Oqýshylardyń tanymdyq-shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý
Qyzylorda oblysy, Qazaly aýdany
Qazaly aýyly, №100 orta mektebiniń aǵylshyn tili páni muǵalimi
Sısenbaeva Gúlmıra Ábdiǵanıqyzy
Taqyryby: Oqýshylardyń tanymdyq - shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý
Qazirgi qoǵamda bolyp jatqan áleýmettik - ekonomıkalyq ózgerister maǵlumattardy qarapaıym berýge negizdelgen jetkilikti dárejede aıqyn qalyptasqan bilim berý modeliniń toqyraýyn aıqyn kórsetip beredi. Jeke tulǵaǵa degen talaptyń kúsheıe túsýi qazir dúnıe júzinde bilim berý salasynda jobaly ózgerister jasaý tendensıasynyń údeı túsýine sebep bolyp otyr:
- bilim berýdiń statısıkalyq modelinen oqýshylardyń aqyl - oı áreketiniń kóp syrly qurylymyn qalyptastyrýǵa kóshý;
- oqytýda oqýshylardyń tanymdyq is - áreketter quralyn belsendi meńgerýge baǵyttaý;
- oqytý prosesin jeke tulǵanyń múddesi men qajettiligine beıimdep bolashaqta ózgermeli qazirgi zamandaǵy qoǵamǵa tolyq múmkindiginshe ózin - ózi júzege asyrý.
Bala belsendiligi týraly XVI – XVIII ǵasyrdaǵy negizdelgen alǵashqy áreketter (Ia. A. Komenskıı, J. J. Rýsso) jáne bul ustanymdardy A. Dıstervegtiń, K. D. Ýshınskııdiń jáne XIX ǵasyrdyń basqa da progresıvti ustazdardyń qoldaýy fızıologıalyq jáne psıhologıalyq deńgeıde adam belsendiliginiń mánin metodologıalyq baǵalaýshylyq pen rastalady (I. V. Sechenov, V. M. Behterev, I. P. Pavlov, L. S. Vygotskıı, S. L. Rýbınshteın, A. Leontev). Osy zertteýlerdiń nátıjesinde tulǵanyń belsendiligi onyń tabıǵı jaratylysy jaǵdaıy, sonymen birge, tulǵa is - áreket barysynda qalyptasatyndyǵy, is - áreket qandaı bolsa, tulǵa da sondaı bolady degen qorytyndylar jasalynady. Demek, jeke tulǵany jan - jaqty damytý úshin oqý belsendiliginiń máni erekshe.
Shynymen - aq, oqýshylardyń oqý belsendiligin arttyrý arqyly ózdiginen bilim alýdy qajetsiný qazirgi tańda sheshýin kútetin ózekti máselelerdiń biri ekeni aıqyn.
Adamnyń belsendiliginiń tabıǵatyn tanı bilý, eńbek jáne moraldyq belsendilik dárejesi boıynsha adamnyń qoǵam men ujym úshin jaramdylyǵyn jete anyqtaý muǵaliminiń basty mindeti
Belsendilik dep adamnyń is - áreketi ústindegi jaǵdaıyn aıtady. Tirshilik jáne is - áreketteri barysynda adamnyń qarym - qatynas jasaý, tanym jáne ózin - ózi tárbıeleý belsendiligi damıdy.
Bala belsendiliginiń eń alǵashqy formasynyń biri qarym - qatynas jasaý belsendiligi. Bul adamnyń búkil ómirinde damıtyn belsendilik. Balalardyń jas erekshelikterine sáıkes basqa adamdar men qarym - qatynas jasaý belsendiliginiń mazmuny ózgerip otyrady. Mektep jasyna deıingi balalar eresek adamdardyń áreketterine úńile qarap, úırenedi, olarǵa elikteıdi. Balalardyń sanaly túrde isteıtin mundaı áreketterin yryqty nemese erikti belsendilik deıdi. Bul jastaǵy balalardyń úlkenderdiń áreketterine jáne olarmen ózara qatynas jasaýǵa elikteý róldi oıyndardy atqarý barysynda baıqalady.
Kóbinese balardyń oıyndarda adamdardyń is - áreketteri, turmysy, ózara qatynasy qamtylyp kórsetiledi, ujymdyq ómir daǵdylary qalyptasa bastaıdy. Oıyn barysynda balalardyń qurdastarymen de ózara qatynasy ózgeredi. Olar basqa balalarmen oınaýǵa tilek bildiredi, eńbekke baılanysty tapsyrmalardy birigip, oryndaýǵa, óz qylyqtaryn erejege baǵyndyrýǵa, kereksiz ádetterdi tejeýge, kedergini yǵystyrýǵa úırenedi.
Ár túrli oıyn balanyń dúnıetanymyn keńeıtip, qarym - qatynas jasaý belsendiligin damytady.
Qarym - qatynas belsendiligi ásirese, mektep jasyndaǵy balalarda aıqyn kórine bastaıdy. Ata - analarmen, muǵalimdermen, qurdastary jáne dostarymen, úlkendermen balalardyń qatynas jasaýynda ár alýan erekshelikter bolady. V – VI synyp oqýshylary qarym - qatynas jasaý úshin eń aldymen ózine dos jáne joldas bolatyn qurby - qurdastaryn izdestiredi.
Qarym - qatynas jasaý belsendiligi jeke adam qasıetteriniń (marhabattyq, qaıyrymdylyq, qamqorlyq, ózi úshin jáne basqa adamdar aldynda óziniń qylyqtary jaıly jaýapkershilik sezimi t. b.) qalyptasýyna múmkindik týǵyzady.
Balanyń damý barysynda tanym belsendiligi artady. Mektep jasyna deıingi (5 - 6 jas) balalar zattardy túsine, formasyna qarap ajyrata bastaıdy, olardyń qurylysyn, paıdalaný tásilderin bilgisi keledi. Balalardyń bir nárseni qumartyp, bilýge talaptanýyn tanym yntasy deıdi. Balalar óte baıqaǵysh, ár nársege úńile qaraıdy, keıde tereń oıǵa shomylady.
Mektep jasyndaǵy balalardyń tanym yntasyn qalyptastyrýda bilim berý tásilderiniń erekshe mańyzy bar. Oqý barysynda balalar túrli zattardyń, qubylystardyń mánine, ǵylymı uǵymdar men zańdylyqtarǵa tereń túsinýge, alǵan teorıalyq bilimderin praktıkada erkin bilýge úırenedi. Oqýshylardyń tanym belsendiligi olardyń shyǵarmashylyq izdený qabiletine, muǵalimniń teorıalyq saýattylyǵy men sheberligine baılanysty.
Jeke adamnyń sanasynyń qalyptasý barysynda ózin - ózi tárbıeleý belsendiligi erekshe oryn alady. Bala damý barysynda ózin - ózi jetildirý maqsatyn kózdeı talaptanyp ár túrli áreket jasaıdy.
Oqýshylardyń ózi - ózi tárbıeleý isin jetildirý úshin olardyń jas jáne derbes erekshelikterin eske alyp, oqý tárbıe jumysynyń barysynda sana sezimin oıatý, óz betinshe jumys isteı bilýge úıretý – muǵalimniń basty mindeti.
Keńes pedagogıkasynda adamnyń qoǵamdyq - saıası belsendiligi kúrdeli moraldyq - eriktik sana retinde qaralady. Onda qoǵamdyq jumysqa degen yntasy, tapsyrmany oryndaýdaǵy jaýapkershiligi, oryndaýshylyǵy men ınısıatıvtiligi, ózine jáne joldastaryna talap qoıǵyshtyǵy, qoǵamdyq tapsyrmalardy oryndaǵan kezde basqalarǵa kómektesýge ázir turýy, uıymdastyrýshylyq iskerliginiń bolýy osylardyń barlyǵy birinen - biri ajyramastaı ushtasyp jatady.
Osy kórsetkishterdiń árqaısysy oqýshynyń qoǵamdyq is - áreketke qatynasyn jáne onyń belsendilik dárejesin sıpattaıdy. Keıbir jeke oqýshylarda bul kórsetkishterdiń kórinýi túrlishe bolýy múmkin jáne jas erekshelikterine, sondaı - aq mektep oqýshylarynyń jeke bas tájirıbelerine jáne belsendilik dárejesine baılanysty. Kollektıvte qoǵamdyq jumysqa degen yntasy turaqty damyǵan oqýshyny árqashan da kezdestirýge bolady, olar muǵalimniń aıtýynsyz - aq oǵan kirisip kete beredi, óıtkeni olaı istemeı tura almaıdy. Biraq muǵalim aldynda, joldastary aldynda ózderin madaqtaý maqsatynda tek ózderi úshin eń qyzyqty nárselerdi ǵana jasaıtyndar da az kezdespeıdi.
Tapsyrmany oryndaý ústinde bir oqýshy ózi jaýapty bola turyp, tapsyrma oryndaýǵa basqalardy da májbúr etýi múmkin, ekinshisi ózi uqypty oryndaıdy, biraq joldastary týraly oılamaıdy, al úshinshisi ózgelerdi bar yntasymen qumarlandyrady, biraq ózi esh nárse istemeıdi. Bul qoǵamdyq belsendiliktiń túrli komponontterdiń damýyndaǵy teńsizdikterdi tárbıeleýdiń naqtyly prosesinde eskerip otyrý, sóıtip, osy arqyly keıbir oqýshyda nashar, nemese múldem damymaǵan jaqtaryna yqpal jasaý kerek.
Sana men is - árekettiń tutastyǵy materıalısik dıalektıka men psıhologıanyń eń mańyzdy zańdylyǵy bolyp eseptelinedi. K. Marks adam pasıvti jemis emes, ol qorshaǵan ortasyn, jaǵdaılardy jáne ózin belsendi (aktıvti) túrde ózgerte alady dep jazǵan bolatyn. Bul tujyrym tárbıe prosesin uıymdastyrýdyń mańyzdy jolyn ashady. Demokratıalyq pedagogıkanyń klasıkteri de (I. G. Pestalossı, Ia. A. Komenskıı, Y. Altynsarın, t. b.) jeke tulǵanyń óziniń belsendiligine, onyń shyǵarmashylyq - qaıta qurý is - áreketine úlken mán bergen.
Belsendilik adamnyń tabıǵı qasıetteriniń biri bolyp tabylady. Dúıdiń jetekshi qaǵıdasynyń aıtýy boıynsha oqytý prosesiniń belsendi qatysýshysy bolatyn oqýshy minezdemesin anyqtaıdy. Dúı boıynsha oqýshy eger «ózimen óziniń aınalasyndaǵy kerneýdi tabystyra» alsa, belsendi bolady (S. M. Fishman, L. McCarty, 1998). Buǵan qalaı jetýge bolady? Bul aınalany belgili bir maqsatpen zertteımiz jáne onyń barysynda aldaǵy izdenisterge qajet bolatyn jańa jetistikterge jetý joldaryna úırengenimizde oryn alady dep esepteıdi ol. Oqýshyǵa oqyrmannyń qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn durys problemalardy; sonymen qatar oqý baǵdarlamasyna engen materıaldy oqý barysynda meńgeriletin jáne nátıjelerge ákeletin problemalardy oqýǵa berý bizdiń qolymyzdaǵy nárse. Onda Dúıdiń aıtýyna saı, oqytý mektepten tys bilim sıaqty emosıonaldyq kúshke ıe bolady (S. M. Fishman, L. McCarty, 1998).
S. Fıshman aıtýynsha klastaǵy múdde men jiger mehanızmin Dúı kelesi turǵyda kórsetiledi:
1. Ne úshin? Balalar «ne úshinsiz» mektepte úırenip jatqany men óziniń bolashaǵynyń arasyndaǵy uzaqtyqty qurastyra almaıdy.
2. Nemenege? Oqýshylar olardy maqsatqa jetý úshin ne kómektesetinin anyqtaý kerek. Eger sen bireýdiń senimin ózgertkiń kelse, onda sen kórsetilgen aqparattar naqty nege nazaryn aýdarýdy usynatyndyǵyńdy kórsetý kerek. Pán men materıal maqsatqa jetýdiń qajettiligi men maǵynasy bolýy kerek.
3. Ne arqyly? Bul oqýshylardy klastaǵy tanys emes elementterdi tanýy úshin qoldanatyn burynǵy tájirıbesi.
Psıhologıada belsendilikti is - áreket dep ataıdy. Jeke tulǵanyń belsendiligi onyń qajettilikterinen týady (materıaldyq jáne rýhanı, jeke nemese qoǵamdyq qajettilikter). Janýarlardan aıyrmashylyǵy adamnyń qajettilikteri sábı jasynan bastap - aq qoǵamdyq qajettiliktermen rettelinedi. Adamnyń belsendigi (nemese onyń áreketi) onyń sebepterine, maqsatpen mindetterin durys qoıa alýyna, olardy oryndaý tásilderin durys tańdaı alýyna baılanysty.
Belsendiliktiń ózine jáne jeke tulǵanyń qorshaǵan ortamen tárbıelik (syrtqy) áserlerge qatysty ishki ustanymdaryna baılanysty ol ár túrli baǵyttarda qalyptasýy múmkin. Eger oqýshynyń osy áserlerge degen kózqarasy teris bolsa, ol tárbıeshisi qalaǵanynan qaıshy baǵytta damıdy. Mysaly, muǵalim oqýshylardyń bilimin tekserý kezinde oqýshynyń baǵasyn tómendetip qoıady da, oqýshy oǵan renjip qalady. Mundaı jaǵdaıda muǵalimniń úlgerimdi jaqsartýǵa shaqyrǵan árbir sózi oqýshyda jasyryn, keıde tipten ashyq qarsy áreket týdyrady. Tárbıeshi, onyń pedagogıkalyq áseri ishki óriste, ıaǵnı tárbıelenýshiniń sanasy men sezimine oń áserin tıgizbese, barlyq jaǵdaılarda árdaıym osylaı bolyp otyrady.
Osynyń nátıjesinde, jeke tulanyń damýy men qalyptasýynda kórinis tabatyn barlyq áserler men yqpaldar eki topqa - ishki jáne syrtqy bolyp bólinetin boldy. Qorshaǵan ortanyń áseri men tárbıe jeke tulǵanyń damýynyń syrtqy faktorlaryna jatady. Tabıǵı áserler – beıimdilik pen áýestik, sonymen qatar, adamnyń sezimderi men kúızelisteri, onyń syrtqy áserlerdiń yqpalymen paıda bolatyn syltaýlary men qajettilikteri – barlyǵy ishki faktorlarǵa jatady. Jeke tulǵanyń damýy men qalyptasýy osy eki faktordyń ózara baılanysynyń nátıjesi bolyp tabylady.
Eger tárbıe jeke tulǵanyń óz ózimen jumysy kezindegi belsendiligine degen ishteı yqpalyna áser etetin bolsa, onda onyń jeke tulǵanyń damýynda sheshýshi ról atqara alatyny túsinikti. Osy beıimdilik pen ósip kele jatqan adamnyń jeke tulǵa retinde jetilýine degen ózindik yntasy ǵana túbinde onyń damyǵanyn anyqtaıdy. Osylaısha bul proses, shyn mánisinde, ózin - ózi damytý, ózin - ózi tárbıeleý sıpatyna ıe bolady. L. N. Tolstoıdyń adamnyń damýyn jemis aǵashynyń ósýimen salystyrýy tegin emes. Óıtkeni, sózdiń týra maǵynasynda ony eshkim ósirmeıdi, ol ózdiginen ósedi. Adam tek qana topyraǵyn qopsytady, tyńaıtqyshtar sebedi, artyq butaqtaryn kesedi, ıaǵnı onyń ózindik múmkindik beretin qajetti syrtqy jaǵdaılaryn jasaıdy, oǵan dem beredi. Al ózindik damý óziniń ishki zańdary boıynsha júredi.
Balanyń, oqýshynyń belsendiligi is - árekettiń áralýan túrlerinde kórinetini psıhologıada dáleldengen, ómir barysynda qarym - qatynas, tanym belsendilikteri, ózin - ózi jetildirý men qorshaǵan ómirdi túrlendirý, ózgertý belsendilikteri damıdy. Kishkentaı balanyń ózi de pasıvti emes túrde ómirdiń jaǵdaılaryna baǵynady. Ol óziniń talaptaryn oryndatqanda (úlkenderge) belsendi, ol qorshaǵan adamdarǵa qatysty óz túzetýlerin engizedi. Ol adamǵa degen (unatý, unatpaý) jáne zattarǵa degen (kerek, kerek emes, jaqsy kóretin, jaqsy kórmeıtin) ózindik jeke tulǵalyq qatynasyn kórsetedi. Bul qatynastar onyń is - áreketinde jeke tulǵanyń ózgesheligin jasaı otyryp paıda bolady.
Qarym - qatynas - genetıkalyq túrde balanyń belsendiliginiń eń erte belgisi. Adamnyń áleýmettik tirshilik ıesi retindegi erekshelikteri osy qarym - qatynasta kórinedi. Onda adamdarǵa degen qatynastyń kóptegen alýan túrli reńkteri bar: ata - anaǵa, muǵalimderge, tanystaryna, tanys emes adamdarǵa, qurdastaryna, ózinen kishkentaılarǵa, dostaryna. Bala ózine dos tańdaıdy, ol adamdardyń belgili bir sheńberimen qarym – qatynas izdeıdi, ol basqalarǵa yqpal etedi. Ujymda ol keıde uıymdastyrýshy, keıde oryndaýshy bolady. Qarym – qatynas belsendiligi jeke tulǵanyń eń mańyzdy jaqtarynyń damýyna jaǵdaı jasaıdy, olar – adamgershilik, qaıyrymdylyq, qamqorlyq, óz ózi úshin, adamdar aldyndaǵy óz isteri úshin jaýapkershiligi.
Oqýshylardyń oqý belsendiligin qalyptastyrýdyń bir kózi – sabaqta jańa tehnologıalar qoldaný arqyly túrlendirip ótkizý. Kóptegen ınovasıalar arasynda oqýshylardyń oqý belsendiligin qalyptastyrýǵa asa qolaıly tehnologıa – Syn turǵysynan oılaý jobasy. Syn turǵysynan oılaý – ashyq qoǵam negizi. Ol - óz aldyna suraqtar qoıyp jáne únemi olarǵa jaýap izdeý, ár máselege baılanysty óz pikirin aıtyp, ony dáleldeı alý, sonymen qatar basqalardyń pikirlerin dálirek qarastyrýdy jáne sol dáleldemelerdiń qısynyn zertteý degendi bildiredi. Bul oqytý «qarapaıymnan kúrdelige» dep atalady.
Baǵdarlama qurylymy úsh deńgeıden turady:
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý. Oqýshynyń taqyryp týraly ne biletindigi anyqtalynady, belsendiligi artady.
2. Maǵynany ajyratý. Oqýshy jańa aqparatty burynǵy bilimimen ushtastyra túsedi.
3. Oı tolǵanys. Oqýshylar óz oılary men baıqaǵan aqparattardy óz sózderimen aıta bilip, ózara almasady. Ózgelerdiń oı kestesin úırenedi.
Osy baǵdarlamanyń strategıalaryn meńgerip, tájirıbe júzinde qoldansa, oqýshylardyń oqý belsendilikteri, sabaqqa degen qyzyǵýshylyqtary artyp, olardyń bir - birimen pikir talastyryp ashyq sóıleý, erkin sóıleý daǵdylary qalyptasady. Ózderine senimsizdik bildirip, buıyǵyp otyratyn oqýshylar da óz oılaryn az da bolsa júıelep erkin aıtatyn bolady.
Qazaly aýyly, №100 orta mektebiniń aǵylshyn tili páni muǵalimi
Sısenbaeva Gúlmıra Ábdiǵanıqyzy
Taqyryby: Oqýshylardyń tanymdyq - shyǵarmashylyq belsendiligin arttyrý
Qazirgi qoǵamda bolyp jatqan áleýmettik - ekonomıkalyq ózgerister maǵlumattardy qarapaıym berýge negizdelgen jetkilikti dárejede aıqyn qalyptasqan bilim berý modeliniń toqyraýyn aıqyn kórsetip beredi. Jeke tulǵaǵa degen talaptyń kúsheıe túsýi qazir dúnıe júzinde bilim berý salasynda jobaly ózgerister jasaý tendensıasynyń údeı túsýine sebep bolyp otyr:
- bilim berýdiń statısıkalyq modelinen oqýshylardyń aqyl - oı áreketiniń kóp syrly qurylymyn qalyptastyrýǵa kóshý;
- oqytýda oqýshylardyń tanymdyq is - áreketter quralyn belsendi meńgerýge baǵyttaý;
- oqytý prosesin jeke tulǵanyń múddesi men qajettiligine beıimdep bolashaqta ózgermeli qazirgi zamandaǵy qoǵamǵa tolyq múmkindiginshe ózin - ózi júzege asyrý.
Bala belsendiligi týraly XVI – XVIII ǵasyrdaǵy negizdelgen alǵashqy áreketter (Ia. A. Komenskıı, J. J. Rýsso) jáne bul ustanymdardy A. Dıstervegtiń, K. D. Ýshınskııdiń jáne XIX ǵasyrdyń basqa da progresıvti ustazdardyń qoldaýy fızıologıalyq jáne psıhologıalyq deńgeıde adam belsendiliginiń mánin metodologıalyq baǵalaýshylyq pen rastalady (I. V. Sechenov, V. M. Behterev, I. P. Pavlov, L. S. Vygotskıı, S. L. Rýbınshteın, A. Leontev). Osy zertteýlerdiń nátıjesinde tulǵanyń belsendiligi onyń tabıǵı jaratylysy jaǵdaıy, sonymen birge, tulǵa is - áreket barysynda qalyptasatyndyǵy, is - áreket qandaı bolsa, tulǵa da sondaı bolady degen qorytyndylar jasalynady. Demek, jeke tulǵany jan - jaqty damytý úshin oqý belsendiliginiń máni erekshe.
Shynymen - aq, oqýshylardyń oqý belsendiligin arttyrý arqyly ózdiginen bilim alýdy qajetsiný qazirgi tańda sheshýin kútetin ózekti máselelerdiń biri ekeni aıqyn.
Adamnyń belsendiliginiń tabıǵatyn tanı bilý, eńbek jáne moraldyq belsendilik dárejesi boıynsha adamnyń qoǵam men ujym úshin jaramdylyǵyn jete anyqtaý muǵaliminiń basty mindeti
Belsendilik dep adamnyń is - áreketi ústindegi jaǵdaıyn aıtady. Tirshilik jáne is - áreketteri barysynda adamnyń qarym - qatynas jasaý, tanym jáne ózin - ózi tárbıeleý belsendiligi damıdy.
Bala belsendiliginiń eń alǵashqy formasynyń biri qarym - qatynas jasaý belsendiligi. Bul adamnyń búkil ómirinde damıtyn belsendilik. Balalardyń jas erekshelikterine sáıkes basqa adamdar men qarym - qatynas jasaý belsendiliginiń mazmuny ózgerip otyrady. Mektep jasyna deıingi balalar eresek adamdardyń áreketterine úńile qarap, úırenedi, olarǵa elikteıdi. Balalardyń sanaly túrde isteıtin mundaı áreketterin yryqty nemese erikti belsendilik deıdi. Bul jastaǵy balalardyń úlkenderdiń áreketterine jáne olarmen ózara qatynas jasaýǵa elikteý róldi oıyndardy atqarý barysynda baıqalady.
Kóbinese balardyń oıyndarda adamdardyń is - áreketteri, turmysy, ózara qatynasy qamtylyp kórsetiledi, ujymdyq ómir daǵdylary qalyptasa bastaıdy. Oıyn barysynda balalardyń qurdastarymen de ózara qatynasy ózgeredi. Olar basqa balalarmen oınaýǵa tilek bildiredi, eńbekke baılanysty tapsyrmalardy birigip, oryndaýǵa, óz qylyqtaryn erejege baǵyndyrýǵa, kereksiz ádetterdi tejeýge, kedergini yǵystyrýǵa úırenedi.
Ár túrli oıyn balanyń dúnıetanymyn keńeıtip, qarym - qatynas jasaý belsendiligin damytady.
Qarym - qatynas belsendiligi ásirese, mektep jasyndaǵy balalarda aıqyn kórine bastaıdy. Ata - analarmen, muǵalimdermen, qurdastary jáne dostarymen, úlkendermen balalardyń qatynas jasaýynda ár alýan erekshelikter bolady. V – VI synyp oqýshylary qarym - qatynas jasaý úshin eń aldymen ózine dos jáne joldas bolatyn qurby - qurdastaryn izdestiredi.
Qarym - qatynas jasaý belsendiligi jeke adam qasıetteriniń (marhabattyq, qaıyrymdylyq, qamqorlyq, ózi úshin jáne basqa adamdar aldynda óziniń qylyqtary jaıly jaýapkershilik sezimi t. b.) qalyptasýyna múmkindik týǵyzady.
Balanyń damý barysynda tanym belsendiligi artady. Mektep jasyna deıingi (5 - 6 jas) balalar zattardy túsine, formasyna qarap ajyrata bastaıdy, olardyń qurylysyn, paıdalaný tásilderin bilgisi keledi. Balalardyń bir nárseni qumartyp, bilýge talaptanýyn tanym yntasy deıdi. Balalar óte baıqaǵysh, ár nársege úńile qaraıdy, keıde tereń oıǵa shomylady.
Mektep jasyndaǵy balalardyń tanym yntasyn qalyptastyrýda bilim berý tásilderiniń erekshe mańyzy bar. Oqý barysynda balalar túrli zattardyń, qubylystardyń mánine, ǵylymı uǵymdar men zańdylyqtarǵa tereń túsinýge, alǵan teorıalyq bilimderin praktıkada erkin bilýge úırenedi. Oqýshylardyń tanym belsendiligi olardyń shyǵarmashylyq izdený qabiletine, muǵalimniń teorıalyq saýattylyǵy men sheberligine baılanysty.
Jeke adamnyń sanasynyń qalyptasý barysynda ózin - ózi tárbıeleý belsendiligi erekshe oryn alady. Bala damý barysynda ózin - ózi jetildirý maqsatyn kózdeı talaptanyp ár túrli áreket jasaıdy.
Oqýshylardyń ózi - ózi tárbıeleý isin jetildirý úshin olardyń jas jáne derbes erekshelikterin eske alyp, oqý tárbıe jumysynyń barysynda sana sezimin oıatý, óz betinshe jumys isteı bilýge úıretý – muǵalimniń basty mindeti.
Keńes pedagogıkasynda adamnyń qoǵamdyq - saıası belsendiligi kúrdeli moraldyq - eriktik sana retinde qaralady. Onda qoǵamdyq jumysqa degen yntasy, tapsyrmany oryndaýdaǵy jaýapkershiligi, oryndaýshylyǵy men ınısıatıvtiligi, ózine jáne joldastaryna talap qoıǵyshtyǵy, qoǵamdyq tapsyrmalardy oryndaǵan kezde basqalarǵa kómektesýge ázir turýy, uıymdastyrýshylyq iskerliginiń bolýy osylardyń barlyǵy birinen - biri ajyramastaı ushtasyp jatady.
Osy kórsetkishterdiń árqaısysy oqýshynyń qoǵamdyq is - áreketke qatynasyn jáne onyń belsendilik dárejesin sıpattaıdy. Keıbir jeke oqýshylarda bul kórsetkishterdiń kórinýi túrlishe bolýy múmkin jáne jas erekshelikterine, sondaı - aq mektep oqýshylarynyń jeke bas tájirıbelerine jáne belsendilik dárejesine baılanysty. Kollektıvte qoǵamdyq jumysqa degen yntasy turaqty damyǵan oqýshyny árqashan da kezdestirýge bolady, olar muǵalimniń aıtýynsyz - aq oǵan kirisip kete beredi, óıtkeni olaı istemeı tura almaıdy. Biraq muǵalim aldynda, joldastary aldynda ózderin madaqtaý maqsatynda tek ózderi úshin eń qyzyqty nárselerdi ǵana jasaıtyndar da az kezdespeıdi.
Tapsyrmany oryndaý ústinde bir oqýshy ózi jaýapty bola turyp, tapsyrma oryndaýǵa basqalardy da májbúr etýi múmkin, ekinshisi ózi uqypty oryndaıdy, biraq joldastary týraly oılamaıdy, al úshinshisi ózgelerdi bar yntasymen qumarlandyrady, biraq ózi esh nárse istemeıdi. Bul qoǵamdyq belsendiliktiń túrli komponontterdiń damýyndaǵy teńsizdikterdi tárbıeleýdiń naqtyly prosesinde eskerip otyrý, sóıtip, osy arqyly keıbir oqýshyda nashar, nemese múldem damymaǵan jaqtaryna yqpal jasaý kerek.
Sana men is - árekettiń tutastyǵy materıalısik dıalektıka men psıhologıanyń eń mańyzdy zańdylyǵy bolyp eseptelinedi. K. Marks adam pasıvti jemis emes, ol qorshaǵan ortasyn, jaǵdaılardy jáne ózin belsendi (aktıvti) túrde ózgerte alady dep jazǵan bolatyn. Bul tujyrym tárbıe prosesin uıymdastyrýdyń mańyzdy jolyn ashady. Demokratıalyq pedagogıkanyń klasıkteri de (I. G. Pestalossı, Ia. A. Komenskıı, Y. Altynsarın, t. b.) jeke tulǵanyń óziniń belsendiligine, onyń shyǵarmashylyq - qaıta qurý is - áreketine úlken mán bergen.
Belsendilik adamnyń tabıǵı qasıetteriniń biri bolyp tabylady. Dúıdiń jetekshi qaǵıdasynyń aıtýy boıynsha oqytý prosesiniń belsendi qatysýshysy bolatyn oqýshy minezdemesin anyqtaıdy. Dúı boıynsha oqýshy eger «ózimen óziniń aınalasyndaǵy kerneýdi tabystyra» alsa, belsendi bolady (S. M. Fishman, L. McCarty, 1998). Buǵan qalaı jetýge bolady? Bul aınalany belgili bir maqsatpen zertteımiz jáne onyń barysynda aldaǵy izdenisterge qajet bolatyn jańa jetistikterge jetý joldaryna úırengenimizde oryn alady dep esepteıdi ol. Oqýshyǵa oqyrmannyń qyzyǵýshylyǵyn arttyratyn durys problemalardy; sonymen qatar oqý baǵdarlamasyna engen materıaldy oqý barysynda meńgeriletin jáne nátıjelerge ákeletin problemalardy oqýǵa berý bizdiń qolymyzdaǵy nárse. Onda Dúıdiń aıtýyna saı, oqytý mektepten tys bilim sıaqty emosıonaldyq kúshke ıe bolady (S. M. Fishman, L. McCarty, 1998).
S. Fıshman aıtýynsha klastaǵy múdde men jiger mehanızmin Dúı kelesi turǵyda kórsetiledi:
1. Ne úshin? Balalar «ne úshinsiz» mektepte úırenip jatqany men óziniń bolashaǵynyń arasyndaǵy uzaqtyqty qurastyra almaıdy.
2. Nemenege? Oqýshylar olardy maqsatqa jetý úshin ne kómektesetinin anyqtaý kerek. Eger sen bireýdiń senimin ózgertkiń kelse, onda sen kórsetilgen aqparattar naqty nege nazaryn aýdarýdy usynatyndyǵyńdy kórsetý kerek. Pán men materıal maqsatqa jetýdiń qajettiligi men maǵynasy bolýy kerek.
3. Ne arqyly? Bul oqýshylardy klastaǵy tanys emes elementterdi tanýy úshin qoldanatyn burynǵy tájirıbesi.
Psıhologıada belsendilikti is - áreket dep ataıdy. Jeke tulǵanyń belsendiligi onyń qajettilikterinen týady (materıaldyq jáne rýhanı, jeke nemese qoǵamdyq qajettilikter). Janýarlardan aıyrmashylyǵy adamnyń qajettilikteri sábı jasynan bastap - aq qoǵamdyq qajettiliktermen rettelinedi. Adamnyń belsendigi (nemese onyń áreketi) onyń sebepterine, maqsatpen mindetterin durys qoıa alýyna, olardy oryndaý tásilderin durys tańdaı alýyna baılanysty.
Belsendiliktiń ózine jáne jeke tulǵanyń qorshaǵan ortamen tárbıelik (syrtqy) áserlerge qatysty ishki ustanymdaryna baılanysty ol ár túrli baǵyttarda qalyptasýy múmkin. Eger oqýshynyń osy áserlerge degen kózqarasy teris bolsa, ol tárbıeshisi qalaǵanynan qaıshy baǵytta damıdy. Mysaly, muǵalim oqýshylardyń bilimin tekserý kezinde oqýshynyń baǵasyn tómendetip qoıady da, oqýshy oǵan renjip qalady. Mundaı jaǵdaıda muǵalimniń úlgerimdi jaqsartýǵa shaqyrǵan árbir sózi oqýshyda jasyryn, keıde tipten ashyq qarsy áreket týdyrady. Tárbıeshi, onyń pedagogıkalyq áseri ishki óriste, ıaǵnı tárbıelenýshiniń sanasy men sezimine oń áserin tıgizbese, barlyq jaǵdaılarda árdaıym osylaı bolyp otyrady.
Osynyń nátıjesinde, jeke tulanyń damýy men qalyptasýynda kórinis tabatyn barlyq áserler men yqpaldar eki topqa - ishki jáne syrtqy bolyp bólinetin boldy. Qorshaǵan ortanyń áseri men tárbıe jeke tulǵanyń damýynyń syrtqy faktorlaryna jatady. Tabıǵı áserler – beıimdilik pen áýestik, sonymen qatar, adamnyń sezimderi men kúızelisteri, onyń syrtqy áserlerdiń yqpalymen paıda bolatyn syltaýlary men qajettilikteri – barlyǵy ishki faktorlarǵa jatady. Jeke tulǵanyń damýy men qalyptasýy osy eki faktordyń ózara baılanysynyń nátıjesi bolyp tabylady.
Eger tárbıe jeke tulǵanyń óz ózimen jumysy kezindegi belsendiligine degen ishteı yqpalyna áser etetin bolsa, onda onyń jeke tulǵanyń damýynda sheshýshi ról atqara alatyny túsinikti. Osy beıimdilik pen ósip kele jatqan adamnyń jeke tulǵa retinde jetilýine degen ózindik yntasy ǵana túbinde onyń damyǵanyn anyqtaıdy. Osylaısha bul proses, shyn mánisinde, ózin - ózi damytý, ózin - ózi tárbıeleý sıpatyna ıe bolady. L. N. Tolstoıdyń adamnyń damýyn jemis aǵashynyń ósýimen salystyrýy tegin emes. Óıtkeni, sózdiń týra maǵynasynda ony eshkim ósirmeıdi, ol ózdiginen ósedi. Adam tek qana topyraǵyn qopsytady, tyńaıtqyshtar sebedi, artyq butaqtaryn kesedi, ıaǵnı onyń ózindik múmkindik beretin qajetti syrtqy jaǵdaılaryn jasaıdy, oǵan dem beredi. Al ózindik damý óziniń ishki zańdary boıynsha júredi.
Balanyń, oqýshynyń belsendiligi is - árekettiń áralýan túrlerinde kórinetini psıhologıada dáleldengen, ómir barysynda qarym - qatynas, tanym belsendilikteri, ózin - ózi jetildirý men qorshaǵan ómirdi túrlendirý, ózgertý belsendilikteri damıdy. Kishkentaı balanyń ózi de pasıvti emes túrde ómirdiń jaǵdaılaryna baǵynady. Ol óziniń talaptaryn oryndatqanda (úlkenderge) belsendi, ol qorshaǵan adamdarǵa qatysty óz túzetýlerin engizedi. Ol adamǵa degen (unatý, unatpaý) jáne zattarǵa degen (kerek, kerek emes, jaqsy kóretin, jaqsy kórmeıtin) ózindik jeke tulǵalyq qatynasyn kórsetedi. Bul qatynastar onyń is - áreketinde jeke tulǵanyń ózgesheligin jasaı otyryp paıda bolady.
Qarym - qatynas - genetıkalyq túrde balanyń belsendiliginiń eń erte belgisi. Adamnyń áleýmettik tirshilik ıesi retindegi erekshelikteri osy qarym - qatynasta kórinedi. Onda adamdarǵa degen qatynastyń kóptegen alýan túrli reńkteri bar: ata - anaǵa, muǵalimderge, tanystaryna, tanys emes adamdarǵa, qurdastaryna, ózinen kishkentaılarǵa, dostaryna. Bala ózine dos tańdaıdy, ol adamdardyń belgili bir sheńberimen qarym – qatynas izdeıdi, ol basqalarǵa yqpal etedi. Ujymda ol keıde uıymdastyrýshy, keıde oryndaýshy bolady. Qarym – qatynas belsendiligi jeke tulǵanyń eń mańyzdy jaqtarynyń damýyna jaǵdaı jasaıdy, olar – adamgershilik, qaıyrymdylyq, qamqorlyq, óz ózi úshin, adamdar aldyndaǵy óz isteri úshin jaýapkershiligi.
Oqýshylardyń oqý belsendiligin qalyptastyrýdyń bir kózi – sabaqta jańa tehnologıalar qoldaný arqyly túrlendirip ótkizý. Kóptegen ınovasıalar arasynda oqýshylardyń oqý belsendiligin qalyptastyrýǵa asa qolaıly tehnologıa – Syn turǵysynan oılaý jobasy. Syn turǵysynan oılaý – ashyq qoǵam negizi. Ol - óz aldyna suraqtar qoıyp jáne únemi olarǵa jaýap izdeý, ár máselege baılanysty óz pikirin aıtyp, ony dáleldeı alý, sonymen qatar basqalardyń pikirlerin dálirek qarastyrýdy jáne sol dáleldemelerdiń qısynyn zertteý degendi bildiredi. Bul oqytý «qarapaıymnan kúrdelige» dep atalady.
Baǵdarlama qurylymy úsh deńgeıden turady:
1. Qyzyǵýshylyqty oıatý. Oqýshynyń taqyryp týraly ne biletindigi anyqtalynady, belsendiligi artady.
2. Maǵynany ajyratý. Oqýshy jańa aqparatty burynǵy bilimimen ushtastyra túsedi.
3. Oı tolǵanys. Oqýshylar óz oılary men baıqaǵan aqparattardy óz sózderimen aıta bilip, ózara almasady. Ózgelerdiń oı kestesin úırenedi.
Osy baǵdarlamanyń strategıalaryn meńgerip, tájirıbe júzinde qoldansa, oqýshylardyń oqý belsendilikteri, sabaqqa degen qyzyǵýshylyqtary artyp, olardyń bir - birimen pikir talastyryp ashyq sóıleý, erkin sóıleý daǵdylary qalyptasady. Ózderine senimsizdik bildirip, buıyǵyp otyratyn oqýshylar da óz oılaryn az da bolsa júıelep erkin aıtatyn bolady.
You Might Also Like
-
1. Bilimdilik: aqynnyń ómirin, óleńderiniń ózindik tabıǵatyn daralaı, saralaı otyryp ózgesheligine kóńil bólý; oqýshylardyń mánerlep oqý, jattaý daǵdysyn qalyptastyrý, óleńdi teorıalyq jaǵynan taldaı...
