń, – dep eskertti birde Seren ana.

— Sizge aýyrlaý soǵyp júr ǵoı! – dep qaldy taǵy birde ózi kir jýyp ári otyn jaryp jatqanyn kórgen Holberg.

— Ne isteımin desem de ózim bilem! – dedi áıel.

— Sonda siz kishkentaı kúnińizden beri osylaı ólip-óship eńbek etip kelemisiz?

— Mine, qolyma qarap-aq uqpaısyz ba? – dedi ol kip-kishkentaı shymyr qoldaryn kórsetip. Ras, saýsaqtarynyń tyrnaqtary mújilip, súıkimi qasha bastaǵan eken. Bilgish bolsańyz qolyma qarap bile qoıyńyz. Siz kisiniń ishindegisin bilesiz ǵoı!

Jańa jyl merekesi aldynda boran soǵyp, aıaz kúsheıdi. Beıne barshanyń betine patsha aǵzamnyń araǵyn shashqysy kelgendeı jel de doldana tústi. Biraq Seren anany bul da shoshyta alar emes, plashyn myqtap qymtap jamylyp alady da, búrkenishin mılyqtata kıip otyra beredi. Kúzet úıi tal túste-aq múldem kúńgirttenip, qarańǵylyq basty. Oshaqqa shópshek, shymtezek tastap qoıdy da, shulyǵyn ultandaýǵa kiristi. Sebebi bul aralda etikshilik eter tiri jan joq-tyn. Keshqurym burynǵysyndaı emes, múlde sózýarlanyp ketti de, kúıeýi jaıly áńgime qozǵady.

— Ol Dragerden kelgen bir shkıperdi jazataıym óltirip qoıdy da, Holmde qoly kisendeýli kúıde úsh jyl katorgalyq jumys isteýge kesildi. Ol qarapaıym ǵana teńizshi edi, ıaǵnı qol ushyn berer eshkimi joq. Demek, bári de zań boıynsha, zań talabyna saı aıaqtaldy.

— Zań barsha úshin birdeı, aqsúıekter úshin de solaı, – dep narazylyǵyn bildirdi Holberg.

— Sizdińshe solaı shyǵar! – dedi de Seren ana otqa qadalǵan kúıi úndemeı qaldy. Sálden soń áńgimeni ózi jalǵady. Al siz qaı Lúkke jaıly ne bilesiz? Onyń ózine qarasty shirkeýlerdiń birin buzý jóninde qalaı buıryq bergenin estip pe edińiz? Endeshe, tyńdańyz. Bul qylyǵy úshin shirkeý kafedrasynan pastor Made oǵan aıtpaǵandy aıtty. Sol sol-aq eken, Lúkke pastordyń qolyna kisen saldyryp sotqa beredi de, óz ámirimen basyn kesý jóninde úkim shyǵartady. Sóıtip Made myrzanyń basyn sol boıda-aq qaǵyp alady. Al muny jazataıym óltirdi deı almaısyz. Bul soraqylyq. Al qaı Lúkke sol baz baıaǵysha qussha samǵaǵan erkin ómir keshýde.

— Ol kez ben qazirgini salystyrýǵa bolmaıdy, – dedi Holberg. Onyń esesine qazir bári basqasha bolyp otyr ǵoı.

— Mundaı ertegińdi kem aqyl, keshshelerge aıtarsyń! – dedi Seren ana.

Ol ornynan turdy da, nárestesi, óziniń aıtýynsha qyz bala jatqan kórshi qonaq bólmesine ketti. Úı ıesi men áıel bólme ishin jıystyryp, nárestesin durystap jatqyzdy. Stýdentke sákige tósek saldy da, kórpesin soǵan berdi. Ózi Norvegıada týyp-ósse de, Holberg áıelden buryn jaýrady.

Jańa jyldyń alǵashqy kúni sondaı bir shýaqty da jaryq boldy. Aıazdyń qattylyǵy sonsha, jaýǵan qar múldem qatyp, siresip qaldy. Beıne muzdaq sıaqty ústimen júre berýge bolatyn. Túske salym qala qońyraýlary kúmbir qaqty. Stýdent Holberg ıkemsizdeý jún plashqa oranyp aldy da, qalaǵa barýǵa qamdandy.

Býrrehús ótkeliniń ústinde uzaq qarǵa, qara taǵan aınalyp ushyp, yń-jyń bolyp jatty. Olardyń ý-shýy tipti qońyraýdyń daýsyn da esittirmeı ketedi. Seren ana úıinen shyqty da, jez qazanyn qarǵa toltyrdy. Keıinirek ony eritip, aýyz sý jasamaq. Sosyn tas tóbesinde aınalyp ushyp júrgen qustarǵa kózi túsip edi, birdeme esine oralyp, oılanyp turyp qaldy.

Stýdent Holberg shirkeýge bet aldy. Jol qala qaqpasynyń janynda turǵan Sıvert tamojnáshynyń úıiniń qasymen ótetin. Qaıtar jolynda ony zimbir men jente qosylǵan shalap ish dep shaqyrǵan. Ol jerde Seren ana jaıly sóz boldy. Tamojnáshy ol áıel jóninde mandyrymdy eshteme bilmeıtin jáne odan artyǵyraq biletinder de kóp emes-ti. Onyń bar biletini ol bul jerlik emes, ıaǵnı falsterlik emes. Baǵy bir kezde molshylyq ómir keshken jan ekeni baıqalady. Al kúıeýi jaı teńizshi, qyzbalaý bolsa kerek, Dragerden kelgen bir shkıperdi atyp tastaǵan.

— Ol óziniń báıbishesin de túımeshteıdi de jatady. Al ol áıel sóıtse de ony qorǵashtaýmen álek.

— Men bolsam ondaı qylyǵyna kónbes edim, – dedi tamojnáshynyń áıeli. Men de ońaı adam emespin! Meniń ákem koróldiń shulyq toqýshysy bolǵan.

— Onyń esesine Siz koról chınovnıginiń zaıybysyz, – dep Holberg bıpaz qashqaqtady.

Sóıtip Jańa jyldyq kesh te jetti. Jańa jyldyq kesh Iısýs nárestege tabynýǵa kelgen Shyǵystyń úsh patshasyn eske alý retinde merekelenedi. Seren ana Holbergtiń aldyna «úsh patsha shyraǵdanyn» qoıdy da tutatty. Iaǵnı, bylaısha aıtqanda, maıdan quıyp jasalǵan shyraǵdannyń úsh tuqylyn qoıdy.

— Ár erińizge bir-bir shyraqtan jaqtyńyz ba? – dedi Holberg.

— Ár erińe deısiń be? Áıel oǵan kózin almaı qadalyp, qaıtalap surady.

— Iá, Shyǵystyń dana úsh azamatynyń árqaısysyna ma?! – dep jiktep berdi Holberg.

— Á, solaı de! – dedi de, áıel uzaq únsiz qaldy.

Biraq bul bir merekeli keshte stýdent onyń birsypyra syryna qanyqty.

— Siz tıgen kúıeýińizdi shyn jaqsy kóresiz be? – dedi Holberg Seren anaǵa. Al jurttyń aıtýyna qaraǵanda, ol sizdi kún saıyn jábirleıtin kórinedi ǵoı.

— Onda jurttyń sharýasy qansha! – dedi ol. Eger meni bala kúnimde solaı urǵanda, bálkim, paıdasy da tıer me edi, al qazir bul, sirá, istegen kúnálarym úshin tartqan jazam shyǵar! Al onyń maǵan qanshama jaqsylyq jasaǵanyn bir ǵana men bilemin, – dep ol boıyn túzep aldy. Pana bolar tuldyry joq qý medıen dalada syrqat, ál-dármensiz qulap jatqanymda qarǵa men quzǵyn aınaldyrmasa kim qarady maǵan?! Sondaı halde jatqanymda alaqanyna salyp, shaǵyn kemesine alyp barǵan sol edi. Bul oljasy úshin qojasynan dórekilik kórdi, balaǵat estidi. Men anaý aıtqandaı áljýaz kisi emespin, saýyǵyp kettim. Árkimniń óz ádeti bar, Seren de solaı. Kóterem atqa júgenine qarap syn aıtpaıdy. Koróldiń qol astyndaǵy barlyq jurtynyń ishindegi eń sypaıygershiligi zor, en áıgilisi atanǵandardan góri munymen ótkizgen ómirim áldeqaıda áserli boldy. Men koróldiń sheshesiniń bóle aǵasy, murageri Gúldenlevege kúıeýge shyqtym ǵoı. Sodan soń Palle Dúrege tıdim. Ekeýiniń de óz erekshelikteri bar-dy, árkimniń jóni basqa, men de sondaımyn! Kóp myljyńdap kettim be, esesine siz bárin de estip bildińiz.

Osyny aıtty da, bólmeden shyǵyp ketti. Bul Marıa Grýbbe edi. Ol taǵdyr taqsiretin kóp-aq tartty.

Shyǵystyń úsh patshasynyń mundaı merekelerin kóp kóre almady. Holbergtyń jazýyna qaraǵanda ol 1716 jyldyń maýsymynda qaıtys bolypty. Biraq Seren ana tabytta jatqanda Býrrehús ótkeliniń tas tóbesinde dóı-dóı qap-qara qustar top-top bolyp aınala ushyp júrgenin ol jazbapty, biraq ol muny qaıdan bilsin. Olar beıne jerleý rásimi boıynsha tynyshtyq saqtaý qajettigin túsingendeı únsiz ushty. Olar Seren ananyń múrdesin jerge kómgen boıda ǵaıyp boldy. Biraq naq sol keshte Iýtlandıadaǵy kóne ýsadbanyń ústinde ushqan qarǵa, uzaq qara taǵanda qısap bolmady. Olar jamyraı shýlap jatty. Álde qustardyń jumyrtqasy men áli qanattanbaǵan úpelek balapandaryn alyp uıasyn buzǵan, bul kúnde Koról araly Holmde kisendeýli zar shegip otyrǵan sharýa balasy jaıly aıtpaqshy boldy ma, joq álde óz ǵumyryn Greneýnd túbinde paromshylyqpen tamamdaǵan zıaly báıbishe jaıyn jetkizbekshi boldy ma, áıteýir, bári de tap bir janalyq habar aıtyp jetkizýge asyqqandaı.

— Qarr, qarr! Ǵaj-jap! Ǵaj-jap! – dep shýlady olar.

Al eski zamokty buzǵan kezde endi olardyń úrim butaǵy tap solaı:

— Qarr, qarr! Ǵaj-jap! Ǵaj-jap! – dep shýlady. Olardyń kúni búgin de jaǵy semgen joq. Tek basqa aıtary bolmaı júr, – dep aıaqtady bul hıkaıany Ponomar.

Grýbbelerdiń tuqymy qurydy da, olardyń úı-jaıyn buzyp tastady. Al onyń ornynda qazir tóbesine altyn jalatqan jelbaǵdar ilingen ásem qus qorasy tur. Onda qart qus ósirýshi Greta otyr. Ol óziniń ádemi baspanasyna qansha qarasa da kózi bir toıǵan emes! Eger munda kelmegende ómiri ǵıbadathanada óter edi.

Onyń tóbe jaǵynda kógershin ýildese, tóńireginde kúrke taýyq qurqyldap, úırek barqyldaıdy.

— Ony tiri jan bilmeıdi! – deıdi qustar. Ol teksiz.

Ony munda aıaýshylyqpen ǵana turǵyzyp júr. Onyń ákesi de, sheshesi de joq, biz tárizdi balapan da ósirmeıdi.

Sóıtse de Gretanyń da týystary bar edi. Tek ony Gretanyń ózi bilmeıtin. Neshe túrli jazbalary bar qaǵaz jınap júrse de muny Ponomar da bilmeıtin. Biraq Gretanyń babalaryn bir kóri qarǵa biletin, ózgelerge sol aıtyp berdi. Ol qus ósirýshi Gretanyń sheshesi men ájesi bolǵanyn óz anasynan, ájesinen estise kerek. Onyń ájesi kishkentaı kúninde kópir arqyly salt atpen shaýyp ótip, dúnıedegi barlyq qustyń uıasynyń da, bar álemniń qojasy bir ózi sıaqtanyp tóńiregine murnyn shúıirip qaraıtynyn biz de umytqanymyz joq, sender men bizdiń de esimizde. Biz ony jaǵalaýdaǵy tóbelerge taqaý jerdegi arshaly alańqaıdan, sosyn Býrrehús ótkelinen kórgenbiz. Onyń nemeresi, ıaǵnı sol tuqymnan qalǵan sońǵy tuıaq sonaý bir zamandarda kóne ýsadba turǵan, qap-qara jabaıy qustary shýlaǵan jerge, úıine qaıtyp keldi. Biraq ol qolǵa úırengen úı qustarymen birge otyrdy. Bul qustardy ol da biledi, muny qustary da tanıdy. Qus ósirýshi Gretanyń endi ómirden kúteri de joq edi, asaryn asap, jasaryn jasaǵan, qazir ólip ketse de ókinbeıtin.

Qarr, qarr! – dep aıqaılaıtyn qarǵalar. Kúnderdiń kúninde qus ósirýshi Gretany da tabytqa salyp, kórge kómedi. Al qaıda kómilgenin áli tiri júrse sol kári qarǵa ǵana bilýi múmkin.

Sóıtip eski ýsadbanyń, baıyrǵy dvorándar tuqymynyń tarıhyn jáne qus ósirýshi Gretanyń barlyq ata-babasyn biz de bilip aldyq.

Aýdarǵan J. Nusqabaev

---