InfoHub Logo

Sonymen bý jalǵannan óttiń, kettiń,
Maqsatqa, áýre - pende, qashan jettiń?!
"As tabylsa, - degendeı,- dos tabylmas!"
Biri bolsa, biri joq bolyp kettiń!
Bir sony jer qylǵan joq - shıyr, tebin,
Qaıda barsań, kórsetip árkim ebin!
Joq bolǵany jalǵanda jaman eken,
Aýzyńnyń, sóger kisi, tikken jibin.
Aspannan jańbyr bolyp jaýdyń-jaýdyń,
Sarqyrap saı-saıynan tas pen taýdyń.
Qurǵatyp keptiretin kúnshýaq joq,
Bolǵan soń ortasynda qaldyń daýdyń.

Akqan sýdy kuıyp alatuǵyn - eshkimde túbi búgin ydystyń joqtyǵynan, sý qalpynan asyp ketip, arnasynyń ózin buzyp dal-dal qyldy. Aqpaıyn dese, Qudaı jaratqan bulaqtyń kózi; aǵaıyn dese, qalaı aǵaryn, qalaı bararyn bilmeı ań-tań. Ań-tań bolatuǵyny - mynaý zamana tıǵır (tıfır) taýypty, halyq-jurttyń ortasynan opa qashypty. Ol opa qashqanda, jalǵyz qashqan joq, sahılykty, ómirýat, adamgershilikti ertip alyp, úsheýi birge ilesip shyǵyp ketipti. Bul úsheýiniń ornynda úsh nárse qalypty: opa ornyna - múnafıklyq, sahılyq ornyna - sarańdyq, máraýat ornyna - húsúdlik. Burynǵy aqqý men qaz otyratuǵyn kólderdiń basynda qarǵa, saýysqannan basqa dym joq. Bulbul júretuǵyn baý-baqshalarda kózi shegir uzaqtan basqa qus joq. Esil Aı men Kún qatarymen jarysa júretúǵyn aspan kókte bulttan basqa qalǵan dáneme joq. Burynǵy ýaqytta as pen toıǵa jurt óńsheń dúldilin qosýshy edi. Endi as pen toı bolsa, altyn qońyraý, atlas jabý japqan esekterin qulaqtaryn salpańdatyp, uıalmaı alyp baryp qosyp jatyr.

Halyqtyń jaqsysynyń óneri - zorlyq, jamanynyń óneri - urlyq, Bul ekeýi qolynan kelmeıtuǵyn jamandardyń óneri ótirik bolyp, qara pýl úshin janyn satyp, tiriniń túgin qoımaı julyp, ólikten kebin dámetip, jaqsy aryn satyp, jaman jaryn (ıaryn) satyp, sheshen sózin satyp, ata-ana ul men qyzyn satyp, ıshandar Qudaıǵa qylǵan qulshylyǵyn ǵaýamdardyń nazaryna satyp, moldalar oqyǵan oqýyn shartyq qoshqar, shynjaý taıǵa satyp, [aıyrbastap ketti]. "Al"- "Ber" degen sózi eki aǵaıyndy bolýshy edi, sonyń "Al" degeni ólip, "Ber" degeni tiri qalyp, "Bar"- "Joq" degen eki aǵaıyndy bolýshy edi. "Bar" degen sóz ólip, "Joq" degen sóz tiri qalyp. Buqara jurt qoı mysaldy, hakimder qasqyr bolyp, eki daýger shyryldaǵan baqa, bıler ony jylandaı soryp, bar malynan aıyrylyp, joq janynan aıyrylyp. Bireý qasqyrdaı jan-jaǵyndaǵysyn talap, bireý ıtteı kóringenge kózin súzip, bosaǵadan bosaǵa qaldyrmaı andyp; bireý túlkideı quıryǵyn bulańdatyp, bireý máımýndaı kóringendi eliktep, bireý jylandaı syrtynan jyltyrap; ishinen zárin tógip, keıbireýi qabyrshaǵy joq balyqtaı qolǵa turmaı jylpyldap, bireý qarǵadaı - aýyzdan iship, arttan túsip qalǵandy áldeqandaı andyp; bireý saýysqansha shyqylyqtap, ósek ǵylymyna máhir bolyp, saý jylqynyń arqasyn tesip qanatyp; bireý kúıkentaıdaı tyshqanǵa tónip, erteńnen keshke sheıin alǵan bir tyshqany joq, tekke áýre bolyp; keıbireý taýyqtyń qorazyndaı qoqılanyp, tumsyǵyndaǵysyn tájdep maqtanyp; keıbireý taýystaı - ıneniń jasýyndaı qasıeti joq, ózin-ózi bazarǵa salyp; keıbireý tyrna syqyldy: "Basqanyma jer oıylyp ketedi!"- dep, ózin-ózi álde qandaı aýyr bilip; keıbireý oqpaqtaı: "Kúndiz ushsam kóz tıedi!"- dep, ózin-ózi túnekke jasyryp; keıbireý ógiz shaǵaladaı: "İshsem, kól taýsylyp qalady!"- dep, tekke qańqıyp otyryp qalyp, dúnıeni ishpeı-jemeı jınap; keıbireý kók kepterdeı tamaq úshin kóringenge qul bolyp; keıbireý shybyndaı birese qantqa qonyp, birese aýyzdan iship, arttan túsip qalǵanǵa da shirenip qonyp; keıbireý kelemej qońyzdaı at tezegin jınap áýre bolyp; keıbireý kekilikshe óz atyn ózi shaqyryp, aqymaq bolyp; keıbireý bóktergi degen qus mysaldy erteńnen keshke sheıin jalp-jalp ushyp, bir tynymy joq, ańdyǵany tyshqan bolyp, kúninde júz tyshqan alyp jese de, toıymdyǵy joq, qanaǵatsyzdyǵynan aryq bolyp, zamananyń hali sondaı boldy. Adam qalaı qylǵanda, adam bolady?! Osy joǵaryda aıtylǵan: ushqan kustan, júgirgen ańnan ǵıbrat alyp, solardyń minezimenen minezdenbese, ash arystan júrekti bolyp kelse, balýan jolbarys bilekti bolyp kelse, dosy kóp bolyp, dushpany joq adamnan osy ekeýiniń júregi, bilegi tabylady: Bul eki haıýannyń minezinen shajaǵat tabylady: suńqar tabıǵatly bolsa. Qazaqta maqal bar: "Qarǵa tabanymen basyp jeıdi, suńqar shashyp jeıdi"- degen. Onyń mánisi qarǵa: "Bireý kórip qoımasyn!"- dep, jaltaqtap, tabanymen basqany - jasyrǵany. Suńqar ózi jegenin maqsat qylmaıdy: Basqaǵa paıdam tısin, sarqytymdy kim bolsa, sol jesin!" —dep, jan-jaǵyna shashyp otyrady eken. Sondaı bolǵany úshin qazaq maqalynda bul sózine bar: "Qarǵaǵa - balshyq, suńqarǵa - talshyq"- deıdi. Bul minezden syhaýyt tabylady. Bal tyshatuǵyn ara qandaı uıa jasaıdy?! Qarlyǵash bir shóp, bir laıdan qandaı sheberlep uıa jasaıdy?! Adam: "Men dóneme bilmeımin!"- dep, qarap otyrmaı, ónerge tyrysý kerek. Qazaq maqalynda bar: "Ónerli órge júzedi!"- degen. Arab (ǵarab) tilinde ónerdi «Zaǵyt» — deıdi. Mysyq bir tyshqan alyp jese, aýzy-basyn súrtip jalanyp, ózin-ózi taza ustaýǵa qandaı tyrysady?! Sol úshin onyń muzy aram emes, tazalyqty. Munan ǵıbrat alýǵa jaraıdy. Arab tilinde "Nyzafıt"- deıdi. Tórt aıaqty haıýanda túıe degen maldyń urǵashysy er izdemeıdi. Iesi qolynan shógerse, jatady. Áıtpese ǵumyrynda erkegin kerek qylmaıdy dese bolady. Ádepti, ıbaly bolýdy munan ǵıbrat alýǵa jaraıdy. Arab tilinde muny: "ǵafasha"- deıdi. Kishkeneniń qaırattysy - mysyq: ózi kip-kishkene bolyp, ózinen zor nárseden qoryqpaıdy. Qarańǵy túnek jerge haıýanda qoryqpaı jetip baratuǵyn - mysyq. Qaıratty bolýdy sonan ǵıbrat alyp bilýge jaraıdy. Óziniń qaraldysynan úlkendi qumyrsqa kóteredi. Áni, hámmatynyń zorlyǵy - hámmatly bolýdy munan ǵıbrat alýǵa jaraıdy. Jigit adamnyń qyraǵylyǵy búrkitteı bolsyn, zerektigi baıǵyzdaı bolsyn! Júrisi máımýndaı bolsyn! On eki qyrly, bir syrly, otyz aıaqty bolsyn! 1 "Otyz aıaqty bolsyn — degeni — basqan izin bildirmeı júrgen, jymyn kisige sezdirmeıtin bolsyn degeni. Ornyna qaraı minez qylsyn: sonda 1 adam bolyp, adam qataryna kiredi. Bireýdi-bireý ıt dese ashýlanady, ózi ıt dárejesine jetken joq. It rıazytqa, ystyqqa, sýyqqa, ashtyqqa shydamdy bolady; ıesine opa qylýshy bolady. As qoısa, qoımasa da, qadirlep kútse de, kútpese de, basqa bireýdiń esigine telmirip barmaıdy. Qansha uryp, soqsa da ıesine kiná saqtamaıdy. Tún bolsa, damyl tappaı úrip, ıesiniń malyna kúzetshi bolady. Qarańǵydaǵy dybysty attan ıt buryn esitedi. Tún bolsa, saýysqannan da saq bolady. Ne úshin? 1 Iesine kúzetshi bolý úshin! Jaqsy kisige, kıimi ádemi kisige úrmeıdi. Jaman kisige, kıimi jamanǵa úredi. Estilikte - jaman-juman kisiden esti bolady. Qazaq maqalynda bar: "Kıimi jamandy ıt qabady,// Peıili 1 jamandy Táńiri tabady"- degen. It ıesine bolysyp, dushpanǵa qarý da qylady. Sol úshin burynǵylar aıtqan: " It - opa, qatyn japa!" - dep. "Aqymaq óz kúshendesin ózi baǵady" — degen, ıaǵnı: "Ózin óltirgishiniń | tárbıesinde bolady" —degen.

Adam: "Jaqsy minezdi qaıdan úırenem?"- demese kerek. Túıe degen maldan ǵıbrat alýǵa kerek. Túıe sondaı zor bıiktigin(bıikligin) oıyna almaı, bir tyshqannyń quıryǵyna baılap qoıa berse, erip júre beredi. Ózi qyryq kún shólge shydaıdy, kózine kóringendi qorek qylyp, esh nárseni talǵamaı jep, qanaǵat qylyp júre beredi. Kúshtilikte qara jerdiń kemesi dese bolady. Kóngishtikte sondaı kóngish: bala shógerse, shógip jatady. Tún bolsa, baılap salǵan jerden qozǵalmaıdy. Onyń jalǵyz-aq qumar nársesi túz bolady: túz jalata berse, jany kire beredi. Qazaq maqalynda bar: "Túıe tuzǵa toqtaıdy, // Jigit qyzǵa toqtaıdy", Endi bir maqal: "Túz dese, túıe toqtaıdy, // Tórkin dese, qyz toqtaıdy" I —degen.

Jýastyqta qoıdan qońyr bolý kerek. Arab(ǵarab) jurty(ıúrty) hám hosh qulqyń sıpatlyǵy (usyǵatlyǵy) adam inige (nege) aǵynym dırlar eken. Onyń maǵynasy: "qoı syqyldy"- degeni. Bizdiń qazaq jurty hám maqtaǵan adamyn: "Qoıdan qońyr" — dep sóıleıdi. Qoıda jýastyq (jýaslyq) minez bar. Sol sebepten basqa haıýandardan qasıettigi (hasıatlyǵy) boldy. "Eshki egiz tabady,// It segiz tabady,// Shoshqa toǵyz tabady". Munan da kop tabatyny bar: qasqyr qansha kúshikteıdi, túlki, qarsaq, mysyq árqaısysy qanshama bala tabady. Qoı jylyna jalǵyz-aq qozy tabady. Sonda da tórt aıaqtyda qoıdan kop janýar joq. Ózi bir jylda úsh túleıdi: bir qabat júnin: "jabaǵy"-dep ataıdy. Qazaq halqy ony qansha paıdasyna jaratady: ózine kıim, malyna jabý; artyǵyn satyp, kerek-jaraq alady. Bir túlegen júnin: "Qozynyń karyn júni",- deıdi. Onan tekemet basyp, qyzǵa jacay qylady, úı ishine tósenish qylady. Aq júninen appaq kıgiz basyp, tús kıgiz jasaıdy. Úshinshi túlegenin : "Kúzem júni" — deıdi. Qansha kıgizder basyp, onymen kerek jabdyqtarynyń bárin bitiredi. Jaz otyratyn kıgiz úı, ishki, tysqy tósenishteri men qysqy úıiniń astyna tóseıtuǵyn tósenishi,- bulardyń bárinen artylǵanyn jáne satyp, kerek-jaraǵyn alady. Qazaq jurtyn birsypyra kóterip, berekelendirip turǵan osy qoı degen mal. Qurty, maıy; qys bolǵanda, qazaq degen jurttyń otyny - qoıdyń barlyǵynan tabylady. "Qoı degenshe, qonaq qoı" degeni: -"Ol jaryqtyqty aıtyp ne qylasyń?" — degen soz. Qoıdyń júninen basylǵan kıgizdiń bir qasıetin sóıleıik. Keshe qazaq jurtynda Edige balasy Shoń bı jaz kúninde qansha eń jaqsy bas qosyp, bir kıgiz úıde otyrǵanda, jarq-jurq etip najaǵaı oınap, jańbyr jaýdy deıdi. Sonda Shoń bı otyrǵan úıdiń tóbe kıgizine qarasa, bir sańylaý tesik joq eken. Qasyńda otyrǵan áleýmetten surady:

— Osy úıdiń eki úzigin urlaǵanǵa qandaı aıyp salarǵa kerek?- dep,

Jurt dáneme deı almady? Sonda Shoń bı ózi aıtty deıdi:

— Dál osy úıdiń eki úzigin urlaǵanǵa: "İshi tola otyrǵan jannyń qunyn tóle!"- dep buıyrar edim! - deıdi.

Otyrǵan jurt búl sózine kónbeı:

— Bul eki úzik satsa, pálen qoı. Munsha qundy, munsha puldy bolatuǵyn munyń ne artyqtyǵy bar?- deıdi.

Sonda Shoń bı otyryp aıtty:

— Sender Qudaıdyń qaı bergeniniń qadir-qasıetin bilesińder? Kún kúrkirep jaýyp túr, najaǵaı oınap, jarq-jurq etip túr. Estigen janda záre qaldy ma? Aspannan túsetuǵyn jaıdyń oǵy tesigi joq bútin kıgizden tipti ótpeıdi Dál osy kúnde osy úıdiń ústinen jaıdyń oǵy kez kelse, ótetuǵyn jeri joq, kıgizdiń júniniń arasynan bytyrap-bytyrap sińip ketedi. Osynsha jandy saqtap qalýǵa sebep bolǵan soń, búl eki úziktiń kuny úı tola jannyń kuny bolýǵa qalaı jaramaıdy?! - deıdi.

Otyrǵan jurt jaǵasyn ustap, tań-tamasha qaldy deıdi.

Japalaq degen kus bolady: ózi on jumyrtqa tabady. Sonyń bárin birden jaryp ushyrmaıdy, ekeý-ekeýden jaryp, bala qylyp ushyrady. "Bárin birden jaryp bala qylsam, tamaq jetkize almaspyn!"- dep, ózi namazdygerden joǵary, besinnen tómen bir-aq mezgil ushady. Alsa, bir tyshqan alady, almasa, ala almaı qalǵany. Sonda da qustyń semizi bolady, sebebi qanaǵat qylǵannan. Adam qanaǵatty sonan ǵıbrat alsa kerek.

Baıǵyz degen kus bar: káriptikti (ǵarıblyqty), beısharashylyqty moınyna alyp, tasta jatady. Qaıda buzylǵan oırana jaı bolsa, sonda jatady, sý ishpeıdi, bıdaı, tary jemeıdi, aýzynda kóldeneń tistegen qyldan da jińishke jalǵyz shóp bolady. Ony da jemeıdi, qur tistep júrse kerek. Qazaqta bir sóz bar: "Turymtaı ekesh turymtaı da taıly bıeniń etin jeıdi" — degen. "Bir taýyqqa hám dán kerek, hám sý kerek,- degen. "Bir nárseni qorek qylyp jeıtuǵyn bolsam, sonyń terittinde (tiriddinde) bolyp, beınetke qalsam kerek! - dep, sol úshin eshkimniń kózine túspeıdi, janǵa kórinbeıdi. Taq Súleımen paıǵambarǵa barsha kustar qyzmetker qul bolǵanda, ol kelmegen. Sonda Súleımen patsha:

— Ne úshin maǵan kelmeısiń?! - degende:

— Meniń jalǵan dúnıeden eshbir kerek qylǵan nársem joq. Senen ne izdep keleıin?- degen.

Bul sózbenen quldyqtan halas bolǵan. Adam muny oılap, pikir qylý kerek. Ushqan kusty torǵa túsiretin, júırik andy orǵa túsiretin tamaq eken. Jutqyn tamaǵyna ıe bolǵan adam torǵa da túspeıdi, orǵa da túspeıdi. Osy kúngi adammyn dep júrgen adamdardyń jaýy ıeginiń astynda bolyp ketti. Ol jaý ne deseńiz jutqan tamaq: jalǵanda - mazaqqa, aqyrette - azapqa túsiretin tamaq. Tamaqtan tartylǵan (tartynǵan) bárinen halas bolady.

---