InfoHub Logo

...Baýbek, shyn maǵynasynda áli tolysyp ta úlgermegen balaýsa Baýbek. Qurbylary ony «qyz jigit» dep ázildeıtin-di. Biraq ta Baýbek boıynda qyz náziktigi de, sylbyr uıańdyq ta emes, mádenıetti jasqa laıyq tabıǵı bıazylyq, tabıǵı ádeptilik bolatyn. Bet pishininde de úlpildek sulýlyq emes, jigerli jigit súıkimdiligi bardy. Ras, ol tabıǵı ádeptilikten aspaı, árqashan kúlip qana turatyn. Daraqy jandardaı ersi qarqyldamaı, bıazy ǵana kúlimdeıtin. Kúlgen sátte, jańylmasam, oń betinde oımaqtaı shuqyr paıda bolatyn. Bárimiz de qyzyǵa qaraıtynbyz. Baýbek qyz balasha qyzaryp, betindegi shuqyrdy alaqanymen jaba qoıatyn. Ettileý erinderi arasynan kirshiksiz iri tisterin túgel kórsetip, daýystap kúletin sátterin óte sırek kezdestiretinbiz.

Bet boıaýy qońyrqaı bolǵandyqtan ba, onyń marjan tisinde naýryzdyń aqsha qaryndaı erekshe bir shańqandyq bar edi. Kúlki áýeni de kúmis sybdyryna uqsasty.

1939 jyldyń jaz aılary bolsa kerek. Syndarly kelgen jas jigit kabınetke kirdi de, esik aldynda bógelip qaldy. «Iá, inishek, beri kel. Qandaı sharýa?». Jigit bıazy ǵana jymıyp, qolyndaǵy qaǵazyn usyndy... «Baýbek Bulqysh ulynan... Meni is basqarýshylyq kyzmetine alsańyz eken...» Aryzyn oryssha, óte saýatty jazypty. Joldary da túp-túzý, áripteri de marjandaı tizilgen, ádemi - aq. Bul jumysty basqaratyn adamdy ótken aptada ornynan bosatqanbyz. Qyzmetker kerek ekeni de ras. Degenmen de oılanyp qaldym. Qazaqtyń saýatty jastary bul jumysqa úıir bolmaıtyn. Olar redaktorlyq, ne korektorlyqty qalaıtyn. Al mynaý is basqaramyn deıdi. Álde qazaqsha oqymady ma eken? «Qaraǵym, qazaqsha saýattymysyń?» Jigit taǵy da jymıdy... «Shúkir, oqyp jazarlyǵym bar..» Aryzyn keri ysyrdym. «Múmkin, kishi redaktorlyq ne korektorlyqqa dep kaıta jazarsyń? Mynaý bir berekesizdeý jumys...» Jigit basyn shaıqady. «Joq, aǵa, maǵan ázirge osy da jetedi. Analar qolymnan kelmes, úlken tájirıbe kerek shyǵar». Qarsylyq etpedim.

Aptalar, aılar óte berdi. Balǵyn jigit óziniń uqyptylyǵyn ańǵartty. Onyń boıynda jas shamasyna ták jeńildik joq tárizdi. Únemi bir úlken oı, úlken tolǵanys ústinde júretindeı. Tomaǵa kezderiniń moıyl qarashyqtaryn bir núktege qadaǵan kúıi únsiz oıǵa shomǵan sátterin de jıi baıqaımyn. Mazasyz jumystan qoly bosasa bolǵany jýrnal, kitap betterine úńiledi. Kóz almaı, kóp oqıdy. Bizdiń kitaphanamyz baı bolatyn. Sondaǵy eń jaqsy kitaptardy árqashan is júrgizýshiniń aldynan kóremin...

Oqýlyqtardy tez shyǵarý sharalaryna baılanysty ár kún erteńgi saǵat segizden baspahanalardy aralap, baspaǵa on eki - birler shamasynda oralatynbyz. Baýbekti taǵy da sol óz ornynda kezdestirdim. Stol shetinde bir stakan qaımaq, aldyna áldeneńdeı qalyń tom. Bul onyń baıyrǵy ádeti. Ózgeler biri tamaqtanyp, biri bılárdtyń sharlaryn ersili -qarsyly qýalap, shýyldaǵan sátte Baýbek stakan toly qaımaǵyn aldyna qoıyp, tomdarmen ǵana syrlasatyn-dy. Búgin de sol. Aldynda qalyń kitap. Bir sát kitapqa úńiledi de, endi birde aldyndaǵy qaǵazǵa áldeneni jazady da, qaıtadan syzady. Sodan keıin zeıindi qarashyqtaryn uzyn kirpikterimen jaba túsip, joǵary qaraıdy. Taǵy da kitapqa úńiledi, taǵy da jazady, taǵy da syzady. Taǵy da buryshqa qaraıdy. Áıteýir bir qınala oılanǵan, qınala izdengen adamnyń qubylysy. Kabınet kiltin Baýbekke berip ketetinmin. Oıyn buzbaý úshin biraz bógelip qaldym da, jaqyn kelip kitap betine kez qıyǵyn jiberdim. Shıllerdiń «Qaraqshylarynan» Amalıa jyryn aýdaryp otyrǵan tárizdi: «Balǵyn, ásem perishtedeı meıirban», — dep jazypty da, talaı sózderin ústinen ózgertipti.

Jurt dýyldasyp, túski tynystan orala bastaǵan. Demek, Baýbekke endi maza joq. Sondyqtan da oıyn bólýge týra keldi. «Qaraǵym, nemene, aýdaryp otyrmysyń?» Baýbek, beıne bir qylmys jasap alǵan adamdaı selk etip, qaǵazdaryn jınastyryp, ornynan kóterile berdi. «Joq, aǵa, maǵan uly nemis boı bere me?»

Kabınetke ilestire kirdim. «Káne, otyr. Oqyshy, men tyńdaıyn. Anaý bir kúni Geteden bir nárse aýdaryp otyrǵan tárizdi ediń, búgin Shıllermen syrlasypsyń...» Baýbek maǵan qoıyn dápterin usyndy. «Ras, aǵa, aýdarma emes, kóshirme... Men uly adamdardyń ǵajap pikirlerin, keıipkerleriniń ózime eser etken dıalogtaryn kóshire júremin. Olardan kórkemdik oılaý júıelerin, sezim ólshemderin, romantıkalyq pafostardy, psıhologıalyq qubylystardy úırenýge tyrysamyn...» Dápterdi ashyp kerdim. Uly adamdardyń árqaısysynan da maǵynaly oılar, kórkem sýret úlgileri kóshirilipti. Biri oryssha, biri qazaqsha jazylǵan. Keıde qysqa - qysqa aforızmder de kezdesedi. Biraz qarastyrǵannan keıin dápterin ózine qaıtardym. «Jigitsiń, inim, mynaýyń bir ózgelerge de úlgi eken. Biraq, qazaq ádebıetin oqymaısyń - aý deımin, á?» Jigit renjip qaldy. «Nege, aǵa, týǵan ádebıetimizdi oqymasaq qazaqtyǵymyz qansha?.. Olardan alǵan úlgiler ezge dápterde... Ras, bizdiń ádebıetimiz áli kenje ǵoı. Sanaýly adamdardyń, ǵana shyǵarmalarynan bolmasa, oı sulýlyǵy, sezim móldirligi, romantıkalyq bıik pafostar kóp kezdese de bermeıdi. Birqatary tym qarapaıym. Tipti aýyzeki áńgimeler dárejesinde ǵana...»

Biz jalpy ádebıet, ásirese qazaq ádebıeti tóńireginde uzaq sóılestik. Meniń aldymda qazir qarapaıym is júrgizýshi ǵana emes, tipti ádebıettiń qatardaǵy oqyrmany ǵana emes, ádebıetimizdiń búgingisi men keleshegi tóńireginde qatty tolǵanatyn, mazasyz oılanatyn úlken parasat ıesi otyrǵandaı. Baýbek óziniń qońyr daýsymen irkilmeı, erkin sóıleıdi. Bardy joqqa shyǵaryp, solaqaılyq ta ańǵartpaıdy. Ár sózinen kóp oqyǵandyǵy baıqalady. Onyń oılaý júıelerinde erekshe bir sulýlyq, seziminde móldirlik, armandarynda bıiktik bar. Bir sát ádebıetimizdiń sol tustaǵy iri qalamgerleriniń týyndylary tóńireginde sóz qozǵalsa, endi bir sát qazaq ádebıetine óziniń kóktem samalyndaı jańa tynysymen kelgen Sattar marqumnyń tym erte qazalanǵandyǵyna qatty qaıǵyratyndyǵyn aıtady. Baýbek asyqpaı bappen sóıleıdi. Men uıyp tyńdaımyn, qyzyǵyp tyńdaımyn.

Álden keıin Baýbek saǵatyna qarady da, ornynan kóterilýge yńǵaılandy. «Túý, sizdiń kóp ýaqytyńyzdy aldym – aý...» Iyǵyna qolymdy qoıyp, qaıtadan otyrǵyzdym. «Asyqpa... Al óziń ne jazyp júrsin?» Baýbek áldenege yńǵaısyzdana bastady «Joq, aǵa, men ádebıettiń oqyrmanymyn ǵana....» Árıne, sengenim joq. Arada birer aı ótpeı mashına búrosynda kólemdi qoljazbany kezdestirdim. Syrtyna avtory qoıylmaǵan. On bir býynmen jazylǵan úlken dastan. Jańylmasam «Qarataý uly» dep atalǵan. Túp nusqada Baýbektiń óz qoly, marjandaı tizilgen óz áripteri. Kóterip ákelip aldyna qoıdym. «Áı, inim, meni aldaǵan ekensiń ǵoı. Jazbaıtynyń qaıda?» Baýbek qysylyp qaldy. «Aǵa, keshirińiz bul ázirge úırený ǵana. Shákirttik áýesqoılyq qana». Eń bolmasa birer bólimin oqyr dep úmittengen edim, joq, Baýbek qoljazbany stol tartpasyna tyqty. «Aǵa, uıaltpańyzshy meni... Ótinemin... Ýaqyt ótkizýińizge turmaıdy...» Qınamadym. Taǵy birde mashına búrosyndaǵylar shatastyryp, Baýbektiń bir qysqa áńgimesin meniń qoljazbama qosyp ákelgen eken. Shaqyryp alyp qolyna berdim. «Endi áńgime jazatyn bolǵan ekensiń. Quttyqtaımyn, inim... Oqyshy, tyńdaıyq...» Baýbek taǵy da kúreńite túsip, basyn shaıqady «Joq, aǵasy... Aldymen ózim oqyp kóreıin... Uıatym ruqsat etse ǵana mazalarmyn». Búl kúni ýaqytym da joq edi, qıylyp qystamadym... Sóıtip, Baýbektiń jazyp júretindigine kózim jetti. Men endi oǵan keńseniń tehnıkalyq qyzmetkeri emes basqasha qaradym. Ádebıet aspanynan jar k eter juldyzdardyń biri sanadym. Biraq balǵyn jazýshy ózi shalaǵaı tapqan shákirttik eńbekterin eshkimge kórsetken joq. Sol jyldyń kúzinde Baýbek is júrgizýshilik jumysynan bosatý týraly aryz berdi. Qarsylyq etpedim. Shynynda da, bul bolashaq jazýshyǵa qolaıly oryn emes edi.

...Soǵys kezinin qatań taǵdyry bizdi endi kaıtyp dıdarlastyrmady. Tek hat arqyly ǵana habarlasamyz. «Komsomolskaıa pravdadan» kórkem pýblısısıkalary men áńgimelerin oqyǵan saıyn tóbemiz kókke jetedi, maqtanysh etemiz. «Ábeke - aý, mynaý bala ǵajap qoı, keremet qoı... Býǵan deıin qalaı eleýsiz kelgen... Soǵys kezi oıyn qanattandyryp, qalamyn ótkirlep jiberipti ǵoı...» — deıdi Ysqaq Dúısenbaev. Redaktorymnyń pikirin quptaı turyp, Baýbektiń áýelden de alǵyr jetkinshek ekendigin aıtamyn. Biletin jaılarymdy baıandaımyn. «Aınalaıyn-aı, bolaıyn dep turǵan jan eken. Ádebıet aspanynda taǵy da bir juldyz týady deńiz, Ábeke!» Quptaımyn da kúrsinemin. «Sáke, sol juldyzdy mezgilsiz óshirip alamyz ba dep qorqamyn. Ol qazir saperler rotasynyń komandıri. Al saper degender únemi oq astynda. Shabýylǵa jol ashatyn da solar. Oq astynda júrip kápir salatyn da solar...» Ysqaq qynjyla oılanyp qalady. «Iá, qaıtpek kerek, qandaı amal bar?» - Men usynys engizemin. «Amal bar, Sáke, gazetke aldyralyq. Qazir bizdiń maıdanda...» Redaktordyń júzine qýanysh kúlkisi oralǵan. «Túý, Ábeke, siz qyzyqsyz, ony maǵan nege aıtpaǵansyz? Baıaǵydan beri shaqyrtatyn...» Baýbektiń hatyn kórsetemin. «Qazir ǵana aldym... Bizdiń. maıdanǵa taıaýda kelipti. Gazet jumysyna shyqsam degen oıy bar kórinedi...» Ysqaq qulaqshynyn tóbesine laqtyra tastap, tura júgiredi. «Onda boldy. Qazir bas redaktormen sóılesem de telegramma jibergizemin. Sheginýge qaqym joq». Búl Ysqaqtyń dáýirlep turǵan kezi. Bas redaktordyń maqtaýly orynbasarlarynyń biri. Onyń ústine partıa komıtetiniń sekretary. Men úlken senimmen hat jazýǵa kirisemin. Baýbek hatyn qaıtadan oqımyn: «Elden ketkeli qazaq gazeti, qazaq jýrnaly degendi kergen emen. Tipti qazaqtardy da óte sırek kezdestiremin. Ana tilin umytyp ta baramyn... Ádebıetimizde qandaı jańalyq boldy? Kimder ne jazdy? Ózińiz ne jazdyńyz? Men biletin jazýshylar qaıda?» Osy suraqtardyń bárine jaýap qarastyramyn. Hatym uzap barady. Uzamaǵanda she? Úsh jarym jyldyń esebin berip otyrsyn. Onyń ústine redaksıaǵa shaqyrtý týraly qýanyshyń qosylsa! Tek qýanysh qana emes-aý, qasiretiń az ba bóliser?! Iá, sheksiz ǵoı tipti qasiret. Bul jyldary biz otty aqyndarymyz Abdolla Jumaǵalıevti, Álı Esmambetovti, Ihlas Adambekovti, tájirıbeli jýrnalıserimiz Omarbek Pusyrmanovty, Sabyrjan Úkenovti, Bahtıar Meńdiǵazındi joǵalttyq. Qandaı tamasha jigitter edi. Baýbek bulardyń bárin de biletin, bárin de qadyr tutatyn. Bárimizdi de saǵynǵandyǵyn aıtypty. Suraqtarynyń bárine túgel jaýap berýim kerek. Jazyp otyrmyn. Jazyp otyrmyn...

Bólme esigi syqyrlaı ashyldy. Ysqaq kirip keledi eken. Urty salbyrap ketken. Janarynda manaǵy úmit jarqyly joq. Túnergen kúıi únsiz otyryp qaldy da, tek birazdan keıin ǵana til qatty. «Bolmady, Ábeke. Túsinbeıdi, túsingisi kelmeıdi!» Ekeýmiz de túnerip uzaq otyrdyq. Biz áli de úmitti edik. Taǵy da izdestirmek boldyq. Aldymen redaksıaǵa shaqyrtalyq degen toqtamǵa kelgenbiz. Men hatymdy da osylaı aıaqtaǵanmyn. Kóp uzamaı Baýbektiń jaýabyn aldym. Shaqyrtqanymyzdy maqul kóripti. «Tezdete kórińder, eń bolmasa dıdarlasyp qaıtaıyn. Qatty saǵyndym... «Meniń «Kom. pravdanyń» 12 dekabrdegi nomerinde basylǵan «Kónetoz karta ústindegi oılar» degen maqalamdy kezdestirmedińiz be, «Jaýyzdyq jáne mahabbat» degen eńbegimnen úzindi edi. «Ómir men ólim týraly», «Ómir súrgim keledi» degen maqalalarym da ózimde saqtalmapty. Tigindilerden kezdestirseńiz jibere kórińiz... Saǵynǵan iniń Baýbek. 10. I.44 j. »

Bul meniń Baýbekten alǵan eń aqyrǵy hatym. Ysqaq ekeýmizdiń armanymyz da oryndalmady. Baýbekten de habar úzildi. Osy joly izdep barmaqshy edim. Biraq taǵdyr qospady...

1966 j.

---