InfoHub Logo

O basta oqý zalyna ǵashyq boldym.

Almatynyń Gogol kóshesinde Chehov atyndaǵy kitaphana bar ǵoı. Sonyń oqý zalyn aıtyp otyrmyn.

Odan soń oqý zalynda Aıkenjeni...

Súıip qaldym deıin be, demeıin be? Ózgelerge, kim bilsin-aı, kim bilsin, op-ońaı shyǵar. Al myna maǵan ondaı sózdi aıtý – azap.

Stýdenttik ǵumyrym surǵylt sıyrymyzdyń jelininen irip shyǵatyn sútteı búlinip sala berse, shara neshik. Sheshemniń belin býmaqqa ázer jaraıtyn qara shylbyrdyń qaldyǵyndaı qaıta-qaıta bytyrlaı úzilip kete berse, amal qansha.

Otyrar men Oqsyzdyń arasyna túzý syzyq júrgizseńiz, Syrdarıaǵa tamanyraqta bizdiń aýyl bir núkte bop kóriner. Adyraspan túıin tastaı bastaǵanda, sol aýyldyń orta mektebin támámdaǵan tórteýmiz Almatyǵa attanýǵa tıis ek. Ol kezde oqýǵa túspekke talpynatyndardy talapker emes, abıtýrıent dep ataıtyn.

Syrdarıanyń toǵaıynda sırep ketken torańǵylǵa jáne bylaıyraqtaǵy sáýir gúli seme qoımaǵan jyńǵylǵa qımaı-qımaı qaraımyz. Ábýnasyr danyshpannyń kindik qany tamǵan tóbeniń tústik búıiri mamyr meıramyna jetpeı-aq kúıip ketkentuǵyn. Maýsymnyń sońynda qyltanaqsyz qıalar qum sýyryp turdy.

— A-al, abıtýrıentter! Jortqanda joldaryń bolsyn! — dedi Moshqal aǵaı jel julmalaǵan jasyl adyraspandy súıir taıaǵynyń ushymen túrte taraǵyshtap. — Eń bastysy, osy Oqsyz mańynda uly oıshyldyń týyp-óskenin umytpańdar. Eń quryǵanda, tórteýińnen ekeýiń oqýǵa túspeseńder, búkil respýblıkaǵa mashqaramyz shyǵady.

Moshqal aǵaı «masqarany» ylǵı «mashqara» deıdi. Ol kisi oqýlyqtaǵy «mysyqtyń» ózin «myshyq» dep oqıtyn. «Besh tıyn (bes tıyn emes) bermeı, oqýǵa túskender bar, ol kimniń arqasy?» — deıtin edi qoqılanyp.

Tórteýmizdi Moshqal aǵaıdan basqa eshkim shyǵaryp salmaǵan. Aýyl turǵyndary túgelimen Otyrar alqabyndaǵy júgeri plantasıalarynda júrgen. Aǵaıymyzdyń tobyǵy taıyp, taıaq súıenip, shabyq naýqanynan bosatylǵan.

Darıanyń boıyn búıirleı ıreleńdeıtin bozǵylt jolmen parom mańaılaǵan mezetimizde kútpegen kesirge kezdestik. Maı tasıtyn traktordan aǵytyla shoıqalaqtaǵan tozyńqy telejka tóńkerile jazdap baryp, jantaıa jambastady.

Eski jaqtaýdyń taqtaıyna tas keneshe jabysyppyn. Úsh serigim top jyńǵylǵa tirelip, jardan ushpapty, áıteýir. Bárimiz biraz ýlap-shýladyq. Sonsoń ún-túnsiz qaltyrasyp-dirildestik. Túsi qashqan traktorshynyń reńi kirgenshe jáne birqydyrý ýaqyt joǵalttyq.

Darıaǵa domalaı jazdaǵan jazǵandar jarqabaqtan tómen úńilisip otyryp, shuǵyl sheshim qabyldady. Úsheýi de Almatyǵa barmaıdy. Moshqal aǵaı aıtqandaı, qulap mashqara bolǵansha, júgeri sharýashylyǵyn damytýǵa úles qosyp, eńbek stajymen túspekke tyrysady. Áke-shesheleri júdá, shylı qınasa, Shymkenttegi oqý oryndary da jetip-artylar. Qaıtkende de, telejka oqıǵasy — jaqsy yrym emes.

Emes-emes-emes.

Osyndaı oıǵa berik bekingen úsh batyr birdeı burylyp, úrpıgen maǵan qarady.

— Telejkanyń taqtaıyna tańylǵan toqtydaıyn tuıaǵyń jerge tımedi. Túsip ketesiń sen. Jolyńnan qalmaǵyn, — dedi birinshi serigim.

— Toqtyǵa teńegeniń neń, telejkamen toıǵa aparatyn taı she? — dedi ekinshi klastasym.

Úshinshisi úndemegen.

Osylaısha Oqsyz ben Otyrardyń ortasyndaǵy shaǵyn aýyldan sol joly, sol jyly Almatyǵa attanǵandardyń arasynan alǵash abıtýrıent, sonsoń stýdent atanǵan men edim.

Alǵashqy aptanyń sońynda Gogol kóshesin taýyp alyp, Chehov atyndaǵy kitaphananyń oqý zalyna bardym. Tabaldyryǵy tap-taza trotýardan bastalady eken.

Attadym.

Odan aryǵa batpadym.

Oǵan deıin oqý zalynda bolmaǵan ba, kitaphanaǵa kirmegen be deýlerińiz bek múmkin ǵoı myna meni. Bolǵanbyz. Kirgenbiz. Kórgenbiz. Biraq bul oqý zaly basqashatuǵyn. Muny maǵan buryn bastan keshpegen tosyn tolqynysym, júregimniń atqaqtaǵan dúrsili sezdirgen.

Kireberis dálizdegi úr japyraqtary dúr kóterilgendeı bıik gúldiń túbinde kibirtikteı kidirgenimdi baıqaǵan mańdaı shashy býryldaý basalqaly apaı asqan yqylaspen kúlimsirep:

— Bizdiń oqý zalymyzǵa qosh keldińiz, — dedi. Úlken kisilerdiń siz degenin birinshi márte estýim.

— Rahmet, apaı, — dedim sasqalaqtaı alaqtap.

— Bos oryndar kóp búgin, — dedi apaı. — Birinshi ret kep turǵandaısyz. Tórletińiz. Kitap izdep júrsiz be, álde gazet-jýrnal qaraısyz ba?

— Ál-Farabıdiń kitaptary bar ma? — dedim mańdaıym men moınymnyń jipsı bastaýynan jaısyzdanyp.

— Biraz-biraz bar ǵoı, biraq bári orys tilinde, — dedi apaı.

— Bir-ekeýin qarasam bolar edi.

Ol kisi kúlimsiregen kúıi kitap ákelmekke ketken. Artqy jaqtaǵy ústeldiń janyna jaıǵastym. Eki-úsh adam ǵana kitap qarap, áldeneni jazyp otyrypty. Tym-tyrys tynyshtyq, jan terbeıtin jaılylyq, jaımashýaq jylylyq baýrap barady. Oqta-tekte Gogol kóshesimen troleıbýs ándetip ótedi. Arǵy bettegi birneshe qabatty, sarǵysh úılerdiń ara-aralarynan Alataýdyń qarly shyńdary men arsha-shyrshaly shoqylary qylańytady.

Apaı Ábýnasyr babanyń eki kitabyn ákeldi. Nege ekenin qaıdan bileıin, júregimniń úlpil-lúpili basylmaı-aq qoıdy.

Sol kúnnen keıin qolym qalt etse, oqý zalyna asyǵatyn boldym. Troleıbýstan túsip, kósheni kóldeneńdeı kesip ótip, tap-taza trotýarǵa iline bere-aq júregim atqaqtaı bastaıtyn. Ýaqytpen sanasýdan qalǵandaımyn. Qarnym qattyraq ashqanda ǵana oqý zalyn, otyrǵan ústelimdi qımaı-qımaı, kitaptan kózimdi ázer-ázer ajyratyp, jol-jónekeı alýan túrli gúlderge tańdana qarap, syrtqa betteımin. Asqanada adamnyń azaıǵan shaǵyn ditteıtinim bar ǵoı, apyl-ǵupyl tamaqtanyp, ashyq qaldyrǵan kitabyma jetkenshe degbirsizdenem.

— Kitapty jaýyp ketkenińiz jón, arasyna áldebir qaǵaz qystyra salarsyz, — dedi birde meıirban apaıym.

Danyshpan babamnyń dúnıelerin túptep túsine bermesem-daǵy, erinbeı ejiktep oqýdan jalyqpadym. Ál-Farabı uıalshaqtyqty bir jaǵynan uıatsyzdyqtyń, ekinshi jaǵynan uıańdyqtyń aralyǵy, ıakı jasqanshaqtyq degendeı anyqtama beripti. Ol kisiniń pálsapalyq tujyrymynan ózimshelep túıgendegim ǵoı. Jasqanshaq ekenim ras. Jasyqtyǵymdy jan ıelerinen jasyryp baqsam-daǵy, Jaratqan ıeden qalaı qupıalarmyn. Ákemnen erterek aıyrylyp, shesheniń sherli kúrsinisin kóp estigendikten shyǵar, bálkim.

Ádette oqý zalyna áldebir tustardan nur quıylyp, qýanysh seýip turýshy edi. Kúnniń betin bult basqanda, shamdar janyp, alýan gúlderdiń japyraqtarynan sań jarqyly tógiletin.

Oıhoı, shirkin-aı, oqý zaly degenińiz ǵajaıyp dúnıe edi-aý!

Oqý zaly álemine osylaı-osylaı enip, endi-endi etenelene bergenimde, áskerge shaqyrtty emes pe?!

Menimen birge Keńes Armıasy Qarýly Kúshteriniń (buryn bári bas árippen jazylatyn) qataryna shaqyrylǵandar túgel derlik áldebir kókeleriniń kómekterimen qalyp qoıdy. Fılologıa fakúltetinen sopań ete sýyrylyp, sapqa sorańdaı qosylyp, japadan-jalǵyz kete bardym. Oqý zalymen qoshtasqanymda, bir ýys shashy býryl apaı kórinbedi. Tap-taza trotýar arqyly tabaldyryqtan attaǵanymda, júregim úlpil-lúpilge býylmaı, sýyldaǵan. Qarashanyń qaraqoshqyl aspany meniń súıikti oqý zalyma, únsiz tiziletin esil kitaptaryma qorǵasyndaı zil salyp úlgeripti.

Úsh jylym oqý zalynsyz ótti.

Beker-bosqa kúıdi de ketti.

Otyz tórt aı — aıtýǵa ońaı. Ár kúndi eseptep, ár saǵatty sanaǵanym-aı. Soryma qaraı, Sibirdiń qıyr túkpirinde, óńsheń túrmelerden alynǵandardyń arasynda qor bop júrdim kúıinip. Bar tyndyrǵanym sol, buzaqy bir sóz sińirmeppin dilime hám tilime. Dórekilenbeppin, áıteýir. Jetistigim be, jeńisim be, bilmedim. Biraq sorly júrektiń qaltalary qaltyraı qansyrap, jaraqattanyp jatatynyn sezetin em. Ózgeniń janyna tıtimdeı daq túsirmeýge, óz janyn aıamaı azaptaýǵa jaralǵan jan ekenimdi qaıdan uǵynaıyn ol jyldary.

Taıqymańdaı taǵdyryma qalaı qarsy kelermin? Keıin qaıyrýǵa kónbeıtin qyrsyq shashymdaı shorshyma talaıymdy qalaı keri tararmyn? Sharadaı kúıinen shaqshadaıǵa túsken baıqus basymdy qaıda, qaıtip urarmyn?!

Úsh jyldy túgel ótkerip, ýnıversıtetke birge túskender tórtinshi kýrstyń tórtinshi aıyn bastap úlgergende, aryp-ashyp, azyp-tozyp, túrmeden qaıtqandaı túrimmen, oqý zalyna oraldym.

Aldymen aýylyma barmaı, Almatyńyzǵa da alaq-julaq qaraı bermeı, esek poıyzdan (Moshqal aǵaısha aıtqanda, eshek qoı) túse sala, oqý zalyna tartqam.

Oqý zalym-aı! Zalyma shaǵynar zarym az emes-ti. Eshteńe de demesten, artqy jaqtaǵy eleýsizdeý ústeldiń janyna, bıigirek, japyraqtary jaıylyńqyraǵan gúldiń tasasyna jasyrynyp, jol-jónekeı satyp alǵan «Lenınshil jas» gazetimen júdeý júzimdi qalqalap, únsiz-túnsiz egile tógildim-aý sonda.

Úsh jyldyq sher-shemenim botana bop, bozdaı aǵytyldy. Ústimdi sýlap, ústelge, odan kerzi etigimniń qonyshyna tyrs-tyrs tamady. Ábden tazaryp, qýara qurǵap, esik jaqqa qaradym-aý sazaryp. Sáttiliktiń sátin sezbeı ótkizip alyp, ókinetin bálem bar ǵoı burynnan. Óte-móte kerekti kórinisten áp-sátte aıyrylyp qalyp, ózimdi-ózim ishimnen kemirip jeýge kirisetinmin. Ókinish arqyly ózimnen-ózim ósh alatynmyn. Mine, esiktiń sol jaǵynda kitap tapsyrǵaly turǵan qyzǵa kóz kidirtpesten, negizi náıeti shóp bop sanalatyn gúlderge qarap meńireıe meń-zeńdendim. Áldeneden múlt ketkenimdi máńgúrtteý kúıde kúńgirtteý sezingendeımin. Kitap tapsyrǵaly turǵan qyzǵa qaıta oraldy janarym. Ashyp aýyrǵany sap tıylyp, shyradaı jandy shynymen. Myna qyzyńyz stýdentke onsha uqsamas. Onynshy klasta oqıtyndaı. Kitap muqabasyn saýsaqtarynyń ushymen, sonsoń baryp alaqanymen aıalaı sıpady. Sol kezde, sarǵysh kitapty sıpalaǵan sátinde, aq bıdaı syndy jaratylystyń búkil bolmysy bilindi. Kenet jan-dúnıemdegi syrqyraǵan jaraqattar men júregimniń qan saýlaǵan qaltalary qosyla qaltyrap, solqyldaı syzdap qoıa bergeni.

Aq bıdaı qyz kitapty tabys etip, áldeqaıdan sáýle shashyrap turǵan altynsary esikke qaraı bettedi. Tabaldyryqqa taıanǵan tusynda:

— Aıkenje, stýdenttik bıletińdi alsaıshy, — dedi kitaphanashy áıel.

Aty Aıkenje eken dá.

Oqýshy emes, stýdent bop shyqty ǵoı.

Aıdyń sút sáýlesine malyp alǵandaı aq bıdaı qyz uıala kúlimsirep kelip, stýdenttik bıletine qol sozǵan.

Jaralaryn jalap jazatyn qasqyrdaıyn qyńsyl bir ún kókiregimnen qystyǵa shyqty. Kúbirlegendeımin. Áldeneni. Qyz sońynan ilespekke soldattyq kıimim men tozyńqy turpatymnan tartynshaqtadym. Saıyp kelgende, súmireıgen jasqanshaqtyǵym jibermedi. Ábýnasyr babam aıtqan uıatsyzdyq pen uıańdyqtyń aralyǵynda arandadym.

Eki kún ótkende qıandaǵy qumdaýyt aýyldyń shetki úıinde meniń áskerden aman-saý oralýyma arnalǵan otyrys uıymdastyryldy. Arada apta syrǵyp, Syrdyń boıyn qyrbaq qar basty. Sorly sheshemniń sozylmaly syrqaty qozyp júrse-daǵy, syr bildirmes. Qaryndasym kúrsinip, inim kúlimsireı jaýtańdasady. Kesim aıtar áke joq. Sheshim — sheshemizden.

— Búgin ólip jatqam joq, bıyl ketip jatqam joq, — dedi sheshemiz úsheýmizge kezek-kezek kóz tastap, sýyǵyraq jymıyp. — Qarańqaǵyr Huryshshep (Brejnevtiń tusy dá) úsh jylyńdy kúıdirip tyndy. Sen, balam, bir jyl bosa da oqyp al. Almatyńda júrip qal. Bizge bir telejka kómir túsir. Túıip qoıǵan tıyn-tebendi alyp, arman sháharyńa attan. Men tiride bir gúrsińdi bitirip qaıtqyn. Qalǵanyn pesheneńnen kórersiń. Syrttaı aýysyp, Moshqaldaı muǵalimdikke iligip ketersiń.

Aýdıtorıada alǵash kózimniń túskeni sen boldyń-aý, Aıkenje. Aq bıdaı. Qýanyp kettim desem, munym jalǵandyq jaqqa jantaıar. Birge oqıtynyńdy, Keńes Armıasy qatarynan, túrmelerden áskerge alynǵandar ortasynan oqý zalyna oralǵan kúni kórgen Aıkenje ekenińdi bilgenimde she, tap sol sátte, keýdemdi kúrsin kernegen. Nege-nege-negelep, sheke tamyrym solqyl qaqqan sonda. Meniń bir jylǵa jetpeıtin mezgil ǵana stýdent ǵumyryn keshetinimdi, jaz shyǵa syrttaı aýysyp, alystaǵy aýylyma qaıtatynymdy eshkim sezbes. Osyny oılaǵanymda, qalaıynsha qýanbaqpyn? Jyl óter-ótpeste óletinin biletin adamdaı, óleýsireı súzilip, bir núktege qadalatynym sodan-dy. Árbir áreketimdi ázilmen búrkemelep, qaljyńmen qalqalap baǵatynymnyń túpki tórkinine kim úńiler deısiń?!

Aı, aınalaıyn Aıkenjem-aı, birinshi kýrsta birge oqıtynymyzdy baıqaǵan shaqta shat-shadyman qýanbaqtyń ornyna qaıǵyrǵandaı qatty kúrsingenimniń mánisin kim túsiner.

Báriń de menen kishi edińder. Bir jas. Eki jas. Úsh-tórt jas. Al, Aıkenje, sen baqandaı bes jas kishi ekensiń. Besten asa bere birinshi klasqa barǵansyń-aý. Kýrsymyzdyń kenjesi ediń ǵoı sen sonda.

Men saǵan aýdıtorıada tike qaramaıtynmyn. Sóıleı bermeıtinmin.

Oqý zalym meniń. Zalyma aıtyp shaǵynar zarym ǵoı bul. Baǵzydan bermen saǵynatyn, burynnan-aq ǵashyq bolǵan oqý zalyma sen qosyldyń, Aıkenje. Kitap alyp, áýelim muqabasyn saýsaqtaryńnyń ushymen, odan keıin alaqanyńmen aıalaı sıpaıtyn sátterińde she, kúlli kitaptarǵa jan bitkendeı bolatyn. Kitaptar álemine áldebir tolqyndar enip, sáýleler sińip jatqandaı áserlenetinmin.

Minekı, sen kitabyńdy keýdeńe basyp, kókiregińe qysyp, uıań kúlimsirep kelesiń. Seniń kitap sıpaǵan saýsaqtaryńa, kitap aıalaǵan alaqanyńa, kitap ustaǵan qolyńa, kitapqa tıip-tıip ketetin ıegińe de, kitaptyń jıegimen tynystaǵan tanaýyńa da, qasyńa da, shashyńa da kóz salmaý qıynyraq qoı.

Kitapty qatar turyp, birge alǵanda men seniń mańdaıyńa mólıdim. Aq mańdaı dep senikindeı aı mańdaıdy aıtar. Qastaryńdy qıylyp qalǵan deýge kelmes. Tártipke túsirip te áýrelenbeıtiniń kórinip turdy. Sonda da súıkimdi. Boıaý jolamaǵan kózderińe tike kelmekke jasqandym. Kýrsymyzdaǵy tym pysyq, tympı qyzdardaı qatty jymqyra almaıdy ekensiń erińderińdi. Astyńǵy erniń ádemi dymqyldanyp, tómenirek tartady, jymıa túsip, jıyp ala qoıatynyń qandaı ǵajaıyp.

Mendik men de, menshik men de múlde damymaǵan eken de myna mende. Ózimniń kemshiligimdi aıtam da. Ózgege salmaq salmaqqa, jan balasyn jaralamaqqa jaralmaǵam. Azap pen ǵajap qubylystar qos relsteı jarysqan jeti aı jáne jeti kúndik stýdenttik ómirim zaýlap ótip barady. Júrdek poıyz sekildi.

Úsh jyl boıy úskirik ysqyrǵan ólkede, áskerge tikeleı túrmelerden alynǵandardyń arasynda júrgenimdi aıtyp em ǵoı. Sol turǵydan kelsem she, seniń sońyńa shyraq alyp túsip kep-kep bersem she?

Ondaı-ondaıdy oılanbady deımisiń. Eriksiz keler elesterge býylmadym deı alman. Jo-joq, deımin demigip. Sendeı ǵajaıypty qaıtkende de ıemdenip, menshikteýdi jat sanadym ózime. Jarasymdy jaratylys ediń sen. Sol kúıinde saqtalǵaı dep tiledim. Seni mynaý Almatydan alystatý múmkin be?! Ajyrata almas eshkim, anaý oqý zalynan...

Ózim qorlansam da, seniń qorlanǵanyńdy kótere almasyma kózim jetken. Ábýnasyr babamnyń qaǵıdalaryna kóp qanyǵa qoımaǵanymmen, júregimniń únin tyńdap, tam-tumdap tarazylar halim joq emes-ti.

Oqý zalynda otyryp, keı-keıde kúbirleıtin em: «Shirkin-aı, Oqsyzda týǵan oqymysty babamyz basqa qurylyqqa jer aýyp ketpeı-aq qoıǵanda, danyshpandyq tirligin dalamyzdyń tósinde, Otyrardyń ózinde atqara bergende, aýyldyq kitaphanamyzdyń ornynda oqý zaly bolǵanda. Otyrarda uly ýnıversıtet bolǵanda...»

Bolǵanda, bolǵanda, bolǵanda...

Bolmady-aý, biraq, Aıkenje.

Otyrar men Oqsyzda oqý zaly bolmaǵan soń, ýnıversıtet bolmaǵan soń, taǵysyn-taǵylar bolmaǵan soń, seni baıaǵy túrmeden áskerge alynǵandardyń ádisterine salyp, menshikteýge, ıemdenýge tyrysqannyń ózinde, Almatyńnan alystatyp, oqý zalynan ajyratyp, tipti qazekemshelep alyp qashyp-aq ketkenniń ózinde, ne bolar edi?

Bolmas edi.

Kimge aınalar ediń sen?

Áı, qoıshy, ondaı-ondaıdy elestetýdiń ózi kúná ǵoı. Ary ketkende, sen, Aıkenje, Otyrar men Oqsyzdyń arasyndaǵy aýyldyq mekteptiń muǵalimi bolar eń dá. Moshqal aǵaılarmen birge. Ýnıversıtet bitirgeniń besh-aq tıyn bop, júgeri shabyqqa shyǵar eń de.

Oıbaı-aı, Oqsyz tóbeniń túbinen otynǵa dep jyńǵyl shybyǵyn jınar eń. Jantaq shabar eń.

Japa terer eń.

Japa sheger eń.

Oǵan men qalaı shydar em?

Ondaıǵa qalaı qıar em?

Esińde me, Vınogradov kóshesindegi seksen segizinshi úıde, ýnıversıtettiń eski jataqhanasynda turatynbyz. Birde úsh qyzdyń — úsheýińiniń ortalaryńda aeroportqa bardym. Ol kezde áýejaıdy áli aeroport deıtinbiz. Sen, Aıkenje, bir týysyńdy qarsy almaq ekensiń. Ushaq tún ortasynda keledi eken. Ol kezde áli samolet deýshi edik qoı. Jataqhanada bizdiń kýrstyń jigitterinen eshkimdi tappaı, eki qyz maǵan ótinish aıtty. Aıkenjeniń ózi ótinish jasaýǵa uıalady degendi jymıysyp jetkizdi. Oqý zalynan sharshańqyrap kelgen edim. Alaıda aeroportqa qaraı sendermen birge ushýǵa daıarmyn.

Ushaq úsh saǵat keshigedi desti. Oǵan deıin tań da bozarar. Odan saıyn keshikkenin qaladym. Tynymsyz sóıleýmen, toqtaýsyz ázildeýmen úsheýińniń ezýlerińdi jıǵyzbaǵam. Bári-bári kózimniń aldynda, jadymda jattaýly. Árıne, senderdiń esterińnen áldeqashan shyǵyp ketti ǵoı. Eshqandaı aıyby joq. Birinshi kýrstaǵynyń bar-barshasy maǵan ǵana qymbat qoı. Qymbat bolatyny sol, stýdenttik jalqy ǵana, jalǵyz ǵana jylym edi ǵoı ol.

Úsh saǵat boıǵy ázilderime deıin áli de esimde. Úsheýiń meni mazalaǵandaryńa qaıta-qaıta keshirim ótinip, ásirese sen kinálileý keıipte kúlimsirep qoıasyń. Sál qyzǵyltym, sál dymqyldaý astyńǵy erniń sál-pál jaıylyńqyrap bara jatqanda, sábıdeı ańqaýlyqpen jymıa jıyp alasyń. Appaq, túzý tisteriń kórinbeı ketedi. Óstip júre bersek. Tań atqansha. Tańdar boıy. Kúnderdi de kerýenshe tiziltip. Dep qıaldanǵanym da sanamnyń túkpirinde saqtaýly.

Amal neshik, ushaq qonyp, aeroportta quıyn kóterildi. Gúril-dúril údegen tusta basqa bir dúnıe-álemge aýysqandaı abdyryp, men saǵan qaradym. Sen maǵan qarap tur ekensiń, qaraǵym. Bir-birimizge burylǵanymyzdy baıqap, ekeýmiz-daǵy qyzaryp, men jasqanshaqtaǵan sátte, sen: «Rahmet!» — dep, betimnen súıdiń.

Úsh-tórt saǵattaı ýaqyt jalyqtyrmaı, jaq jappaı, aǵyl-tegil asyp-tasyǵanym, quıyl-tógil quıqyljyǵanym úshin súıgen shyǵarsyń, sirá.

Ómirimde soǵan deıin dál sol kúngideı sóılep, sol kúngideı sheshilip kórmep em.

Qatty qınalysqa túsken tórt-bes kúnnen keıin Aıkenjeden alystaý úshin basqa kitaphananyń oqý zalyna aýystym. Aýdıtorıada aldyńǵy qatarda otyratyndyqtan, ol jaqqa qaramaýǵa tyrysatynmyn.

Sodan ne shyqty?

Túk te shyqpady.

Basqa kitaphananyń oqý zalynda kitapqa zaýqym soqpady. Ál-Farabıdiń qundylyqtaryna hám qunyǵa almadym. Itteı súmetilip, ekinshi aptada ózimniń oqý zalyma oraldym.

Oralǵannan ne paıda, ýaqyt zýyldaı zymyrap barady. Mańdaıyma buıyrǵan stýdenttik merzim támámdalmaqqa taıandy.

Alasuryp, aıamaıtyndaı, aýylǵa alyp ketetindeı qyz izdegenim — qaı sasqanym?! Qyz az emes-ti. Bireýimen tabysqam. Alaıda ol Aıkenjedeı emes-ti. Emes-emes-emes! Ózimizde oqıtyn. Shashy sharshańqytuǵyn.

Ózge oqý zalyna kóndige almaǵanym sekildi, ol qyzǵa da úırene almaı, qor boldym. Obaly kánekı, ol menimen qol ustasyp, qaı qıyrǵa da ilesip kete bermekke ázirligin maǵlumdady. İlestire almadym. Úırene de almadym. Úılene de almadym.

Osylaısha bir oqý zalyna ólip-óshtim, ekinshi oqý zalynan sónip-óshtim.

Maýsymnyń saýmal shaǵy ǵoı, kúlli dúnıe-álem gúldegenmen, men kirtıgen kúıdemin. Birde... Aıkenje... ıá-ıá, Aıkenje ózi sekildi óte úzdik oqıtyn, aqqubalaý, arda jigitpen qoltyqtasyp kele jatty. Tańdanbadym da, qyzǵanbadym da. Ondaı-ondaıǵa quqym da, qaqym da joq-ty. Birazdan bermen qarata biletinbiz. Estıtinbiz. Jarasymdy jup qoı shirkin, til men kózden aman bolsynshy dep, qyzyǵatyndardyń qataryna qosylǵam. Qyzǵanatyndar da bolǵan, árıne. Sebebi, aınalaıyn Aıkenjege ǵashyqtar az emes edi dá...

Shilde aıynyń besi kúni syrttaı bólimge aýysyp, Vınogradov kóshesindegi seksen segizinshi úıde japadan-jalǵyz túnep júrdim. Senderdiń báriń stýdenttik qurylys jasaqtaryna jazylyp, nemese jazǵy demalysqa shyǵyp, jan-jaqqa tarap-tarap kete barǵansyńdar.

Jan adamǵa aıtpastan, komendant apaıymyz Vera Stepanovnamen kelisip, on kúndeı jattym sonda men. On kún boıy Almatynyń barlyq kóshelerin jaıaý araladym armansyz. Oqý zalynda otyrdym omalyp. Qaraýytyp, qamalyp, «Portveın – 12» deıtin sharaptyń on shólmegin taýystym jataqhanadaǵy jetpis altynshy bólmede.

Aqyrynda, báribir, aýylǵa qaıttym qyńsylap. Jylaı jubatyp janymdy, jalap ta jazyp jaramdy.

Qazaq ýnıversıtetiniń bir kýrsyn bitirýmen stýdenttik ǵumyrym da, soǵan oraılas taǵysyn-taǵy taǵdyrym da támámdalǵan. Ary qarata Almatyńyzǵa barǵym kelmedi. Syrttaı oqymaqty aqymaqtyq sanadym. Sharasyz basym-aı, shara toly qamyrdan apam baıǵus julyp alyp, zýlata ıleıtin zýaladaı kúıge tústi.

Qoı baqtym. Ara-arasynda anamdy baqtym. Qaryndasym kámeletke jeter-jetpes «Ovsevod» keńsharyna kúıeýge qashyp ketti. Ál-dárýan kórip, áldeqandaı úmit kútetin ulynyń qumǵa ulyp qaıtqanyna qulazyǵan kúıi sheshemiz de kópke barmaı, ekinshi jyly ólip tyndy. Kitap ustamaıtyn keseli bar inim múlde oqymaıtynyn málimdep, ózi sıaqty kitap betin ashyp kórmegen, mańdaıy taıqylaý, beli qaıqylaý kelin tapty.

«Otyrar-Oqsyz» sapqozynyń ozat shopany atandym. Orden taqtym. Otbasyly boldym. Ózin aıamaıtyndaı, sózimdi aıalaıtyndaı kitaphanashy qyzǵa úılendim.

Qazir de qoı baǵamyn. Buryn qoǵam malynyń qamyn oılasam, endi jekemenshik dúnıemdi kúıtteımin. Otyzshaqty qoıymdy ońasha jaıam. Keıingi ondaǵan jyldar boıǵy oqý zalym — Oqsyzdyń oıpańy. Jan-jaǵy jyńǵyl, tepseń toǵaı — torańǵyl. Qoıym toq, qaıǵym joq. Shúkirshilik. Jyńǵyldar sáýir saıyn gúl jaryp, ánge basady. Ortadaǵy oıpańda kitap oqımyn. «Ehe-he-eı, qalamgerler, qaıratkerler! Oqyrman qaıda deısińder me-e-e? Mundamyz biz. Qumdamyz biz. Oıpańdaǵy oqý zalyndamyz. Barmyz!» — deımin. Keıde Ábýnasyr danyshpannyń dúnıelerin daýystap turyp jatqa oqımyn: «Keshir meni, týǵan jer — seni artqa tastadym. Keshir meni týǵan el — alys sapar bastadym. Keshir, ulys-urpaǵym — baq-baılyq, dańq tappadym. Keshir, arym-ujdanym — bilim boldy baqqanym...»

Desem she, dún-dúnıe túgel qulaq qoıatyndaı.

Babamnyń baqqany bilim bolsa, meniń baqqanym — mal. Oqsyzdyń tarǵyl tepseńindegi orǵyl obanyń arǵy jaǵynan anam ún qatatyndaı keıde: «Obal boldy-aý, oǵlanym, oqyǵanyń jón edi. Meni quzǵyn-qarǵaǵa shoqytpaı, aman-esen kómgennen keıin, qaryndasyń men inińniń kitapqa qulqy joqtyǵyn bilgennen keıin, attanbadyń ba Almatyńa?! Oqý zalyńa! Aı-aı, aınalaıyn-aı...»

Aı-aı, aınalaıyn oqý zalym-aı. Zalyma shertken zarym bul.

Qaıbir joly, osy Otyrarda danyshpan oıshylymyzdyń týǵanyna bir myń da birdeńe jyl tolýyna arnalǵan asa úlken ǵylymı-teorıalyq bas qosý ótti. Úlken-úlken ortalyqtardan, oıhoı, nebir ǵulama ǵalymdar, ókimet oryndarynyń shirengenderi qatysty. Baıandamalar jasaldy. Sózder sóılendi. Momaqan mańyramany jyńǵyl qaraǵa qamap tastap, álime qaramaı, Ál-Farabı jıynyna men de bardym. Túk unamady. Ákiminen bastap ǵulamalaryna deıin Ábýnasyr danyshpandy emes, ózderin kórsetip, upaılaryn túgendemekke júrgendeı. Oıshyldyń asyl muralaryn emes, ózderiniń ura-jyralaryn aınalymǵa túsirmekke tyrysýmen álek sekildi.

Úsh jyl qoı baqqannan aqyl suramaıtyn qazaqsyzdar ǵoı, múmkin myna men mundaı májilister men máslıhattardyń mán-mánisin túsinbeıtin shyǵarmyn.

Babamnyń bir myń da birdeńe jyldyǵyna arnalǵan máslıhat (halyqaralyq dep atalǵan) ótken kúnniń keshqurymǵy shaǵynda, Otyrardyń ortalyǵyndaǵy «Sybaǵa» kafesiniń aldynda ólerdeı mas bolyppyn. Moshqal aǵaısha aıtsaq, mashqaram shyǵypty. «Bir myń da birdeńe jyldan keıin dúnıege qaıta kelgen Ábýnasyr men edim. Qadirimdi bilmeı, qasıetimdi tanymaı, oıshyny qoıshy qylyp qorladyńdar», — dep shataq shyǵaryppyn. «Erekshe kóretin súıikti quldaryn Qudaı-taǵalam pálen júz jyldar ótkende, basqashalaý beınede qaıta jaratatynyn sezbedińder sender. Kelesi kezek kelgenshe taǵy da bir myń da birdeńe jyl kútýleriń kerek», — dep soǵyppyn-aı sol kúni. Mashqa-ra-a-a...

«Konferensıanyń kókesi seniki boldy», — desip júrdi jurt kópke deıin.

Osy taıaýda ǵana bir oı basyma sap ete tústi. Otbasymnan ruqsat alyp, Ońtústik astanamyzdaǵy, baıaǵy Gogol kóshesindegi Chehov kitaphanasynyń oqý zalynda birer kún otyryp qaıtpaqqa bel baıladym. Ábýnasyr danyshpan qaldyrǵan qazynalardyń myna mustaqyl memleketimizde aınalymǵa túser túri bar ma, joq pa? Baıqap qaıtpaqpyn. Qoıshynyń kózimen bolsa da.

Mine, ondaǵan jyldardan soń Almatyǵa kele jatyrmyn.

Oqý zalyna.

Abıtýrıent-júrek alyp-ushady.

---