InfoHub Logo

Naýryz kelip, qar ketti,  
Aq qar, kók muz jutatqan,  
Sharýa elinen zar ketti.  
Naýryz kelip, jaz kirdi,  
Jaz habarshy «Áz» kirdi.  
Kúnge tosyp arqasyn,  
Jan bitkenge naz kirdi, — dep Naýryz jyrynda aıtylǵanyndaı, endigi jerde kúnniń jazǵa qaraı aýysaryn anyq bilgen. 

— Naýryzkóje qalaı daıyndalǵan? «Belgili bir dámdi ǵana salý kerek» degen arnaıy nusqaýlyǵy bar ma? 

— Merekede árbir úı kezekpen Naýryz kóje jasaıdy. Buǵan sý men tuzdan basqa (qazaqta toǵyz sany da qasıetti) jeti túrli dám salynady ári «tek myna dám salynýy kerek» dep shekteý qoımaǵan. Árkim qolyndaǵy bar azyq-túligine qaraıdy. Tek mindetti túrde dám sany jeteý bolǵan. Sóıtip, Naýryz kúni qazandar kójege tolady. Aýyl aqsaqaldary bastaǵan kisiler úılerge kezegimen kirip, qonaq bolady. Ádette áıelder men balalar ydys ala júredi. Óıtkeni úıdegi kelmeı qalǵandardyń sybaǵasyn berip jiberip otyratyn bolǵan. Osylaısha ár úıden quıyp ákelgen kójeni óz úıiniń qazanynda qalǵan kójege qosqan. Bul dám-tuzymyz aralasyp, yntymaq-birligimiz nyǵaısyn, kóje sekildi mıdaı aralasyp, kójedeı dámdi qatynasta bolaıyq, birimizdiń yrysymyz birimizge juǵysty bolsyn degen úlken uǵymdy bildiredi.

Aıta ketetin bir nárse, kójeni ydysqa toltyryp quıady, bul — «jańa kelgen jyldan nesibesi ortaımasyn» degendik. Ári sol quıylǵan kójeni taýysyp ishý kerek, áıtpese yrzyǵy kem bolady deıdi. Naýryzda qarıalar ózderi ruqsat etip, jınalǵan topty bólmese, óz betinshe eshkim bura tartyp, bólek ketip sybaǵa jep, kóje ishýge barmaıdy. Bul yntymaq pen birlikti buzady dep yrymdaıdy. Ulys kúni jigit-jeleń, jasóspirim balalar úlken kisilermen birge júrip, qarttarǵa qyzmet etedi. Qolyna sý quıyp, oramal usynyp, esik ashyp, tabaq tartyp, kóje usynyp degendeı, qalaıda qarıalardyń yqylasyna ilinýge tyrysady.

Naýryz kúni úlkenderden bata alý úlken mártebe sanalǵan. Oń tizesin búgip, eki qoldy joǵary kóterip alaqan jaıa bata suraǵan jigitter men balalarǵa aqsaqaldy atalar kún nuryndaı sáýleli, janyńdy jadyratatyn maǵynaly da mándi bata beredi. Kóje pisirip, qazan-oshaq basynda júrgen kelinderdi shaqyryp, aqsaqal atalar: 

Kóje istegen kelinder,  
Kópke jaqqan elshil bol!  
Boztorǵaıdaı tólshil bol!  
Or qoıandaı kózdi bol!  
Sheshen tildi sózdi bol!  
Órkendi bol, oıly bol,  
Óz qurbyńnyń aldy bol! — dep darqan kóńilmen rızashylyqtaryn bildirgen. Árıne, Naýryzda aıtylatyn aq alǵysty, tereń maǵynaly bata túri kóp qoı... Naýryz tamashasy qydyryp kóje ishýmen shektelmeıdi. Balýan kúresi, arqan tartý sıaqty saıystar ótkizilip, ánshi-kúıshiler, aqyndar ónerin ortaǵa salady. Kóptiń kóńilin kóterip, toıdy qyzdyrady. 

— Ata-anańyzdyń Naýryzǵa qatysty qandaı áńgimesi, ósıeti qulaǵyńyzda qaldy?

— Máselen, jyl qustary kele bastaǵan kezdi qazaqtar «ilgeri salym kúnderge jettik» dep qýanady. Kóktem kúnderi erekshe kútetin qustyń biri — «Naýryzkók» dep atalatyn kip-kishkentaı qus. Bala kezimizde anamyz: «Naýryzkókti kórgende shoshytyp qýmańdar, «Naýryzkógim, keldiń be?» dep shaqyryp, jem shashyńdar» deýshi edi. Osy qustyń kelýimen qaraılas Naýryzsheshek shyǵady. Naýryzsheshek — óte ádemi kópjyldyq gúldi ósimdik. «Bıyl bireýin úzseń, kelesi jyly on gúl shyqpaı qalady» dep, osy gúldy anamyz julǵyzbaıtyn.

Meniń áli kúnge deıin esimde, kishkene kezimizde ár naýryz saıyn atalarymyz oıyn balalaryn tegis jınaıtyn. Top-topqa bólip, eresek balalardy bas etip, bulaqtyń kózin ashýǵa jiberýshi edi. Ata-ájelerimiz: «Bulaqtyń kózin ashý — Mekkege sapar shekkendeı saýaby úlken, qasıetti is. Sý bar jerde tirshilik bar, bulaqtyń kózi ashylsa, sý mol bolady. Sý mol bolsa, shóp te, gúl de jaıqalyp ósedi, egin bitik shyǵady. Adamdar men jan-janýarlar toq bolady, toq bolsa, bir-birine qastyq jasamaı, beıbit júredi. Bastaý-bulaqtardyń kózin ashqandaryń — ómir-tirshiliktiń de kózin ashqandaryń», — deıtin edi. Osyny estigende tirshiliktiń tiregi bizge qarap turǵandaı qanattanyp, birde-birimiz qalmaı, bulaqtar men tunbalardyń kózin ashyp, sý aǵatyn jylǵalardyń jolyn tazalaýǵa ketýshi ek... Bul biz úshin ózinshe bir ǵajaıyp serýen sekildi edi ári tabıǵatty aıalaýdyń, qorǵaýdyń talǵamy mol tamasha úlgisi, halyq ónegesi edi... 

— Osy kúni ótkizilip júrgen merekelik sharalar kóńilińizden shyǵa ma? Jalpy, búgingi kúni, sizdińshe, Naýryz meıramy qalaı atalyp júr? 

— Ókinishke qaraı, kez kelgen nárseni urandatyp isteýge úırengendikten bolar, tynys-tirshiligimizde jiksiz jymdasyp, tabıǵı túrde ótýi kerek aıqyn dástúrlerdiń ózin naýqanǵa aınaldyryp jiberetinimiz bar. Naýryz merekesiniń negizgi mán-maǵynasy bul kúnde aýytyńqyrap, ý-shýmen kóshege shyǵyp ketti. Josparmen, nusqaýmen ótkizýge daǵdylanyp bara jatqandaımyz. Tipti báseke-jarysqa «kerek» adamdardy kútip jiberýge, kózine túsip qalýǵa arnap kıiz úıler tigilip, shashylyp-tógilip jatqandardy kórgende, ókinip-aq qalasyń. Nege deseńiz, sol tigilgen úılerge qarapaıym qarıalar bas suǵa almaıdy. Otbasynda Naýryzǵa qatysty esh daıyndyq jasamaı-aq, Naýryzkóje dámin eshkimge tatyrmaı-aq, kósheden qydyryp kelip, «Naýryz ótkizdik» deıtinder tolyp jatyr. Jańa kúndi, jyldyń basyn, ári-beriden soń qazaq halqynyń mańdaıyndaǵy jalǵyz ulttyq merekesin ardaqtap, urpaǵymyzdyń sanasyna sińirý — ár ata-ananyń paryzy.

Tútin tútetip otyrǵan ár shańyraq aq nıet, taza júrekpen, meıirimmen, úlken senimmen Ulys kúnin, eń aldymen, óz otynyń basynda qarsy alýdy dástúrge aınaldyrýlary kerek. Jer álem, Tabıǵat-ana jańaryp jatqanda búkpesiz tilegen tilek qabyl bolady. Baryna da, joǵyna da táýbe degen ynsapty, sabyrly adamnyń joly ashylady. Ulys kúni qaltqysyz jasaǵan qaıyrymnyń saýaby zor, sharapaty mol. Qudaıǵa shúkir, kóp jyl kózimizden tasa bolǵan qasıetti merekemizben qaýyshqaly beri jańa dástúrler de qosylyp keledi. Ata-babadan qalǵan jaqsyny búgingi jańamen ushtastyryp jalǵastyrsaq, qazaq deıtin halyqtyń mereıi ústem, qonar tuǵyry bıik bolary sózsiz. 

— Bul kúngi amandasý, sálemdesý de kóz úırenip, kulaq estigen esendik-saýlyq suraýdan bólek bolady dep jatady... 

— Bul kúni adamdar birimen-biri «Ulys oń bolsyn, qaıda barsa jol bolsyn!», «Ulys bereke ákelsin!», «Naýryz qutty bolsyn!», «Qyzyr darysyn, baq qonsyn!», Ulys berek bersin, pále-jala jerge ensin!», «Aq mol bolsyn!» - degen sıaqty júrekjardy tilekterdi aıtyp amandasady. Adamdar «bul kúnge jetken de bar, jetpegen de bar, aıdan-aman, jyldan esen óteıik» dep tirshilikterine, saý-sálemet kóriskenderine shúkirshilik etedi. Azdy-kópti úlkenderden alǵan úlgi-ónege, tálim-tárbıeniń basyn biraz aıttym. Men tyńnan jol salǵan joqpyn, jańalyq ashpadym, tek halyqta burynnan bardy aıttym. Halyq — ǵalamat bir qazyna, halyqta bardyń bárin aıtýǵa adamnyń ǵumyry jetpeıdi. «Qansha kóp bilseń de, kópten artyq bilmeısiń» deıdi danalar sózi. Degenmen bilgenińdi bólisý ol da bir jaqsylyq dep oılaımyn... 

— Áńgimeńizge raqmet!

Suhbattasqan Aıgúl BOLATHANQYZY

---