InfoHub Logo

Naýryz kóje nege jeti túrli dámnen jasalǵan?

— Jeti degen kıeli sanǵa qurylǵan.

Qazaq kıelilikke, yrymshyldyqqa asa mán bergen. Naýryz kójege sý qosqany — ómir ózen, urpaq-óris sýdaı asyp-tasysyn degeni bolsa kerek. Abaısha aıtsaq:

Dúnıe — úlken kól,
Zaman — soqqan jel.

«Aldyńǵy tolqyn aǵalardyń» «keıingi tolqyn inilerge» yqpaly tarıhynyń aıǵaǵy. «Syldyrap óńkeı kelisim, tas bulaqtyń sýyndaı bolaıyq» degeni.

Tuz qosqany: Qazaqtyń mádenıeti — sóz. Qashannan sózdi qadirlegen qazaq eshqashan dámsiz sóz sóılemegen. Sondyqtan da «Tuz — astyń dámin keltirer, maqal — sózdiń mánin keltirer» dep maǵynaly maqal aıtqan. «Qur bos júre bermeı nátıjeniń dámin bileıik, bir-birimizge dámdi sózder aıtysyp júreıik» degen maǵynada yrymdalǵan bolsa kerek.

Sút nemese aq quıǵany — sútteı uıyp otyraıyq, aq mol bolsa densaýlyqqa da kepil degeni. Kóńilimiz de aq bolsyn degen taza nıet. «Aǵy bardyń — baǵy bar» dep túsinetin qazaq halqy sút taǵamyn baqyt nesibesi dep bilgen. Qazaqtyń ulttyq tarıhynda erteden paıdalanyp kele jatqan ulttyq taǵamdardyń túrleri sútten jasalady. «Qazaq» sóziniń tirkesindegi «aq» sózi de osymen jalǵasyp turǵany kóp maǵynany túsindiredi.

Qurt qosatyn sebebi — qurt kúshti as. Ár túrli tamaqqa paıdalanady. Ásirese jazǵyturym ýaqytta paıdasy mol. Álsiz, aýrýshań adamdarǵa qýat beredi. Bul asty — qýattyń kózi bolsyn, el qýaty nyǵaısyn, densaýlyǵy berik bolsyn degen yrymǵa negizdese kerek.

Naýryz kóje qazaqtyń eń jaqsy kóretin, negizgi as dámderiniń biri — et qosylady. Qazaqtyń tabıǵaty mal men bite qaınasqan bolsa, et — qazaqtyń tól asy. Qazan tolsyn, asar mol bolsyn degen maqsatta «uzynsaryǵa» saqtalǵan súri etti tutastaı Naýryzkójege salyp qaınatady.

Kójege altynshy — dám arpany qosady. Arpa dárilikke em. Biletinderdiń aıtýynsha, arpany jıi paıdalanatyndardyń qany buzylmaıdy. Irak táýipteri bul dándi «ǵajap qutty dán» dep ataǵan. Kóptegen aýrýlarǵa shıpaly. Zertteýshiler, «Arpa aı tutylǵan kezde sebiletin bolsa, keıin odan pisirilgen nan esi aýysqandarǵa shıpa bolady. Arpa seýip jatqan kezde aı dóńgelenip Zýhar juldyzyna qarama-qarsy tursa, aryq-turaq mal ońalyp, qoı jınaıdy. Jyldyń jaqsy nemese jaman kelýi arpaǵa qarap anyqtalady. Danyshpan qarapaıym babalarymyz osyny arqaý etken» deıdi. Jaratýshy Alla «Nandardyń ishindegi eń jaqsy nan -arpa nany. Kim oǵan qanaǵat qylsa, ol ony toıdyrady. Sebebi, ol meniń nanym, barsha paıǵambardyń nany» — degen eken.

Jetinshi dán — kúrish. Kúrish de densaýlyqqa shıpa, ishki qurylysty tazartatyn tabıǵı elementterge baı dándi daqyl. Jalpy, Naýryz kójege dándi daqyl paıdalanatyny — bir tamyrdan ósip-óngen kúrishteı urpaǵymyz kóp bolsyn degen tilek bolsa kerek. Naýryzda beriletin bata nyshany osy Naýryz kójede de saırap tur.

Sondyqtan da Naýryz kójeni naýryz aıynda kedeılerge taratatyn taǵam túrinde emes, arnaıy yrymdap jasaıtyn bolǵan. Dándi-daqyl paıdaly, sabaǵynan dáni máýelep, tógilip turatyn qutty, yrysty ósimdik. Naýryz paıdaly da qutty, yrysty bolsyn, óskin mol bolsyn degen qazaq tileginiń, yrymynyń basty kózi Naýryz kóje bolsa kerek.

---