InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany,
M. Shahanov atyndaǵy jalpy orta mektebi
qazaq tili men ádebıeti pániniń muǵalimi
Polatova Aınur Múslimbekqyzy

Mazmuny
Termınder tizbegi
İ. Kirispe
İİ. Negizgi bólim
1. Týǵan ólkem - shejirem
2. «Muńlyq - Zarlyq» dastanynyń qysqasha mazmuny
İİİ. Qorytyndy
Paıdalanǵan ádebıetter tizimi
Sýretter jınaǵy
Termınder tizbegi.

Sulba – keskin
Áýlıel, kıeli – qasıetti jer
Shógirli toǵaı – jer ataýy
Synatas, qulyptas – beıit basyna qoıylatyn belgi
Kónekóz, káriqulaq – kóp jasaǵan qarıa
Murynqaraq, Qaraq – taý ataýy
Saıat – ańshylyq
Jalbaǵaı – jupyndy, jyrtyq
Ǵaıyp eren qyryq shilten – perishte
Dargah – jaratylys ıesi

Kirispe
Zertteý jumysynyń ózektiligi:
Halyq aýyz ádebıeti ómirde bolǵan oqıǵalardyń jańǵyryǵy, sulbasy, odan oqıǵalar izin, tarıh syryn tanımyz. Qala berdi belgili bir mekendi anyqtaıdy, silteme jasaıdy. Sol sıaqty qazaqtyń aýyz ádebıetiniń asyl muralarynyń biri bolyp sanalatyn « Muńlyq - Zarlyq» jónindegi ańyz shynynda da bizdiń qazaqqa ata – tegi jat, kirme, biraq, sińisip ketken dúnıe me? Joq álde, óz jerimiz, óz elimizde jaratylǵan tóltýma ma? Al eger bul oqıǵa óz jerimizde ótken bolsa qaıda ótken? Mine osyndaı ózekti máselelerdi sheshý maqsatynda syr boıyndaǵy áýlıeli kıeli jerdiń syrly tarıhı oqıǵasy «Muńlyq zarlyq» ańyzynyń obektıvti beınelenýin zertteýdi qolǵa aldyq.

Zertteý jumysynyń maqsaty men mindetteri:
Qazaq halqynyń ádil hany Shansharhannyń perzentteri «Muńlyq – Zarlyq» jaıly málimetter óte az. «Muńlyq - Zarlyq» áýlıesiniń tarıhy týraly qazaq halqy áli de bile bermeıdi.
Bizdiń maqsatymyz qansha ǵasyrlar boıy halyq aýzynda júrgen san alýan ańyz - áńgimeleri men jyr aralas nusqalaryn jınaqtap, birizge túsirip, bul oqıǵanyń shyǵysta emes dálirek aıtsaq qazaq jeri Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdany, kıeli Baıyrqum jerindegi Syr boıynda ótkenin anyqtaý jáne dálel keltirý.

Zertteý jumysynyń jańashyldyǵy:
Muńlyq pen Zarlyq, Qanshaıym mazarynyń basyna zırat etip júrgen kisilerdiń, kóne kóz qarıalardyń áńgimesinen Qanshaıymnyń aty jazylǵan qulpytastyń tabylý tarıhyn bildik. Eń kem degende úsh - tórt ǵasyrlyq merzimde jerlengen Qanshaıym beıitin qazyp, basyndaǵy qulpytasty tapqan marqum Ásilhan degen molda eken.

Zertteý jumysynyń merzimdik sheńberi:
«Muńlyq - Zarlyq» dastany óziniń mazmuny men kórkemdik sıpattary jaǵynan aıryqsha daralanatyn qundy shyǵarma, ol tarıhı shyndyq negizinde atap aıtsaq, qazaq pen noǵaı bólinbeı birge jasaǵan dáýirdiń kórinisterin kórkem beıneleıdi.

Zertteý jumysynyń metodologıasymen ádistemesi:
Jumystyń basty metodologıalyq negizderi bolyp qazaq ádebıeti tarıhy ǵylymynda jıi qoldanylatyn negizgi ádister: tarıhılyq, júıelik, taldaý, tarıhı salystyrý, halyq aýyz ádebıetiniń asyl úlgilerin jınaqtaý jáne salystyrý jáne batyrlyq eposta kezdesetin sóz oralymdary men beıneleý tásilderi keńinen qoldanylǵan, obektıvtilik basty prınsıp retinde alynǵan. (Evrosentrıstik, shovınısik, sýbektıvti t. b kózqarastar teristelip otyrady).

Týǵan ólkem - shejirem.
Elbasymyz N. Á. Nazarbaev «Jer týraly» zańdy qabyldaý tusynda «Jer memleketimizdiń tuǵyry. Tuǵyry myqty bolsa – baqyt, qulasa - sor» degendeı, ata - babamyz bolashaq urpaǵyna kózindeı kórip, ózindeı aıalap júrýi úshin máńgi mura etip artyna tek týǵan jerin ǵana qaldyrǵan. Týǵan jerdiń ár tasy, árbir butasy, eń aıaǵy qubylmaly aspany men kóshpeli bulty da ata – babamyzdyń bizge berip ketken baǵa jetpes amanaty.
Týǵan jerdiń árbir jer – sý ataýlary halqymnyń baı, shejiresi. Bizdiń baılyǵymyz. Qandaı ult, qandaı el ekendigimizdi kórsetetin eskertkish – mura.
«Týǵan ólkemiz tunǵan shejiremiz» dep beker - bosqa aıtylmaıdy. Taý men dalanyń, shól men qumnyń, árbir ózen – kóldiń, ózge de jer - sýdyń, saı - sala men bastaý – bulaqtyń, eldi mekenniń ataýlarynda alýan - alýan syrlar bar. Kemeńger sýretkerimiz, danyshpan jazýshymyz Muhtar Áýezov bylaı deıdi: «Bizdiń qazaq - jer atyn, taý atyn ámanda sol ortanyń syr - sıpatyna qaraı qoıa biletin jurt. Qaıda, qandaı bir elge barsań da jer, sý, japan túzde kezdesken kishkene bulaq atynyń ózinde qanshama mán - maǵyna, sheshilmegen qupıa syr jatady?!».
Men Ońtústik Qazaqstan oblysy, Arys aýdanyna qarasty Baıyrqum aýylynda týyp, óstim. Meniń týǵan jerimniń tabıǵaty keremet. Baıyrqum aýyly syr boıynda ornalasqan. Meniń aýylyma kórshiles Aqqala, Jıdeli eldi mekenderi bar. Arys qalasynan Shardara qalasyna qaraı Aqqala, Jıdeli, Baıyrqum eldi mekenderin kesip, úlken jol ketedi. Shardara qalasyna qaraı baǵyttalǵan kólik joly Syrdarıadan ótken soń, kóp uzamaı Syrdyń sol jaǵasyn bókterleı Baltakól, Maıaqum, Aqyntoǵaı, Aqtóbe eldi mekenderin basyp ótken úlken jolǵa qosylady. Sol jerden Syr jıektep, Shardaraǵa qaraı jol ketedi. Osy úsh joldyń túıisken jerinen eki - úsh shaqyrym joǵary júrse, jol jıegine jaqyn áýlıe qorymdar bar. Ol qorymdardy bizge belgisiz zamannan beri «Muńlyq», «Zarlyq» qorymdary dep ataıdy.

- Muńlyq kim? Zarlyq kim? Bul qorymdar nege olaı atalady? Qıssashyl aqyn Júsipbek Shaıhyslamulynyń shyǵysta ótken dep jazǵan «Muńlyq - Zarlyq» dastanyndaǵy Muńlyq pen Zarlyq emes pe eken?- degen oılar meni mazalady. Sodan men Zarlyq áýlıesine baryp beıit basyndaǵy meshitke kirdim. Onda Zarlyq – Muńlyqqa anasy Qanshaıymǵa jáne ákesi Shansharhanǵa arnaıy salynǵan kesene bar eken. Kesenede «Muńlyq – Zarlyq anasy Hanshaıym ákesi Shanashrhan patsha dúnıeden ótkenine 440 jyl» degen jazý bar eken. Bul kesene 1996 jyly qoıylypty. Muny bilip men tereń oıǵa qaldym.
Qazirgi kezde bul mańdy kóbirek jaılaǵan qońyrat kóktiń ulynan taraǵan rý ıeleri mekendeıdi. Áýlıe qorym retinde osy Syr boıynda turatyn halyq kúni búginge deıin ony qatty qasterleıdi.

Bul beıitke «Baıyrqum», «Jıdeli», «Aqqala», «Dostyq», «Aq - altyn», «Qazaqstannyń alpys jyldyǵy» atyndaǵy aýyldar marqumdaryn jerleıdi. Apta saıyn juma namazy oqylyp turady.
Bul saýapty kúni árbir azamat ózderiniń ata - anasynyń, týǵan - týystarymen jekjattarynyń, árıne «Qanshaıym» men «Zarlyq jáne Muńlyqtyń» basyna duǵa oqyp, beıittiń tóńiregin tazalaýdy ádetine aınaldyrǵan.