Jetisý ólkesin orys alýy
XIX ǵasyrdyń ortasyna taman (1830-1840 jyldar arasy) qazaq ydyrap, orysqa baǵyna bastady. 1730 jyldar qazaqtyń tabaldyryǵyn orys alǵash attaýy dep sanalady. Óıtkeni Kishi júzdiń Ábilhaıyr degen hany orys patshasyna elshi jiberip, «orysqa qaraımyz» degen usynysy qabyl alynyp, qaǵaz (gramota) alǵan edi.
Jetisýǵa orystyń irge teýip ornaýy 1840-1860 jyldar arasynda boldy. Bul ana Kishi júzdiń alǵashqy orysqa qaraýynan júz jyldaı keıin.
Jetisýdy orys alardyń aldynda osy kúngi Sadyr, Mataı júrgen jer (Lepsi, Taldyqorǵan ýezi) túgelimen Uly júzdiń qolynda edi. Lepsi, Altynaryq, Aqsý, Maqanshy boılarynda Shapyrashty, Saryúısin degen elder qonystap, Mataı — Uly júzdiń jańaǵy rýlarymen óristes edi. Kúrkildektiń (Aıagóz) quıǵanynan osy kúngi qonysyna sheıin, Qaratal, Kóksý boıynda Jalaıyr júrýshi edi. Osy kúngi İle kópirden órge qaraı Quljaǵa sheıin beti ashyq — ózenniń eki jaǵyn óristep Uly júzdiń Alban-Sýany jatýshy edi. Talas sýynyń keýdesinen tómen qaraı, Shýdyń boıy, Qordaıdyń aıaǵyn basa Dýlat qonystanýshy edi.
Talas pen Syrdyń arasy túgel Tashkente, Shý men İleniń arasy — Qoqan handyǵyna, Kúrkildek pen órge tarta — İle arasy Jońǵardyń qolynan Qytaıǵa ótken edi.
Qyrǵyzdar osy kúngi qonysynda júrýshi edi. Bulardyń basty rýlary: Buǵy — Ystyqkól mańyn, Jaǵa — Naryn ózenin qonystap júrdi. Sarbaǵysh — Qyrǵyz Alataýynda jáne Shoń Kemin men Kishi Kemin degen ózender boıyn qonystady. Solty — Qyrǵyz Alataýyn Pishpekten batysqa qaraı Ataǵa sheıin jáne Talas basyn mekendedi. Saıaq — Naryn ózeniniń orta boıy men Toǵyz taraýda júrdi. Shırek — Aqsaı men Atbasshydan, Bessiz ben Toǵyz taraýǵa sheıin jaılap, Pamırdiń salasyna sheıin barýshy edi.
Qyrǵyzdyń munysyn paıdalanyp, Qoqan handyǵy qyrǵyzdy ózine baǵyndyryp ta alǵan. Orys qyrǵyzdy alardyń aldynda Qoqan handyǵy qyrǵyz jerine tegis óris jaıǵan edi. Shýdyń dalasyna, Pishpek, Toqpaq, Beshtóbe qorǵandaryn turǵyzǵan. Alataýdyń órelgisinde, Ystyqkóldiń qubyla betinde, Jumǵal dalasynda, Atbasshyda, Naryn boıynda jáne Kúrtik pen Toǵyz taraýda qorǵan salynǵan. Bul qorǵandarǵa sherik qoıylǵan. Sheriktiń laý-soıysy elden boldy. Biraq bul qorǵandaǵy az sheriktiń ámiri qorǵannan alys rýlarǵa júrgen. Qyrǵyz-qazaq Qoqanǵa baǵynyp alym berse de ishki isine jurt ózi ıe bolyp, jeke manaptarǵa bıletip turǵan. Anda-sanda Qoqanǵa bir jaý shyǵa qalyp, qoqalaq bolsa, qyrǵyz-qazaqtyń Qoqan handyǵyna qaraǵan rýlary Qoqan jaýynyń soıylyn soqqan. Qoqan ókimetiniń saıasaty da eki rýdyń arasyna ot jaǵyp, jaýlastyrý bolǵan.
Shýdyń boıyna býynyn bekitip, ornyǵyp alǵan Qoqan handyǵy aqyryndap Arqaǵa qaraı attap, İleniń sol jaǵynda mekendep júrgen Uly júzdiń Dýlat, Shapyrashty, Saryúısin, Alban degen rýlaryna aýyz sala bastaǵan. Elden zeket alyp qınady. Bul týraly naıman Jankisi degen kisiniń Qoqan hanyna aıtqany bar. (avtor osy jerde Jankisiniń óleńin keltirýdi oılastyryp, arnaıy belgi qoıǵan eken, biraq ony qoljazbadan taba almadyq. Jankisiniń bul óleńi 1989 jyly shyqqan «Bes ǵasyr jyrlaıdy» kitabynyń 1-tomynda, 177—178-betterinde bar. — Á.Á.). Osy kezde Aqsaı men Qaskeleń sýynyń túıisken jerine «Shapyrashty Toıshybek» qorǵanyn ornatty.
Qoqan qazaqqa da kıip-jaryp ókimet bola alǵan joq. Eli alym tólese de, ishki jumysynda ózi qoja edi. Qoqannyń qolynan kelgeni — eldiń arasyna jik salyp, rý barymtasyn qozdyryp, túbi tozdyryp alam ba degen oıy edi. Sondyqtan Qoqan handyǵy İleniń sol jaǵyn qonystaǵan Uly júzdi İleniń oń jaǵyndaǵy Orta júzben ustastyrdy. Arasyna ot saldy. Keshe attanys, jortýlar boldy. Jetisý tarıhynda kórnekti oryn alǵan «Úristem qyrǵyny» osy Qoqan saıasatynyń jemisi edi. Óıtkeni İleniń sýaǵarynan soltústikke qaraı jatqan el Qytaıǵa qaraıtyn el dep esepteletin edi. Buryn Jońǵarǵa qarap júrgen qazaqtar Jońǵardy Qytaı alǵanda... Qytaıdiki bop shyqty.
Biraq bul eldiń Qytaıǵa qaraýy degen tek aty edi: qazaqtyń jeke sultandary, rýbasylary, belgili adamdary ǵana anda-sanda shettegi Qytaı ókimetimen qatynas jasap, hatmer qylyp beretin; «ýandyq», «kóndik» dárejesin alyp kelip úıde jata beretin. Kópshilik Qytaıdy «ókimetimiz» dep te bilmeıtin. «Orta júzdi túgelimen berdim» dep han, qoja, tóre «ýań» bolǵan. Qytaıdan buǵan gramota berilgen. Sondyqtan Qanqoja balasy Sybanqul Qytaıdy óbek qylyp, óle-ólgenshe uryspen on bes jyldaı arpalysyp óldi.
Qazaqty jáne basqany jaýlap alýǵa orys úkimetiniń asa jerik bolatyny Reseıde tutasyp týyp kele jatqan saýda kapıtalynyń býy edi, Onyń tasqyny orysty orasan jaýyngerlikke ıtermeledi. Bul qarsańda Reseıdiń úkimeti jikshildikten saýda kapıtalynyń qoltoqpaǵy bolýǵa aınalǵan edi. Mundaı tasqynnyń betindegi kóldeneń — qazaq edi. Qazaq ol kezde rýǵa bólingen, aqsaqalǵa júgingen, mal baqqan kóshpeli el edi. Kóshpeli qazaqtyń sharýa túri Reseıden kelgen saýda aıyrbasyna, taýar alys-berisine taban tirese almaı, álsiregen kezi edi. Qazaq ishinde bektiń bir túri de bar edi. Handar, tóre, sultandar, aqsúıektik, qarabaýyrlyq, tóleńgit deıtin soılar — sol bektik qurylystyń butaqtary edi. Biraq bulardy jalpaq qazaqtyń kúshti qoǵam túri deýge bolmaıdy. Qalyń el, kópshilik kóbinese alaman, aqsaqalshyl dáýirde edi. Eski bıler, aqsaqaldar, batyrlar, rýbasylary edi. Rý men bekter ashyq, jabyq aıanbaı tartysty. Rý qurylysyn janyshtap, jaryqqa shyǵatyn bektik dáýiri qazaqta qansha tanylǵanmen dáýirleı almady. Óıtkeni oǵan qazaqtyń kóshpeli túri, óristi mal sharýashylyǵy, rý qurylysynyń kúshtiligi moıyn usynbady. Sondyqtan qazaq ishindegi álsiz bektik qurylysy ózin kóterý úshin orys ókimetine qol artty. Hany, tóresi, sultany orystan shen-shekpen alyp, qazaqqa orys kúshimen úkim etpek boldy. Qazaq dalasyna tamyr jaıý úshin orystyń saýda kapıtaly saıany qazaq ishindegi bekterden tapty. Aǵa sultan, tóre, sultandar aýyldaryna orys saýdageri malyn saqtap, qoıǵa salǵan. Ashynyń naýasyndaı quıyldy. Orystyń saýdasyn qazaq dalasyna kirgizýge muryndyq boldy. Orysqa «baǵynamyn» dep ýáde bergender qalaı da qara qazaqty orys úkimetine qaratýǵa, orys saýdasyn taratýǵa úndedi.Eldiń orysqa shabatyn shabýyldaryna iritki bolýǵa, orystyń túsken qalalaryna kómekshi kúzetshi bolýǵa qaırat qyldy. Saýda kerýenderine járdem berip, olardy qazaq dalasynan aman-esen ótkizip, Qytaımen, Orta Azıamen tutasýyna kómegin kóp kórsetti.
Keshegi Abylaıdan keıin qazaqqa belgili, kópti baýyrlap bılegen han bolǵan joq. Qazaqtyń tutas ózin bılegen dáýiriniń aıaǵy Abylaı deýge bolady. Odan keıingi bektik talaby bytyrańqy boldy. Ár tóre, áp han qazaqtan ózine bólek úıir salyp, jeke bek bolmaq nıetinde boldy. Ár jerde «aldıar» molaıdy. Osylar shynjyr balaq, shubar tós, «tóre súıek», «aqsúıek» boldy.
Ózge qara buqara — «qara» boldy. Tórege qara — «qarashy» boldy. Han, tóre tóńireginde «tóleńgit», «qarabaýyr» degen koǵamnyń qul túri boldy.
«Aqsúıekter» aıaǵynda orysqa súıendi. Orys úkimeti qazaq ishinen «tıanaqty» tóre-sultannan tapty. Sultandar eldi óz úıirine — bolys, orysqa baǵyndyrdy. Tóreler rýbasylaryn, aqsaqaldardy, bılerdi, batyrlardy qoljaýlyq qyp ustady.
Jetisýdaǵy Uly júz, Orta júzdi orysqa baǵyndyrǵan jáne ózderi elge «sultan» bolǵan tóreler:
Sadyr tóresi — Bólen,
Mataı tóresi — Qaraq, Janbóbek, Jáńgir tóreler.
Uly júzde: Jalaıyr tóresi — Sók.
Alban-Sýan tóresi — Tezek, onyń inisi Ábileıis.
Úısin, Shapyrashty, Dýlat tóresi — Ádil tóreler edi.
...Esen Úrmizev turdy.
Sibirge irge teýip, Ombyny, Semeıdi saýdanyń kenti qylǵan orys kapıtaly endi Qytaıdyń Sháýeshegi, Quljasymen saýda qylýdy óte kerek etti. El arasynyń da yntasy burynǵy Tashken, Qoqan jaǵynan keletin sart qydyrmashysynan alatyn bez, mata, kópebaı, manat, qalamy, tympaıy, batsaıy, mirsarynyshy, shaıy, shárkez, shyt, attyń órtigi, moıyn qaby, ton, minder syqyldy buldardan — orys qoly taýarǵa aýa bastady. El ishine orys taýarynyń taraýyn el ádeıi tiledi. Biraq orystyń taýaryn, nársesin jaqsy kórse de orystyń bıleýin jaqtyrmaýshy edi. Sondyqtan orys saýdagerin aýlynda saqtap, olardy tapaýdan qorǵaıtyn «orysshyl» árkim-aq tabyldy. Aqsúıektiń birqatary qazaqty orys úkimetimen úlesip basqarý úshin orysqa qatynas jasaı bastady. Munyń eń aldyńǵysy Kishi júzden Ábilhaıyr boldy. Bul 1730 jyly Ýfanyń áskerbasysyna (voevodyna) ótinish qyldy: «Jan- jaǵym jaý, bılep turǵan jerim meni qoja qylyp, Reseıge baǵynýyn surady». Bul usynys qabyl alyndy. 1732 jyly Ábilhaıyr qolastyna qaraǵan elimen orystyń bodany bolyp ant ishti. 1740 jylda Orta júz ben Kishi júzdi Ábilmámbet pen Abylaı bastap orysqa qarady.
Osy retpen-aq ár jerdegi orysqa úıir bolǵan adamdar ózine qaraǵan elmenen orysqa qaradyq deı berdi.
Qazaq handarynyń bári orysqa bergen ýadasynda tapjylmaı turyp qaldy deýge bolmaıdy. El atynan orysqa «qaradyq» dep ýada bergenniń barlyǵy da óziniń «ulyq» bolýynan dámeli edi. Orys úkimeti muny istedi de. Shen taǵyp, shekpen berdi de, pálen eldiń ulyǵy pálenshe dep resmı túrde bekitti de. Biraq keıbir tórelerdi el unatpady. Tórelerdi tek orys úkimeti bergen darajasy qanaǵattandyrmady. Sondyqtan olardyń birsypyralary aryz berip, orysqa baǵyndyq dep ant iship alyp, orysqa shapqan jurtqa birge aralasyp ta ketkenderi boldy. Saýda kerýenderin talady. Eldiń jartysyn alajańqy qylyp alǵan orys úkimeti keıinnen mundaılardy ustaýǵa ásker de shyǵardy.
Ol ýaqytta Orta júz rýlary Sibirden Jetisýǵa qaraı qonystanýshy edi. Kishi júzge qaraǵanda Orta júz tynyshyraq boldy. Biraq bulardyń handary Ábilmámbet, Abylaı «orysqa qaradyq» dep ýada qylǵannan soń, keshikpeı-aq Tarbaǵataı, Jońǵar taýynyń ólkesin bılep turǵan qalmaqqa baǵynyp, onyń artynan Bejınge baryp, Qytaıǵa qarady. Sóıtip Orta júz eki jaqqa da enjar boldy. Qytaı Jetisý ólkesin óz jerim dep sanasa da, tamyrly ókimet ornata almady. Eldiń ishki basqarylýy óz qoldarynda boldy.
Sibir jaqtaǵy qazaqtardyń arasynda bassyzdyq kúnnen-kúnge kúsheıdi. Abylaıdyń Ýálı degen balasyn el han dep tanymaı (Ýálıdi orys úkimeti han dep bekitken edi), yryń-jyryń boldy. Orys úkimeti munymen paıdalanyp, el bıleý jónin ózgertýge kerek boldy. Burynǵy handyq laýazymyn joıyp, onyń ornyna 1822 jyly Sibir qazaqtaryn basqaratyn jańa zakún («Vremennye pravıla po ýpravlenıý sıbırskımı kırgızamı») shyǵardy.
Bul zakún boıynsha Sibirdegi qazaq dalasy «batys», «shyǵys» degen eki bólimge bólindi. El bıleý retiniń eń tómengisi «aýyl» boldy. 10 — 12 aýyldan «bolys» boldy, 15 — 20 bolystan «okrýg» jasaldy. Aýyldy starshyn bıledi. Ol úsh jylǵa saılanatyn edi. Bolystardy «sultan» basqardy. Okrýgtardy basqarýǵa ortasynan «aǵa sultan» saılandy. Árbir okrýgte «Okrýg jarlyǵy» (Okrýjnoı prıkaz) degen mekeme boldy. Munda bastyq aǵa sultan boldy. Orys sheneýniginen ekeý, qazaqtyń jýandarynan ekeý keńeske kirýshi edi. Eki orys sheneýnigin oblys bastyǵy berip, belgileýimen bolyp, eki qazaqty el saılap berýshi edi.
Bul qarsanynda sot eki bólek boldy. Kisi óltirý, orysqa qarsylyq, patsha ómirine moıyn usynbaý, talaý, barymtalar orys sotynda tergeldi de, qalǵan qylmystar — qolaqylar, jesir, urlyq daýlaryn eldiń ádetimen «bıler» tekserdi. Ár okrýgte ishki tártip saqtaý úshin qazaq-orystar qoıyldy. Bul qazaq-orystar turǵan jerine úı salyp, ornyǵyp qalýǵa mindetti boldy. (Munymen qatar saýda kapıtalynyń júrip otyrǵany joǵaryda aıtyldy.) Mundaı qazaq-orys úı salǵan jerlerden tam-tumdap bazar ashylyp, eldiń iri bas orny bola bastady.
Jańa zakún shyqqan soń, bes jylǵa sheıin qazaq alymnan qutqarylyp, 1827 jyly alym tóleıtin boldy. Bul alym — túıeden basqa maldan júzden biri alyndy. Mal úsh jylda bir sanalýshy edi. Kókshetaý okrýgy men Qarqaraly okrýgy ashyldy. Budan soń okrýg jasaý birneshe jylǵa sheıin toqtatyldy. Toqtatylýyna mynandaı jaǵdaıdan bóget boldy.
1818 jyly Qaratal men İleniń ortasynda kóship júretin Jalaıyr tóresi Sók Abylaıhanov Qoqan handyǵynyń qol astynan shyǵýǵa talpynyp, Qytaıdan kómek ala almaı, orysqa 55 myń janmen qaradym dep ant ishedi, qaǵaz beredi. Qoqannan qorǵanýǵa Reseıden kómek suraıdy. Sóktiń usynysyn orys patshasy qýanysh-qurmetpen qarsy alady. Bir jaǵy Qytaı, bir jaǵy Qoqannyń qoltyǵynda jatqan jalpaq eldiń ortasynyń oıylyp, orysqa qaraımyn degeni orasan olja bolady. Sókke 8-klastyń shenin syılaıdy. Sóktiń qasyndaǵy rýdyń bastyqtaryna da ártúrli nagrada beredi. Qaratal boıynan qazyna aqshasyna úı, meshit salýǵa jarlyq boldy. Sókke ásker járdemin berýge jarlyq boldy*. Biraq bul jarlyqtar qazaq dalasyna jańa zakún shyǵýmen qarbalas bolyp, iske aspaı, biraz sozylady. 7 jyl ótken soń, 1825 jyly Qaratal boıyna orys otrády jiberilip, úı salynady.
Orystyń Qaratalǵa kelýi Qytaı ókimetin úlken tynyshsyzdandyrdy. Qytaı orysqa qarsy narazylyq kórsete bastady. Oǵan orys ókimeti Qaratal boıyn Qytaı jeri emes dep jaýap qaıyrǵanmen, Sibir kazak-orystaryna Jetisýdan qazaq aralaryna úı salýdan toqtaı turýǵa jáne Qaratal boıyndaǵy otrádty keıin shaqyryp alýǵa joǵarǵy ókimet úkim qylady. Biraq áskeri, saýdasy aqyryndap Jetisýǵa aıaq basa bastaıdy. Kúrkildek (Aıagóz) sýynyń boıynda mekendep júrgen Orta júzdiń Joshyuly Sart degen tóresi kúnbatys Sibirdiń general-gýbernatorynan syrtqy okrýg jasap, Aıagóz mańaıynan okrýgtik jarlyq (okrýjnoı prıkaz) ashýǵa tilek qyldy. Bul Sart buryn Qytaıdyń «góńi» edi. Bul «ýań» Qanqoja balasy Sybanqulmen kezbas bolyp, ekeýi eki daı boldy.
Sarttyń okrýg ash dep usynǵan Aıagóz qalasynyń orny Reseıdiń Sibirden Qytaıdyń Quljasy men Sháýeshek qalasyna júrgiziletin eki úlken saýda jolynyń dál túıisken jerinde edi. Sondyqtan bul jerden okrýg ashý orysqa eń kerekti jumys boldy. Sarttyń usynysy qabyl bolyp, 1831 jyly Aıagóz okrýgy jasalyp, Aıagózdiń okrýgtik jarlyq mekemesi ashyldy. Sart ózi aǵa sultan bolyp saılandy.
Buǵan Qytaı buzyp-jaryp qımyl qylǵan joq. Jalǵyz-aq qaǵaz jiberip, Sarttyń taýansyzdyǵyn sókti de qoıdy.
Aıagózdiń okrýgtik prıkaz jasalýy orystyń Jetisý tabaldyryǵyn alǵashqy attaǵany boldy. Aıagózge orys áskeri kelgen soń Sybanqul ózine qaraǵan elmen Tarbaǵataı taýyn Qytaıǵa qaraı asa qonyp alyp orysqa, orysqa qaraǵan Sart eline toqtaýsyz shabýyl jasap turdy. Qulja, Sháýeshek jolyndaǵy orystyń saýda kerýenderin talap, saýda jolyn kesti. Sybanqul Sháýeshek qoltyǵyndaǵy Baıjigitke irge taıap alyp, orysqa qarap turǵan Muryn Sybandardy tynyshsyzdandyrdy. Bul eldiń aralarynda ıeler barymta, uly jasaqty, aýyr qoldy qandy soǵys, talaı qyrǵyn boldy. Shataq birtalaı jylǵa sozyldy. Sybanqul qozǵalysy sebebinen Aıagózden Jetisý ishine qaraı orys bir dáýir jylǵa sheıin ilgeri basa almaı qaldy.
Sybanqul Baıjigit ishindegi tórelerdi kózge ilmeı, ózi bılep-tósteı bastady. Ákesi Qanqojanyń Qytaı ókimetinen alǵan jarlyq haty qolynda edi. Sony kúsh qylyp, Sybanqul Qyzaıdy da almaq boldy. Sybanqul joryǵy Qyzaımen Emil ózeniniń boıynda kezdesip, Sybanqul qoly jeńilip qaıtty.
Sybanquldyń osyndaı qylyqtaryn Qytaıǵa qaraǵan qazaqtar Sháýeshek ambusyna (qytaı ulyǵy) shaqty. Ambunyń shaqyrtqanyna Sybanqul barmaı qoıdy.
1Sóıtip Sybanquldyń sońyna qytaı da, orys ta tústi. Sybanquldyń órisi tarylyp, Tarbaǵataı mańaıynda qaldy. Orys úkimeti 1839 jyly Sybanquldy izdetip, ásker shyǵardy. Orys astyrtyn Sybanquldyń ashynasy bir saýdager sart arqyly Sybanquldy aldap, qolǵa túsirip aldy*. Sybanquldyń aýylyn shaýyp, mal-múlkin qazynaǵa alady. Qatyn-balasymen Semeı arqyly Tomsk gýbernıasyna jer aýdarady. Sol aıdaý jolynda 1841 jyly Sybanqul óledi.
Sybanquldyń kolǵa túsýi elirgen eldiń jyǵasyn túsiredi. Orys ústemdigin kóteredi. Qytaıǵa qaraı syrǵyp kóshken el óz qonystaryna qaıta qonady. Sybanqul bastap júrgen rýlar orysqa qaraýǵa usynys qyla bastaıdy. Orys «aýyl», «bolys» jasaýǵa kirisedi. Qarakereı, Sadyr typ-tynysh orysqa qaraıdy. Bulardyń ishinen bolystar jasalyp, sultandar turady. Bul «bolystardy» uıymdastyryp shyqqan otrádtyń bastyǵy Medvedev pen Aıagózdegi okrýgtik jarlyqtyń zasedateli Kraıkın degen sheneýnik edi.
Bul kezde Orta júzdiń Mataıdan basqa rýlary orysqa ábden qol qoıyp, baǵynyp, ornyqqan kezi edi. Orysqa qaraǵan (qaraǵannyń buqarasy da) eldiń kóńili: «Aýzy túkti káýir alǵan soń malynda bılik, basynda erik bolmaıdy» degen túsinikpen shoshymaldana bastady. İshki oıy orysqa senbedi. Búgin soldat almasa da, túbinde soldat alady dedi. Sol zamandaǵy óleń dep úlken kisiler mynany aıtady:
Óskenbaı men Qunanbaı baı-batyrsyń,
Áli saldat alǵan joq, jaı jatyrsyń.
Orysekeń ornyǵyp alǵannan soń
Bozbalańdy boıdaqtaı aıdatarsyń.
Orys kelip Sadyrdy qaratyp jatqan kezde Lepci men Qaratal arasyn mekendep júrgen Mataı degen el orysqa qaramas úshin İlege qaraı úrkedi. Bulardyń ishinde Qoqan qolynyń júzdeı adamy bolady. Medvedev bastaǵan orys áskeri bulardy Qaratal men Kóksýdyń arasynda qýyp jetedi. Qazaqqa orys kisi salsa da el kónbeı, orysqa qazaq soqtyǵady. Qoqannyń týy qolynda, kazak-orysqa Tashken adamdarynyń bastyǵy qazaqty bastap qarsy shyqty. Ásker myltyq pen zeńbirek atady. Qazaq bytyrap qashady. Ózge qazaq japyryla qashqanda bir qazaq ornynda turyp qalǵan eken, sonyń basyn zeńbirektiń oǵy julyp áketipti. Álgi qoldy bastaǵan Tashken adamy jaraly bolady. El ishinde osy kúnge sheıin aýyzdan qalmaı aıtylyp júretin:
Árıaıdaı arbanyń dóńgelegi,
Keıin qaldy aýlymnyń bir bólegi.
Keıin qalmaı qaıtedi bir bólegi,
Shydatpady kápirdiń zeńbiregi —
deıtin óleń sol kúnde aıtylyp qalǵan.
Bul orys áskerleriniń qoqandyqtarmen alǵashqy túıiskeni edi.
Mataı osy úrikken betimen osy kúngi Mataı taýy atanǵan jerdiń mańaıynda bolypty da, biraq Mataı ózderi kezbas bolyp eki bólinip, birin Qulshan Tastanbek bastap, birin Qydyraly Táneke bastap, ekeýi eki jaqqa tartady.
2Bular İleniń bergi jaǵyna barǵan soń, alpys qara at tartý-taralǵymen Qalqabaı men Tastanbek Qoqanǵa baryp málimdenedi. Qansha jan, qansha úı úrkip kelgendigin bildiredi. Qoqan hamy bularǵa qoınyn ashyp qabyl alyp, ekeýine syı beredi. Qalqabaıǵa qodastyń quıryǵynan jasalǵan tý syılaıdy. Sol kóship kelgen jerlerinde mekendep, ózge rýlarmen tatý turyńdar deıdi. Biraq eldim usaq urlyǵy úzilmepti. Usaq urlyq órship rý barymtasyna shabady. Burynnan Qoqanǵa qol artqan Uly júz rýlary myna Mataıdy aýyp kelgensip, bata torypty. Barymta, urys bolyp, eki jaqtan kisi ólimi bolady. Uly júz adamdary Mataıdy jamandap Qoqanǵa shaǵady. Qoqan handyǵy Mataıdyń adamdaryn Qoqanǵa shaqyrady. Ústinen shaǵym júrip qalǵan Mataı Qoqanǵa barýǵa qorqady. Ol ýaqytta Qarakereı, Sadyr orysqa qarap tynshyp qalady. Sondyqtan Mataı eptep keıin qonysyna qaıtýǵa oılanady. Mataıdyń osy qobaljýyn bilip, Qoqan handyǵy Mataıdyń jaqsy at, atanyń qyzdaryn oljalanyp qalýǵa ataqty qanisheri Úristemge erik beredi. Úristem Úısinge Mataıdy orysqa qaraı kóshken el dep, talap, malyn oljalanýǵa, aıalyn at kótine salýǵa shabynǵa shaqyrady. Osy kúngi İleniń soltústik boıynda aqsaqaldar ańyz qylyp otyratyn «Úısin-Naıman shabysy» bolady.
Bul qyrǵyn — qazaqtyń tarıhı dáýirinde bolǵan qyrǵyn. Qazaqtyń óz aldyna tutas jurt bolǵan uıtqysy buzylyp, jartysy orysqa, jartysy Qoqanǵa qarap, ala jylan, ash baqa bolǵan kúnindegi kóp árekettiń biri. Eki nardyń súıkengenindegi shybynnyń shyǵyny edi. Árıne, shybynnyń shyǵyn bolmaǵyna eki nardy bir-birine soqtyqtyrǵan sharýashylyq, tirshilik tirekti myqty sebepkerler boldy. Onyń eń bastysy-aq orys pen Orta Azıanyń saýdashyl kapıtalynyń toqaılasqany edi. Onyń toqaılasqan jeri Jetisýdaı qazaq-qyrǵyzdyń qonysy boldy.
Basynda orystan syrǵyp Qoqan qoltyǵyna kirýge qonysynan aýǵan Mataı shabylyp, shashylyp, Qaratal boıyn, osy kúngi Balyqty, Tegerezdi mekendeıdi. Bul 1838 jyl. Bul ýaqytta Qarakereı, Sadyr orysqa ábden qarap, tynshyǵyp qalǵan bolatyn. 1839 jyly maýsymnyń 20-synda Mataı tórelerinen (sultan) Isa Saıtuly, Jáńgir Shaqaıuly zasedatel Krapıkınge kelip, Mataıdyń orysqa baǵynatynyn usynys qylady. Mataıdy Aıagóz okrýgine qosyp «bolys» jasaýdyń kerektigin, Mataıdyń óz qonysyna qaıta qonýyna ruqsat qylýyn tilenedi. So jyly kúzgi qazan aıynda Mataı orysqa qarap, osy kúngi qonysyna qaıta qondy. Sadyrdan bólek «bolys», «aýyl» jasalyp, Aıagóz okrýgine qosylady.
1843 jylda Aıagóz okrýginen alym (jasaq) alyna bastady. Aıagóz okrýgi jasalýdyń artynan ile-shala Aqmola, Baıanaýyl jáne basqa okrýgter jasalyp, ol tóńirektiń qazaqtary tynyshtyqpen jańa tártipke moıynsundy. Orys ókimeti endi ilgeri Jetisý ishine qaraı aıaq baspaı, sol qaraǵan eldiń arasynda ókimet tamyryn jaıyp, tártipteýmen biraz jylǵa sheıin toqtalyp turdy. Orystyń Jetisý ishine qaraı sońǵy aıaq basýy — Kenesarynyń Jetisýǵa kelýi boldy. Bul 1846 jylda.
Buǵan sheıin Kenesary Orynbor, kúnbatys Sibir aımaǵynda orysqa qarsy kóterilis jasap júrgeli 10 shaqty jylǵa tartyp qalǵan. Kenesary barlyq qazaq rýlarynyń basyn qosyp, jeke memleket jasaýǵa talpyndy. Qazaq pen Hıýany qospaq boldy. 1839 jylǵy graf Perovskıı bastaǵan orystyń Hıýaǵa attanǵan joryǵynyń joly bolmaı, qazaq dalasynda orystyń qadiri túsýine úlken sebep boldy. Kenesary osydan paıdalanyp, qazaqty orysqa jalpaǵynan qaıta kóterilinýine talap qylady.
Kenesary kóbinese sońyna Orta júzdi ertti. Ol qazaqtyń ne orysqa, ne sartqa, ne qytaıǵa qaraýyna razy emes edi. Tashkenmen de jaý edi. Úlken aǵasynyn oraıyna Tashkenniń 40 adamyn óltirtti. Kenesary aralaǵan Orta júz qazaǵy Kenesary sózine uıydy. Oryspen óshtese bastady. Ár jerde oryspen qaǵysýlar úzilmesten bolyp turdy. Sondyqtan orys ókimetine Kenesarymen belsenip aınalysýǵa, qalaı qylsa da onyń ústemdiginen qazaqty arshyp alýǵa qatty qam qylýǵa kerek boldy. Qazaq dalasynda ásker kúsheıtildi. Aqmoladan 300 shaqyrym ońtústikten Aqtaý qorǵany salynyp, arasyna beketter ornatyldy. Kenesaryǵa qarsy kazak-orys atty áskeri shyqty. Kenesary oryspen talaı soǵysyp, keıin Ertis boıynan taısap, Torǵaı ózeniniń, Orynbor dalasynyń mańaıyna bardy. Munda Kenesaryǵa Kishi júzdiń kóp eli kómek kórsetti. Kenesary osy jonmen keıde Sibirde, keıde Orynbor dalasynyń mańynda on jyldaı ashyq kóterilis, joryqtar jasap júrdi.
Kenesary osy on jyldyń ishinde orysty orasan beımazalady. Onyń joryǵy asa eptilik, aılalylyq, ótkirlik jaǵynan orysty sastyrdy. Buǵan qarsy Orynbordan da, Aqtaý qorǵany arqyly Ombydan da ásker jiberildi. Biraq Kenesary búgin bul jerde bolsa, erteń kútpegen jerden burq etip shabýyl jasaıtyn edi. Qazaq arasynda Kenesary dańqy jer jardy. El ony «jan jeńbes», «qamal buzar» dedi. Sóıtip ókimet buǵan myqty shara qoldanyp, shyndap alyspasa, Kenesary qazaq dalasynda, Qoqan, Qytaı, Hıýa memleketteriniń arasynda orystyń otarlyq betin byj-tyj qylatyn boldy. Sondyqtan orys ókimeti Kenesarymen tabandap alysýǵa qam qyldy. Shepti kúsheıtti. 1845 jyldyń ishinde osy kúngi Yrǵyz, Torǵaı qalalary salyndy. 1846 jyly Kenesaryǵa kezigýge kúshti bólek ásker shyqty. Munyń biri Orynbor dalasyna shyǵyp, biri Ertis boıyna joryqqa júrdi. Biraq bul osy mańaıdaǵy eldiń ishinen orysty jaqtaýshylar shyqqan kezi edi. Sondyqtan Kenesary osy shyqqan orys áskerin tosyp soǵysa almaı Shý boıyna, Dýlat ishine bardy. Tashkenge qaraıtyn qazaqty baýyryna aldy. Qazaq-qyrǵyzdyń basyn qosyp, orysqa qaıta soqtyǵýǵa taıanysh izdedi. Biraq burynnan barymtaly, jaýyǵyp júrgen qyrǵyz qazaqqa da, Kenesaryǵa da jyly ushyramady.
Onda osy kúngi Jalaıyr mekendep júrgen jer İle men Qaratal arasy edi. Aıagóz okrýgynyń kúnbatys jaǵy Jalaıyr bolatyn. Munyń bárin qosyp, Sók tóreniń orysqa kórsetýimen, bular Úısin bolysy bolǵan. Osy kúngi Jetisý qazaǵy jatqan jerdegi Dýlat, Shapyrashty, Jalaıyr, Naıman rýlarymen Kenesary sózdes bola bastady. Qara buqara Kenesaryǵa qol artty.
1846 jyly Kenesarynyń artynan baqylaý úshin Aıagózden jasaýyl Kazashpınniń qolastynda bir top ásker jiberildi. Bul otrád Lepsi basynda osy kúngi Shubaraǵash qalasynyń ornyna lager salyp jatty. Bul qarsańda Kenesary buǵan qaramastan eldi baýyryna alyp, aýyr qolmen İleni qaıta ótip, Aıagózge soqtyǵýǵa oılandy.
Muny estip orystyń shekara bastyǵy general-maıor Vıshnevskıı degen Úısin bolysyna keldi. Kenesarydan Úısin bolysyn buryn alýǵa qam qyldy. El arqyly Kenesaryny ustaýǵa talap etti.
1846 jyldyń maýsym aıynda Vıshnevskıı Lepsi ózenine kelip, barlyq Úısin bolysynyń ınabatty adamdaryn shaqyrdy. Uly júzdiń Dýlat, Alban, Sýan, Shapyrashty, Jalaıyr rýlarynyń aqsaqaldary, sultandary, bıleri Lepside Vıshnevskııge toǵysty. Az sóılesip, bular Reseıge baǵyndyq dep hat-mor qyldy. Ant ishti. Kenesaryny aq patshanyń da, qazaqtyń da jaýy dep baılaý qyldy.
Osy ýadamen Reseıdiń huqyǵy Jetisý aımaǵynda qojalyq aldy.
Jandaral Vıshnevskııdiń Lepsige kelýinen Kenesary keıin syrǵyp, İle boıyna bardy. Orys áskeri taǵy keıin syrǵyǵanynan paıdalanyp, Kenesary qaıta Kóksý kelip, Úısindi qaıta qolǵa alady. Qara buqara Kenesaryǵa taǵy tolqıdy. Budan orysqa ýada bergender Kenesaryny ketirýge orystan ásker surap damyl kórmeıdi. Orys Lepsiniń otrádyn kúsheıtti. Qarý-jaraq jetkizdirtti. Lepsi áskeriniń qolbasylyǵyn qashannan qazaq dalasyn jaýlaǵan joryqta ysylǵan Inýkalev degenge tapsyrdy, Inýkalevke osy kúngi Qapal bolysynyń jeri Qyzyl aǵash sýynyń saǵasynan úı salýǵa usynys boldy. Biraq otrád Qyzyl aǵash saǵasyna kúzge sheıin qazaq úılerin tiktirip az jatyp, osy kúngi Qapal qalasynyń ornyna keldi. Otrádqa tapsyrylǵan mindet — Kenesaryǵa túıisý, qalaıda Úısin ishinen Kenesary ústemdigin tazalaý boldy.
Qapalda Kenesaryǵa barlyq Úısin bolysynyń sultandary qosyldy. Bul ýaqytta Kenesary myń qolmen İleniń Balqashqa quıǵan jeri Qamaýda jatyr edi.
Inýkalev Kenesarynyń artyna túsip, áskermen Qaratal, Kóksýdy ótti. İleniń oń jaǵymen osy kúngi Kerbulaq basyp, orys áskeri Kenesary jatqan Qamaýǵa júrdi. Bul ýaqytta qys bolyp qalyp edi. Orys áskeri Qamaýdyń qalyń qamys, shurat-shuratyn kórgen soń, jer túrinen shoshyp, keıin qaıtty. Kenesary da orys áskerimen túıispeı, İleni ótip, Shýǵa tartty. Kenesarynyń qoly da aty aryp, tony tozyp, ishinen iritkige ushyraǵan edi. Sondyqtan Kenesary qolyndaǵy qolmen oryspen aıqasa almaıtyn boldy. Kenesarynyń bul qaıtysy orys áskerimen eń sońǵy mańaılasqany edi. Bul qaıtys Kenesarynyń orysqa qarsy tura almaıtyn álsiz ekendigin el kózine aıqyndaǵandaı boldy.
Kenesarynyń júdep-jadap, orysqa batpaı qaıtýyna qazaqpen jaý, qalsa Kenesarynyń dushpany qyrǵyz qýandy. Kenesaryny qýýǵa orys ókimeti nusqaýymen Úısin tóresi Áli, Ádilder qol jıdy. Buǵan qyrǵyzdar kisi jiberdi.
Qyrǵyzdardyń osy nıetin bilip Inýkalev qyrǵyzdyń Buǵy, Sarbaǵysh rýlarynyń manaptaryna hat jiberip, habar qyldy. Úısinge qosylyp Kenesaryny ustaýǵa tilek qyldy. Bul Inýkalev áskeri qaıtyp Qapal qystady.
Shý boıyna qaıtqan Kenesary artyna az ǵana Dýlatty ertip alyp qyrǵyzben jaýlasyp ketti. Óıtkeni orys aıtqanyna qol qoıǵan qyrǵyz qalaı qylsa da Kenesaryny muqatýǵa qam qyldy. Qyrǵyz — qazaq arasy neler uly dúbir soǵys boldy. Aıaǵynda 1847 jyly Sarbaǵyshtyń manaby Nıazbekuly Orman bastaǵan qyrǵyz ben qazaqtyń Alataý baýyryndaǵy soǵysynda (Toqpaqtyń tómengi jaǵy) Kenesary Naýryzbaımen qolǵa túsedi. Qazaqtyń bes myńdaı qoly Karasýdyń batpaǵyna qamalyp qyrǵyn tabady. (Bul týraly aıryqsha kitap óleń bar.) Kenesaryny barlyq qyrǵyz manaptarynyń jıylysy óltirmek bolady. Sonda Kenesary sóz alyp, orystyń túbinde qazaq, qyrǵyzǵa jaıly tımeıtindigin, óziniń qashannan qarsy qylyp júrgen qaıratynyń maqsatyn aıtyp kelip, qyrǵyzǵa Uly júzben ıyqtasyp orysqa qarsy turýǵa usynys qylady. Biraq qyrǵyz qulaqqa ilmeıdi. Kenesarynyń basyn syılap, qyrǵyz manaptary ózderiniń orysqa senimdi ekendigine kózin jetkizedi.
Kenesary qozǵalysy orysty orasan kútindirdi. Orynbor men Sibir jolyndaǵy qorǵandar jıi salyndy. Áskeri kúsheıtildi. Jetisýǵa ádeıi qonystanyp, irge tebý úshin orys kóshirildi. Bul orys — Sibirdiń kazak-orysy edi. Bulardan «kazachıı voısko» (ásker) jasaldy. Buǵan qazynadan jabdyq, jalýn berildi. 2 jastan joǵarǵy erkegi myltyq pen jalýn alýshy edi. Kazak-oryspen qatar Jetisýǵa óz eńbegimen kún kórmeıtin, ókimet járdemine súıengen kresándar da kóp keltirildi. Bular ishki Reseıde sharýashylyǵynan aırylǵan, úısiz, jersizder edi. Bular qazaqtyń eń ádemi qonysyndaǵy sýdy, jaıly jerge ókimet tarapynan ádeıi ornalastyryldy. Jetisýdaǵy Lepsi, Úsh aral, Úrjar, Sarqan, Tasbeket, Arasan, Qapal, Taldyqorǵan, Qoǵaly, İle, Almaty, Qaskeleń, Uzynaǵash sıaqty qalalardyń adamdary — kazak-orys pen álgi kresándar. Ana kresándar ornyqqan soń minez de, huqyq ta Sibir kazak-orysymen etenelesip ketti. Budan basqa Semeıden jerge eńbek sińiretin tatarlar kelip, osy kúngi Almaty qalasynyń qasyndaǵy «Noǵaı qalasy» boldy. 1846 jyldyń jeltoqsanynyń 5-inde bekigen jarlyq boıynsha Sibir bettep jer alyp kele jatqan áskerdiń jóni 9 okrýgke bólindi. 1846 jyly Qapal qorǵany salyndy. (Qapal — qazaqtyń «qopal» degeninen) Bul Sibirge qosyldy. Qorǵan kelesi jyly ádemi úlken qala bolyp, 9 okrýgtyń toǵysqan ortalyǵy boldy. Odan ary Uly júzdi bıleý úshin prıstav mekemesi ashyldy. Bul mekemeniń orny Qapal qalasy boldy. Qapal Aıagóz arqyly Semeımen tutasty. Jolda beketter jasaldy. Árbir stanısadaǵy kazak-orystar úı basy eki par at ustap, poshtanyń laýyn aıdaýshy edi.
Uly júzdiń orysqa qaraǵanyn bilgen Qoqan handyǵy 1848 jyly jazǵyturym qolastyndaǵy qypshaqtardan İlege úsh myń kisi ásker jiberdi. Qolbasy Aqqula degen adam edi. Aqqula İleniń sol jaǵyndaǵy Toıshybek qorǵanyna kelip, orysqa qaraǵan Dýlattardan alym surady. Uly júz sultany Aspandıaruly Úristemdi Qoqan qolastyna kirýge úndedi. Munyń habaryn Uly júzdiń prıstavy maıor Vrangel estip, orys áskerin İlege jetkizýge Shubaraǵashtan Qoqanǵa qarsy myqty qorǵan saldyrýǵa qam istedi. Bul ýaqytta Tashkente Buhardyń shabýyly bolyp, Aqqula alymyn da jınaı almastan qypshaqty alyp, asyǵys keıin qaıtty.
Keler jyly (1849 j.) İle boıyna qaıtyp kelip, Dýlattardan Qoqanǵa qaraısyń dep alym surady. Biraq Dýlattar «alym bere almaımyz» deıdi. Aqqula İleniń sol jaǵyna qystap shyqqan Dýlattardyń jylqysyn alyp, Toıshybek qorǵanyna apardy. Aqqula qorǵanda jatyp eldi Qoqanǵa qaratýǵa úndedi. Sultandarǵa hat jazyp, orys qolastynan shyǵýyn ótindi.
Bul hat Uly júz prıstavynyń qolyna tıip, ol 1850 jyly jazǵa salym Gýtkovskıı bastaǵan otrád jiberdi. Otrádtyń 50-i jaıaý soldat, 175-i atty kazak-orys bolyp, eki zeńbiregi bar edi. Bularǵa qashannan Qoqan uıasy — Toıshybek qorǵanyn talqandaý tabys qylyndy. Gýtkovskıı İleden ótip, Toıshybek qorǵanyna jaqyndady. Qorǵannyń tórt jaǵy 40 sarjadan bolyp... Qoqan áskeri bar edi. Túnde orysqa qaraǵan Dýlattardyń ózderi aınyp, orys áskerin qamaıdy. Orys qorǵandy ala almaı, atysa-atysa qashyp,
İleden keıin ótedi. Bul jaǵdaı Qoqan mereıin qazaq arasynda nedáýir kóterdi. Qypshaq pen qyrǵyz birigip orysqa qaraǵan Dýlatty shabady eken, Qapal qorǵanyn alady eken degen laqap elge taralyp ketedi. Sondyqtan Qoqan men orysqa jóndep silkisýge tıis boldy.
1851 jyldyń kókeginde Qapalǵa general-adútant Annenkov keldi. Keldi de İle boıyna otrád attandyrdy. Otrádtyń bastyǵy podpolkovnık Karbyshev boldy. Buǵan Toıshybek qorǵanyn talqandaý, Dýlat ishinen aınyp, Gýtkovskııge soqtyqqan qazaqtardy jazalaý, İleniń oń dalasynda orys ústemdigin kúsheıtý tapsyryldy.
Karbyshevtiń otrády Qapaldan 26-mamyrda shyqty. Buǵan qazaq basshy Sóktiń balasy Joshy men Ábileıis (Ábilpeıiz) Áli balasy tóreler (sultandar) boldy. Bul otrád Talǵar sýynyń İlege quıǵan jerinen ótkeli jatqanynda Alban tóresi Hakimbek balasy Nuraly men Sýannan Ibaq balasy Adamsart degender qolymen qosyldy.
Maýsymnyń 7-sinde Karbyshev Toıshybek qorǵanyna keldi. Qorǵanda jandy qarǵa joq edi. Myna áskerden Qoqan kisileri qaımyǵyp, Pishpek qorǵanyna qaıtyp ketken. Kelesi kúni Toıshybek qorǵanyn orys áskeri jermen-jeksen qyldy da, İleden qaıta ótip, orys áskeri İle boıynda tamyzǵa sheıin jatyp, keıin Qapalǵa qaıtty.
Bul qarsańda Qytaı men Orys ókimeti kelisim jasady. Bul 1851 jyly, 15-shilde. Shekara belgilendi. Saýda joly ashyldy. Saýdaǵa aıryqsha shart jasalyndy. Saýda joly Sháýeshekke Tarbaǵataı aýdanynda, Quljaǵa İle boıynda resmı túrde saýda qatynasy bolatyn boldy. Qulja men Sháýeshek qalasyna eki jaqtan konsýl qoıyldy.
Bul ýaqytta Qoqannyń qolynan kelgeni qolastyndaǵy qazaq, qyrǵyz ben orysqa qaraǵan qazaqty jaýlastyrý boldy. El arasy jaýgershilik boldy. Osyndaıdan teperish kórgen Nıazbek balasy Orman manap (Kenesaryny óltiretin) Uly júz prıstavyna orysqa qaraımyn dep járdem surady. Bul — 1853 jyl.
Orman usynysy qabyl alyndy. Bul endi qyrǵyzdyń orys bosaǵasyna alǵashqy bas suqqany.
1853 jyly shilde aıynda Qapalda Uly júz prıstavy maıor Peremyshelskıı qolastynda İleden óte joryq jasaýǵa ásker attandyryldy. Buǵan İleden ótken soń orysqa qaraǵanyna Ormannan ant alý, órdegi Buǵy qyrǵyzdardyń bedeldi manaby Baımurat balasy Borambaımen qatynas jasaý, qazaqtardyń kóshi-qon yńǵaıyn baqylap otyratyn, Qytaımen qatynasyn, jolyn baıqap otyratyn, Qyrǵyzdyń Qashqarmen qalaı qatynasatynyn, Qapalmen qatynas jasaýǵa qolaıly bolatyn, beket salatyn oryndardy sholyp kórý jáne İleniń dáıimi ótip turatyn ótkelin belgileý tapsyryldy.
Peremyshelskııdiń otrády Qapaldan shildeniń 2-sinde shyqty da, Túrgen sýynyń İlege quıǵan jerindegi «Ógiz ótkelge» shildeniń 15-inde keldi.Otrád arbasy, azyq-túligi, jaıaý-jalpysy, zeńbirekterimen óte almaı, úsh kún jatty. Topograf Sopev degen adam qasyna40 kisi alyp İleni tómen qýalap ótkel qarady. Bul Talǵardyń İlege quıǵan jerine kelip, osy kúngi İle kópiri salynǵan jerdi dáıimi ótkelge belgiledi. Úı saldy. Al Peremyshelskıı qalǵan otrádpen İleni órlep baryp, Esiktiń İlege quıǵan jerinen ótip, ol Esiktiń boıyna qystady. Talǵar, Almaty sýlarynyń saǵasyna qaraýyl saldy. Almaty, Talǵardyń saǵalarynan Dýlat qonysy bolǵandyqtan, sýly, shópti jáne aǵashtyń qalyńdyǵy úı salýǵa jeńildik beretindikten, udaıy qorǵan qala salýǵa uıǵaryldy. Úı salyndy.
Osy kúngi Almaty qalasynyń ornyna Peremyshelskııge Alban, Dýlattyń sultandary, adamdary keldi. Bulardan orys Qapaldan azyq-túlik, qarý-jaraq tartýǵa túıe surady. El túıe bermedi. Sondyqtan elden túıe alýǵa Gılahırın degen júzbasy bastatqan bir kóp otrád shyqty. Bul otrád Kúrti sýyn ótip baryp qolyna túsken qazaqtyń túıesin qyryp-joıyp aıdap, Esiktige bardy. Osydan soń-aq el jyǵasy túsip, orysqa óktem jany janshylyp qaldy. Orys ne alam dese qazaq bas tartpaı bere bastady.
Esiktini qystaǵan Peremyshelskıı qystaı Alban men qalmaq, qyrǵyz-qalmaq arasyndaǵy, Alban-Dýlat arasyndaǵy barymta, qundy bitirip, «tynyshtaýmen» shyqty. Jaz shyǵa bul otrád Esiktiden Almaty sýynyń saǵasyna kelip úı salyp, ornyǵa bastady.
1854 jyly qazaq dalasynyń ońtústik-shyǵys jaǵynda el bıleý tártibi ózgerdi. Semeı oblysy jasalyp, Syrt Aıagóz ben Qapal okrýgy buǵan kirdi. Aıagóz ben Qapal stanısalary okrýgtyq qala darajasyna kóterildi. Budan 2 jyl soń İleniń ońtústik jaǵynda Uly júzdi bıleıtin Alataý okrýgy jasaldy.
Ystyqkól aımaǵyn qyrǵyzdyń eki úlken rýy mekendep júrýshi edi. Munyń biri — Buǵy, manaby Baımuratuly Borambaı. Buǵy Qytaı qolastynda sanalatyn. Endi biri — kóldiń batys jaǵynda júretin Sarbaǵysh rýy. Manaby — Nıazbekuly Orman. Bul rý — Qoqan qolastynda sanalatyn.
Polkovnık Peremyshelskııge tapsyrylǵan jumys oryndalmady. Orysqa qaraýǵa Ormanǵa ant ishkizý jumysy júzege aspady. Bul ýaqytta Qoqan da qarap jatpaı Pishpek, Toqpaqtyń qorǵanyndaǵy otrádty áskermen kúsheıtti. Orman manaptyń basyn qaıyryp aldy. Sondyqtan orysty jaıqap İle dalasynda kóship júretin Sarbaǵysh rýy kaıta kóship, óz qonysy Shýǵa bardy. 1855 jyly jaz Qoqan qolynyń Almaty ústine attanǵan qaraýylyna Orman basshy bolady. Sarbaǵysh pen Buǵynyń arasynda ejelden rý jaýlyǵy bolatyn. Qoqannyń qoltyqtaýyna senip, Orman manap Buǵynyń manaby — Borambaıdyń aýylyna tıedi. Aýylǵa tıgen Ormannyń aınalasyn Buǵylar qamap qalady. Bul janjal Shaty sýynyn boıynda bolǵan at baýyrynan qan aqqan qyrǵyn soǵys bolady. Aıaǵynda Orman Borambaıdyń nemeresi Qylyshtyń qolynan óledi. Qylysh batyr — óziniń batyrlyq, qanisherligimen «Ystyqkóldiń jolbarysy» atanǵan edi.
Orman ólimi Sarbaǵysh rýyna Buǵymen orasan eshti qan kegin qozǵady. Sarbaǵysh Qoqannan qol alyp súıenip Buǵyny shappaq boldy.
Endi Buǵy óz kúshine de senbeı, Qytaıǵa da qol artpaı, týradan týra Uly júzdiń prıstavyna habar qylyp, «aq patshanyń» qoltyǵyna kirýdi usynys etti. Peremyshelskıı bul habardy joǵarǵy ulyqqa bildirmek bolyp, Semeı men Ombydan bir habar bolǵansha Buǵy qyrǵyzynyń jerin kórýge horýnjıı Loshevti 40 kazak-oryspen shyǵardy.
9-qyrkúıekte Almaty qorǵanynan shyqqan Loshev İle Alataýynyń teriskeı baýyrymen órleı júrip, Sharyndy ótip, Kegen sýyna bardy. Odan Qarqarany basyp, Santasty asyp, Ystyqkólge bardy. Onda osy kúngi Túptiń (sý) ólkesi Buǵynyń mekeni eken. Orystar osy jerde lagermen bir jumadaı jatyp, Toraıǵyr taýyn basa, Shelek sýynan ótip, 6-qazanda Almaty qaıtty.
Qoqan handyǵy orysqa qarsy Sarbaǵysh qyrǵyzynyń qoltyǵyna sý búrikti. Qyrǵyz-qazaq taǵy barymtalasty. Sarbaǵyshtan Bólekbaı degen atanyń balasy 1855 jyldyń 12-qazan túninde Almaty attanyp kelip, 213 jylqysyn tıep áketedi. Buǵan Almatydan Shaıtanov qolastynda otrád shyǵady. Otrádqa qazaqtan 250 jigitimen Jaınaq qosylady. Bular Qordaı taýynyń batys-tústik jaǵynda Bólekbaıdy tabady da, urys bolady. Orys qyrǵyzdy jeńip, talap ketedi.
Sarbaǵysh Buǵydan kek alýǵa attanady. 1856 jyldyń mamyr aıynda ólgen Orman manaptyń balasy Úmbetáli qalyń qolmen Buǵyny shabady. Buǵy Ystyqkól mańyndaǵy qonysynan úrkip, Tekes ótip, İleniń basyna ketedi. Sol jerden Almatydaǵy Peremyshelskııge orysqa qaraımyz dep, qorǵaýyna alýdy suraıdy. Bul tilek qabyl alynyp, Uly júzdiń prıstavynyń mindetin ýaqytsha atqarýshy polkovnık Homentovskıı bastatqan ásker Buǵyǵa shyǵady.
Sol kezdegi Qoqanǵa súıengen Buǵy qyrǵyzdarynyń arasyndaǵy shataq týraly Homentovskııge Buǵylardyń jazǵan mynadaı aryzy bar. (Aryz qyrǵyz tilinde jazylǵan. Mańyzyn saqtap qazaqshaladym. Qoljazbasy Jetisýdyń arhıvinde saqtaýly. — İ.J.).
«Uly júz úısinniń qazaǵyn,
Buǵy qyrǵyzyn bıleýshi
ulyq mansapty brıgadanyń komandıri
polkovnık Homentovskııge!
Sarbaǵyshpen bolǵan ýaqıǵalarymyzdan Buǵy qyrǵyzynyń manaby podpolkovnık Boranbaı Bekmuratulynan, manap Murataly Pirnazarulynan, manap kapıtan Sheralyulynan.
Osy 1855 jylda, qazannyń 23-inde Sarbaǵyshpen aramyz birneshe kúnnen bitise almaı tur edi. Ózimizdiń jýastyǵymyzdan elshi jiberip, «tabysalyq» degen soń nanyp ek, bizdi aldady. Orman batyrdyń qunyna myń jylqy, júz qyzdy atqa mindirip ber. Ol qyzdardyń bastyǵy Boranbaıdyń, Muratalynyń, Qaıshybektiń qyzy bolsyn, — dedi. Sóıtip bitimi joq sózben bizdi aıadapty jáne bizdiń Nádirbek degenimiz senderde tur, sony úıimen qaıtaryp ber, — depti. Ózderi qyrǵyzdyń ár jerinen qol jınap, sol qoldy tosyp turǵan eken. Qoly jınalǵan soń bizdi sáskede kóp kisimen kelip shapty. Qudaı olarǵa dec berip, bizdi úrkitti. Kóp mal talap aldy. Qoıdan qyryq myń qoı ketti. Túıe myńnan artyq. Sıyr, ógiz de osyndaı, myń jarym bar, Jylqy tegis ketti. Tórt-bes myń úı bar edi, tigýli kúıinde jaý qolynda otyryp qaldy. Qolǵa túsken qatyn-bala eki júzdeı. Qyryq bes kisi óldi. Erkekten kóp kisi qolǵa tústi. Ólgenniń ishinde eki manabymyz bar. Biri meniń inim, biri Qaıshybektiń aǵasynyń balasy. Ekeýi de Ormanǵa tatyrlyq edi. Qudanyń taǵdyry ǵoı. Qudaı biledi. Bul shabynda bizden qatty shabylǵan el bolmas. Aldymen sorly meni júndedi. Ólgen báıbishem qolyndaǵy tórt jasar balasymen óldi. Jáne de beline baılaǵan úsh...(tanylmady) jáne de toǵyz jabysy at-tonymen jáne túıe artqan barsha aspaptary, patshadan berilgen barsha sarpaılarymyz, qylyshymyz, mórlerimiz jáne sol sıaqty Qytaıdyń jań-juńynan kelgen saýǵalarymyz, barsha úı aspaptarymyz jáne de balalarymyz ben ózimizge qaraǵan 2000-daı qoıymyz ketti jáne de túıeden elý túıe ketti. Tórt-aq túıemiz qaldy. Sıyrdan, ógizden bir tuıaq qalmady. Alla taǵala qaıyrly qylsyn. Bizden soń Murataly jaman shabyldy. Eshnársesi qalmady. Jylqysynan bólek bir kelini qolǵa túsip ketti, Qyrǵyz Jantaı batyrdyń qyzy edi. Aıtshalar (?) Jantaı batyrdyń qyzyn myń qoı berip satyp alǵan. Qaıshybek batyr Sarbaǵyshtan aman shyǵyp, shapqan kúni-aq toqtamastan tún qatyp Albanǵa qarap ketken eken, oǵan Alban qazaǵy qarsy shyǵyp, aýylyn shaýyp, malyn talap, úlesip alypty. Bir qatyn, bir bala ólipti. Bul habardy estip, biz Albanǵa barýǵa qorqyp, toqtasyp edik. On bes kún ótken soń prıstav hazretlerinen hat aldyq. Kólden qoryqpańyzdar, Qarqaraǵa, Tekeske taman kelińder. Alban alǵandaryńyzdy qudaı buıyrsa jaz shyqqan soń tóletip alyp beremiz, — depti. Sonan soń Tekeske kóship keldik.
Endi hazretlerimizden ótinemiz: aı júredi, járdemińizben raqym qyp Sarbaǵyshtan bizdiń kegimizdi, malymyzdy alyp berip, bizderge birer kishkene qorǵansha saldyryp, biraz ǵana kisi qoısańyz. Hazretlerińizdiń tymaǵynyń tóbesin kórgen soń Sarbaǵysh qorqyp, jaqyn kelmes edi. Qyryq bes orysyńyz kelip edi. Ony Sarbaǵysh estip, kelýge baspap edi. Horýnjıı hazretler, attaryńyzdy qaıyryp, munda qalyńyz, ózderimiz at berip, tamaǵyńyzdy kóteremiz dep edik, prıstav tez qaıt dep jatyr dep bolmaı toqtamady. Qaıtyp ketti. Qaıyrly bolsyn! Alla taǵalaǵa tapsyrdyq. «Ólgen soń táýbe joq» deıdi. Hazretlerińiz... nala qylamyz. «Záıtáýá ámráýáqbálá» dep qatamyzdy ǵafý etesiz. Jamandyq jasyrylmaıdy ǵoı. Sarbaǵyshtan ólgender de eki júzden asyp ketti. Manaptary da qolǵa túsken. Úsh manap balasy. Manap balalarynyń ólgeni jıyrmadaı. Bizdiń... esir almady; óltire berdi. Sarbaǵyshty Shuǵa túsip ketti dep esitemiz. Sarbaǵyshpen kelgen sarttan eki kisi óldi. Biri byltyr zeketshi bolyp, zeket jıa kelip edi. Tomalaq qoja degen edi. Olardyń nege kelgenderi málim bolmady. Qaıyr, Alla taǵalaǵa tapsyrdyq. Ulyq patshadan ómirimiz barynsha járdem tileımiz. Erte-kesh duǵamyz «záıtá ýá ámrá ýáqbálá» dep, duǵagóılerińiz, paqyrlaryńyz izgilik tilep jazarǵa ıorǵýshy Buǵy taıpasy manap polkovnık Boranbaı Bekmuratuly, móri bolmady.
Manap Murataly bı Pirnazaruly,
Manap kapıtan Qaıshybek Sheralyuly (móri basylǵan).
Manaptardyń suraýymen jazdym. Batyrqan Faızolla
Inkaev (Delo po opısú №15. Sózdiń mańyzy saqtalyp,
túzimi ózgertildi. Tynys belgileri meniki — I. J.).
Buǵan qosymsha retinde Tezek tóreniń Peremyshelskııge myna jazǵan aryzyn keltirem: Delo po opısú № 15. Bým. 25. «Po rasprám dıkokamennyh rodov Býgý s Sarbashamı v 1855 — 1858 g.g.»
«Uly júz Úısin, Alban, Sýan,
Dýlat, Jalaıyr, qyrǵyz-qazaq
quzyryndaǵy podpolkovnık prıstav
Peremyshelskıı hazretlerine!
Uly júz Alban, Sýan elin
bılep turǵan aǵa sultan
Tezek Táráliulynan.
Aıtylmysh Sizdiń jazǵan hatyńyzdy aldyq. Qyrkúıektiń 9-kúninde, nómiri — 529. Qyrǵyz Qaıshybek týrasynda bizge jazǵan ekensiz. Bizdiń qolastyńyzdaǵy albanǵa qyryq qazaq- orys shyǵarǵan ekensiz. Endi men Sizdiń huzyrlaryńyzǵa aǵlam qylamyn. Siz Uly júz Úısin, Sýan, qyrǵyz-qazaqtardyń prıstav podpolkovnıgisiz. Men buryn ózimdi Alban-Sýan degen elge aǵa sultan dep bilýshi edim. Búginde qyrǵyz Qaıshybek pe, já noǵaı Faızollama? Sizdiń quzyrlaryńyzǵa aryzymyz mynaý: bizdiń Alban degen eldegi qyrǵyz Qaıshybektiń malyn alyp ber degen ekensiz. Búginde ózim bek aýrýmyn. Bizdiń Alban degen elde Qaıshybektiń maly bolsa, bitirip alyp bergenińiz bek jaqsy bolar edi. Sizge maqul — bizge maqul. Endi búginde ózim eshqaıda shyǵa almaımyn. Ózimniń ornyma inim Seraly tóreni jiberem. Bizge tıetin jolýn aqshany inimizge berersiz.
Uly júz Úısin, Alban, Sýan elin
bılep turǵan aǵa sultan
Tezek Tóráliuly mórim bastym (mári).
1855 jyl. Qazannyń biri».
Homentovskııdiń otrády burynǵy Loshevtiń júrgen jerimen Ystyqkól kelip, Túpten Buǵyny shabady. Almaty áskeriniń bul jaqqa ketkenin bilip turǵan Sarbaǵyshtar attanyp, İlege sheıin baryp, Dýlatty shabady. İle boıynda Qapaldan kele jatqan orystyń júgin talaıdy.
Osy habarmen Buǵylarda júrgen Homentovskıı Almatyǵa qaıtyp, asyǵys rette áskerdi jaýyp, Sarbaǵyshqa attanady. Buǵan Uly júzden kóp qazaq kómek eredi. Ásker Qastek asýyn asyp kelip, Toqpaqtyń ór jaǵynda beıqam jatqan Sarbaǵyshqa soqtyǵyp, Sarbaǵysh úrkedi. Qaraq- uryq qalyń maldy orys áskeri Qastek asýynyń órine tyrmysqan jerde taýdyń, tastyń arasynan qyrǵyz qaptap áskerge tıedi. Qolma-qol astynan alady. Tútini tútegen qyrǵyn soǵys bolady. Orystar oqtyń kúshimen maldy tastap, kún batqansha jaıaýlap asýdan asady. Orystan 8 kisi ólip, otyzdaıy jaradar bolady. Qyrǵyzdyń qyrylǵany júzge tartady. Sol kúni túnde atysyp, Homentovskıı qalǵan áskerimen Almatyǵa keledi.
Homentovskıı áskeri ketisimen Sarbaǵyshtan saqtanyp, Buǵylar İstyqkólden taıqap, Santas asyp, Syrtqa, Tekeske ketedi. Sarbaǵysh İstyqkóldegi Buǵy qonysyna basa qonady. Buǵylar taý-tasqa qamalyp, jutaıtyn bolady. Bul 1856-57 jyldyń qysy. Almatydaǵy orystan Buǵylar taǵy kómek suraıdy. Buǵylardyń bul tilegimen Almatydan P.P.Semenov bastaǵan otrád taǵy shyǵady. Munymen birge Sarbaǵysh pen Buǵynyń arasyna kirip, tatýlastyrýǵa Uly júzdiń sultany Tezek tóre Tóráli balasy 800 kisisimen júredi.
Semenovtyń otrády Ystyqkólge kelgende Sarbaǵysh úrkip, Buǵynyń qonysy túgil, burynǵy ózderiniń órisi — kóldiń tústik jaǵasyn da bosatty. Bul úrikkende Sarbaǵysh eki bólinip, biri Toqpaqqa qaraı Shý boıyna Qoqan qorǵanyna tartty. Bir bólegi Teriskeı Alataýdy asa Naryn sýynyń basyna baryp, Naryn qorǵanyndaǵy Qoqannyń qorǵaýyna saıalady.
Sarbaǵyshtyń jer bosatqanyn paıdalanyp, Semenov Zaýken asýyn asyp, Narynnyń basy shyǵatyn Syrt degen jerge bardy. Odan Buǵynyń qystaýyna kelip, Buǵy men Sarbaǵyshty tatýlastyrýdyń sózine kiristi. Eki jaǵy bitip, barymtalaryn qaıtarysyp, baılaǵan kisilerin bosatysty.
Buǵy tynyshtalǵan soń Semenov3 bilim retteý jónimen Tán-SHannyń kúnshyǵys salasyn aralap, İleniń basyn kese ótip, Tekesti kókteı Ystyqkólge oralyp kelýge nıet qyldy. Biraq bul ýaqytta burynnan qazaqpen barymtaly Buǵylar Tezekti baılap alǵan daqpyrtymen oıǵa alǵan jerden orala almaı, Semenov qaıtyp kelip Tezekti bosatty.Pishpektegi Qoqan qolynyń bastyǵy Atabekten Bek tóreni bosatý týraly sóıles qyldy. Atabek Bekeni (Bek tóreni) bosatpady. Otrád Qordaımen asyp, qaıta Almaty keldi.
Atabek Sarbaǵyshty orysqa, orysqa qaraǵan qazaq- qyrǵyzǵa qaıraýmen esh qanaǵattanbaı, Uly júz ben Buǵynyń adamdaryna Barǵyz qosylyp, orysty qýalyq dep hat jazdy. Osyny estip Kolpakovskıı Qoqanǵa qarsy qalaıda qapy qımyldyń kerektigin uǵyndyryp, joǵarǵy ókimetinen tilek qyldy. Ókimet Kolpakovskııdiń usynysyn ábden qoldap, kúsh jıyp, Qoqannyń Toqpaq, Pishpek qorǵandaryna soqtyǵýdy Orynbor jaqtaǵy orys joryǵy Túrkistanǵa jaqyndaǵansha 1861 jylǵa sheıin toqtata turýdy maquldady.
1859 jyly shilde aıynda Ombydan general Gasfort Almaty kelip, Toqpaq, Pishpek qorǵanyna attanatyn joryqqa jospar jasady. Uzynaǵash, Qastek qorǵandary kúsheıtildi. Biraq Qastek qorǵanyna, qazaqqa shabýylyn Sarbaǵysh toqtatpady. 8-9 qazan túninde Sarbaǵyshtar toqtaýsyz eki kún Qastek qorǵanyn qamap jatyp, otrád aty jaıylatyn Qastek taýynyń shópti jerinin bárin órtep jiberdi. General Gasfort Jetisýda osyndaı jaǵdaıdyń bar ekenin kózimen kórgen soń Peterbýrgtegi úkimet jarlyǵyna qaramaı-aq jergilikti qarajat kúshimen Qoqanǵa qarsy qımyl qylýǵa qam qyldy.
* * *
Mine, Jetisýda Alataý okrýgy bastyǵy jáne Uly júzdiń prıstavy bolýǵa G.A.Kolpakovskıı kelgendegi jaǵdaı osy edi. Bul — 1858 jyly.
G.A.Kolpakovskıı Ombyda turǵan general Gasforttyń eń myqty, senimdi adamy edi. Kolpakovskııdiń usynysymen Gasfort I Nıkolaı men II Aleksandrden Jetisýǵa Sibirden ǵana emes, ishki Reseıdiń barlyq gýbernıalarynan kresándar kóshirýge jáne Qashqardan, Orta Azıadan kelgen, keletin soldattardy Jetisýǵa qala halqy qylyp jerge ıe qylýǵa, orysqa qaratýǵa ruqsat surady. Buǵan ulyqsat alyndy. Almatyǵa kelgen sarttar otyrǵyzylyp, orysqa baǵyndy. Qaskeleń, Uzynaǵashtarǵa úı salynyp, adam otyrǵyzyldy.
İle dalasynda orystyń úı salyp, ornyǵa bastaýy Qoqandy mazasyzdandyrdy. Qoqan handyǵy Sarbaǵysh qyrǵyzynyń arasyna orysqa qarsy úndeý júrgizdi. Sarbaǵysh orysqa qarap turǵan Buǵy qyrǵyzymen, Uly júzdiń qazaǵymen damylsyz barymtalasyp turdy. Buǵy men Dýlat Sarbaǵysh shabynynan úlken tynyshsyzdandy. Bul ýaqytta Qastek asýynyń ishine Qastek qorǵany salyndy. Azyq- túligimen orys áskeri sonda jatty. So jyldyń 27-mamyrynda qyrǵyzdan 500-deı kisi attanyp kelip Sýyqtóbedegi Dýlattardy shaýyp ketti. Artynan barǵan orys áskerine Sarbaǵysh qyrǵyzdary soqtyǵyp, otrádty bastap júrgen Uly júzdiń Bek tóresin qolǵa túsirip alady. Bul otrádty bastaǵan shtabs-kapıtan N.N.Ýıýkov degen orys edi.
3-4 shildede Shómish (jerdiń aty) jonynda Ýıýkov otrády Sarbaǵyshtarmen eki ret qolma-qol soǵysyp, aıaǵynda qyrǵyzdardy qýdy. Orys shildeniń 10-ynda Pishpekke taıaý bardy. Úı saldy... Jeltoqsanda Buǵy qyrǵyzdarynyń ishine kelip, Záýke sýynyń (boıyna) qorǵan salýǵa, qyrǵyzdan alym alýǵa júrgen Qoqan adamdaryn qýdy. Bul otrádtyń bastyǵy Jerebetev degen edi.
1860 jyldyń mamyr aıynda Qastek qorǵany arqyly Sarbaǵyshqa soqtyǵýǵa áskerbasy Shaıtanov bastaǵan bir bólek ásker Qastekke keldi. Buǵyny aralap, Ystyqkóldi aınalyp, joǵary aıtylǵan Jerebetevtiń otrády qosyldy, Kótimaldyny orap qaıtqan Benúkov taǵy qosyldy. Osy qosylǵan otrádtar Shýdyń basyn basyp, Qoshqar, Jýanaryq aýdandaryn aralap, qaıta Qastek keldi. Bul júris Buǵyny orysqa ábden qaratty. Eldiń qonysyn kórip, elmen tanysyp — orys áskeri buqaranyń kóńilin shaıyp shyqty. Otrádtarǵa bastyq bolyp, eldi aralatyp, orysqa qaratýǵa sebep bolǵan Qaıshybek Sheraly balasy degen manapqa maıorlyq shen berilip, aǵa manaptyqqa bekitildi. Qoqan handyǵyna jasalatyn joryqqa Sımerman degen bas boldy. Oǵan toqtaýsyz Pishpek pen Toqpaq qorǵanyn alýǵa tabys qylyndy. Kolpakovskıı jaý-jaraqpen Qastek qorǵanyn kúsheıtýge Almatydan keldi.
Kolpakovskııge saýdagerler arqyly Pishpekke Úristembek degen bireýdiń qalyń qolmen Qoqannan kelýinen, jaqynda taǵy Namanǵan jaqtan qol kele jatqandyǵy habarlandy. Bul ýaqytta İle beketine Dýlattar taǵy shabýyl jasady. Biraq jarty vzvod (10 shaqty) soldat kúshimen beket talaýdan aman qaldy. Qoqan áskerimen «Jıren aıǵyr» degen jerde túıisken Sımerman áskeri jeńip, Almatyǵa qaıtyp keldi. Kelip bir aı demalyp, Toqpaq, Pishpek qorǵanyn alýǵa qaıta attandy. Onda 3 otrád: 6 vzvod jaıaý, 6 vzvod atty qazaq-orys edi.
22-tamyzda Qastekke barlyq ásker, jabdyq jınaldy. 23-tamyzda orystyń áskeri eki bólinip, jaıaýlar osy kúngi Qasqaraý jaılaýy — Qordaıdyń shyǵys jaǵymen, atty kazak-orys Qastektiń asýymen asty. 2b-tamyzda bul eki otrád sý jaǵasynda toǵysyp, ózennen ótip, Toqpaqty qamap, «Zógerek» atty Toqpaq qorǵanynda 70-teı ǵana Qoqan áskeri bar eken, bulardy qoıa berip, qorǵandy (kreposty) talqandady.
Tamyzdyń 28-inde Sımerman otrádyna 100 kisimen Kolpakovskıı, 150 jigitimen Tezek tóre qosyldy. 29-tamyzda orys áskeri Pishpekke kelip, qorǵandy bosat dep usynys qyldy. Bul usynys Qoqan qoly tarapynan qabyl alynbady. 31-tamyzdan bastap, qyrkúıektiń 4-ine sheıin Pishpek qamalyp, zeńbirektiń astyna alyndy. 4-qyrkúıektiń keshine eki kisi elshi kelip sóılesip, Pishpek qorǵany orysqa berildi. Qorǵandaǵy 627 adam Qoqan otrády bosatylyp, qorǵan jermen-jeksen qylyndy. Eki jaqtan da adam ólip, jaralandy. Sarttan ólgen — 20, jaraly — 50, orystan bir kisi ólip, úsh kisi jaralandy. Pishpekti talqandap alyp bolǵan soń Almatyǵa kelip, orys áskeri taratylyp, podpolkovnık Sımerman Qoqan aptyǵyn bastym dep, az áskermen Kolpakovskııdi Jetisýda qaldyrdy da, keıin qaıtyp ketti.
Orystar Qoqan qolynyń qorǵanyn talqandap qaıtqan soń endi Almatyda jasanǵandyqty qoıyp, jaıbaraqat jata berdi. Otrádtyń aldy Ombyǵa, Qapalǵa qaıtty. Qalǵany tynyshtyqpen qystaýǵa úı salýǵa kiristi.
(Qoljazba arab qarpinde. QR Ortalyq meshekettik arhıvi: Qor - R-1368; Tizbe - 1; İs - 51).
You Might Also Like
