Qara sózder. Abaıdyń qyryq úshinshi qara sózi
Qara sózder. Abaıdyń qyryq úshinshi qara sózi
QYRYQ ÚSHİNSHİ SÓZ
Adam uǵyly eki nárseden: biri - tán, biri - jan. Ol ekeýiniń ortalarynda bolǵan nárselerdiń qaısysy jıbılı, qaısysy kásıbı - ony bilmek kerek. İshsem, jesem demektiń basy - jıbılı, uıyqtamaq ta soǵan uqsaıdy. Az ba, kóp pe, bilsem eken, kórsem eken degen arzý, bulardyń da basy - jıbılı. Aqyl, ǵylym - bular - kásibi. Kózbenen kórip, qulaqpen estip, qolmen ustap, tilmen tatyp, murynmen ıiskep, tystaǵy dúnıeden habar alady. Ol habarlardyń unamdysy unamdy qalpymenen, unamsyzy unamsyz qalpymenen, árneshik óz sýretimenen kóńilge túsedi. Ol kóńilge túsirýshi baǵanaǵy bes nárseden ótken soń, olardy jaıǵastyryp kóńilde sýrettemek. Ol - jannyń jıbılı qýaty dúr. Bir umytpastyq jaqsy nárseden kóńilge jaqsy áser hasıl bolyp, jaman nárseden kóńilge jaman áser hasıl bolý sekildi nárseler. Bul qýattar áýelde kishkene ǵana bolady. Eskerip baqqan adam úlkeıtip, ulǵaıtyp, ol qýattardyń qýatyn zoraıtady. Eskerýsiz qalsa, ol qýattyń qaısysy bolsa da joǵalady, tipti joǵalmasa da, az - máz nárse bolmasa, úlken eshnársege jaramaıtyn bolady.
Kimde - kim syrttan estip bilý, kórip bilý sekildi nárselerdi kóbeıtip alsa, ol - kóp jıǵany bar adam: synap, oryndysyn, orynsyzyn - bárin de baǵanaǵy jıǵan nárselerinen esep qylyp, qarap tabady. Bulaı etip bul hareketke túsingen adamdy aqyldy deımiz. «Qudaı taǵala ózi aqyl bermegen soń qaıteıik?» demek, «qudaı taǵala senimenen meni birdeı jaratyp pa?» demek - qudaı taǵalaǵa jala jaýyp, ózin qutqarmaq bolǵandyǵy. Bul - oısyz, ónersiz nadan adamnyń isi. Oǵan qudaı taǵala kórme, esitpe, kórgen, estigen nárseńdi eskerme, esińe saqtama dep pe? Oıyn - kúlkimen, ishpek - jemek, uıyqtamaqpen, maqtanmen áýre bol da, ishińdegi qazynańdy joǵaltyp, haıýan bol degen joq.
Keıbireýler aıtady: «Aqyl jıbılı bolmasa da, talap - jıbılı. Talap bergen adam aqyldy tapty, talaby joq kisi taba almady», - deıdi. O da beker. Talap balada da bar, oǵan talas qylýǵa bolmaıdy. Baǵana aıttyq qoı, qýaty basynda kishkene bolady, eskermese joǵalyp ta ketedi, eskerse, kútip aınaldyrsa, zoraıady dep. Jan qýatymenen adam hasıl kylǵan ónerleri de kúnde tekserseń, kúnde asady. Kóp zaman teksermeseń, taýyp alǵan ónerińniń joǵalǵandyǵyn jáne ózińniń ol mezgildegiden bir basqa adam bolyp ketkenińdi bilmeı qalasyń. Qaı joǵalǵan óner: «al, men joǵaldym» dep, habar berip joǵalady. Endi qýsań, baǵanaǵy áýelgi tabýyńnan qıynyraq tıedi.
Jan qýaty deıtuǵyn qýat - bek kóp nárse, bárin munda jazarǵa ýaqyt syıǵyzbaıdy. Biraq árbir ónerdiń tystan taýyp alyp, ishke salǵanyn, sonyń tamyryn berik ustap turýǵa jaraýshy edi. Kóp zaman eskermegen adamnan ol baǵanaǵy ónerdiń óziniń eń qyzyqty, qymbatty jerleri joǵala bastaıdy. Onan soń kóp zaman ótse, sol ónerdi saqtaıtuǵyn qýattyń ózi de joǵalady. Onan soń qaıta kásip qylýǵa bolmaıdy.
Bul qýattyń ishinde úsh artyq qýat bar, zınhar, sony joǵaltyp alý jaramas, ol joǵalsa, adam uǵyly haıýan boldy, adamshylyqtan shyqty.
Bireýi oryssha «podvıjnoı element» dep atalady. Ol ne nárse? Ne kórdiń, ne esittiń, árneshik bildiń, sony tezdikpenen uǵyp, uqqandyqpenen turmaı, arty qaıdan shyǵady, aldy qaıda barady, sol eki jaǵyna da aqyldy jiberip qaramaqqa tez qozǵap jiberedi. Eger bul bolmasa, kóp bilýge kóp oqý ońdy paıda da bermeıdi. Kerekti ýaqytynda oılamaı, kerekti ýaqytynda qylmaı, kerekti ýaqytynda aıtpaı, dáıim ýaqytynan kesh qalyp, «Áı, áttegen - aı. Úıtýim eken, búıtýim eken» dep, ómir boıy ǵafıl bolyp - aq otyrǵanyń.
Bireýin oryssha «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» deıdi. Ol - bir nárseni estip, kórip bildiń, hosh keldi, qazir soǵan uqsaǵandardy tekseresiń. Túgel uqsaǵan ba? Iakı bir ǵana jerden uqsaǵandyǵy bar ma? Árneshik sol iske bir kelisken jeri bar nárselerdiń bárin oılap, bilgenin tekserip, bilmegenin surap, oqyp, bótennen habarlanyp bilmeı, tynshytpaıdy.
Úshinshisi, oryssha «vpechatlıtelnostserdsa» deıdi, ıaǵnı júrekti maqtanshaqtyq, paıdakúnemdik, jeńildik, salǵyrttyq - bul tórt nársebirlán kirletpeı taza saqtasa, sonda syrttan ishke barǵan ár nárseniń sýreti júrektiń aınasyna anyq ráýshan bolyp túsedi. Ondaı nárse tula boıyńa jaıylady, tez umyttyrmaıdy. Egerde baǵanaǵy tórt nársemen júrekti kirletip alsań, júrektiń aınasy buzylady, ıa qısyq, ıa kúńgirt kórsetedi. Endi ondaı nárseden ońdy uǵym bolmaıdy.
Árneshik tán qýatymenen syrttan taýyp, syrttan saqtaısyz, onyń aty dáýlet edi. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty bar nárselerin bilmeseń, saqtaı almaýshy ediń ǵoı. Soǵan uqsaǵan ishtegi jan qýatymenen jıǵan nárseniń aty aqyl, ǵylym edi ǵoı. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty tıer nárseleri bar. Ony bilmeseń, baqpasań - aırylasyń. Jáne árbir jaqsy nárseniń ólsheýi bar, ólsheýinen assa - jaramaıdy. Ólsheýin bilmek - bir úlken kerek is. Oılanbaq jaqsy, iske tipti salynyp ketken kisi oıyn baılaı almaı, qıalı bolyp ta ketkeni bolady. İshpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńil kótermek, qushpaq, súımek, mal jımaq, mansap izdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq - bul nárselerdiń báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady.
«Neniń qyzyǵyn kóp izdeseń, sonyń kúıigin bir tartasyń» degen. Baz mahfı olmaıa ol, men aıtqan úsh qýattyń ishinde ekeýi, ıaǵnı «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» birlán «podvıjnoı element» - bul ekeýi qosylyp tura turǵan nárse, kúlli paıda da bulardan shyǵady, ýa kúlli zarar da bulardan shyǵady. Mansap súıgishtik, maqtanshaqtyq, ashýlanshaqtyq, ótirikshilik, osyǵan uqsaǵan árbir maskúnemdikke tartyp, qumar qylyp, aqyldan shyǵaryp jiberetuǵyn nárseler osy ekeýinen bolady. Bulardy túbegeıletkende jaqsy nárselerdi túbegeıletip, jaman nárselerden, ıaǵnı joǵarǵy aıtylmysh sekildi adamshylyqtan shyǵaryp, qumarpazdyqqa salyp jiberetuǵyn nárseden boıdy erte tyıyp alýǵa kerek. Paıda, zalaldy aıyratuǵyn qýattyń aty aqyl edi ǵoı. Bir aqyl qýatybirlán muny toqtatyp bolmaıdy. Hám aqyl, hám qaırat - eki myqty qýat qosylyp toqtatady. Ol ekeýi kimde bar bolsa, baǵanaǵy eki qýattyń ekeýi de az bolsa, ıakı biri bar, biri joq bolsa, baǵanaǵy eki qýattar - bir basy qatty asaý at, júgensiz taýǵa ura ma, tasqa ura ma, sýǵa ura ma, jarǵa ura ma - qudaı bilsin, áıteýir jolda kórgen esti, aqyly durys adamdar áli de suramaı da qalady. Sende erik joq. Eki etek jaıylyp, eki kóziń aspanda, masqara bolyp ketkeniń ólgenińshe.
Abaıdyń basqa da qara sózderi
QYRYQ ÚSHİNSHİ SÓZ
Adam uǵyly eki nárseden: biri - tán, biri - jan. Ol ekeýiniń ortalarynda bolǵan nárselerdiń qaısysy jıbılı, qaısysy kásıbı - ony bilmek kerek. İshsem, jesem demektiń basy - jıbılı, uıyqtamaq ta soǵan uqsaıdy. Az ba, kóp pe, bilsem eken, kórsem eken degen arzý, bulardyń da basy - jıbılı. Aqyl, ǵylym - bular - kásibi. Kózbenen kórip, qulaqpen estip, qolmen ustap, tilmen tatyp, murynmen ıiskep, tystaǵy dúnıeden habar alady. Ol habarlardyń unamdysy unamdy qalpymenen, unamsyzy unamsyz qalpymenen, árneshik óz sýretimenen kóńilge túsedi. Ol kóńilge túsirýshi baǵanaǵy bes nárseden ótken soń, olardy jaıǵastyryp kóńilde sýrettemek. Ol - jannyń jıbılı qýaty dúr. Bir umytpastyq jaqsy nárseden kóńilge jaqsy áser hasıl bolyp, jaman nárseden kóńilge jaman áser hasıl bolý sekildi nárseler. Bul qýattar áýelde kishkene ǵana bolady. Eskerip baqqan adam úlkeıtip, ulǵaıtyp, ol qýattardyń qýatyn zoraıtady. Eskerýsiz qalsa, ol qýattyń qaısysy bolsa da joǵalady, tipti joǵalmasa da, az - máz nárse bolmasa, úlken eshnársege jaramaıtyn bolady.
Kimde - kim syrttan estip bilý, kórip bilý sekildi nárselerdi kóbeıtip alsa, ol - kóp jıǵany bar adam: synap, oryndysyn, orynsyzyn - bárin de baǵanaǵy jıǵan nárselerinen esep qylyp, qarap tabady. Bulaı etip bul hareketke túsingen adamdy aqyldy deımiz. «Qudaı taǵala ózi aqyl bermegen soń qaıteıik?» demek, «qudaı taǵala senimenen meni birdeı jaratyp pa?» demek - qudaı taǵalaǵa jala jaýyp, ózin qutqarmaq bolǵandyǵy. Bul - oısyz, ónersiz nadan adamnyń isi. Oǵan qudaı taǵala kórme, esitpe, kórgen, estigen nárseńdi eskerme, esińe saqtama dep pe? Oıyn - kúlkimen, ishpek - jemek, uıyqtamaqpen, maqtanmen áýre bol da, ishińdegi qazynańdy joǵaltyp, haıýan bol degen joq.
Keıbireýler aıtady: «Aqyl jıbılı bolmasa da, talap - jıbılı. Talap bergen adam aqyldy tapty, talaby joq kisi taba almady», - deıdi. O da beker. Talap balada da bar, oǵan talas qylýǵa bolmaıdy. Baǵana aıttyq qoı, qýaty basynda kishkene bolady, eskermese joǵalyp ta ketedi, eskerse, kútip aınaldyrsa, zoraıady dep. Jan qýatymenen adam hasıl kylǵan ónerleri de kúnde tekserseń, kúnde asady. Kóp zaman teksermeseń, taýyp alǵan ónerińniń joǵalǵandyǵyn jáne ózińniń ol mezgildegiden bir basqa adam bolyp ketkenińdi bilmeı qalasyń. Qaı joǵalǵan óner: «al, men joǵaldym» dep, habar berip joǵalady. Endi qýsań, baǵanaǵy áýelgi tabýyńnan qıynyraq tıedi.
Jan qýaty deıtuǵyn qýat - bek kóp nárse, bárin munda jazarǵa ýaqyt syıǵyzbaıdy. Biraq árbir ónerdiń tystan taýyp alyp, ishke salǵanyn, sonyń tamyryn berik ustap turýǵa jaraýshy edi. Kóp zaman eskermegen adamnan ol baǵanaǵy ónerdiń óziniń eń qyzyqty, qymbatty jerleri joǵala bastaıdy. Onan soń kóp zaman ótse, sol ónerdi saqtaıtuǵyn qýattyń ózi de joǵalady. Onan soń qaıta kásip qylýǵa bolmaıdy.
Bul qýattyń ishinde úsh artyq qýat bar, zınhar, sony joǵaltyp alý jaramas, ol joǵalsa, adam uǵyly haıýan boldy, adamshylyqtan shyqty.
Bireýi oryssha «podvıjnoı element» dep atalady. Ol ne nárse? Ne kórdiń, ne esittiń, árneshik bildiń, sony tezdikpenen uǵyp, uqqandyqpenen turmaı, arty qaıdan shyǵady, aldy qaıda barady, sol eki jaǵyna da aqyldy jiberip qaramaqqa tez qozǵap jiberedi. Eger bul bolmasa, kóp bilýge kóp oqý ońdy paıda da bermeıdi. Kerekti ýaqytynda oılamaı, kerekti ýaqytynda qylmaı, kerekti ýaqytynda aıtpaı, dáıim ýaqytynan kesh qalyp, «Áı, áttegen - aı. Úıtýim eken, búıtýim eken» dep, ómir boıy ǵafıl bolyp - aq otyrǵanyń.
Bireýin oryssha «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» deıdi. Ol - bir nárseni estip, kórip bildiń, hosh keldi, qazir soǵan uqsaǵandardy tekseresiń. Túgel uqsaǵan ba? Iakı bir ǵana jerden uqsaǵandyǵy bar ma? Árneshik sol iske bir kelisken jeri bar nárselerdiń bárin oılap, bilgenin tekserip, bilmegenin surap, oqyp, bótennen habarlanyp bilmeı, tynshytpaıdy.
Úshinshisi, oryssha «vpechatlıtelnostserdsa» deıdi, ıaǵnı júrekti maqtanshaqtyq, paıdakúnemdik, jeńildik, salǵyrttyq - bul tórt nársebirlán kirletpeı taza saqtasa, sonda syrttan ishke barǵan ár nárseniń sýreti júrektiń aınasyna anyq ráýshan bolyp túsedi. Ondaı nárse tula boıyńa jaıylady, tez umyttyrmaıdy. Egerde baǵanaǵy tórt nársemen júrekti kirletip alsań, júrektiń aınasy buzylady, ıa qısyq, ıa kúńgirt kórsetedi. Endi ondaı nárseden ońdy uǵym bolmaıdy.
Árneshik tán qýatymenen syrttan taýyp, syrttan saqtaısyz, onyń aty dáýlet edi. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty bar nárselerin bilmeseń, saqtaı almaýshy ediń ǵoı. Soǵan uqsaǵan ishtegi jan qýatymenen jıǵan nárseniń aty aqyl, ǵylym edi ǵoı. Onyń da neshe túrli keseli, kesepaty tıer nárseleri bar. Ony bilmeseń, baqpasań - aırylasyń. Jáne árbir jaqsy nárseniń ólsheýi bar, ólsheýinen assa - jaramaıdy. Ólsheýin bilmek - bir úlken kerek is. Oılanbaq jaqsy, iske tipti salynyp ketken kisi oıyn baılaı almaı, qıalı bolyp ta ketkeni bolady. İshpek, jemek, kımek, kúlmek, kóńil kótermek, qushpaq, súımek, mal jımaq, mansap izdemek, aılaly bolmaq, aldanbastyq - bul nárselerdiń báriniń de ólsheýi bar. Ólsheýinen asyrsa, boǵy shyǵady.
«Neniń qyzyǵyn kóp izdeseń, sonyń kúıigin bir tartasyń» degen. Baz mahfı olmaıa ol, men aıtqan úsh qýattyń ishinde ekeýi, ıaǵnı «sıla prıtágatelnaıa odnorodnogo» birlán «podvıjnoı element» - bul ekeýi qosylyp tura turǵan nárse, kúlli paıda da bulardan shyǵady, ýa kúlli zarar da bulardan shyǵady. Mansap súıgishtik, maqtanshaqtyq, ashýlanshaqtyq, ótirikshilik, osyǵan uqsaǵan árbir maskúnemdikke tartyp, qumar qylyp, aqyldan shyǵaryp jiberetuǵyn nárseler osy ekeýinen bolady. Bulardy túbegeıletkende jaqsy nárselerdi túbegeıletip, jaman nárselerden, ıaǵnı joǵarǵy aıtylmysh sekildi adamshylyqtan shyǵaryp, qumarpazdyqqa salyp jiberetuǵyn nárseden boıdy erte tyıyp alýǵa kerek. Paıda, zalaldy aıyratuǵyn qýattyń aty aqyl edi ǵoı. Bir aqyl qýatybirlán muny toqtatyp bolmaıdy. Hám aqyl, hám qaırat - eki myqty qýat qosylyp toqtatady. Ol ekeýi kimde bar bolsa, baǵanaǵy eki qýattyń ekeýi de az bolsa, ıakı biri bar, biri joq bolsa, baǵanaǵy eki qýattar - bir basy qatty asaý at, júgensiz taýǵa ura ma, tasqa ura ma, sýǵa ura ma, jarǵa ura ma - qudaı bilsin, áıteýir jolda kórgen esti, aqyly durys adamdar áli de suramaı da qalady. Sende erik joq. Eki etek jaıylyp, eki kóziń aspanda, masqara bolyp ketkeniń ólgenińshe.
Abaıdyń basqa da qara sózderi
You Might Also Like
-
Qara sózder. Abaıdyń qyryq birinshi qara sózi
