InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

1

Jan-jaǵynan temir arqandarmen tartyp tastaǵan tútinsiz temir trýba bıik deńniń betinde tur. Ony tóńirekteı, ertede salynǵan bes-alty tas barak tym alasa, qaısybiri jarylyp qulaýǵa beıimdelgen, syrtynan tirep qoıypty. Baraq mańy jota-jota kómir kúlderi, jel úp etse qara boran turady. Biraq, jer áli qyzbaǵan, dymqyl, kóktem jańa bastaldy. Shań-tozań joq. Jalańash, baıtaq jonnyń betinde, bettegi meńdeı bop qaraýytqan osy Qaraǵandyǵa kóktemmen birge bir kósh enip keledi. Qazaq kóshine uqsamaıdy: atqa jekken tórt-bes brıchka, legchanka, tóbelerin brezentpen jaýyp shatyrlaǵan, ishinde on bes-jıyrma adam bar. Bári orys. Tek, aldyńǵy arbada jalańbas, býryl shash, eńgezerdeı qara kisiniń qasynda judyryqtaı Qanabek otyr. Jol ústinde eski qabyrlar jatatyn, soǵan jetkende kólik basyn qaıda buraryn bilmeı, jolaýshylar kidirip qaldy.

— Áı, kim de bolsań beri kelshi, — dep qol bulǵady Qanabek.

Tórtbaq, qara murtty jigit «bul kim ózi» degendeı shúıile bir qarady da, barak aldynan beri aıańdady. Jaı júrip, aıaǵyn nyq basyp keledi. Ol jetkenshe Qanabek tyqyrshyp tur.

— Salmaǵynan jer maıysady. Aýyryn-aı!

Murtty jigit kele, estiler-estilmes qylyp:

— Sálemetsiz be? — dedi de, qol alyspaı sulyq turdy. Qanabek ózi baryp ustady onyń qolyn.

— Tanysalyq, shyraq. Men — Telman aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli Qanabekpin.

— Men, osy Qaraǵandyny kúzetip qalǵan Ermek degen jumysshymyn.

— Bárekeldi! İzdegenimiz sen ediń. Myna kisiler sonaý Donbastan, Moskvadan keledi. Óli Qaraǵandyǵa jan salmaq, bizben birige otyryp, sovet Qaraǵandysyn jasamaq. Tanysyp qoı, Sergeı Petrovıch Sherbakov, — dep zor deneli, býryl bas kisige nusqady, — ózińdeı eski shahter, bolashaq tres bastyǵy... Mehanık Kozlov, slesar Lapshın, myna kisi — ınjener Orlov...

Ermek endi árqaısysymen qol alysty. Sýyq, surǵylt júzine qan júgirgen, kózi jaınap barady. Tuıyq, aýyr minez adamnyń aýzynan áli mardymdy eshteme shyqpasa ;da, óńindegi ózgerister qýanyshyn sezdirip tur...

Bular tanysyp bolǵansha, alaqandaı Qaraǵandy habarlanyp ta boldy. Júgirgen bala, jebeleı basqan áıel-erkekter kórinedi. Mańaıdaǵy kolhozdardan kómir alýǵa kelgen kolhozshylar da, ótip bara jatqan biren-saran attylar da burylyp qonaqtardyń mańyna ırildi. Odan-budan jıyla-jıyla kishigirim top quraldy.

— Qaraǵandyny júrgizýge kelipti!

— Donbastyń masterleri, — deıdi.

— E, «osal deme kómirdi, burqyldatar temirdi!»

Kóp ishinde sybyr-kúbir osylaı júrip jatty. Ermek qaltasynan bir shýmaq kilt sýyryp, Sherbakovqa usyndy:

— Chaıkovtan estigen edim, kútken edim. Jaqsy keldińizder, mine, zavod kiltin endi óz qolyńyzǵa alyńyz.

Sherbakov kiltti alǵan soń tebingideı jalpaq alaqanyna salyp biraz oılanyp turdy da, kishirek kókshil kózin tóńirekke jiberdi. Keń dala onyń kóńilin de keńitip jibergen tárizdi. Qolyn kótere, sol dalaǵa megzeı:

— Joldastar! — dedi jýan daýyspen. Kúdisteý keń ıyqty, alyp deneli adamnyń daýsy da zor, salmaqty shyqty. — Osy dalada Apaq Baıjanov qoı baǵyp júrip, sýyr ininen Qaraǵandy kómirin tapqaly júzge jýyq jyldar etip barady. Sodan beri orys-aǵylshyn kapıtalıseri qazaq jeriniń baılyǵyn, qazaq halqynyń armanyn osy kiltpen jaýyp ustaǵandaı bolsa, biz endi osy kiltpen bárin ashamyz. Komýnıs partıasy, sovet úkimeti jiberdi bizdi. Qazaq dalasynda besjyldyq jospardy oryndaýǵa kómekke keldik. Bul besjyldyqta mesheý Qaraǵandy Sovet Odaǵyndaǵy iri óndiristerdiń qataryna qosylady. Jumys kóp, qıyndyqtar kóp, biraq halyq kúshi odan da kep. Ol kúshti uıymdastyra bilsek, biz almaıtyn qamal joq...

Sherbakov orys tilinde sóıledi. Bul qazaqtardyń ishinde oryssha biletini neken-saıaq. Alaıda «partıa, sovet» degen sózder bárine túsinikti. Taıaǵyna súıenip, ańyra qalǵan qazaq kempiriniń jaýlyǵynan shyqqan appaq shash, alysyraqtan qaraǵanda, qurysqan qońyr samaıyna aq qyzǵaldaq qadap qoıǵan ba dersiń. Qulaǵy múkisteý eken, Ermekti taıaǵymen etiginen túrtti:

— Partıa jiberdi deı me?

Ermek basyn ızedi. Kempir yńyrana bastady:

— A-a-a, báse!..

Qanabek Sherbakovtyń sózin qazaqshalap bolysymen, kempir Sherbakovty jeteleı qabirlerge jaqyndaı tústi. Artyna qaıta-qaıta qarap, áldekimdi ymmen shaqyrady. Kóp ishinen zor deneli, alpy aýyz bala jigit shyqty. Uıalshaq eken, yrjıa kúlip, qyzarańdap azar keldi. Kempir ár qabirge nusqaı balp-balp sóıledi endi:

— ...Ákemniń qabiri, kókirek aýrýynan ketti. Mynaý kúıeýimdiki, shahtada óldi. Mynaý balamnyń qabiri, janyp turǵan ot edi! Aǵylshyndarmen janjaldasty. Aǵylshyndarǵa ýrádnık Kýdrá bolysty. Kýdrámen tóbeleste qylyshtan qaza tapty. Bul jatqandardyń kebi azap, shermen ótkender. Osylar úshin Lenınniń talaı shaıqasqanyn esitkenmin. Búgin, mine, seni jiberipti. Raqmet Lenınge! — dedi de, kempir jańaǵy bala jigitti Sherbakovqa qolynan ustatty — jalǵyz nemerem, aty Ákim, jetim bala. Áýeli qudaıǵa, sonan soń saǵan tapsyrdym, shyraǵym. Adam qyl!

Kempir sózin Qanabek orysshalap jetkizdi.

— Batagóı ana, bul tilegińizdi qýanyshpen qabyldaımyn, — dedi de Sergeı Petrovıch kempirdi qoltyǵynan demeı qabirden beri shyqty. Ermek qonaqtardy bastap, bos baraktardyń birine bettedi. Jele shoqytyp attylar ketti jónine. Kómirlerin tıep, kolhozshylar aýlyna qaıtty. «Donbastan masterler keldi, Qaraǵandyny júrgizgeli jatyr...» degen «uzynqulaq» jeldeı gýlep, jaıyla bastady dalaǵa.

* * *

Biraz kúnder ótti. Donbasshylar ornalasyp jumysqa kiristi. Betkeıde qaramy kópenedeı ǵana kómir úıindisi jatyr. Onyń qasynda Ákim bir jigitpen qolburandy yrǵala burap tur. Anda-sanda shyńyraý qudyqtan bir shelek kómir shyǵarady. Ony kómir úıindisine qospaı bólek tógedi.

— Nege bólek tóktiredi? — deıdi Ákim.

— Kim bilsin? — dep qasyndaǵy jigit te túsinbeı tur.

— Sergeıden surar edim, átteń oryssha bilmeımin. Ol qazaqsha bilmeıdi.

— Ájeń qalaı sóılesken onda?

— Qanabek arqyly.

Qudyqtan Sherbakov, Orlov, Seıtqaly shyqty.

— Ysyrap! Ysyrap! — dep basyn shaıqap shyqty Sherbakov. — Jarymyn shashyp, búldirip, jarymyn ǵana alyp jatyrsyzdar.

Seıtqaly úndemedi. Qaraǵandynyń eski shahteri bolatyn. Donbasshylar kelisimen aýyldan qaıta keldi shahtaǵa. Qazir desátnık bolyp isteıdi, toqpaq muryn, kóntek aýyz, sarysha jigit edi. Álden ýaqytta gúr etip bir jaýap qaıyrdy:

— Aǵylshyndardyń tusynda ysyrap budan da kóp-ti.

— Aǵylshyndar bizge úlgi emes. Kómirdi taza, ári ysyrapsyz ala bilý kerek, — dedi Sergeı Petrovıch shylymyn tartyp, buraýshylardyń qımylyna qadala qarap turdy. Jigitter taspasha sozylyp, damylsyz buraýda, mańdaı terlerin alaqanymen sypyryp tastaıdy.

— Qalaı, aýyr ma, Ákim? Sharshadyń ba?

Ákim Seıtqaly arqyly sóılesti.

— Aýyr. Biraq, áli sharshaǵanym joq.

— Deneń, sharshaı qoıatyn dene kórinbeıdi. Qaılaǵa qalaı qaraısyń?

— Shabar edim.

— Bilem, sodan keıin mashınamen de shapqyn, keledi, — dep Sergeı Petrovıch Ákimdi arqaǵa bir qaqty da, Seıtqalyǵa kúńk etti:

— Ermekke qosyp berińiz. Úıretsin.

Aqbas ınjener Orlov shahtadan shyqqan soń oqshaýyraq qalǵan, pensnesin súrtip kıip, keıindeı keldi bulardyń qasyna. Únsiz, del-sal bir kúıde tur edi. Sergeı Petrovıch oǵan buranshylardy qolymen nusqady:

— Buǵan shydaýǵa bolmaıdy.

Orlov jaýrynyn qıqań etkizip, eki alaqanyn birden jaıdy:

— Qazir ne isteımiz?!

— Kólik kúshin nege paıdalanbaımyz?

— A-a, atbaraban ba?! Qısyny bar.

— Iá, atbaraban jasaý kerek. Aýyr eńbek jeńildeıdi, ári enim artady. Jasaýdy Kozlovqa tapsyrarmyn, siz kómektesersiz.

— Aǵash qaıda?

— Kozlov tabady.

Seıtqaly kómirdi irikteı, jáshikke salyp, aýzyn shegeletip jatyr. Ákim áli túsinbeı, kúbir-kúbir sóılep tur:

— Osynsha shegendep, qasterlemese qaıtedi eken?

— Oralǵa, Donbasqa jiberedi.

— Olar qaıtedi?!

— Zertteıdi.

— Zerttegende maı shyǵa ma? Kómir — kómir de.

Sergeı Petrovıch Ákim sózine eleń etti. «Ne dep tur?» dep surap edi, Seıtqaly túsindirgende kúlip jiberdi.

— Uǵyndyryńyz oǵan. Uǵynyp istese yntaly bolady. Kómirdiń kómiri bar... Kómirden maı da shyǵady, temir tasyn qorytatyn koksi de shyǵady. Bizge aldymen koks kerek, bilip qoısyn.

Ákim basyn ızeı berdi. Jáshikti shegelep bolǵan soń Orlov oǵan kótertip, treske jóneldi. Sherbakov Seıtqalyny ertip «Gerbertke» qaraı aıańdady. Qyr basynan atyrapqa kóz jiberip, kúlim-kúlim etedi. Sonaý boz tóbeshiktiń betinde, odan bergi oıpatta in qazǵan ańshydaı jańa shahta ashýǵa kirisken adamdar kórinedi. Adam qaramy áli az. Bel asyp biren-saran kóshter keledi...

— Jumys bastaldy. Kóremisiń, kesh te kele bastady, — dedi Sergeı Petrovıch, — kolhozben shart jasasqan kezde, bul kóshter ózen sýyndaı quıylady áli.

Iá, el habarlandy, eleńdep tur.

Solarǵa aldymen sý, nan, baspana kerek. Bizde ázir biri joq.

— Qınaǵanda sý qınar, — dep Seıtqaly jelkesin qasydy. Búkil Qaraǵandyda eki-úsh qudyq bolatyn, sý tereńde. Qudyqtyń ózin kóbeıtý ońaı emes. Biraq Sergeı Petrovıch sýdan góri baspanany aıta beredi:

— Temir jol joq, qurylys materıaldary joq. Qystykúni qaıda panalaıdy jumysshylar?

— Jeti kılometrde «Qyzylqudyq», tórt kılometrde «Aqqudyq», alty kılometrde «Ashshylyaıryq», toǵyz kılometrde «Buqpa» kolhozdary tur ǵoı. Tipti, qysylyp bara jatsa, jerbarak qazyp almaı ma? Oǵan kep materıal kerek emes. Bárinen sý qymbat. Sýdy kolhozdan tası almaıdy...

Áńgimeni shaqyldaǵan balǵa daýysy buzdy. Bıik, temir trýbanyń dál túbindegi tasqora burynǵy «Gerbert» shahtasy ornaǵan úı. Shahtanyń ózin aǵylshyndar keterinde múlde búldirip ketken. Qazir sol shahta úıinin, bir bólmesinde Kóktaıynsha balǵa soǵyp tur. Aty ózine saı, kıiktiń asyǵyndaı ǵana adam, ertede Spassk, Qaraǵandyda istegen ataqty usta bolatyn. Donbasshylar kelgenin estip, elden buryn keldi. Jańa Qaraǵandyda birinshi soǵylǵan balǵa, birinshi qurylǵan kórik sonyki. Qaıla ushtap jatyr eken, qolynyń ebine Sergeı Petrovıch súısinip:

— Temirdi balshyqtan ońaı ıleıdi ekensiz, — dedi.

Kóktaıynsha oryssha doǵal tilimen ımenbeı sóılesti.

— Qaraqyzdy kórseńiz ne der edińiz?

— Ol qaıda?

— Qaıtys bolǵan.

— Eski jumysshylarǵa habarlaı berińiz, kele bersin. Qaılalaryn ala kelsin, saıman jetpeıdi.

— Olar ózderi de tastamaıdy. Tek siz páter berseńiz bolǵany. Basqasy birte-birte bola beredi.

Mosqal usta ýaıymdy bilmeıtin sıaqty, bar jabdyq túgel turǵandaı keń sóıleıdi. Dúkeninde sonda tot jegen temir qıqymdary, moja bolǵan eski qaılalar ǵana jatyr. Syrtta, qıraǵan jyrtyq vagonetka, jińishke relster kórinedi. Kozlov, Kóktaıynsha, Lapshındar osy bolmashydan bolashaq mehsehty qurastyra bastaǵan.

Esik aldyna par at jekken brıchka kelip toqtady. Jýantyq, alasa boıly, býryl shash adam sekirip tústi ishinen. Qımyly tipti shıraq, shań basqan plashyn sheshe sala silkip jatyr.

— Kozlov, — dedi Kóktaıynsha.

— Borıs Mıhaılovıch, tez qaıttyń ǵoı, — dep Sherbakov daýystady, — ne bar eken?

— Jóndi eshteńe qalmapty, — dedi de Kozlov arbadan totty temirler túsire bastady: qaıla, vınt, bolt, qyryqaıaq, bolat arqannyń úzigi sıaqty óńkeı eski-qusqy. Aǵylshyndar tusynda mys qorytatyn Spassk zavody Qaraǵandydan 35 kılometr, Kozlov soǵan baryp qaıtty. Ákelgeni osylar ǵana.

— Budan basqan, bar ma?

— Úsh lokomobıl, bir-eki kameron silimtikterin, biraz trýba taptyq. Lapshın ákele jatyr.

— Bolshe-Mıhaılovkadaǵy kýlak dıirmeninen ne qaldy eken?

— Kýlak pen aǵylshyndardan ne dámetesiz, Sergeı Petrovıch? — dep Kozlov kúlgende, tisiniń ketiginen tili jyltyń-jyltyń etip tur. — Odan da birer lokomobıl, bir dvıjok tabylǵan. Shoqbyttap, jamap baıqarmyz. Temir jol kelgenshe qol qýsyryp otyramyz ba?

— Beri júrińder, — dep, Sergeı Petrovıch bárin sońynan ertti. Basqa bólmedegi «Gerbertke» keldi. Tik shahta edi, qarańǵy shyńyraýǵa oılana úńilip biraz turǵan soń suraý berdi Seıtqalyǵa:

— Tereńdigi qansha?

— Júz metr shamasynda.

— Astynda kól jatyr deıdi ǵoı, Ermek?

— Múmkin. Sýy kóp bolatyn, jıylǵan shyǵar.

— Sol sýdy paıdalaný kerek. Chaıkov jer astynan eki jerden sý taýypty. Ony da paıdalanamyz. Sonda ázirshe sý muqtajdyǵy joıylady.

— Tamasha! — dep tamsanyp ta qoıdy. Onyń oıynda tek qudyq, ózen ǵana. Basqa sý esinde joq.

— Qalaı paıdalanbaqsyńdar?

— Borıs Mıhaılovıch esebin tabady. Mashınamen tartady.

— Mashına qaıda?

— Mashınany ózi jasaıdy.

Kozlov basyn shaıqaı, sylq-sylq kúldi.

— Neden jasaıyn? Jurtta qalǵan mynaý saldamalardan ba?

— Ony óziń bile ber. Sý kerek jurtqa, sý! Sýdan buryn anaý qolburandy atbarabanǵa aınaldyr. Tezirek, tezirek, — dedi de, Sergeı Petrovıch Seıtqalyǵa buryldy. — Sizdiń zaboılar kún sanap uzaı beredi endi. Uzaǵan saıyn tachkanyń berekesi ketedi. Osy «Gerberttiń» mańynda birtalaı vagonetka, relster jatyr...

— Bári isten shyqqan eskiler.

— Borıs Mıhaılovıch iske jaratady. Solardy shahtaǵa salýǵa qazirden daıyndaı berińiz. Jańa jumysshylardy shahtaǵa jeke jibermeńiz, ózin, ne shahtany búldiredi, eski jumysshylarǵa qosý kerek. Eskilerdiń ózi Ermekten kóp nárseni úırenýge bolady. Birine biri úıretip, kómektesip otyrsa ǵana óndiris kadrlary tez ósedi. Kadr ósse, jańaǵy biz kórgen ysyrap, biraq ta bolmaıdy...

Salmaqty, baıypty keń adam jaılap túsindirip tur. Onyń sózinen ákimdikten góri ákelik kóbirek seziledi. Seıtqaly, Kozlov, Kóktaıynshalarǵa tapsyrmasyn bergen soń jalǵyz ketti. Eki qolyn ken, shalbarynyń qaltasyna boılata suǵyp, jaı júrip keledi. Shytyrman oıda «...maman jumysshyny bylaı qoıǵanda, qara jumysshynyń ózi jetpeı jatyr. Adam kúshin de kolhozdardan alamyz. Ol adamdar úıretýdi, tamaq, kıim, páter berýdi, balalaryn oqytýdy... tileıdi. Atbaraban, tachka, qaılamen óndiris alysqa bara almaıdy. Nura ózenin burmaı, halyq sýǵa da jarymaıdy. Temir jol jetip, quladúzdegi Qaraǵandyny Otanymyzdyń iri óndiris oshaqtarymen baılanystyrǵansha talaı qıyndyqtar tur alda... Bulardy jeńý úshin aldymen partıa, sovet, kásipodaq uıymdaryn qurý kerek...»

Belesti baıtaq daladaǵy mesheý óndiris, mardymsyz qımyldar arasynda Sergeı Petrovıch oıymen osylaısha bolyp kele jatty da, otyra qaldy bir tasqa. Qaltasynan bloknotyn alyp jaza bastady:

«Telegramma.

Moskva, Búkilodaqtyq halyq sharýashylyǵy sovetiniń bastyǵy Kýıbyshev joldasqa.

Jaǵdaımen tanystym, iske kiristim. Boljaýdyń bári rasqa aınalyp barady. Jańadan úsh shahtany bastadyq. Kómiriniń sapasyn zertteýge Donbasqa, Oralǵa jiberdik. Úsh jerden sý qoryn taptyq. Jergilikti múmkindikti barynsha paıdalanyp jatyrmyz. Biraq, jetpeı jatyr. Kómekti, aldymen temir joldy tez jetkizgende ǵana jumys qyzady. Malshy qazaqtar kele bastady. Olardy óndiriske úıretýge maman jumysshylar kerek. Kópshilik uıymdaryn qurý kerek. Tótenshe sharalar qoldanýdy suraımyn.

Sherbakov».

Telegrammany jazyp, treske kelip jóneltti de, bógelmeı qaıta shyqty. Endigi beti dala. Omyraý túımelerin aǵytyp, keýdesin ashyp tastady. Keń oıpatta kektem samalyn simire jutyp keledi. Aldyndaǵy betkeıde jumysshylar shahta qazyp júr, solarǵa keledi...

II

Taldyrmash, aqquba jigit alyp ushqan júreginiń áýenimen asyǵys shyqty úıden. Ystyq kúnde jebeleı basyp bara jatyp, sekretar bergen qaǵazdy oqydy. Kózi aldymen «Qazaqstan Ólkelik Partıa Komıteti» degen iri jazýǵa túskende, osy bir japyraq qaǵaz shyn ómirge bastap bara jatqandaı sezildi... «Karl Marks» kóshesimen keledi. Jýsaǵan qoı tastardyń ishinde shókken túıedeı, kishigirim kıiz úıdeı úlkenderi de bar. Bular 1921 jyldyń qatty tasqynynda kelip qalǵan edi, arasyndaǵy qoıan jymy tárizdi ıip-ıip tar soqpaqqa syımaı, keıde tastan-tasqa sekiredi jigit. Sekretarmen uzaqqa sozylǵan áńgimesin esine alǵanda, qazaq eli de dál osyndaı bir kósheden etip keledi. Kilem tústi sonaý ken, jazyqqa shyqqansha, talaı jyra, talaı qıalar jatyr... Jigit oıy olardan da attaı-attaı páterine jetti.

Orta belinen jerge batqan aǵash úı erte kúnde edireıip-aq turǵan shyǵar, sý tasqyny buny da shońqıtypty. Iesiniń, ala-sapyran revolúsıa kúnderinde qaıda ketkenin kim bilsin, qazir qazynalyq úı bolsa da qazyna qoly tıgen joq. Respýblıka ortalyǵynan bastap qıyrdaǵy aýyldarǵa deıin jańa qońys bop jatqan kez. Úlken Moskvaǵa úırengen jigit, tapal úıdiń mańdaıshasyna basyn bir suǵa qaıta shyqty. Qolynda chemodan, qoltyǵynda plash, áli de asyǵys barady. Birinshi kezdesken ızvozchıktiń arbasyna otyra bere:

— Stansıaǵa tartyńyz! — dedi.

Qaba saqal ızvozchık bıshigin úıirip qaldy. Maıda topyraq burq etti. Kónetoz faeton oıylǵan jolda orshyǵan saıyn jigitti teńseltip qoıady. Stansıa on eki kılometr. Ersili-qarsyly aǵylǵan arbakesh. Mashına neken-saıaq. Jol boıyndaǵy bıik terekter shań basyp, basy býryl tartqan. Tymyrsyq ystyq, qoıý shań jandyny túgil, jansyzdy da tunshyqtyryp tur...

— Kún, taý, aǵash, shań, arbakesh baılyǵy Almatyda eken, — dedi jigit. Stansıaǵa jetkenshe aıtqany osy ǵana. Jetken soq ızvozchıktiń barmaǵyna qaǵaz aqsha qysty da, júrgeli turǵan sostavqa bıletsiz kelip mindi. Jalǵyz ol emes, árkim-aq osylaı minip jatyr. Túrkistan-Sibir joly taqaýda bitken. Pasajır poezi ázir júrgen joq. Qyzyl vagondar eshkimniń betin qaıyrmaıdy, pálen ýaqytqa jetkizem dep ýádesin de bermeıdi. Júk, adam, mal tıegen uzyn sostav yńyrana ornynan qozǵaldy. Barqyraǵan garmon, mańyraǵan qoı, adam daýystary alań-eleńde kóshken eldi eske túsiredi.

— Ia, elimiz osylaısha kóship jatyr!.. — dep ishinen aıtty jigit. Vagon esiginiń jaqtaýyna qulashyn jaıa súıenip, alysqa jiberdi kózin. Poezd zýlaı alǵa, jer zýlap artqa barady. Aqbas Alataý ǵana qalar emes. Ol-daǵy uzyn tizbekpen shyǵysqa, alysqa tartqan...

Qarny jarqyldap, támpek muryn, qara bala poezben jarysyp keledi eken, jigit kúlip jiberdi. Ol entigip qala bergende, jalaıyr shaly kók ógizben tóteden qosyldy. Sur esekke eki aıaq arbany doǵasyz jegip, qybyrlaı qalǵyp bara jatqan bireý, shoshyp oıana sala typyr-typyr etedi: esek saspasa da, uzyn qulaǵyn odyraıta bir qarady. Tanaýy jelbeńdeı, taırań-taırań jelgen túıelerdiń ústinde, jaýlyqtary jelkildep áıelder keledi. Poezd dúńkiline dúńkil qosyp jarysa shapqan attylar da keledi...

— Poezd — ómir! Bári qyzyǵady, bári jarysady. Kim qansha ilesedi? — dep tur jigit. Qyzyl profesýrany jýyrda bitirgen jas jigit jańa ómirdiń jańa fılosofıalaryn tolǵaıdy. Sabyrly qalpynan sabyrsyzdyq ta baıqalady. Saǵatyna qarap, poezd júrisin eseptep, azyraq qynjyldy. Ómir boıy qazaq mingen bar kólik utylaı jarysyp, ilese almaı qalsa da, aılap júretin Túrkistan-Sibir jolyn kúnge túsirse de poezd júrisine qanaǵattanbady. Barar jeri alys, birneshe myń kılometr, onyń birneshe júzin atpen júrý kerek. Qazaq jeriniń keńdigi birese qyzyq, birese azap bop turdy oǵan...

— Ýa, balam, dámge kel! — dedi bireý. Artyna jalt qarady. Qara saqaldy qazaq aq kıizdi vagonnyń bir jaǵyna jaıyp tastap, óz úıindeı jaırap otyr. Dastarqan ústinde semiz qoıdyn, tońazyǵan eti, kúlshe nan, jantaıa bir qara torsyq tur.

— Qolyńdy jýa kel, shyraǵym, — dep shaldyń báıbishesi sháınek usyndy. Jigit qolyn túgil, betin de jýyp keldi. Vagon ishin jańa baıqady. Ár atanyń uly túgel. Árqaısysy-aq óz dastarqanyn jaıyp, óz dástúrinshe taǵam jeý jabdyǵyna kirisipti. Zor deneli, kókshil kózdi, býryl qoıý murtty ýkraın qart, aldyndaǵy qoldan jasalǵan aǵash jáshikten jolazyǵyn shyǵaryp, shoshqa maıyn nanǵa qosa asaı bastady. Alakózdi, qysyńqy kózdi, qatqan qaralardyń biri ózbek, uıǵyr, biri qytaı, dúngen sıaqty. Ortasy dúńkıgen, ne ushy ımıgen alýan-alýan úlken muryndar «men kavkazdyq» dep tur. Garmon ustaǵan qaǵylez jigittiń «Ǵalıa-banýdy» tartýyna qaraǵanda tatar bolýy kerek. Bizdiń jigit osylaısha bárin sholyp, joryp ótti.

— Shyraǵym, — dedi saqaldy qazaq, — «myńnyń túsin bilgenshe, birdiń atyn bil» degen edi?

— Atym, — Meıram, otaǵasy.

— Jol bolsyn. Qaıdan kelesiń, qaıda barasyń?

— Alystan kelem, alysqa baram, — dep biraz múdirdi Meıram. Úlkendeý, ótkir qoıkózimen oılana qarap, otaǵasynyń ózin de sholyp ótti. — Moskvadan shyqtym. Oqýshy edim. Oqýdy bitirip, Qaraǵandyǵa qyzmetke bara jatyrmyn. Óz atyńyzdy bilýge bola ma?

— Men Maýsymbaı degen shalmyn. Súıegim naıman. Semeı jaqqa, uzatqan balamyzǵa baramyz. Otarbaǵa mingenimiz osy edi. Munyń ózi taptyrmaıtyn kólik eken ǵoı. Baıaǵydan beri bilsekshi.

— Kolhozdasyz ba?

— Ázir baıqańqyrap turmyn, shyraǵym. Jurt enip jatyr. Tipti ortashalardyń kóbi enip ketti.

— Jurt baıqamaı enip jatqany ma?

— Árkimniń bir esebi bar shyǵar, — dep Maýsymbaı bul áńgimeni short kesti. Qaǵyta bergen suraqtyń qarymjysyn da qaıyrdy:

— Máskeýdiń oqýyn bitirseń, Máskeýde, Almatyda oryn bolmady ma, shyraǵym? Shyǵanǵa shyǵyp barasyń ǵoı.

Meıram kúlimsirep qoıdy. «Shyraǵymdap» otyryp shymshyp aldy shal. Súriner túri joq. «Oqýdy Máskeýden alsań, qyńyr sózdi menen al» dep tur. Meıram sonsoń jón sózge kóshti.

— Ómirdiń betinde qalqyp júrgen sıaqtymyn. Astyn da kórgim keldi, otaǵasy.

Maýsymbaı sylq-sylq kúlip, ómir zertteýshilerdiń bir ýaqıǵasyn aıtty:

— Bizdiń aýylda Turman deıtin jigit bar. Aqyn bolǵysy keledi, bolý úshin borandy bilý kerek eken. Boranmen sóılesem dep shyǵyp ketip, úsip jatqan jerinen azar tapqamyz. Sol bıshara ázir aqyn bolǵan joq, kúlki ǵana boldy. Ómirdiń ústi bolǵan jerde, asty bolmaı ma? Astyn munsha alystan nege izdediń, shyraǵym? Qaıda eken ózi?

Shal bul joly qattyraq shymshydy. Meıram aýyrsynǵan joq. Aqyn minezine kózinen jas aqqansha kúldi.

Durys aıtasyz, otaǵasy. Sol Moskva, Almatyda da ómirdiń asty-ústi bar. Ázirge balalyqty, mektepti bastan atqardyq, olar da ómir. Biraq elden erte ketip edim. Týǵan jerim Qaraǵandy edi. Kórgen tústeı balalyq shaq, áldenelerdi eske salyp qyzyqtyra beredi...

— Bul sózge tóleý joq! — dedi de kúrsine dem aldy Maýsymbaı. — Kindik kesip, kir jýǵan, asyr salyp aýnaǵan, sonda da kóńil tynbaǵan, quba tóbel aýyldan kórkem, sirá, bar ma eken?

— Ózińiz aqynsyz ba, deımin?

Jaman qatyn bajyldap kóriskende de aýzynan dámdi birdemeler shyǵyp jatady. Aqyndyq sóz de ish tolǵanda shyǵatyn bolar. Bos kúbini tóńkergenmen ne shyǵady.

Maýsymbaı áńgimesi Meıramdy qyzyqtyryp barady. Unatqan sózin jazyp alady eken. Bloknottyń birneshe betin toltyrdy. Oqymaǵan, jabaıy qazaqtyń tili sheshen, oıy oramdy, qulaǵy tipti túrik. Súıinbaı, Abaı, Birjan-Saralardy jatqa soǵady. Elden erte ketken, orys mektebinde oqyǵan jas Meıramǵa qazaq shejiresi sıaqty kórindi bul qart. Óz eliniń, danalaryna, olar qaldyrǵan asyl sózderge tereń boılap, oı eleginen ótkizip otyr Meıram. Buryn danalyqty kitaptan, alystan izdeıtin, endi qońyrqaı aýyldardyń ishinde de sol aýyldaı jadaǵaı, keń jatqan sóz, oı qazynalary, eldiń eldik zor tulǵalary kórinedi.

Maýsymbaı kóp bilip, kóp aıtsa da az túsinetin tárizdi. Eski naqyldardy talǵamaı, jańa zamanǵa tyqpalaı beredi:

— ...«Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp bas bolmas», «jaqsydan jaman týady, bir aıaq asqa alǵysyz, jamannan jaqsy týady, adam aıtsa nanǵysyz» degen kezde:

— Bunyńyz birine-biri qarsy tur, — dedi Meıram. — Ekeýi eki tusta aıtylǵan bolar. Ne eki taptyń naqyly bolar.

— Sol kezde tap degenińdi bildi me eken solar?

— Bilsin, bilmesin, tap tartysy degenderdiń erteden kele jatqanyn osy sózder de jaqsy ańǵartty. Ómir boıy bitpegen daýdy bitiretin biz bolarmyz, otaǵasy. Kári tarıh jınap ákelip bárin saldy ǵoı aldymyzǵa! — deı kele, jap-jas jigit qarıasha tolǵanyp, zaman salmaǵy bir ózine túskendeı tyna qaldy. Qart Maýsymbaı anda-sanda kóz qyrymen bir sholyp, «esti jigitsiń-aý» degenin aıtpastan sezdirip otyr...

Áńgimemen kúnniń keshkirgenin de baıqamady bular. Poezd bir stansıaǵa kelgende qalta qarap turyp aldy.

— Shyraǵym, boldyrǵany ma bul?

— Jumysy bitpeı jatqan shyǵar, — dedi Meıram. Maýsymbaı jaýapqa qanaǵattanǵan joq:

— Jumysyn keıin bitire jatpaı ma. Myna jurtty qamamaı jetkizip tastaý kerek qoı.

— Bul júrginshilerdiki emes, jumys poezy, biz tek selbesip kelemiz. Júk syımasa, bizdi túsirip tastaýdan taıynbas.

— Ol minezi taǵy bar ma edi, — dep jýası qoıdy Maýsymbaı.

Meıram boı jazýǵa vagonnan tústi. Kún qońyr adyrdan asyp ketipti, sáýlesi sonaý bıikterdiń basynda ǵana qalǵan. Kúnuzyn ysyǵan dúnıe qońyr kóleńkede kúlimdep tur. Stansıa taý bókterinde. Beti baıtaq jazyq, artyn, eki búıirin qorshaǵan qyzyl shaqa, qara qotyr bıikterdiń, eteginde burańdaǵan bulaqtar, ózensymaqtar jatyr. Solardyń kógalyn qýalaı kıiz úıler otyr. Jańa stansıa áli mańaıyn baýramaǵan. Turǵyn el úırengen qonysyna tartyp, bir jaǵynan stansıany saǵalaı kelip otyrǵan sekildi. «Qymyz», «aıran», «sút» dep vagon jaǵalaı daýystaǵan qatyn-qalashtar maza bermeıdi. Bir shette qoılar da mańyraıdy. Et qumar qazaqtyń birazy poezben kele jatyp ta bir qoıdy ortaǵa alyp qalypty. Alysyraq, jazyqta úıir-úıir mal, jańa qonys kolhoz qoralary qaraýytady. Ańshy ma, tyǵylǵan kýlak pa, sonaý taýda tas arasynan áldekimniń, basy qyltyldaıdy... Aýyl, stansıa, mal, poezd aralasqan keń dalaǵa kóz jiberip turyp, — qazaq dalasy qaınap jatyr, — dedi Meıram. Onyń oıy qazir osy daladan da keńirek. On jyl alǵa, on úsh jyl artqa sozylyp jatyr. Jaı basyp, jan-jaǵyn baqylaı otyryp, sý jaǵasyndaǵy jartasqa kóterildi. Tereń shatyna shýlaı aqqan taý sýyna qarap turyp, jartas túbindegi jalǵyz adamdy qapelimde baıqamady. Shonjar tasty tesip barady bul adam. Shyqyldaǵan balǵa, jarqyldaǵan ushqynǵa bir kezde Meıram elen, etti. Tómen túsip taý tesýshige keldi. Orys pa dese, oryssha kıingen qazaq jigit. Buryla bir qarady da ún qatpaı shyqyldata berdi. Qıa tastyń betin qarlyǵash uıasyndaı shurq-shurq tesip tastaǵan.

— Jalǵyz ózin, taý tesken qaı jigitsiń?

— Osy jerdikimin.

— Tesikterińde esep bar ǵoı, — dedi Meıram. Betaldy tesilmegen. Aıqysh-uıqysh, tereńdigi de árqıly. — Kim úıretti buny?

— Tehnık Vasılıı.

— Ne úshin tesip jatyrsyń?

— Tesikterge dári salyp, buzamyz. Jolǵa tas kerek.

Suramasa sóılemedi, surasa da jarytpady jigit. Óz isimen, óz oıymen bolyp tur. Meıram da odan ári mazalaǵan joq. Onyń oıyna jigit alýan túrli elestep ketti: áýeli quryq ustap qashaǵan qýdy, odan keıin taý testi. Endi parovoz mashınısi bolyp uzyn sostavty alyp júrgeli tur... qońyraý qaǵylyp qalmaǵanda áli de talaı saqqa júgirtetin edi.

— Qosh, qurbym, — dedi de tura jóneldi Meıram...

Poezd qozǵala bergende vagonyna kelip mindi. Vagon ishi qarańǵy tartqan. Sham joq. Chemodanyn jastana kózin jumdy. Moskvadan shyqqaly segiz kún júrgen. Áli de on shaqty kún júrý kerek. Qazaq jeri sonda da taýsylar emes. Birese ystyq, taý, maıda topyraq, birese samal, salqyn, jazyq, shym, qumaıt mol dúnıeden ósimdiktiń, adam tirshiliginiń alýan túrlerin kórip jatyr Meıram. Solardyń ishinde Qaraǵandy ózgeshe elesteıdi: sýsyz, butasyz, qubajonǵa sý, temir jol keltirý, qural-saıman, azyq-túlik qoryn jasaý, ásirese óndiris armıasyn, jańa jumysshy tabyn qurý — mektepten jańa shyqqan tájirıbesiz jastyń oıyn talaı qaýipterge, ómir sonylaryna aparyp soqty. «Qajyǵan kezde partıa kómektesedi. Sherbakov tájirıbeli adam... Qaraǵandy búkil sovet eliniń kúshimen jasalady» degen sekretardyń sózin demeý etti. Sol kúıinde ol uıyqtap ketkenin sezgen joq. Álden ýaqytta bir jambasyna aýnap túsip, bári bolady degende, Maýsymbaı eleń etti:

— Ne deısiń, shyraǵym?

***

Poezben toǵyz kún, atpen úsh kún júrip, Meıram qazir keń dalada kele jatyr. Ylaýshy jigit chemodandy óńgerip alǵan. Astynda jylpos kók baıtal. Ózi de jylpos. Birese el jaıyn, birese jer jaıyn áńgimelep, qulaq quryshyn qandyrdy. Jolsyz tóteleı salyp:

— Myna jylǵany órleı, anaý qyrqadan tik assaq, Qaraǵandyǵa dik ete túsemiz, — dep qoıady. Kók betegeli belester, ár tusta vyshkalar, burqyldaǵan tútin, biren-saran adam kórinedi. Kúmpildegen dybystar estiledi. Qaısybir betkeılerde temir qazyqtar qalyp barady...

— Bular jaıynda ne bilesiń? — dep edi Meıram, ylaýshy múdirgen joq:

— Kómir izdep júrgender ǵoı. Tipti erinbeıdi. Tese beredi jerdi. Bular kelgeli eki-úsh jyl boldy...

— Qansha tapty eken?

— Bireýinen suraǵanymda: Altaı-qarpyq bolyp, olardyń balasy, balasynyń balasy bolyp jabylsa, Qaraǵandy kómirin alyp bitire almaıdy, — dedi. Qospasy bar shyǵar, áıteýir kóp sıaqty kómir.

— Kem aıtqan eken. Altaı-qarpyq túgili orys, qazaqtyń nemere, shóberesine jetedi.

Beleske shyǵa kelgende, árirekte bıik jotanyń betinde tútinsiz jalǵyz trýba «men mundalap» turdy.

— Áne Qaraǵandy! — dedi ylaýshy. Bolashaq úshinshi kochegarkanyń qarasha aýyldar, jaıylǵan maldar ortasynda moıny ǵana soraıady. Beldiń dál eteginde, vyshka túbinde bir mashına jerdi kúmp-kúmp pisip tur. Murjasynan lyqyp shyqqan aqshyl tútin keń dalaǵa lezde sińip jatyr. Mashına mańynda aq shatyr, shatyr janynda bir gazık kórinedi. Eki adam shatyrdan shyǵyp mashınaǵa qaraı keledi. Biri — orys, orta jasta, ekinshisi — jas qazaq. Meıram aty úrkip oıqastaı bergen soń, atynan túsip jaıaý keldi bularǵa. Amandasqan bette-aq birin-biri baıqaǵan tárizdi. Orys jigit tosyrqamaı, toıpańsyz sóıledi:

— Biz barlaýshylarmyz. Men — Anatolıı Fedorovıch Chaıkov — barlaýshy partıasynyń bastyǵymyn. Myna jigit — Áshirbek Qalmaqanov. Ken ınstıtýtynyń oqýshysy. Tájirıbede júr... — dep burǵyshy jumysshylarǵa deıin tanystyryp ótti. Sózi, móldir kók kózi ótkir, shymyr deneli shapshań adam eken, lypyp tur. — Ózińizge jol bolsyn?

— Qaraǵandyǵa kelem. Sizder istep tastaǵan ekensizder. Men endi bastamaqpyn.

— Qaı salada istemeksiz?

Kópshilik-uıymdastyrý jaǵynda istermin. Tehnıkalyq ǵylym, ázir alystaý jatyr ǵoı bizdiń elden.

— Lenıngrad ta jaqyn emes. Biz Lenıngradtan keldik. Úsh-tórt jyl ishinde tapqanymyz, aǵylshyn, orys baılarynyń elý-alpys jyl boıynda tapqanynan artyǵyraq. Alysty osy qarqynmen ólshesek, jaqyn bolyp shyǵady.

Meıram jaı ǵana basyn shaıqap, ezý tartty. Chaıkov yntyǵyp, ejikteı bastady.

— Nege kúldińiz? Álde sóleket birdeme aıttym ba?!

— Eski Rossıanyń on-on bes jylda jasaǵanyn jańa Rossıa birer jylda jasaýy qanaǵat pa?! Rossıa ondaǵan jyl keıin qalsa, qazaq eli júzdegen jyl keıin qalǵan. Sosıalızm barlaýshylary buny esten shyǵarmasyn.

— A, qarqyndy kúsheıte tús degenińiz be! Durys aıttyńyz, durys! — dedi Chaıkov. Osy sóz dál qyshyǵan jerine tıgendeı jaınap ketti júzi. — Qazaq qansha artta qalsa da, pikiri alda. Bul uly qasıet jeńip tynady. Siz Qaıyr Amanbekovıchti bilersiz?

— Syrtynan ǵana bilem.

O, altyn bas, altyn! Meniń dosym. Ekeýmiz osy qarqyn jaıynda bizdiń Glavkadaǵy keıbir qyńyr adamdarmen aıtysyp kelemiz.

— Iá, habarym bar.

— Siz sol aıtysqa kóldeneń kezdesip, pátýa bergendeı boldyńyz-aý. «Qazaq jeri» degen eki sózge evropalyq áldeneshe memleket syıyp ketedi. Kómir, temir, altyn, jez, sırek metaldar, neft... ne joq bul jerde! Qaıyr Amanbekovıch ekeýmiz osy baılyqty ashýǵa ózara jarysqa túskendeı edik. Ol oqyp tur: jez moldyǵy dúnıe júzinde aldyńǵy qatarda ekenin dáleldedi. Men tek sovet jerinde kómir úshinshi orynda ekenin dáleldedim. Sondaǵy zerttegenim mynaý-aq! dep Chaıkov qolyn kótere aınalaǵa megzedi. Saıy shalǵyn, qyraty betege, maıly qarta sıaqty ırek-ırek belester birimen-biri jalǵasyp, uzaq ketken. Ushyǵyn kórsetpeıdi. Solardyń jotasyndaǵy vyshkalar, eteginde ne betkeıinde meńdeı bop kóringen shýrf burǵy mashınalary, býdaqtaǵan tútin sany barlaýshy partıanyń da az istemegenin aıtyp tur edi. Meıram tóńirekke kóz jiberip:

— Neshe mıllıard tonna taptyńyzdar? — degende, Chaıkov jymyń etti.

— Ol memleket qaltasy ǵoı. Aqtarmaı-aq qoıaıyn.

— Suǵanaqtyq bolsa keshirińiz.

— Alyp úlgerseńizder, biz taýyp úlgeremiz. Qaraǵandy baılyǵy úshinshi orynda emes, birinshi orynda. Men ony dáleldemeı tynbaımyn. Qazaq dalasyna jaıylǵan osynaý dvıjok murjalary besjyldyqtarda tústi metalýrgıa, qara metalýrgıa, hımıa zavodtarynyń zor trýbalaryna aınalýyna esh kúmán joq. Siz arman etken tehnıkalyq ǵylymdar da sol kezde qazaq ortasynda qaınap jatady. Qazirdiń ózinde mynaý Áshirbekter tabıǵat kiltin burap jatyr...

Áshirbektiń áńgimemen isi joq. Tuıyq jigit kórinedi. Ortasy kóterińki úlken murny burǵy shyǵarǵan jumyr balshyqqa az-aq tımeı, úńilip otyr. Stanokty burǵy jylmańdap enip barady jerge. Ony qozǵaǵan mashına dóńgelegi kóz ilestirmeı zyrlaıdy. Burǵy dóńgelekten de shapshań. Basqaryp eki jumysshy júr. Alýan tústi jumyr balshyqtardy tiginen qoıyp, qatarlap tastapty. Ár balshyqta jazý bar. Chaıkov jazýǵa qaramaı-aq baıandap ketti...

— Býryl kómir, tas kómir, antrasıt...

— Bulardyń birinen biriniń aıyrmasy ne?

— Basty aıyrmasy ýglerodta. Býryl kómirdiń qyryq bes-jetpis bes prosenti, tas kómirdiń jetpis bes-toqsan prosenti, antrasıttiń toqsan bes prosenti, odan da kóbiregi ýglerod. Kómirdi markaǵa bólemiz. Mysaly: T men D markasy otyn ornyna, G generator gazyn alýǵa, PS, K, PJ markalary koks, taǵy basqa qymbatty zattar qorytyp alýǵa paıdalanylady. Kómirden qaramaı, benzın, kerosın sıaqty hımıalyq zattar da shyǵady... Qaraǵandy kómiriniń zor qasıeti — koksilenetin kómir. Koks — óndiristiń eń qunarly azyǵy.

Áńgimeni ylaýshy jigit bólip jiberdi. Kelgeli gazıkti aınaldyryp, o jer, bu jerin shuqyp júrgen. Gýdokty basyp qalǵanda, kók baıtal osqyryp, atyp tústi. Shylbyrdy úzip bosanyp, qashyp barady. Jigit qýyp barady.

— Qap, mynaý jaıaý tastap ketti-aý! — dedi Meıram. Chaıkov sylq-sylq kúledi.

— Jurtqa qazir mashına qandaı tańsyq! Osy jastar erteń onyń rýlin tizginshe ustaıdy. Júrińiz, sizdi endi men aparyp tastaıyn.

— Iá, sizdiń aýyldan da ylaý mineıik. Qosh, Áshirbek joldas.

Áshirbek basyn kóterip, aýzyn jybyrlatty da qaıta úńildi balshyqtarǵa. Biraýyz sózge kelmesten qaldy. Chaıkov pen Meıram gazıkke otyryp, áńgimelese kete bardy...

Jalpaq jondy keń dalada shoq-shoq, oıdym-oıdym qaraǵandar, tómpeshik-tómpeshik bolyp jatqan sýyr inderi kórimedi. Sýyr órbip júr. Óte saq, mashınany kórisimen myrtyń-myrtyń júgirip, qashyp bara jatyr. Bes-alty kúshigin erte basqadan buryn zytqan bir qaraneı inine jetkende artqy aıaǵymen tik tura qaldy. «Ne qylasyń, ustap alshy, káne» degendeı shyqylyqtap tur.

— Qaraǵandy kómirin osy sýyr inderinen bir myń segiz júz otyz úshinshi jyly qoı baǵyp júrip bala jigit Apaq Baıjanov taýypty, — dedi Chaıkov. Meıram estimegen eken, qumarta tyńdady. — Biraq, ne ekenin bilmegen. Aýylǵa kelip aqsaqaldardyń sarabyna salǵanda, olar da taba almaı, dal bolypty.

— Nege dal bolady? «Kómir» degen qazaqtyń eski tili. Til tegin jasalmaıdy. «Osal deme kómirdi, burqyldatar temirdi» degen mátel de bar qazaqta. Jas Apaq bilmese de qarıalar bilýge tıisti.

— Iá, solaı-aý, bilmese bolys Tátı Ýshakovqa eki júz elý somǵa sata ma?

— Jetkizgen eken baǵasyn! — dep Meıram Tátıdi kekep qoıdy. Soǵan on eki myń jylqy bitipti. Mynaý esepshildigine qaraǵanda qalaı bitti eken!

— Ony azsyzsańyz, Neldi kenin Baızaqov degen baı seksen alty somǵa satqan.

— Ýshakov qanshaǵa satty?

— Ýshakov ta qazaq baıynan onsha uzaǵan joq. Elý jyldaı qoja bolyp turyp, aqyry bir myń toǵyz júz tórtinshi jyly fransýz kapıtalısi — prezıdenttiń balasy — Karnoǵa jeti júz alpys alty myń somǵa satqan. Karno eki-úsh jyldap keıin aǵylshyn kapıtalıserine ótkizipti. Ǵasyr boıy baılar arasynda saýdaǵa túsip kelgen Qaraǵandy — Spassk — Nildi jerine evropalyq bir memleket syıyp keter edi. Bárinen qalǵan mura mynaý, — dep Chaıkov qyr basynda soıdıǵan jalǵyz trýbaǵa ıegimen megzedi. Qaraǵandy hıkaıasy taýsylar emes. Endi barlaý jumysyn baıandaı bastady:

— Bir myń toǵyz júz jıyrmasynshy jyly Aleksandr Aleksandrovıch Gapeev ekspedısıasy kelipti bul dalaǵa. Qaraǵandy kómiriniń moldyǵyn, koksilenetinin birinshi ret sol aıtqan eken.

— Orys, aǵylshyn kapıtalıseri mol kendi jalpaǵynan bassa da tereń, zertteı almady, shuqylap-shuqylap qana paıdalandy. Gapeev Qaraǵandynyń ózinde «jańa» plas kómirin qoldan jaǵyp, koksilenetinin bildi. Qaraǵandy baseıniniń jergilikti ǵana emes, jerjúzilik mańyzy bar degen qorytyndymen qaıtty. Biz, Qaıyr Amanbekovıchter sol Gapeevtiń shákirtterimiz.

— Shákirttik dáýirden áli ótken joqsyzdar ma? — dep Meıram jymıa kúlgende, Chaıkov saqyldaı kúldi.

— Onda keshshe shákirt bolǵanymyz da! Ázirge zerttegen jerimizdiń kólemi Gapeevtikinen bes ese, tapqan kómirimizdiń kólemi eki ese artty. Qazir Qaraǵandy kómiriniń moldyǵyna, onyń koksilenetinine kúman qalǵan joq. Syrtqy jaý endi «besjyldyqqa» senbese, Glavkadaǵy oportýnıser áli de koksilenýine senbeıdi...

— Senbese meıli, halyq sense bolǵany! — dep edi Meıram.

— Árıne, — dedi Chaıkov, mashınany ózi júrgizip kele jatqan, bir qolymen alǵa nusqady, — áne, anaý trýba mańyndaǵy tobyr halyq! Sengendikten kelip jatyr...

— Kómirdiń koksilenetinin dáleldeýden, bul senimdi aqtaý qıynyraq. Olar qur senimmen ǵana keldi. Tájirıbesi, bilimi, quraly... joq. Bul joqtardyń birde-biri orys kómeginsiz jasalmaıdy...

Jaı sóılep, keń tolǵap otyrǵan Meıramnyń júzine oqtyn-oqtyn qarap qoıǵanda Chaıkovtyń kózinen shattyq ushqyny shashyraıdy. Bul dalada óte sırek kezdesetin oqymysty jas qazaqtyń jańa pikirlerin qumarta tyńdap keledi. Keıde sabyry jetpeı bólip jiberedi sózdi.

— Sizdiń ýaıymdaryńyzdan da janǵa jaıly samal soǵady. Beısek Kerimov aqylsyz adam emes qoı. Ol kisimen san kezdeskende bundaı áser alǵan emespin.

Meıram myrs etip kúlip jiberdi.

— Qolaısyz teńeý. Beısek ult batpaǵynan shyǵa almaı júr ǵoı. Men ázir eshbir batpaqqa urynǵanym joq.

— Ǵapý etińiz. Ras qolaısyz eken-aý! — dep yńǵaısyzdanyp qaldy Chaıkov. Ekeýi áńgime etken Beısek Kerimov Qazaqstan Halyq Komısarlarynyń biri bolǵan, keıin ońshyl, ultshyl qylyqtary úshin tómendep, Aqmolanyń okrýgtik mekemeleriniń birinde isteıdi. Chaıkov endi ol taqyryptan taıyp shyǵyp, Meıram sózin qýalaı sóıledi:

— Halyqtar dostyǵy, sosıalısik qarqyn jaıynda basa aıtasyz. Durys-aq. Bul ekeýi kúsheıse, ómirdiń ár tamyry durys soǵady. Sosıalızmge qarsy pikirsymaq, ǵylymsymaqtardyń barlyǵy osy jandy jerge jaman kezdigin sermep baqty.

— Áli de sermeıdi.

— Iá, sermeıdi. Ázirge ortasynan syndy ol kezdik. Sosıalısik shabýyl múlde untap tynady ony.

Eki ógiz jegetin yrdýanǵa aıyr jetekpen jalǵyz at jegip, jalǵyz sıyrdy sońyna tirkep, shyqyr-shyqyr ilbip bara jatqan bir kesh jol ústine shońqaıa ketti. Kósh ıesi ekeý-aq: bir áıel, bir erkek, qımasy túsken yrdýandy myqshyń-myqshyń kóterip jatyr. Legchankege mingen zor adam kóldeneńinen kezdesti bularǵa. Arbasynan túse sala ekeýi kótere almaǵan yrdýandy jalǵyz kóterip, shandyǵan dóńgelekti beldikke qaıta kıgizgen soń jónele berdi. Anadaıdan tanyp, tres bastyǵy Sherbakov dedi, — Chaıkov, — qýamyz ba, keıin-aq kezdesesiz be?

— Asyǵys tárizdi ǵoı. Bógemeıik.

— Qajyrly, isker adam... Kelisimen óli Qaraǵandyǵa jan saldy. Sonaý betkeılerde biren-saran qaraıǵan jańa shahtalardyń bastamasy. Qaraǵandy zertteý, talas dáýirlerinen ótip, dereý myńdardyń eńbek maıdanyna aınalǵaly tur.

Meıram oıly únsiz kele jatyr edi. Keshtiń janynan óte bergende Chaıkovtyń sózin bóldi:

— Sherbakov jańaǵy bolmashy kómegimen úlken denesin ǵana emes, úlken júregin de kórsetip ketti.

— Durys baıqaǵansyz. Kópshilik-uıymdastyrý jumystarynda da ol sizderge úlken járdemshi. Qaraǵandy aldymen óziniń partıa, sovet, kásipodaq uıymdaryn quryp alý kerek.

— Árıne, olarsyz eshbir jumys ońalmaıdy.

Kósh, betimen jaıylǵan mal, birese uıysa, birese bytyraı qonǵan kıiz úıler, kómir qordalarynyń eski tómpeshikteri... Solardyń ara-arasymen bultaqtaı júrip kele jatyp:

— Qaıda túsesiz? — dedi Chaıkov.

— Seıtqaly degen eski jumysshy bolatyn...

— Bilem, bilem, qazir desátnık. Anaý barakta turady. Aǵylshyndardan qalǵan bes-alty baraktyń birine kelip toqtady mashına. Barak aldynda mahorka shylymyn orap otyrǵan jýan muryndy, sarsha jigit kúrildeı turdy ornynan:

— Janym-aý, Meıram ba, mynaý? Kelshi, kórmegeli qashan? — dep qushaqtaı aldy. Súıip te, jylap ta jiberdi. Ekeýiniń shurqyrasýy uzaqqa sozylyp barady. Chaıkov qaıtýǵa asyqty:

— Ruqsat etseńiz, Meıram Omarovıch, dala meni kútip tur.

— Raqmet, Anatolıı Fedorovıch. Bul meniń týǵan jerim bolsa da syryn sizden az biledi ekem. Árdaıym keńesip turalyq.

— Keńesýge men sizden ári qumar.

Chaıkov qoshtasyp júrip ketti. Seıtqaly Meıramdy ertip úıine endi.

III

Meıram erteńine tańerteń Seıtqalyny erte Sherbakovtyń páterine qaraı aıańdady. Kún naıza boıy kóterilgen, aspanda alaqandaı bult, úp etken jel joq. Búgin tymyrsyq ystyq bolatyn túri bar. Tańerteńgi tunyq aýanyń ózinde kúlimsi kómir ıisi ańqyp tur. Mehseh jaqtan shaqyldaǵan balǵa daýsy estiledi. Birinshi shahtadan shelektep kómir tartqan, tashkelep kómir úıgen jańa shahterler kórinedi. Barakta turatyn eski jumysshylardyń biren-saran sıyry bel asyp, óristep barady. Birneshe jyl dýmandy Moskvada turyp úırengen Meıramnyń kóńili bul kórinisterge tolǵan joq. Atrapqa jiberdi kózin. Betkeıler betinde, kóp ýaqyt adam júrmeı sý soıyp, shalǵyn esken joldar jatyr. Sol joldardyń shalǵyn jalyn maıyryp, shańyn kótere úzdik-sozdyq kóshter keledi. Qaraǵandyny tóńirekteı, oıpattaǵy kógaldy saǵalaı qonǵan aýyldar kórinedi...

— Óli dúnıege jan ene bastaǵan, — dedi Meıram. Jan-jaǵyna baıypty qarap, júre toqtap kele jatyr edi.

— Tezirek júrelik, ketip qalar, — dep Seıtqaly alǵa tústi. Úıdegi áńgimeniń jalǵasyn aıtyp barady. — Bilgir adam. Ásirese jer astyn tamasha biledi...

Aldarynda japyryq tas úı tur, tóbesin jańadan kótepip jaýypty, eki jaq qabyrǵasy jypyrlaǵan esik. Aǵylshyndardan qalǵan úı ekenin nusqasynan-aq bilýge bolady. Bir esiktiń aldynda jaıdaq legchankaǵa jekken tory at kórinedi. Legchankada qaba saqal qazaq shalqasynan jatyr, yńyrsyp ándetedi.

— Sherbakovtyń kýcheri. Júrgeli jatyr eken, — dep Seıtqaly jyldamyraq kelip esik tutqasyn ustaı bergende, Meıram ony qolynan tartty da, esik qaqty.

— Ruqsat, kirińiz, — degen jýan daýys estildi.

Sherbakov jalǵyz, ishki kóıleksheń, saqalyn qyryp otyr eken. Esik ashylǵanda ushyp turdy ornynan:

— Qosh keldińizder!

Meıram qol alysyp, orys saltynsha tanystyrdy ózin:

— Meıram Omarovıch Omarov.

— Sergeı Petrovıch Sherbakov. Otyrýlaryńyzdy suraımyn. Ǵapý etińizder, qazir bosaımyn, qazir.

Ekeýiniń astyna eki jaıdaq oryndyq qoıdy da, ózi jaıdaq stolyna baryp qyryna berdi. Jeńi sybanýly, jaǵasy ashyq, jalpaq keýdesi, eti az, sińirli jýan bilegi tym júndes: qoıý salaly qara jún saýsaqtaryna deıin basypty. Shyqshytty, qara qońyr bet beınesine qaraǵanda, shekesi qysyqtaý, mańdaıy shyǵyńqy, býryl shash, alyp deneli bul adam óte kishipeıil tárizdi. Aldyndaǵy kishkentaı qolaınamen qatar shynyly ramka ishinde bir áıel sýreti tur. Jasy otyzdyń ishinde, symbatty, kúlimsiregen móldir kók kózi qandaı aqyldy. Kerbez qarap bir jyly sóz aıtqaly turǵan sıaqty. Sol sýretke súıeı qoıǵan konverttegi:

«Moskva... Antonıne Fedorovne Sherbakovoı» degen jazýǵa kózi túskende, «áıel eken» dedi Meıram ishinen. Alasa, tóbesi shatyrsha, shaǵyn bólmede múlik az. Jabaıy temir krovat, úlken chemodan, bir stol, bosaǵada ilýli shahter shamy kórinedi. Kishkentaı bólmedegi mol deneli, keń minezdi adamnyń jupyny turmysyn kórgen soń «bólshevık-podpolshıkterdiń biri bolar» dep taǵy da bir joramaldady Meıram.

* * *

Meıram durys joramaldap otyr. Sergeı Petrovıch 1914 jyldan beri komýnıs partıasynyń múshesi. Shashy býryl tartqanmen jasy qyryq besten jýyrda ǵana asty. Budan otyz eki jyl buryn Donbasta bolǵan jumysshylar zabastovkasynyń birinde onyń ákesi Petr Alekseevıchti polısıalar qylyshpen jaralady. Qanǵa boıalǵan zor deneli, apsaǵaı shahter sonda da qaımyqqan joq. Qolyn joǵary kóterip, judyryǵyn túıe aıqaılap turdy:

— Qannyń esesi qanmen qaıtar!..

Sergeı Petrovıch bul kezde oqyp júrgen bala. Mektepten kele jatyp, ákesiniń aıanyshty túrin kórgende, ashyndy únin estigende shydaı almady. Dereý úıine kelip, rogatkasyn aldy da, qaıta shyqty. Óshikkeni — kúreń atty, uzyn murtty, jýan moıyn polısıa. Ákesin qylyshpen urǵan sol ekenin kózi shalyp qalǵan. Mine, sol belgili jaý jumysshy kópti at baýyryna ala, qylyshpen shaıpaı:

— Tara, tara! — dep taǵy keledi aqyryp. Bala Sergeı buǵyp turyp, rogatkasyn tartyp qaldy. Túıe qumalaǵyndaı temir vınt dál kózden tıdi, uzyn murtty polısıa at jalyn qushyp, urystan shyǵa berdi...

Budan keıin bir jyl ótti. Petr Alekseevıch qaıtys boldy. Odan qalǵan eki ul, bir qyzdyń úlkeni Sergeı — on tórt jasta. Keshke jaqyn, ala kóleńke bólmede qam qóńil úsh jetim jesir anany qorshaı jabyńqy otyrdy. Erteń nan alýǵa aqsha joǵyn bári bilip otyr. Minezi shadyr, qoı kózderiniń kirpikteri tik bitken Kolá da, jaq jappaıtyn, damyl tappaıtyn alty jasar Svetlana da qazir kádimgideı salmaqty, oıly, «endi qaıtemiz?» degendeı jaltaqtap qaraı beredi anasyna. Anna Nıkıforovna Sergeı tústes qońyr, minezi aýyr kisi edi, qaıǵymen qaraıa túsipti.

— Sereja! — dedi álden ýaqytta kúrsinip. — Semá salmaǵy endi saǵan tústi. Oqýdy qoıa turasyń da.

Petr Alekseevıchtiń de jasynda oqýǵa murshasy bolmaǵan. Ol ketken soń bir juma ótpeı-aq balasy mektepten qaldy. Borıs Mıhaılovıch Kozlov ol kezde jıyrmaǵa jetpegen jas jigit, jumysshy — metalıst bolatyn, Sergeıdi ertip aparyp shahtaǵa ornalastyrdy.

Salmaqty, salqam, az sóıleıtin bala Sergeı jumys tańdaǵan joq, tańdaǵanyn kim beredi, lampa tasýdan bastady eńbekti. Odan joǵarylap at aıdaýshy boldy. Alasa, las zaboılarda aýyr shanany eńbektep moınymen súırep te júrdi. Sonymen tórt jyl ótti. Sergeıge on segiz jas toldy, endi qaıla ustady qolyna. Lampashy, at aıdaýshy, shanashy degen qosymsha attar ózgerip, zaboıshık Sergeı atandy. 1914 jylǵy jerjúzilik soǵysqa deıin sol shahtada, sol kásibinde qalyp qoıdy. Barlyq jaǵynan er jetti. Aldymen saıası saýaty ashyldy. Soǵys aldynda partıaǵa endi. Soǵys kúnderinde ústinde shınel, qaltasynda komýnıstik bılet, maıdanda júrdi. Myltyq asynǵan kóptiń biri bolyp júrgen joq, soǵysqa qarsy lıstovkalar taratyp, óz partıasynyń úgitshisi bolyp júrdi...

* * *

Sergeı Petrovıch Sherbakov ómirdiń osyndaı qıyn kezeńderinen ótip kelgen adam. Qyrynyp bola sala, jumys penjegin kıdi de, qonaqtarǵa jaqyndaı kelip otyrdy.

— Káne endi áńgimeleseıik.

— Tanysyńyz, — dep Meıram ólkelik partıa komıteti bergen qaǵazdy usyndy. Sergeı Petrovıch tikshe, týra murnyna kózildirigin dáldep qoıdy da oqı bastady. Oqyp shyǵysymen kózildirigin qolyna alǵanda kishirek kókshil kózi jaınap ketti.

— Jaqsy boldy! Óte jaqsy boldy! Qajetimiz kóp, sonyń ishinde eń qajetimiz jergilikti partıa uıymy edi.

— Qansha komýnıs bar?

— Ázir kezdestirgenim on shaqty. Kelip jatyr halyq.

— Betimen be, uıymdasqan túrde me?

— Kópshiligi uıymdasqan túrde. Aýdandarǵa joǵarydan nusqaý berilgen. Kolhozdarǵa shart úlgisi jiberilgen. Aýdan ókilderi qazir el ishinde bolar. Telman aýdany, onyń predsedateli Qanabek joldas, adam, kólik kúshin qolma-qol uıymdastyryp beredi.

— Qazir halyq qansha, osynda?

— Úsh júzge tarta bar. Biz kelgende qyryq-otyz ǵana edi.

— Bunyńyz qashanǵy esep?

— Budan úsh kún burynǵy.

— El qaramy odan kóbirek sıaqty.

— Múmkin. Kúndiz-túni quıylyp jatyr ǵoı, — dedi de Sergeı Petrovıch áńgimeniń betin basqa jaqqa burdy.

— Qashan keldińiz?

— Keshe.

— Qaıda ornalastyńyz?

— Myna Seıtqalynikine túsip edim, basy kóbirek eken. Bul, Ermektiń úıine ornalastyratyn boldy.

— Durys ornalastyrǵan. Ermek eki-aq bas. Jalǵyzsyz ba, kelinshegińizdi ala keldińiz be?

— Kelinshegim joq edi, dep jaı ǵana jymıdy Meıram.

— Biz sizdi úılendiremiz osynda. Úılenýden buryn kelinshekke úı salamyn. Úısiz olardy ustaý qıyn. Meniki Moskvada qaldy. Al, neden bastamaqsyz jumysty?

— Ruqsat etseńiz áýeli shahtaǵa túser edim. Shahta degendi kórgen emespin. Sodap keıin mynaý aýyldarmen tanysam da, aýdanǵa baryp qaıtam.

— Durys kórińiz bárin, — dedi Sergeı Petrovıch «Ýaqytym joq» deýge aýzy barmaı, qıpaqtańqyrap otyr edi, Meıram sony sezgendeı sóıledi:

— Siz jańa shahtalardy aralamaqsyz ǵoı, jolyńyzdan qalmańyz. Maǵan Seıtqaly kórseter.

— Tabylǵan aqyl. Áıtsede kóziktirip keteıin. Úsheýi úıden shyqty. Birinshi shahtaǵa jaıaý keledi. Bulardy kórip buranshylar ózara kúbirlesip tur:

— Anaý, jańa jigit kim?

— Kraıdan kelipti keshe.

— Kraıdan da kele bastady ma?

— E-e, Qaraǵandy dúrildegeli tur ǵoı.

Buranshylarǵa jetkende Sherbakov taltıa turyp, shylymyn tartty. Imek, jýan trýbkadan tútindi bir burq etkizip:

— Buny bizden buryn Ermek ashqan, — dedi, — osynyń kómirin astyqqa, qoıǵa aıyrbastap kúneltipti. Kórińiz, aǵylshyn tusyndaǵy mesheý ádister áli bar. Biz sony sosıalısik ádispen ózgertýge tıistimiz. Bul jónde erteń saǵat toǵyzda, trese otyryp keń sóıleseıik.

Sherbakov qoshtasty da júrip ketti.

* * *

Kómirge boıalǵan jigitter burandy damylsyz burap tur. Olar shyǵarǵan kómirdi ógizdi-túıeli úsh-tórt kirekesh salyp alyp turǵan.

— Eteginen alyńdar, jaý múlkindeı taptamaı! — dep Seıtqaly bir daýystap qoıdy. Daýsy jýan, qabaǵy túıilgen, tomyryq minez, naýbas jigit tosyn kózge tym yzǵarly kórinse de, «ózimizdiń Seıtqaly» atanǵan jaǵymdy desátnık edi, kirekeshter unatpaı qaldy:

— Ken ekesh kenge de taryldy, a! — dep, doda saqal bireýi basyn shaıqaǵanda, qasyndaǵy jalaq sary qabaǵyn shytyndy. Nasybaıyn tiliniń astyna salyp, shyrt túkirgen soń ǵana sóıledi ol:

— Tegin jatqan ken bar ma? Anaý temir shelektermen «arystannyń aýzynan, túrkpenniń terinen alyp» tur ǵoı.

— Osy shirkin altyn bolsa da sonsha jerden kelmes edim, átteń kóriktiń bunsyz kúni joq.

— Myna tobyrdyń bári kórikke bola keldi me? — dep jalaq sary qarasha aýyldarǵa qaraı qolyn kótere sermedi.

Oıda, kógaldy qýalaı qonǵan qarasha aýyldar otyr. Bireýler jańa kelip júgin túsirip, bireýler shańyraqtaryn kóterip jatyr. Erte ýaqytta jan-jaqtan keletin toǵyz torap joldy shóp basqan. Endi solardyń shalǵyn jaly maıyrylyp, shańdata bastapty... Doda saqal kirekesh kúregine súıene tynystap turǵanda bárine kóz jiberip turdy.

— Kolhoz jasaý budan da qıyn, — dedi bir kezde, — osy qıyndarǵa jurt nege qunyǵatynyn bilmeımin.

Jalaq sary myrs etip, taǵy bir túkirdi. Qarshyǵa kózi kúlimdep:

— Eı, Isa! — dedi sodan keıin, — kedeı bolyp joqshylyqtyń zaryn, baı bolyp raqattyń dámin tatpadyq. Sondyqtan bilmeısiń. Bilmeseń de kóp aýqymynan shyqpadyń, kóppen kórgen uly toı.

— Sol kóbiń kolhozdan kelip, áne osy trýbanyń mańyna jınala bastaǵan joq pa? Bárimiz kómirshi bolsaq tamaq qaıda?

— Bárimiz kolhozshy bolsaq kómir qaıda? Kómirsiz ómir qaıda?

— Túsinbeımin. Áıteýir seńdeı soǵylysqan bir dúnıe dedi de Isa, tolǵan arbasyn tarta jóneldi. Áńgimemen kómir kóbirek salynyp ketse kerek, tozǵan arba taıaq tastam jer shyǵa shońqıyp qaldy. Kolhoz kireshileri jınalyp «áýp-áýp» desip jatyr... Badány yrǵala burap jumysshylar tur.

— Seıtqaly jumys jaıyn qyza áńgimelese de, Meıram sybyrmen tyńdap turyp:

— Tabystaryń talapqa syzdyq ta bolmaıdy, — dep qoıdy. Órshelene tústi Seıtqaly:

— Sen keshe ǵana keldiń, bilmeısiń ólip qalǵan zavod bolatyn bul. Mine tirildi, kómir bere bastady elge...

Meıram talaspady, úlken adamnyń bolmashyǵa balasha qýanǵanyna tek ezý tartty. Kómir qudyǵynyń taqtaımen kómkergen erneýine asyla, túbine telmire qarap túr. Tip-tik shyńyraý. Tórt qabyrǵasyna aǵash qıyp, shegendep tastaǵan. Qaratúnekke qansha úńilse de kóz jetpedi. Sol túnekten oqtyn-oqtyn:

— A-ı-da-a, — degen talmaý daýys estildi. Daýys estilgende badáshylar jedeldete buraıdy.

— Bul ne daýys? Neni aıda dep jatyr? — degen Meıramnyń suraýyna kúledi bári. Kómir qudyǵynyń janyndaǵy qaqpaqty qudyqtyń qaqpaǵyn ashyp:

— Júr barǵan soń kóremiz — dedi de túse jóneldi Seıitqaldy.

Búıiniń inindeı tip-tik, aıasyna aıasyna eki adam sıarlyq qara úńgirdiń túbine aparatyn basqyshqa Meıram alǵashqy ret qadam basty. Tútini burqyraǵan bóleshke shamnyń álsiz jaryǵy aıaq astyn da anyq kórsetpeıdi. Seıtqaly tik satyda jaı jerdeı jortaqtap barady. Meıramnyń júregi qobaljyp, býyndary bosańsyp, arttan bireý ıtermelegendeı denesi alǵa, aıaǵy keıin tartyp satyny basýǵa ázer úlgeredi. Shamy óship qalǵan. Mańdaı tershidi, júrek qaqty. Berekesi qashqanyn bildirmeıin dese de bolmady.

— Toqtashy, demalaıyq.

— Seıitqaly da, sham da joq.

— Qaıda súńgip ketti?

Alaqtap joǵary qarady Meıram. Juldyzdaı jyltyrap kóz ushynda kók sáýle kórindi. Tómen qarap edi, qolamtanyń shoǵyndaı áldeneler syǵyraıdy. Ózgeniń bári qaratúnek. eshtemeni boljap bolmaıdy.

— Barmysyń, bóribas? Bas aınaldy. Janym-aý, jańaǵy qulap ketkennen aman ba?!

— Atańnyń basy! — dep, shamyn sonda ǵana jarq etkizdi Seıtqaly. Masattanyp keńk-keńk kúledi.

— Netken súńgýir ediń, qaıdan shyǵa keldiń?

— Shamymdy etegimmen búrkep, jaqynda-aq turǵam. Sastyń bilem, á?

— Bolmashy oıynǵa erteden qumar ediń, áli tastamaǵan ekensiń.

— Ádet ózgere me?

— Bári ózgeredi.

— Ózgertseń kórermiz, aldymen Báıtendi ózgertip bershi.

— Ol kim?

— Eski shahter. Eski jalqaý. Qaraǵandyny jurttyń bárinen qyzǵanady. Ózi tek aýzymen oraq orady.

— Qaraǵandy Báıten túgil, búkil qazaq qushaǵyna syımas, — dedi Meıram. Úlken oıyn tar jerde jaıǵysy kelmegendeı, odan ári sózdiń betin buryp áketti. — Sonaý joǵarydaǵy sáýle ne?

— Dalanyń sáýlesi.

— Tómen de jyltyraǵan ne?

— Shahterlerdiń shamy.

Azyraq demalǵan soń ekeýi taǵy júrdi, júrgen saıyn jyltyraǵan juldyzdar jaqyndap, tasyr-tusyr dybystar estile bastady. Toǵyz satydan etip, onynshy satyǵa jetkende aıaq astynan:

— A-ı-d-a — degen daýys sańq etti.

— Bul eski shahter Ysqaq. Tysqa kómir jóneltip tur. Manaǵy daýys osyniki, — dedi Seıtqaly.

Meıram kómir qudyǵynyń túbine jetkende basqa bir dúnıege jetkendeı boldy. Toǵyz qanat kıiz úıdiń kólemindeı ǵana qýys, tóbesinde kishkene shańyraqtaı tesigi bar. Sol tesikten jyltyraǵan kógildir sáýleni kómir tartqan eki shelek damyl-damyl túsip shyǵyp búrkeı beredi. Kún batysqa qaraı jer astyn keýlep ketken bir qýys jatyr: bıiktigi kisi boıy, uzyndyǵyna kóz jetpeıdi, qabyrǵalary kómir — bóleshke shamnyń jaryǵymen shaǵylysyp, jylt-jylt etedi. Tóbege qoldyń salasyndaı qylyp aǵash qıypty, ár aǵashtyń eki basyna tireý qoıyp, qabyrǵaǵa japsyra tirep tastaǵan. Osy jolmen kelip, ketip jatqan táshkeshilerdiń dabyry, shıqyldaǵan táshke, kóterilgen kómir tozańy tosyn kózge jer astyn alaı-túleı, dań-duń, jat dúnıe kórsetip tur. Meıram baıypty kózimen bárin boljap shyqqan soń:

— Kómir qudyǵy qymbatqa túsken eken, — dedi. — Qanshama ýaqyt, kúsh, densaýlyq ysyrap bolyp jatyr.

Ysqaq entige turyp, basyn uzaq ızedi. Onysy qostaǵany emes, qarsylyǵy eken:

— Qaı jigitsiń, shyraǵym? Umytyp qaldym atyńdy?

— Jańadan kelgen jigitpin. Atym Meıram.

— Jas ekensiń. Onyń ústine jańadan kelseń bilmeı aıtyp tursyń. Aǵylshyndar, podrádshikter úshin de tógilgen bul ter. Tóbeden sý sorǵalap, tizeden saz keship, eńbektep tartatynbyz shamany. Sóıtip tapqan tıynnan da jeıtin olar. Endi jeýshi joq. Uqsata almasań óz obalyń ózińe.

Meıram kózin almaı, Ysqaqqa qadalyp qaldy. Seldir saqal, bet ájimi tereń, qatyńqy adam, barlyq táshkeshilerdiń tasyǵan kómirin syrtqa jalǵyz jóneltip tur. Ár shelekti jóneltken saıyn daýystaıdy. Tek osy daýystaýdyń ózine shydamas edi kisi. Meıram biraq bul kúshke tańdanbady. Kómir teńizine shógip jatqan shonjar beldi tóńkerip tastaıtyn sana tapty Ysqaqtan. Onyń atyn bloknotyna jazyp alyp:

— Aǵaı, qolyńdaǵy shamyńnan, keýdeńdegi shamyń jaryǵyraq eken. Kesheden beri kórgeni kóńilin kótertpep edi, Ysqaq sózi seıiltip jiberdi. Seıtqalyǵa endi sheshile sóılep keledi. — Myńdaǵan jumysshy, myńdaǵan tonna kómir kerek. Ondaǵan jumysshy shelektep ázer alyp jatyr. Biraq, jańaǵy sana, shydam, qumarlyq muratqa jetkizbeı, qoımaıdy! — degende, Seıtqaly keńkildep turyp kúldi.

— Nege kúlesiń?

— Sen ony aýyldan jańa kelgen sharýa deımisiń, naǵyz shahter solaı demegende ne deıdi?

— Eski shahteriń qansha?

— Otyz shamaly.

— Donbastan kelgender qansha?

— Ázirge on bes-jıyrma adam.

— Osylardyń mańyna mańdy úıire bilýimiz kerek. Qudyǵyń sonda ǵana kólge aınalady. Túsinikti me?

Seıtqaly úndemedi. Qarsylyǵy ma, kengeni me, álde tipti elemegeni me — belgisiz. Tomsaryp kele jatyp úlken murnyn ustaı bir sińbirip tastady da:

— Bul kele jatqanymyz korennoı shtrek. Barlyq kómir osymen ótedi, — dedi. — Mynaý ońǵa-solǵa ketip jatqan qýystar — «pesh» — qazaqsha «tórt bas».

Meıram jymıyp Seıtqalynyń betine buryla qarady. «Men senen «tórt basty» suradym ba?» degen qaras edi. Seıtqaly buǵan da jaýap bermesten kómir jaıyn aıta berdi:

— Kómirdiń jigi bolady, betaldy qaza bermeıdi. Birde oń, birde teris kezdesedi ol jik. Ońynan kezdesse «tórt bas» — shabýǵa jeńil. Solynan kezdesse «teris» shabýǵa qıynyraq. Sen pojalysta «qudyq» degenińdi qoı. Qudyq túgil shýrf ta emes bul. Kádimgi shahta, kórmeımisiń?

Meıram qarq-qarq kúlip jiberdi. «Qudyq» degeni Seıtqalyǵa qubyjyq ekenin jańa bildi.

— Sony endi, aýzy-murnyńdy dorbıtpaı-aq aıtsań qaıtedi?

— Ár nárseni óziniń atymen ataý kerek. «Qudyq-qudyq» dep qoımaısyń.

— Al, shahta deıik.

Seıtqaly sabasyna túsken tárizdi. Ońǵa buryldy. Jyltyraǵan shamdar, kóterilgen tozań kórinedi. Qaıla dúrsili estiledi.

— Qaıda kelemiz?

— Qaılashylarǵa.

Bular kelgende eki jigit táshkesine súıenip, múlgip turdy. Eki qaılashy sharta júgingen, keýdesinen jalańash, aldaryndaǵy kómir qabyrǵasyn jantaıa berip, qulashtaı urady. Súısingeni me, sharshaǵany ma, urǵan saıyn yńqyldaıdy. Beldeýdegi qara balshyq ysqaıaqtanyp, jyltyldap alǵan, bir salǵanda asyqtaıy azar synady. Jigitterdiń basynan býy burqyrady. Shyp-shyp shyqqan qara ter deneni aıǵyzdap, taram-taram jol saldy. Meıram aıap turdy ishinen, Seıtqaly qabaǵyn qars jaýyp, jan-jaǵyna qarady da, cóge bastady qaılashylardy:

— Qabyrǵany qarashy, aýyldyń shym qorasyndaı qıqy-jıqy. Raskos almasa bolmaıdy. Joldaryńnan saıtan taıyp jyǵylatyn, táshke qalaı júredi? Kómirlerińe balshyq aralasqan. Balshyq ta jana ma? Táshkeshiler mine qarap tur. Búgin bir túıir kómir jóneltken joqsyńdar. Osyndaı jumys bola ma eken?

Qaılashylar jaq ashpady. Apsaǵaı deneli, qara saqal bireýi qańyltyr torsyǵynyń aýzynan sylq-sylq sý jutyp jatyr. Jalańash keýdeden burqyraǵan bý, qaıla kótergen tozań, býdaqtaǵan sham tútini tutasyp, ózi sarǵylt sáýleni kómeskilep barady.

— Apyraı, tastaı eken! Tastaı eken! Bir kisideı álim bar edi, — deı berdi, jańaǵy sýsyndap alǵan qara saqal qaılashy. Seıtqaly sırek murtyn seltıte endi kúle qarap tur oǵan.

— Qaıla ońaı bolyp pa. Erterek degenim qaıda? Aıaǵandaı kórdińder. Kúshiń kóp, aqylyń, aılań az. Qara kúshten, qara kómir kúshtirek. Shydasań, tásilin tapsań ǵana jeńesiń, — dedi de Meıramdy ertip júrip ketti.

IV

Qara saqaldy qaılashy bir kezde topqa túsken balýan Qutjan deıtin. Buryn shahta kórmese de boıyna senip, kelgen betinde qaıla surady. Kómirshiler arasynda qaılashy úlken ataq. Jospardan asyra oryndasa aqshasy da, bedeli do arta beredi. Biraq, qaıla árkimniń qolynan kele bermeıdi. Sondyqtan árkimge berile de bermeıdi. Qutjan balýan ataǵyn betke ustap azar alǵan. Qasyndaǵy úsh jigit balýannyń brıgadasyna engende, tóbesi kókke jetkendeı bolǵan. Endi bári tunjyraı qalypty. Ysyǵan dene sýyǵan saıyn aýyrlap, qozǵalsa jyrtylyp ketetindeı, tórteýi tórt jerde sileıip otyr...

— E, e jańa kelgen jumysshy el ishindegi kirme sıaqty ǵoı, — dedi basyn ızep bir táshkeshi. Jasy qyryq bester shamasynda, betiniń kóldeneńi shyǵyńqy, qara saqaldy adam eken, tisi qyshı ma, álde ádeti me, tisin shyqyrlatyp qoıady. Kishi kózi tereńde jatsa da tym mazasyz, oınaqshytyp qaraı beredi qasyndaǵylarǵa. Bular bir zaboıda istese de birin-biri áli jete bilmeıdi — jańadan kelgender. Osy kisini kezinshe «otaǵasy», syrtynan «kóseý qara» deıdi bári.

— Nege de bolsa kónip keldik qoı, otaǵasy, — deı berip edi biri, «kóseý qara» onyń sózin bólip jiberdi:

— Qýyryp jese de tildeýin, kijinýin qoısa eken. Jańaǵy desátnık sózimen qabyrǵamyzdy sógip ketken joq pa?

Qutjanda ún joq, ózimen ózi bolyp otyr. Kekeshteý sóıleıtin teke kóz bala jigit, árqaısysynyń aýzyna jaltaq-jaltaq qarap turǵan. Jasynan táshke ustap, úlkenniń isine aralasqan jas, úlkenniń ózine de aralasty bir kezde:

— K-kiná ózimizden. Syrttan sóıleýdi ǵana bilemiz. Ýa, shirkin, Ermekteı isteseń, dy-desátnıkteriń qurdaı jorǵalar, — degende «kóseý qara» kirpideı shıyryldy.

— Ottamashy, kekesh neme! Jasynan jalpaq sheshenin! Ermek eski jumysshy, ony ósire beredi. Bizdi taptaı beredi.

Qara bala qarǵyp turdy ornynan, qyzarańdap úlken kózi sharasynan shyǵa jazdady. Ashýlanǵanda tipti kekesh eken, tutyǵa-tutyǵa biraýyz sózdi azar aıtty:

— Se-se-sen, dáýde bolsa qu-qu-qulaqsyn!

— Toqtat! — dep aqyryp qaldy Qutjan. Sańq etken daýsy shahta ishin jańǵyrtyp jiberdi. Bári jym boldy. — Qulaq-sulaq! Eski-jańa! Tantýyn túge! Odan da kómirdi qulata berińder!

Oryndarynan baıaý turyp, árqaısysy óz jumysyna kiristi. Zaboılap bolyp qalǵan. Biraq zaboıdyq tereńdigi qyryq-aq santımetr. Tym az. Jarty norma bergenine balýan Qutjan baǵanadan beri qynjylyp otyrdy. Endi qatýlana qımyldasa da odan asar emes. Uıaldy ma, álde aýyrdy ma, zaboılap bitirgen soń:

— Ózderin, qulata ber, ketem, — dedi. — Kúresip júrgende toqpaq jiligimniń taıǵany bar edi, aýyryp tur.

Zaboılaý qıyn, qulatý ońaı. «Kóseý qara» ońaıdy lezde opyrdy. Eki táshkeshi básekemen júgire tasydy. Qutjan úıine jetken kezde bular az kómirdi shyǵar aýyzǵa jetkizip te úlgergen edi.

— Bala, qaıt, sharshaǵan shyǵarsyń, — dep qamqorlyq kórsetti «kóseý qara». — Mynaý ekeýmiz tireý qoıyp desátnıkti tosyp, kún jazdyryp qaıtamyz.

Badyraq kóz bala qaıtyp ketti. Qalǵan ekeýi tóbeni tirep júr. Baǵanadan beri jaq jazbaǵan serigine:

— Eı, Jumabaı, — dedi bir kezde «kóseý qara», — osy bizge keregi aqsha ma?

Jumabaı jaýap qaıyrǵansha birsypyra ýaqyt ótti. Teri shalbarynyń bosaǵan baýyn kóterip baılap turyp, sylbyr sóıledi:

— Áıteýir bala-shaǵaǵa nafaqa izdep júrmiz ǵoı.

— Qyryq santımetr qansha nafaqa sonda!

— Qaıteıin, ózim áıteýir aıanǵam joq.

— Aıanbasań, aqshany kúrep alasyń.

— Aıtsańshy, aǵataı.

— Aıtaıyn, aýzyń berik pe?

— Berik bolmasa, qazirettiń sumdyǵy jata ma ishte.

— Ne sumdyǵy?

— Ol jaǵyn suraı kórme, aǵataı, ishime myqtap túıgem.

— Onda sen de surama menen.

Typ-tynysh, qoıdan qońyr Jumabaıdyń ishine ot tastady «kóseý qara». «Qazirettiń sumdyǵy» san moldada kezdesetin qylyq bolsa da, Jumabaıǵa zor oqıǵa. Aıtý qıyn, berik túıgen ishine. Aıtpasa bala-shaǵanyń mol nafaqasynan qaǵylady. Momyn Jumabaı, birese uıat, birese qulqyn qysyp, mańdaıy tershigende, «aýzymnan qaǵyndym» dep ózin-ózi jerlep te aldy. Bárin sezip otyrǵan serigi:

— Meıliń, óz obalyń ózińe, — degen kezde shydaı almady Jumabaı:

— Aǵaı, óz ishiń keń shyǵar, a?

— Túıeni tirideı tyqsań da sıady.

— Endeshe aıtaıyn. Jer habar bermesin, — dep bastady Jumekeń syryn. — Bizdiń aýylda bertinde baıyǵan Jamantik deıtin baısymaq boldy. Qazir kýlak bolyp ketti, bıshara. Qudanyń qudireti, sol mal bitisimen jeligip, búldirshindeı bir toqal aldy. Aty Bıbijamal. Qudanyń qudireti, naǵyz qyrsyq edi osy qatyn. Qıt etse aýyra qalady. «Qaziretke úshkirt, qaziretke úshkirt» dep jatqany. Ózi sol jaqtyń qyzy. Sirá, buryn bir úshkirtip, táýir bolsa kerek. Jamantik meni atqosshyǵa ertip, toqalyn kúndik jerge qaziretke ákeldi. Balpandaı bir baıtal jeteleı keldik. Qazirettiń óz úıi aýylda, ǵıbadat degen úıi anadaı, oqshaý eken. Dáretsiz eshkim kirmeıdi. Túneýge, úshkirtýge, qol tapsyrýǵa kelgender tolyp júr. Biz de kirdik qaziretke. Aýzynda alla, basynda sálde, tipti joǵary qaramaıdy, kóp sóılespeıdi, orta jasta, etjendi adam eken. Qudanyń qudireti, salǵan jerden, «qoldaýshylaryń, pirleriń bar ma?» degende, Jamantik sasyp qalyp, qol tapsyrýǵa keldik degeni. Qolma-qol úsheýmizdiń de moınymyzǵa belbeý tastap, múrıt qylyp aldy. Jamantik jańa tiktirip kıgen shapanyn japty. Bıbijamal altyn dúzigin, men bákimdi berdim. Barym sol edi. Qaziret Bıbijamaldyń tamyryn, o jer, bu jerin ustap otyryp, «bir aı úshkiremin» dedi. Sharýasyn tastap Jamantik jata alar ma, qaıtyp ketti. Qaziret pen Bıbijamaldy kútip men qaldym. Qaziret ońasha úıde úshkiredi de jatady. Bir kúni tal tús, kún ystyq-aq, túndik jabýly. Ǵıbadat úıiniń kóleńkesinde sharýamdy, bala-shaǵamdy oılap shúńkıip otyr edim, qudanyń qudireti, bir quıyn ushyp kelip, ǵıbadat úıin tóńkerip-aq tastaǵany. Qaziret kóıleksheń, «sáldem qaıda, sáldem!» dep bezekteı tura keldi. Bıbijamal uıqy-tuıqy bolyp tóseginde otyr. Qudanyń qudireti, sol sálde Bıbijamaldyń tóseginen tabyldy. Mine, osyǵan on jyl. Qaziret kýlak bop ketti. Bıbijamal qaıtys bolǵan, jer habar bermesin, aýzymnan shyǵyp otyrǵany osy.

Jumabaıǵa bul úlken oqıǵa kórinse de, «kóseý qara» asa mán bergen joq, kelemejdegendeı:

— Aýzyń berik-aq eken, men saǵan aıtpaı kórsetemin, — dedi de ornynan turdy. Bir tireýdiń basyna qaryndash pen salynǵan eleýsiz belgini súrtip tastap, sondaı belgini ekinshi tireýge saldy. Jumabaı túkke túsinbeı bajyraıa qarap tur.

— Bizdiki endi qyryq santımetr emes, metr boldy. Jeter, — dep kúledi «kóseý qara».

Bul qýlyqty Jumabaı túgil jurttyń kóbi bilmeıdi. Ol kezde shabylǵan kómir ólshenbeıtin. Ólsheýge kir, kirshi, ne ólshengen vagonetka kerek. Bastyqpaǵan shahtada bul joq. Shabylǵan jerdi ǵana ólsheıdi. Jer ólsheýden aldaný op-ońaı. Aldanbaý úshin ár zaboıdy smena saıyn basynan ólshep kelesiń, oǵan ýaqyt qaıda! Sondyqtan Seıtqaly túrli belgiler qoldanyp júr. Sonyń biri, ózi ǵana biletin eleýsiz qaryndash belgisi edi, «kóseý qara» sezip qalyp ózgerte qoıdy. Jumabaı álden ýaqytta túsinip, jaǵasyn ustady.

— Iapyraı, pendeniń ala jibin attamaǵan edim?

— Úndeme, bıshara, jańaǵy qaziretten áýlıemisiń.

— Onyki qarlyq qoı. Osymyz kádimgi urlyq emes pe?

— Kómir qudaıdiki. Aqsha qazynaniki. Qazyna ózimizdeı kedeıdiki. Óz múlkiń ózińe ne qylǵan urlyq!

— Túbinde osynymyzdy desátnık bilse, kýlak qylyp jibermeı me?

— Naǵyz sorly ekensiń! — dedi «kóseý qara», — bir úıde jatyp, bir dastarqannan dám tatyp otyrǵan soń tilegimiz de bir ǵoı, — dep aıtyp edim. Kelgen nafaqany almaısyń, nesine nafaqa izdeısiń! Kýlagi nesi, jumysshy kýlak bola ma eken?

Ne qylaryn bilmeı basy qatqan Jumabaı, jelkesin qasyp otyryp, meıliń, dep qaldy, záýde sóz bolsa menen aýlaq. Ózin, ber jaýabyn.

Saq-saq kúlip jiberdi serigi. Ótirik kúlki ekeni ózgermegen óńinen kórinip tur. Jumabaı sezgen joq. Seıtqaly keldi. Jasyryn belgisine eleýsiz bir kóz tastap, shabylǵan jerge shuqshıa qarady.

— Apyr-aý, qansha aıdaǵansyńdar?!

— Qaıdam, bary osy ǵoı.

— Myna jerden bastap pa edińder?

— E, sol jer shyǵar.

— Balýan namystanǵan eken, — dedi Seıtqaly ólshep jiberip. — Bir metr bes santımetr aıdapsyńdar. Ádeıi namystaryńa tıip edim. Kórip qoı, namystyń kúshin!

Seıtqaly qatty rıza bolyp kún jazdy da kete berdi. «Kóseý qara» Jumabaıdy túrtip qalyp, jymyń etti.

V

Qutjan zaboıy jańa oı saldy Meıramǵa. Qaıla shabýǵa da aqyl, aıla keregin kórgeni, estigeni osy. Balýan búıtip bylyǵyp jatqanda jańa jumysshylardyń ózgesi ne bereke taptyrmaq? Kýrs ashyp úıretpese bolmaıdy. Oǵan deıingi jalǵyz amal — eski jumysshylarǵa qosyp baýlý-daǵy, degen toqtamǵa kelse de, Seıtqalydan sóz tartty:

— Sen urystyń-aý jańaǵylarǵa. Keıde ol da kerek shyǵar. Basqa kómegiń bar ma?

— Basqa ne kómek kerek. Óste-este úırenip ketedi.

— Jańaǵylardy jeke jibermeı, eskiler baýlysa qaıtedi ?

— Ermek baýlyp júr ǵoı, ózgesi qashady.

— Nege qashady?

— Bóget bolady, eńbekaqylary kemıdi.

Meıramdy bul sóz taǵy da oılantty. Úıretý, úırený jolyn tapsa da, jurtty sol jolǵa salý ádisin tappapty. Eski jumysshylardyń eńbekaqysy kemise jalań úgit qanshaǵa aparady? Jańa jumysshylardy baýlymasa, azǵantaı eski jumysshy qanshaǵa aparady? Salmaqty memleketke salmaı bolmaıdy, degen qorytyndyǵa kelip:

— Eski jumysshylardyń eńbekaqysy da, eńbek ónimin de kemitpeı otyryp, baýlý kerek, — dep edi, Seıtqaly kúr ete qaldy:

— Sobes pe, mektep pe, shahta?

— Shahta kómir orny ǵana emes. Eńbek mektebi ekenin de umytpa?

Seıtqalynyń qabaǵy jabylyp, aýzy dúrdıip ketti. Bul unatpaǵandaǵy, sóıleskisi kelmegendegi keskini edi. Endi birer túrtse tars jarylatynyn Meıram bile qoıdy. Qabileti, oıy kúndelik isinen aspaıtyn, ózine ózi berik adal, momyn, márt jandy ishinen unatyp ta, ursyp ta keledi. Biraq syrtyna shyǵarmady.

Aldarynan bir shtrek kezdesti. Seıtqaly bul joly tanystyrmaı únsiz buryldy. Ashyǵan nansha beti áli qabaryp tur. Shtrektiń tabany asfált trotýardaı tep-tegis, shashylǵan bir túıir kómir ne balshyq joq. Qabyrǵalar mashınamen shapqandaı, minsiz tip-tik. Kenniń jatysyna qarsy tireýli samsaǵan kirepter telegraf baǵanalaryndaı túzý tartylǵan. Arqalyq aǵashtar men tóbeniń arasyndaǵy sańlaýlardy synalap tastapty. Uqypty, sheber qol jasaǵan shtrek ekenin buryn shahta kórmese de Meıram aıtqyzbaı bildi.

— E, mynaý tártipti dúnıe ǵoı! — dep edi.

— Ermek jasap bara jatqan jańa shtrek, — dedi Seıtqaly.

Shtrek túbinde sharta júginip, qurysh kesek Ermek otyr. Qolyndaǵy eki júzdi bolat qaıla siltegen saıyn shammen shaǵylysyp, jarq-jurq etedi. Bóken qabaqtyń astyndaǵy búrkit kóz qaıda qadalsa, ıneniń jasýyndaı da aýmastan qaılasy sonda baryp qadalady. Myqyr saýsaqtary qaılanyń sabyn boılap, perne basqandaı bezekteýde. Denesinde kúıe bar, ter joq. Qurǵaq kúıe qımylynyń lebimen ushyp jatyr, munyń qaıla siltesi ózgeshe. Qulashtamaıdy, asyǵyp aptyqpaıdy birkelki tekirek. Sonymen otyryp, qasyndaǵy alparysqan jas jigitti bir metr artqa tastaǵan. Táshkeshi, kúrekshiler shabylǵan balshyqty qolma-qol alyp tur. Krepshiler aǵashtaryn tastap, kesip daıyndap qoıypty. Keıis, abyrjý joq. Jumys jaı júrip jatqan sıaqty. Qybyn tapqan eńbek jaı kórinse de tym alymdy — som qabyrǵany súmpıtip, eńserip barady.

Meıram men Seıtqaly únsiz kelgen betinde biraz qarap turyp qaldy. Súısingen qaras, árkim osylaı istese degen tilek seziledi túrlerinen. Ermek jýyrda artyna burylmady, basqalary kórse de, jatyrqaı bir-birine qarasyp, óz jumystarymen bola berdi.

— Ermek, — dedi Seıtqaly, — borat!

Ermek sonda ǵana moınyn burdy. Amandasýdyń ornyna basyn ızeı, bir kúlimdep qoıa saldy. Bunyń aýzy tipti aýyr. Biraq, qaıratyna sheberligi saı, oıy alǵyr adam ekenin ár isi-aq aıtyp tur.

— Men zaboı aralaımyn, Meıram ekeýiń bir shyǵarsyń, — dedi de ketip qaldy Seıtqaly.

Ermek qapelimde kisikıikteý jigit, úıreniskenshe syrǵa syrdań, boıyn aýlaq ustaıdy. Oǵan az sózdiligi, aýyr minezi qosylǵanda tosyn adam beze jónelmegendeı. Seıtqaly ózi jaıdary kisishe, Ermektiń bul minezderin keńkildeı kúle otyryp tanystyrǵan edi Meıramǵa. Meıram kázir Ermekke eski tanyssha, baýyryna kire, búrkegen syrlaryn asha sóılep otyr. Jel kirmeske sóz kiredi, jer kótermesti oı kóteredi. Meıram sózi Ermekti tez tebirentti. Sóılesýge ıkemdelip:

— Siz kim bolyp istemeksiz osynda? — dedi. Áýeli bilip almaı betaldy adamǵa ashyla qoımaıtyn ádeti edi. Meıram seze qalyp, áli eshkimge ashpaǵan oıyn ashyq aıtty:

— Partıa uıasynda istemekpin.

— Hatshy bolyp pa?

— Kóp saılasa bolarmyz da.

— Saılaıtyn shyǵar, — dep kúbir etti Ermek. «Budan artyq kimdi saılaıdy? Bilgish jigit, ishten oqyp týǵan ba!» — degen oıyn syrtqa shyǵarmaı saqtap qaldy.

— Kóp istedińiz be shahtada?

— On jasymnan beri.

— Qandaı kómir kenderinde boldyńyz?

— Qaraǵandydan shyqqan emespin!

— Qaraǵandy toqtaǵanda qaıttińiz?

— Kúzetip qaldym.

Meıram áńgimege jarymady. Qaraǵandy jaıy, kómir jaıyn kóp biletin eski jumysshy esile jónelgen joq. Suraǵanyna osylaı sarań jaýap qaıyryp, silesin qatyrdy. Bilgeni sol ma, irkip otyr ma, álde qybyn tappadym ba, dep otyr edi Meıram. Ermek bir kezde jymyń etip, ıegimen megzedi zaboı jaqqa.

— Jetemin, — dep jantalasyp jatyr.

Jaınaq aýyz jas jigit artyna jalt-jalt qarap barynsha siltep barady. Qyzyp alǵan. «Bógele tursa jeter edim» degen oıyn asyǵa qımyldap, artyna qaraı berýi bildirip-aq tur. Ermek sony sezgendeı qasyna bardy. Qaılasyn aldy qolynan. Qaılanyń ushyn ustap kórdi.

— Jaman ushtaǵan. «Ótpes pyshaq jan qınardy» estimep pe ediń áli. Má, meniń qaılammen shap! — dedi de qaıta keldi Meıramǵa.

— Bul qaı jigit?

— Ákim degen jigit. Jaqsy qaılashy shyǵady osydan!

— Jańadan kelgen be?

— Kelgenine bir-aq aı boldy. Áýelde kúrekshi edi. Bes kúnnen keıin qaıla berip, qasyma aldym. Endi menimen jaryspaq.

— A, áńgimeni qaıladan bastaý kerek eken ǵoı, — dedi ishinen Meıram. — Qaılańyz onsha qıyn bolmady ǵoı, — dep qasaqana soqtyqqanda, Ermek basyn shaıqady. Sodan keıin úzip-úzip jaı sóılep, uzartyp áketti áńgimeni. Qaılany ushtap, sýarýdyń, qulashtaı silteý men tejeı silteýdiń ózinde kóp mán bar kórinedi. Kómir alý úshin stvol, shýrf, shtrek, korennoı shtrek, lava, peshterdiń nege keregin, olardyń qıyn tehnıkalaryn jaılap aıtqanda, Meıram qarapaıym jumysshynyń mamandyǵyna tańqalyp, suraq qoıdy:

— Sizdiń oqýyńyz qansha?

— Qol qoıýdy ǵana bilem.

— Áıtsede bir ınjenerden kem bilmessiz?

Ermek tyjyrynyńqyraı teris qarady da, qolyn bir sermedi.

— Olar eshteńe bilmeıdi. Men bireýin shtrekten qýyp shyqtym.

Meıram unatpady bul minezdi. Ermek jalan, ınjenerlerdi emes, oqyǵandardyń kebin unatpaıdy. Onyń oıynsha, oqyǵandar tek baı balasy. Injenerler tek baıdyń qolshoqpary. Ózi oqymaǵan. Qaraǵandydan shyqpaǵan adam. Eski Qaraǵandydan kórgenin myqtap ustapty. Eger galstýk baılap, aq jaǵamen kelse, Meıramnyń ózimen de sóılespes edi. Qazir onyń kidirip qalǵanyna seziktenip:

— Ákeńiz kim bolǵan edi? — degende Meıram da seze qoıyp kúlip jiberdi.

— Áke balaǵa ólsheý bola bermeıdi.

— Qasqyrdan qasqyr, qarǵadan qarǵa týady ǵoı.

— Uıada kórmese qasqyr qoı jemes edi, qarǵa boq shoqymas edi. Bizdiń qazirgi sosıalısik Otanda burynǵy jaman ádetter de, pıǵyldar da ózgeredi...

— Siz ne dep barasyz!? — dep jańa ǵana týra qarady Ermek. Qandy kózi lap etken ottaı janyp ketti. — «Prompartıa» degender basqa otannan keldi me? Osy shahtanyń ishinde qoı terisin jamylǵan kýlaktar, kýlakshyldar joq pa? Solar da sosıalızm jasamaq pa?

Ermektiń tap qyraǵylyǵyna súısinse de, «kýlakshylar» degeni, «qasqyrdan qasqyr, qarǵadan qarǵa týady» degenin qaıtalap turǵandaı kórindi Meıramǵa. Anyqtaý úshin:

— «Kýlakshyldaryńyz» kim? — dep edi.

— Batyraq, kedeıdi bilmeımin. Ortashalar kýlakshyl emeı nemene! — dedi Ermek.

Meıramǵa aýyr tıdi bul sóz. Joǵary dárejeli saıası mektepti bitirip kelgen bolashaq hatshyny bilim, albyrt jastyq tolqytyp-tolqytyp jiberse de, qalpyna qaıta kelip, keleli jaýap qaıyrdy:

— Durys aıtasyz. Qyraǵylyq dál qazir kerek. Biraq, qyraǵylyq jaýdy kórýge ǵana emes, dosty kórýge de kerek. Aýyl men qala asty-ústine kelip jatqan shaq. Bul uly ózgeris sosıalızmniń uly armıasyn jasap jatyr. Ortashalar osy armıanyń jýan ortasynda. Sol armıany kórseńiz, qaýipten senim áldeqaıda kúshti ekenin de kóresiz. Qaraǵandyny qorshap bara jatqan qarasha aýyldar sol uly armıanyń bir bólegi — jańa jumysshylar, jańa ómirdi jasaýshylar...

Kúrs etip opyryla qulaǵan kómir qabyrǵasy áńgimeni bólip jiberdi. Qara tozań burq etip, qara tuman bop tura qaldy. Tuman ishinde sham sáýlesimen jigitterdiń qarasy ǵana kórinedi. Temir qazyq qaqqan balǵanyń, kómir kúregen kúrekterdiń tarsyl-tursyly údep barady. Meıram ornynan atyp turyp, ári ketken. Ermek dýdyń ishinde júr.

— Oı, qasqyraýyzym! — dep Ákimge súısingen daýsy estiledi.

— Búgin ózime berińiz bılikti? Synańyzshy, qaıta berińizshi? — deıdi Ákim.

Ermek bárin óz kózimen kórip, qulatý bitken soń, týman ishinen qaıta shyqty. Kúlimdeı shyqty. Meıramǵa kelip:

— Osy qasqyraýyzym úlken qaılashy bolady! — dedi taǵy da. — Qaıta bereıik. Búgin ózine basqartyp bir baıqaıyn.

VI

Meıram jer ústine shyqqanda arqasynan aýyr júkti alyp tastaǵandaı, denesi sergip sala berdi. Keń, jaryq dúnıeni lezde saǵynyp qalǵan eken, tóńirekke qunyǵa qarap, tunyq aýany simire jutyp keledi. Qasynda Ermek. Úıge tartpaı, ekeýi «Itjonnyń» qyr jotasyna kóterildi. Bul jota kólbeý jatsa da, jer bıigi. Kúndik jerge kóz jetedi. Qys boıy surapyldyń oınaǵy bolǵan, beles-beles elsiz «Itjon» aq kórpesin serpip tastap, kók torǵynǵa oranyp jatyr. Arqanyń kóktemgi shýaǵy jandy jadyratqan. Dıqanshy jurt dýmandatyp kelip, sonaý alystaǵy kók belderdi kestelep júr. Boztorǵaı bıikke shyǵyp alyp, jaq jappastan jyrlap tur. Ár tustan ádemi saǵym oınady. Anda-sanda maıda jel jelpidi. Alýan tústi qyzǵaldaqtar bas jaryp, jupar ısi ańqydy. Meıram endi «Itjonnyń» tórt atyrabyna, alysqa kóz tastady. Saılarynda áli neken-saıaq qary bar, «Semiz qyz», «Qosaǵash» taýlary jatyr munartyp. Olardan ári kúndik jerdegi «Qýshoqy», «Narshókken» bıikteriniń de basyn shaldy jitigi kózi. Sol taýlarmen sabaqtasa kelip batysqa taman turǵan «Quljumyrsorań», «Baıdáýlet», «Alabas» taýlaryn, «Kóktal-jaryqtan» bastap «Iinjarǵa» deıingi ulan-baıtaq keń alqapty súzip ótkende, kóńili ótken bir dúnıeni júzip etti. Bir kezde osy jerler Igiliktiń on eki, Tátıdiń on jeti myń jylqysyna meken bolǵan edi. Qazir kolhoz fermalary otyr. Kóli, ózeni joq, kómiri kóp, beles-beles osynaý «Itjonnyń» salalaryndaǵy «Aqqudyq», «Qaraqudyq», «Jetiqudyq», «Toǵyz» qudyq», «Sámen», «Torqasqalar» erteden eńbekshi el mekeni bolatyn. Qazir qalpymen kolhoz egin jaıy bolyp ketken. Soltústikte orys, qazaq aralas otyrǵan Nura ózeni jatyr qaraýytyp. Meıram elden erte ketse de, týǵan jerdiń kóp syryn ala ketipti. Qazir ár qudyqpen, ár tóbemen syrlasyp turǵandaı, uzaq ýaqyt ózimen ózi bolyp:

— Ermek! — dedi bir kezde. — Ystyq eken týǵan jer. Qyzyq eken týǵan el.

— Ystyq bolmasa, qyzyq bolmasa, qý trýbany jyldar boıy kúzetem be! — dep Ermek tolǵandy. — Ákem Qaraǵandyǵa meniń bes jasymda kelipti. On jasymda jumysqa tústim. Sodan beri osyndamyn.

— «Qaraǵandy» degen at qaıdan alynǵan?

— Sonaý kók beldiń bergi aldynda Qaraǵandy degen ózek bar, — dep Ermek soltústik batysqa sermedi qolyn. — Ol ózek Baısalbaıdyń mekeni. Erte kezde qaraǵany kóp bolsa kerek, sol ózektiń atymen atalyp ketipti. Bunyń kómirin áýelde osy soqyr boıyndaǵy «Bapań» aýlynyń bir jigiti qoı baǵyp júrip, sýyr ininen tapqan desedi. Anaý turǵan Qońyrtaý on eki myń jylqy bitken Igilik baıdyń mekeni. Onyń bolys balasy — Tátı Qaraǵandyny orys baılaryna eki júz elý-aq somǵa satypty.

— Siz orys baılarynda da istedińiz be?

— Ol kezde týdym ba eken, týsam tipti jas shyǵarmyn. Men aǵylshyndar tusynda istedim. Tátı Qaraǵandy kómirin orys baılaryna, olar aǵylshyn baılaryna satsa, aǵylshyndar jumysshyny podrádshikter arqyly jaldady. Qazaq, orys, aǵylshyn súlikterinen qalǵan qandy podrádshik — Shernıaz, Dýnalar da soryp baqty. Tek revolúsıa, sovet qutqardy bizdi. Qanaýshylar búldire, tastaı qashqanda men osy trýbanyń túbinde qalyp qoıdym...

— Kóremisiń, sol trýbany qorshap jatyr aýyldar. Ár kósh árqıly júk ákep jatyr. Osy aýyldar kúzge deıin qalyń elge aınalady. El salmaǵyna qystyń salmaǵyn qosshy, sonda ne bolady?!

Sol aýyr salmaq basqandaı, tyna qalyp, ilbı aıańdap, qyrdan túse berdi ekeýi. Oıly adamnyń ýaıymy kóbirek qoı, jańa ǵana lepirgen kóńilderdi oı qaıtaryp, arnasyna túsirdi...

Quıylǵan el qur qol kelip jatyr. Qaraǵandyda ázir jańa tehnıka túgil eski qaıla da, nan túgil sý da jetpeıdi.

Basqa mádenıetti bylaı qoıǵanda baspana qaıda?! Temir jol Aqmoladan jańa ǵana asty. Osy joqtardy ógizben, túıemen tasyp jasaǵansha, qys kúter me, el shydar ma! Mine ekeýin basqan oılar osylar edi.

— Úkimet bir sharasyn ister! — dedi Ermek.

— Úkimettiń oń qoly ózimiz emes pe, — dedi de, oıyna boılaı berdi Meıram.

Trýba túbindegi dińgekke sholaq relsti salbyrata baılapty. Bir jumysshy qos-qoldap uryp tur. Shańqyldaǵan ashshy daýsy at tóbelindeı Qaraǵandydan asyp baryp, keń dalaǵa sińip jatyr. Ermek myrs etip kúlip jiberdi de:

— Soǵan da maqtanady, delquly, — dedi...

— Rels, qońyraý ne? Nege urady?

— Shabash. Saǵat bes bopty. Eser Baıten elire uryp tur.

— Báıtenderińizdiń eserligi de bar ma?

— Bári tabylady odan, — dedi de, Ermek japyraıǵan tórt-bes baraktyń birine nusqady. Kóterińkirep, eski qańyltyrmen japqan da boıaǵan eken, qabyrǵalaryn aǵartypty. Kyzyl tóbeli aq úı eskilerdiń ortasynda ózgeshe kórinedi kózge.

— Osyny donbasshylar kelisimen túzetip kirip aldy. Tres bastyǵy Sherbakov, mehanık Kozlov, slesar Lapshın degender óte isker adam kórinedi. Baıqaǵan shyǵarsyń, ózińdi ákep tastaǵan Chaıkov qandaı bilimdi adam. Qaraǵandynyń ótkenin bizden artyq biledi, keleshegin de qolmen qoıyp beredi. Donbass, Kýzbastan keıin sovet elindegi zor óndiris Qaraǵandy bolmaq. Qaraǵandy úlkeıgen kezde kómir tasyǵan poezdar bir temir jolǵa syımaı, eki temir jolmen júredi, deıdi Chaıkov. Sherbakov ata-babasynan beri shahter eken, sovet tusynda oqyp, ınjener bolypty. Jer astyna bundaı jetik adam sırek shyǵar. Solardan úırený kerek desem, Báıten soqqan, «arıstokrat» dep teris qaraıdy. «Jaqsy úıge nege qumar, olar» deıdi.

Meıram oıynan sergip, sylq-sylq kúldi.

— Jaqsy úıdi tek arıstokrattarǵa, jaman úıdi jumysshylarǵa jazyp qoıǵan-aý!

— Bir sebepten oǵan kúlýge bolmaıdy, — dedi Ermek. — Qaıtsin, Qaraǵandy, Qaraǵandy bolǵaly jumysshylar jaqsy úıge turǵanyn kórgen emes.

Áńgimemen ekeýi barakqa jetti. Qorashtaý barak. Eski jumysshylardyń kóbi osynda turady. Ermek pen Seıtqalı da osynda.

— Jýynyp shyǵyńyz!

— Áýeli siz jýynyńyz. Men tura turaıyn.

Monsha, dýsh degender joq, ár jumysshy óz úıinde jýynady. Ermek úıine endi, Meıram esik aldynda kezek kútip otyryp qaldy. Tosyn adam, turǵyn jurttyń elemeıtinine de ejikteı qarap otyr. Shetki esikten, kónetoz kúreń satın kóıleginiń qısyq jaǵasy salpyldap, dýdar shash qara jigit shyqty. Áýeli bir myqynyn taıanyp edi, keıin eki myqynyn da taıanyp, tym asqaq qaraıdy jan-jaqqa. Ashýly ma, álde ádeti me, qabaǵyn túıip, ózi deldek tanaýyn deldıte túsedi. Kózi tym shálkes.

— Báıten osy bolar, — dep shamalady Meıram. Dál basty.

— Báıtenjan, ursyp qoıshy ózine, — dep artynan shyqqan qara báıbishe, balasynyń óńine úńile bir qarady da, qaıta endi úıine.

Sary atanshany bojylap jegip, baraktarǵa sý tasyǵan kerenaý bir shal júr. Barǵan baraǵynan shý kóterip, osy shal mine kele jatyr.

— Áı, tóbet! — dedi Báıten anadaıdan, — kontorshikterdi, aq jaǵalardy sýaryp bolsań, bas aıaǵyńdy!

— Qudyqtyń sýy jetpeı jatyr, shyraǵym.

— Buryn búkil Qaraǵandyǵa jetken sý qalaı jetpeıdi?

— Oıbaı-aý, qaptap ketti ǵoı el! Buzaýyna, eshki-laǵyna deıin sýarady.

— Anany! Óńkeı kýlak, qashqyn-pysqyn, kele sala qojaıyn bolmaq! Kerek bolsa qazyp alsyn, aıta bar. Ol qashannan eski jumysshylardyń qudyǵy.

— Qaıdan bileıin, bárimiz jumysqa keldik, — dep boı bermeıdi.

— Bilemin, ishiń burady. Sen de solardyń biri. Myna túıeniń formasy-aq aıtyp tur, kýlak ekenińdi. Qarashy órkeshi tip-tik...

Meıram kúlip otyr. Báıtenniń daýsymen shelegin ala áıelder júgirdi: Sýshy mańy balyq úleskendeı, ý-shý. Jýynyp bolyp, Ermek shyqty dalaǵa.

— Jýynbaısyz ba?

— Báıtenniń qyzyǵyna qaraı turaıyn.

— Áı, — dedi Báıten, ketip bara jatqan sýshyǵa, — budan bylaı sý mezgilinde kelmese, osy Qaraǵandyda ne sen turasyń, ne men turamyn.

— «Aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy» degen osy-ay dep, shal ózine ǵana kúńk etti de kete bardy...

«Ókimet, profsoıýz, saıası-aǵartý jumystary joq. Eski Qaraǵandyda nadan Báıten óz demine ózi pisip taıtańdap tur» degen oıda Meıram otyrdy.

Qolynda on eki tildi eski garmon, qara murtty, qaǵilez Sháıken shyqty úıden. Oǵan uzyn muryn, tápeltek Joltaı qosyldy. Biri tartyp, biri jyrlap, jastardy lezdi jıdy mańyna. Eski qaılashylar: býryl bas Sypan, qara saqal Áýbákir, kartashy Shaımerden, shubar Báıtiken — árqaısysy óz esikteriniń aldynda biraz qarap turyp, birtindeı-birtindeı bular da aıańdady saýyqqa. Báıten endi eki qolyn artyna ustap, kópke kirmeı oıqastap júr. Seıtqaly jumystan jańa qaıtyp, Meıram men Ermektiń qasyna otyrdy. Kún eńkeıip, kóleńke uzaryp barady. Arqanyń kóktemgi jelsiz bir tymyq keshi. Garmon daýsyn alysqa áketip jatyr. Qazaqtyń eski «Elim-aıyna», orys, tatardyń eski chastýshkalaryn qosyp, Joltaı jaq jappaı jyrlaýda.

«Eki at jektim sabanǵa

Tórt at tarta almaǵanǵa», —

dese, Báıten anadaı jerde turyp:

— Oı, pále-aı! Soq! — dep qoıady. Bireýler alaqanyń tizesin uryp bıleı jóneldi.

— E-e, qyzdyryńdar! — dep Sypan, Shaımerdender de oryndarynan qozǵalyp-qozǵalyp qoıady.

Jumystan keıin jalǵyz ǵana jan tynys osy. Klýb, radıo túgil gazet te joq. Bul barakta hat tanıtyn Seıtqaly men Joltaı, bir qazaq gazetin kezektesip oqıdy. Onyń ózi aptasyna ázer keledi.

Meıram kórgen jaılardy kóp oılap, ózimen ózi bolyp ketti. Barak aldynda saýyq bolyp jatsa, barak aldyndaǵy dóńeste jumysshylardyń eski molasy jatyr, jer bolyp. «Sol bısharalardyń kórgen qyzyǵy osy-aq, boldy-aý!» dep jabyrqasa, jańa Qaraǵandynyń elesi aldyna kelip jubanady Meıram.

Ymyrt jabyldy. Jumysshy jurt jatýǵa tarady. Mylqaý tynyshtyq. Jalǵyz trýbanyń baýyrynda, kómir qordalarynyń ortasynda, tas barakqa arqa súıep Meıram áli oıda otyr...

VII

Shalqıǵan qabyrǵalaryn tirep qoıǵan kishkentaı tas barak aǵylshyndardyń búkil Qaraǵandyǵa ashqan kishkene magazıni edi. Qazir jańa Qaraǵandynyń jańadan kelgen kómir tresi osynda ornalasty. Tres bastyǵy Sergeı Petrovıch Sherbakov uzynsha bólmeniń eń tórinde, jaıdaq stolyn qaryndashpen tyqyldatyp qoıyp, tómen qarap oılanyp otyr. Shashynyń qarasynan aǵy den, betiniń aǵynan qarasy den. Mańdaı ájimi tereńdese de, kóziniń oty áli jaınap tur. Keń adamnyń keıpi bar, asyǵys jaıty bar. Júndes bilegindegi saǵatyna bir, esikke bir qaraı túsip, kúdisteý bitken keń ıyǵyn qozǵap qoıady...

Esik qaqty bireý. Sergeı Petrovıch apsaǵaı denesimen asyǵa baryp, ashty esikti. Meıram kelgen eken.

— Qosh keldińiz, qýanyshtymyn kelgenińizge, — dep, eski dosynsha qoltyqtaı jóneldi tórge.

— Aıypqa buıyrmańyz, kesh jatyp keshigińkirep qaldym, — dedi Meıram, Sergeı Petrovıch qaljyńǵa aınaldyrdy ol sózin:

— Ýaqasy joq. Jastardyń jumysy túnde kóbirek bolady.

Meıram jaýap qaıyrmaı ezý tartty. Surǵylt júzine sál qan júgirdi. Salǵan jerden ishine enip bara jatqan jasamys adam, kópti kórgen qý múıiz sıaqty.

— Al áńgimeni bastaı bereıik. Ýaqyt az, is kóp, — dedi de ile suraq qoıdy. — Shashym aǵarsa da men de sizdeı jas basshymyn. Qaısymyz bastaımyz?

— Qaısyńyz bastasaq ta «jastyqqa» degen jeńildik joǵyn umytpaıyq.

— Durys aıtasyz, Meıram Omarovıch. Bala dese basshy etpes edi bizdi. Men tek erte týyp, kesh qalyppyn sizden.

— Sebebi ne?

Sergeı Petrovıch qysqa ǵana ómirbaıanyn aıtyp berdi. Eki atasyna deıin Donbastyń shahteri eken. Ózi on tórt jasynan bastap shahtada istepti. Keıingi tórt jylda oqý bitirip, munda joǵarylap kelgen beti kórinedi.

— Ózimiz onsha basshy bolmasaq ta, basshylardy kóp kórdik, — dep kúlip qoıdy.

— Onda bastaı berińiz, — dedi Meıram. — Menen buryn keldińiz munda, tájirıbeńiz de kóp.

— Birinshi besjyldyqtyń qalǵan ýaqytynda «Úshinshi kachegarkanyń» negizin jasap, Oralmen baılanystyrsaq, uly istiń túıinin sheshken bolamyz, — dep Sergeı Petrovıch trýbkasyna temeki saldy, tutatyp, tútindi bir burq etkizdi. Sodan keıin turyp baryp tereze aldynda jatqan bir kesek kómirdi alaqanyna salyp turyp sóıledi: — Altyn bul! Úmit aqtaldy. Oraldan, Donbastan zertteý qorytyndysyn aldyq. Jaı kómir emes, naǵyz koksilenetin kómir. Bul jóndegi kúmándar, aǵylshyn esekdámeleri múlde kúıredi. Endi Moskva kómegi kúsheıe túsedi. Aldymen temir jol, kadr, elektr kerek.

Meıram bir qaǵyp qoıdy:

— Bularyńyz erteńgi kúnniń keregi ǵoı. Dál búgingi kúnniń keregine kelińizshi.

— Sabyr etińiz. Búginim erteńgige baǵynyshty bolǵan soń buryn aıttym. Al, dál búgin Nura ózeni kelgenshe, qudyqtardy kóbeıtip, eski «Gerbert» shahtasynyń sýyn tartamyz. Daıyndyq júrip jatyr. Elektr qýatyn jasaǵansha, bý qýatyn paıdalanamyz. Buǵan da daıyndyq bar. Osy mańdaǵy burynǵy Spassk, Ekibas zavodtarynyń ornynan, Qaraǵandynyń ózinen, kýlak dıirmenderinen azyn-aýlaq lokomobıl, shaǵyn kotel, kamerondar tabyldy. Solardy jamap-jasqap yldabaılaı turamyz. Biraq par qýatyn jasaǵansha badáǵa shydaýǵa bolmaıdy.

— Iá, jumysshylar tek batyrlyq eńbekpen ǵana alyp jatyr kómirdi.

— Sol batyrlyq basqaǵa jumsalsyn. Badány at burasyn. Bir jumadan qaldyrmaı atbarabanyń jasaýǵa mehanık Kozlovqa buıryq berdim, — dedi de Sergeı Petrovıch shylymyn tartyp, taǵy da biraz tolǵanyp baryp sóıledi. — Barlyq jumystyń tetigi — shahtany keńeıte berýde, kóbeıte berýde jatyr. Bizden buryn eski jumysshylar ózi ashqan bir-aq shahta bar. Biz ekinshi, úshinshi, tórtinshi shahtalardy bastadyq. Kúzge deıin on bes shahta bolmaq. Bunyń aty — kemi on bes myń adam bolmaq degen sóz.

— Solarǵa baspanany qaıtpekpiz?

— Iá, bul óte qıyn másele. Qıyndyqtan qorqý aıla emes. Osy mańda «Aqqudyq», «Qyzylqudyq». «Ashshyly aıryq», «Buqpa» poselkeleri bar kórinedi. Bir jaqsysy qazir kolhoz ǵoı bári. Ýaqytsha úıiniń bir jaǵyn berer. Biraq, bul qıyndyqtan qutqarmaıdy, tek jumysshylardyń ózderi ǵana qutqarady. Ózderine ýaqytsha jerbarak, kirpish úı salyp alýǵa tolyq jaǵdaı jasaımyz. Al, aldaǵy jazda jılkombınattarǵa ornalastyra bastaımyz.

— Oǵan deıin qurylysshylar ne bitiredi?

— Jańa jumysshylardy daıyndaıtyn, eski jumysshylardyń mamandyǵyn kóteretin oqý kombınattary kerek. Olardyń balalaryna mektep kerek. Monsha, nan zavody, magazın, stolovoı kerek emes pe? Eń aqyry Qaraǵandy tresi osy úıde otyryp tres bola ala ma? Qurylysshylar aldymen kópshilik oryndaryn jasaıdy...

Sherbakov azyraq múdirip otyrdy da taǵy sóıledi:

— Qazir amalsyzdan osylaı isteýge týra keledi. Keleshekte jańa qurylys jumysshylarǵa jaqsy úı turmysyn jasaýdan bastalý kerek.

Jańa eki basshy kishkene úıde otyryp, aldaǵy uly isti osylaısha talqylaı berdi. Biriniń biri órisin de, iskerlik qabiletin, minezin de baıqap otyr. Meıramnyń anda-sandaǵy suraǵynan, replıkasynan «bilimdi, sabyrly, shalymdy jigit-aý» dep Sergeı Petrovıch ishine bir túıip qoıdy. Meıram onyń biliminen, sabyrynan góri iskerligine qatty súısindi. Sovettiń úlken Qaraǵandysyn jasaý josparynda, tipti eshkimniń oıynda joq — «Gerbert» sýyn tartý, eski lokomobıl, kotel, kamerondardy jınaý, atbaraban jasaý, jumysshylardy úıge ornalastyrý sıaqty ýaqytsha sharalar jergilikti múmkindikti jete paıdalana bilgen — Sergeı Petrovıchtiń iskerligi edi. Osyǵan tolyq túsingen Meıram:

— Bizdiń qazirgi jaǵdaıymyz óte uqyptylyqty, tapqyrlyqty tileıdi ǵoı, — dedi.

— Durys aıtasyz! Baıqaǵan ekensiz.

— Oqý kombınattary jasalǵansha, odan oqyp shyqqansha birsypyra ýaqyt ótedi. Men jer astynan jańa qaılashylardy kórip shyqtym, áı qıyn eken...

— Jeńildetýge ne amal bar?

— Jańa jumysshylardy eski jumysshylarǵa qosyp berip baýlysa, dep edim Seıtqalyǵa...

— Ol shoshyp ketken shyǵar?

— Maman jumysshylardyń jalaqysy kemıdi, — dep zar qaǵady.

Sherbakov úlken denesin selkildete kúldi.

— Naǵyz maman baýlýdan qoryqpaıdy. Ermek baýlyp júr. Jalaqysy da kemigen joq. Durys baıqaǵansyz, durys pikirge kelgensiz. Bul jónde oılasyp, maman jumysshylardyń eńbek tabysyn kemimesteı, jańa jumysshylardy úıreterlikteı jaǵdaı jasaýymyz kerek...

Áńgime úzilip ketti. Esikten uzyn boıly, aryqtaý, kózildirikti adam endi. Sherbakovpen qol ustasyp, Meıramǵa basyn ıdi. Sodan keıin oń jaqtaǵy stolǵa baryp, aldyna bir papkeni jaıdy da, kóp sıfrǵa qadala otyrdy.

Sergeı Petrovıch saǵatyna qarady da:

— Júre sóıleseıik, — dep, ornynan turdy. Tysqa shyqty ekeýi. Esik aldynda qazaqy kúıki toryǵa jegilgen, qorapsyz legchanka kútip tur eken. Qarq-qarq kúldi Sergeı — jaıdaq legchankeden gazıkke miný, qıqıǵan baraktan kóp etajdy kombınatqa shyǵý qandaı qyzyq! Bárin kóremiz, Meıram Omarovıch. Tek úkimet, partıa, profsoıýz uıymdaryn tezirek quryp berińiz. Saǵynyp qaldym. Jańaǵy kisi tresin, bas ınjeneri Orlov. Zııankester tobynda bolǵan jazaly adam. Synda júr. Qyzyl mamandar az. Mynaý otyrǵan aýyldar qalpymen shıki. Báıten sıaqty eski jumysshylardyń ózinde tot qansha! Oılańyzshy meniń halimdi! Kópshilik uıymdarynyń kómeginsiz kópti, úlken isti basqarý qıyn ǵoı, tipti múmkin emes qoı.

— Ózińiz aıtpaqshy, sabyr etińiz, — dedi Meıram, — bári bolady, kómektesemiz.

— Siz qalaı júresiz endi?

— Men mynaý aýyldardy baryp kórem.

— Durys, durys-aq, — dep Meıramnyń qolyn qatty qysty Sergeı Petrovıch. — Men jańa shahtalardyń jaıyn kórem. Kórgenimizdi ortaǵa salarmyz sonsoń.

VIII

Oıdaǵy eki qudyqty qorshaı qonǵan qarasha aýyldardyń ishinde biren-saran qońyr úıler «men ortasha» dep turǵan tárizdi. Baıaǵy baıdyń aýyldary: eńsesi bıik aq úıler, qotan toly aq qoılar, uzyn jeli, úıezdegen jylqylar joq. Azyn-aýlaq ylaqty eshki, qozyly qoı, saýyn sıyr, mińgishter ǵana kórinedi. Solardyń ózi aýyldyń mańyn teri súıretkendeı, taqyrlap tastapty. Qońyr úı, qurym úı, qos jappa tikken, qaısybiri arbanyń jetegin kóterip, panalaı salǵan ala-qula aýyldyń qonysy da qyzyq. Qotan joq. Úıme-júıme. Birese sozylyp, birese shanjaý ketedi. Osylardyń ústine kóshter úzdiksiz kelip jatyr. At jekken brıshke, ógiz jekken pushyq arba, túıelermen aralasa, dóńgelegi shıqyldaǵan yrdýan, bashaıy syrtyldaǵan sıyrlar da júk kóterip kele jatyr. Zavodqa jumysqa kelip jatsa da, keń, qonysqa úırengen mal-qumar qazaq júkterin túsire qoımaı jer sholyp alady. Alysqa ketse sý joq, jaqynda ot joq, jelkesin bir qasıdy da júgin túsire beredi.

Sergeı Petrovıchten aırylysqan soń, Meıram osylaı qaraı, qyrdan túsip, jaı aıańdap kele jatqan. Bárin kórip keledi. Mine, aýyldyń shetine endi. Eń shettegi qara qosqa keldi.

Qos ishinde úsh adam bar. Úı ıesi, jasy qyryqtar shamasynda, dóńgelek saqal, sharqy ǵana kisi. Tabany aǵash, ústi siri shárke jasap otyr. Áıeli jıyrmadan jańa asqan búırek bet qara kelinshek. Eski qaptan baıpaq tigip otyr. Eńbektegen erkek bala, ózimen-ózi bolyp júr.

Meıram sálem bere kirip, kishkentaı úıdiń tórine shyqty.

Tór aldynda toqymdaı ǵana eski jabý jatqan. Kelinshek sypyryp salǵaly qozǵalyp edi.

— Qozǵamańyz, — dedi Meıram. Boljaýsyz kelgen, kıimi, óńi túzý qonaqtan úı ıeleri qymsynyp qaldy. Meıram ony sezip, tez jadyratqysy keldi.

— Aǵaı, shárkeńizge sát! Qaıda qamdanyp jatyrsyz? Sirá, anaý baıpaqpen kıesiz-aý?

— Baıpaqpen kıem, — dedi úı qojasy. — Jer astyna qamdanyp jatyrmyn.

— Buryn istep pe edińiz jer astynda?

— İstemesem de táýekel. Eki qolǵa bir jumys. Qudaıǵa shúkir, denim saý. Aqshasy kóp kórinedi, týra qaılanyń ózine túsem.

— A, degende qaılany bere qoıar ma eken?

— Boqty bermes! — dep úı qojasy qoınyna qolyn tyqty. Oramalyna qattap oraǵan qaǵazdardy ustata berdi Meıramǵa. — Betimen kelgen qazaq biz emes.

Meıram úı ıesiniń qorazdana kórsetken qaǵazdarymen tanysyp shyqty. Bul otyrǵan Boqaı Tóleýbaı uly eken: jeti jasynan jalshy. Byltyr ǵana baıy kýlakqa tartylyp, ózi kolhozǵa enipti. Qıyrdan, sonaý Qý aýdanynan, kolhoz arqyly shartpen kelip otyr.

— Qaılashylar aıyna bir qara tabatyn kórinedi! Jalda júrgende jylyna bir qara tappaıtyn edik... — dep kúni buryn toıyp otyr.

— Qaǵazyńyz myqty eken, Boqa, — dedi de qaıyryp berdi Meıram. Boqaı masattanyp qaqyrynǵanda, qaqyryǵyn esikten dalaǵa atty. Aryq úıge músirkeı, semiz kóńilge semire qarap otyrǵan Meıramǵa jyly ǵana suraq qoıdy, sonsoń:

— Atyń kim, inishegim?

— Meıram.

— Qaıda isteısiń?

— Ázirshe eshqaıda istemeımin. Ózińizdeı jańa keldim.

— Bizdiń shanshardyń eki qýy túndeletip kele jatsa, kún jarqyldap qoımapty. «Sham jaǵyp qarasań da ekeý-aqpyz» degen eken sonda. Sol aıtpaqshy, qansha qarasań da bizdiń úıdiń sıqy osy. Dámge uıattymyz, shyraq.

— Ataı kórmeńiz, ataı kórmeńiz!

— Atamaq túgil endigi býy burqyrap ta jatar edi. Joqtyq jomarttyń qolyn baılaǵan.

— Joq, joq deı bergenshe, dagaýardy aparyp alyp qaıtsańshy, — dedi kelinshek shytynyp. Boqaı oǵan myńq etpedi.

— Dagaýar kóp. Basy qatyp jatqan bolar. Bastyǵyńqyrasyn.

— Osy mineziń ǵoı, otyz jyl esikte júrgeniń. Qaltaıdy kýlakqa tartpasa, ómiriń esikte óter edi.

— Qaısymizdiki jón? — dep Boqaı Meıramǵa buryldy. — Bul kisi, dagaýarda aıtylǵandy, bar da shebin jutqyzbaı al, deıdi. Men, bul zavod ta bizdiń kolhoz sıaqty bastyǵa almaı jatqan kórinedi. Buıyrǵan ketpes, deımin. Baılar jumysyn bitirtip alǵan soń da, aqymyzdy jyldar boıy sozatyn. Zavodtyń moınyna ázir aqy salǵamyz joq. Tipti, dagaýarda aıtqanyn bermese ne qylamyz.

— Áı, qudaı-aı, seniń ornyńa erkek bolmaǵan ekem! — dedi kelinshek. — Qazynanyń berem degenin suraýǵa da bet monshaǵy túsedi.

Ekeýiniń sózine Meıram jymıyp kúle berdi. Qarama-qarsy eki minez, ekeýi de oryndy. Birin jyǵyp, saǵyn syndyrýdyń keregi ne.

— Sizdiki de, sizdiki de jón. Azyraq sabyr etseńizder, bári bolady, — dedi de, baǵanadan beri kómeıine kelgen bir sózdi aıtyp saldy Meıram. — Aıypqa buıyrmańyzdar, jastaryńyzdyń arasy alshaqtaý, óz aralaryńyz tym jaqyn. Bile almaı otyrmyn?

Kelinshek sen aıt degendeı Boqaıǵa qarady. Boqaı áýeli siri shárkege búrkip-búrkip aldy. Sodan keıin kúrsinińkirep qoıyp, alystan tartty sózdi:

— Jańa myna kisi aıtqan Qaltaıdyń esiginde otyz jyl júrdim. Sol otyz jylǵy eńbekke Qaltaıdyń berip ketkeni — basymyzdaǵy qara qos, janymdaǵy osy qara kisi.

— Qos, úı kóterip bergeni shyǵar. Al, myna kisini qalaı bergen?

— Bul kisi bir kedeıdiń qyzy bolatyn. Qaltaı maǵan atastyrǵanda bes jasta edi. On beske kelgende alyp berdi. Men oǵan bar eńbegimdi berdim...

«Sorly Boqaıdyń kózi jańa ashylǵan eken ǵoı» degen oımen Meıram ornynan turdy.

— Jaı, júrsiz be? Búıimtaıyńyz joq pa? — dedi Boqaı ornynan turyp.

— Jaı júrmin. Qosh bolyńyzdar. Taǵy da kezdesermiz.

Meıram qatty rıza bolyp shyqty Boqaıǵa. Kedeıliginde de, keńdiginde de min joq eken. Zaman kerigi osylar ǵoı shirkin! — dep qarasha aýyldy qaq jara aralap keledi. Ár úıdiń jeroshaǵynda tezek ornyna kómir kórinedi. Kóp úıdiń aldynda quryq ornyna qaıla jatyr. Shybyqty at qylyp minetin balalar, stolba qylyp, sym tartyp, temir dóńgelekten arba jasap júgirtip júr. Osynyń bári kishkene zavodtyń úlken yqpaly bolyp kórindi Meıramǵa. Bir jeroshaqtyń janynan óte bergende, doly qatynnyń ashshy tilin de estidi.

— Osy ishińe ǵana... otyn ba! Maıdaı janatyn qaıran aq tezegim!..

Jaǵýyn bilmeı kómirdi jazǵyrǵan dolyǵa Meıram ne desin? Estimegen bop kete berdi. Qudyq basynda sýǵa talasqan shań-shun, daýystar shyǵady. Shalshyqty soraptaǵan laq, qozy, buzaýlar kórinedi.

— Shaqyryp alyp, sýsyz qyra ma!

— Qazyp alsań aqsha beredi, ishińdi jara ma?! — degen daýystar qynjyltty da, jubatty da Meıramdy. «Kóp qoı, kóptiń ishinen ne shyqpaıdy, ózi synap, ózi túzep jatyr» degen oımen kele jatyr.

Aýyldan oqshaýyraq, taqyr kógalda eki adam otyrǵan. Birtindep qosyla-qosyla onnan asty. Daýystary jamyrap shyǵady. Meıram da osylarǵa kelip, shetkerirek, eleýsiz otyra ketti. Shashyn qaıyrǵan shelek tanaý shegir, bala jigittiń kóńili tym kóterińki. Otyrmaı tura kelip júr. Kóldeneń sóz etkizbeıdi, qolynda damyl joq, sermep, nusqap qoıǵanda, jalańaıaǵymen jerdi tebinip te qalady. Birsypyra minezi Báıtenge kelse de, ótkir, aq jarqyn, qý tildi kórinedi... Birin minep, birin qostap, osy az jıyndy eriksiz basqaryp barady.

— Janabil, aý, Janabil! — dedi shalqasynan jatqan shoqsha saqal, basyn kótermeı, saqalyn shıratyp jatyp, — sen qaıda istemeksiń?

Shelek tanaý jigittiń aty Janabil eken. Terisqaqpaı jaýap qaıyrdy:

— Sovet jerinde isteımin.

— Bar bolǵyr, durys sóıleseńshi.

— Endeshe óner dúkeninde isteımin.

— Onysy qaı jer?

— Anaý turbanyń túbinde mehseh bar. Mehsehta úıtentek Báıten bar. Qasaqana sonymen birge isteımin.

— Aýyldaǵy minezdi qoısańshy, shyraǵym, — dep shoqsha saqal basyn kóterdi. — Eski jumysshymen baılanyspa. Nan taýyp júre ber.

— Buǵa berseń, suǵa beredi, — dedi Janabil. — Minezde de, jumysta da taıtalas kerek. «On segiz jyl stajym bar» dep qojańdaıdy Báıten. Ózi egeýdi qalaı ustaýdy bilmeıdi.

Men eki-aq jyl batyraq boldym, qoı baǵýdy surashy, káne? Eki jyl mehsehta istesem, Báıtenniń ákesin tanytam.

Jas Janabil janyp turǵan ot sekildi kórindi Meıramǵa. Baıaǵynyń buıyǵy batyraǵyna uqsamaıdy. Aýylda tap tartysyn ótkizip, ózin ezgen jýandardy joıyp kelgen, ashyndy, alymdy batyrakqa uqsaıdy. Tómen qarap shóp shıratyp, jymıyp otyrǵan murtty jigit.

— «Tap saıasaty, tap saıasaty», dep júrip Kúrjikti qurttyń. Bunda Báıtendi jeńýge egeýden góri qaıla qarymdyraq qoı, — dep, eleýsiz ǵana kekep edi, Janabil túsine qoıdy.

— Qyrda Kúrjik, oıda Báıtenge meni salyp, siz osylaı shóp shıratyp otyra beresiz be, Dúısen joldas? «Tap saıasaty» Kúrjikti qurtsa, egeý Báıtennen asyrady, qaılaǵa áli jaspyn. Biraq, egeý — óner. Egeý mashına aspaby, sulý murt joldas. Áıel sulýy jerde qalmaıdy. Osynda bir qyz júr, jurttyń bári soǵan qaraıdy. Al sizdiń murtqa kim qaraıtynyn bilmeımin.

Bári dý kúlip, tus-tustan jamyraı sóılep ketti. Janabil oıqastap shettegi Meıramdy janaı birer ótti de, qasyna kelip tura qaldy.

— Siz de jumysqa keldińiz be, joldas?

— Kelse nesi bar?

Nanbaǵandaı basyn shaıqap júre berdi Janabil. Dýyl saıabyrlaǵan kezde, sulý murttyń janyndaǵy kók saqal qart:

— Qys keler áli qylyshyn súırep, — dep demin kúrsine bir alyp edi, árqaısysyna oı túsip, alýan-alýan sóz qozǵady:

— Osynsha jurtqa úıdi qaıdan taýyp beredi?!

— Dagaýarmen kelgendi birdeme qylar-aý. Dagaýarsyzdar qaıtedi?

— Adam oryn tabady, maldy aıt. Shep, qora qaıda, qalaı saqtaımyz?

— Dagaýardaǵy jumys kıim, avansynyń ózin sozatyn túri bar ǵoı.

— Aý, aqsha bolsa bári bolady. Aqsha tabyńdar áýeli. Aqsha qaılada kórinedi.

— Qaılaǵa shama kele bere me?

— Men áýselesin baıqaımyn da, jaqpasa qaıtyp júre berem.

— Saryýaıym, sarymaı emes! — dedi Janabil daýystap, — kóp jeseńder ózekteriń talady. Men keshe Sherbakovpen sóılestim. Meıram degen qazaq jigiti partıa uıasyna hatshy bolyp kelipti. Onymen de sóılesem, sabyr etseń bári bolady. Anaý trýbanyń túbinde oılap jatyr bizdiń qamymyzdy.

— Sherbakovyń kim, eı?

— Zavod bastyǵy.

— E, aıtsańshy qandyra!

— Ázirge osy da jetedi! — dep Janabil qyryn qarady buldana. — Bolmashy oryssha tilden tapqan paıdam bul. Qazaqsha bilmeıdi eken. Álgi qazaq jigitpen sóılesken soń jarytam áńgimege.

Janabildiń osy aıtqanynyń ózi-aq jurttyń kóńilin kóterip tastady.

— Mine, oryssha bilgenniń paıdasy.

— Osydan birdeme shyǵady túbinde.

— Kelmeı jatyp bastyqpen tanysyp qalǵanyn qara.

— Báse, ózine-ózi senbese, osy jurtty jınaı ma túge!

Bir olaı, bir bulaı tolqyǵan uzaq keńesti budan ári kútpedi Meıram. Sytylyp shyǵyp, kóptiń oıyn ońasha taldap kele jatyr edi, kenet selk etti. Kózin almaı qadalyp qaldy...

Esigi ashyq, aldynda bir qońyr úı tur. Mańdaıshaǵa qol artyp, jasóspirim bir qyz tur. Tal shybyqtaı buralady. Appaq ýyz betinde, qara móldir kózinde qaıǵy men shattyq birdeı bar. Túıiledi de jazylady. Muńaıady da pańdanady. Jas arýda ne syr bar?

Qara bulttyń ishinen jarq etken aıdaı-aq qarasha aýyldyń ishinen shyǵa kelgen jas sulý Meıramdy ózine tartyp aldy da, aq tıindeı súńgip ketti úıine. Meıram ańyryp turyp qaldy. Áli tur. Tús kórip oıanǵandaı turys. Bir kezde órligi ustap, kete bermek bolyp edi, basqa jaqqa baspady aıaǵy. Eriksiz buryldy qońyr úıge. Muny kórip qońyr úıden júztanys bir adam shyqty. Kele-aq qolyn ustap, qýanǵandaı yrjıady. Ózi kirgeli kelgen kisini:

— Úıge kirińiz, — dep bastaı jóneldi. Qaıda kórgenin esine túsire almady Meıram. Tabaldyryqtan attaǵanda, jas sulý kózin jaı tastap, denesi bir shymyr etti de, qasyndaǵy qyzyna úırete berdi sabaǵyn. Tómen qarap tunjyrap, tór aldynda saqaldy adam otyr. Ornynan aýyr qozǵalyp, oryn berdi qonaqqa. Kishkentaıyn baýyryna sap, shı jaqta bir áıel jatyr, qozǵalǵan saıyn qynjylyp, shoırylmasy ustap jatyr. Jyrtyq shıdiń arasynan qurymdaı qara torsyq kórinedi. Bir kúrek pen bir qaıla keregege súıeýli tur.

Sypaıy amandasyp, jaılanǵansha, Meıramnyń kózinde, kóńilinde qalǵandary osy boldy. Qarsy alǵan tanys áli tize búkken joq. Myqyny sypyryq pa, bos baılanǵan ba, teri shalbarynyń yshqyryn kótere túsip, jatqan áıelge bir, eki qyzǵa bir japaq-japaq qaraı beredi.

— Ardaqjan, Maıpajan! Shaı qoıyńdar, — dedi áıel, — belim qozǵaltpaı jatyr.

Eki qyz kitap, tetradtaryn jıa bastady.

— Maǵan bola shaı qoımańyzdar, — dep Meıram qyzdarǵa buryla qaraǵanda, jertósektiń ústinde jatqan «Anna Karenınaǵa» kózi tústi. Qyrdan kelgen qazaq úıinde Tolstoıdyń jatqanyna toıyp qaldy kóńli. Ony oqýshy jas sulý ekenine kúmándanǵan joq. Biraq «Ardaǵy», «Maıpasy» qaısy? Áıel kimdiki! Eki erkek kim? Bile almaı otyr edi.

— Qudanyń qudireti, — dedi, — tanys erkek tamsanyp, — qatyn aýyryp qalǵany.

Qatyn jaıy anyqtaldy. Sulýdyń janyndaǵy jýan bas qyzdyń jipsik kózi osy qatynǵa, salbyrańqy murny, eńkisteý keýdesi onyń baıyna uqsaıdy. Baǵanadan tabjylmaı qalǵan, urty sýalyńqy, qara saqal, qara kisi áli de syr bermeı otyryp:

— Ardaqjan, qymyz aýyz tıgiz, — degende, «Sulý qyz osyniki» dedi Meıram ishinen.

Taldyrmash Ardaq ornynan turdy. Ústinde oryssha tikken, kónetozdaý kók reps kóılegi bar, ashyq jaǵasynan kún shalǵan aq omyraýy kúreńitip kórinedi. Sol kezdegi saltpen maqpal qara shashyn jelkesinen qyrqyp, qaıyryp tastapty. Ájimsiz keń mańdaı aıqyn tur. Qysylmaı, qymtynbaı júrse de, kárlen kesemen eńkeıip qymyz usynǵanda, kishkene qyzyl erni, jaı ǵana jymyrylyp, aq júzi ántek qyzǵylt tartty. Áride jatqan aýyr syrdy ańǵartyp turǵan móldir kóz de bir kúlim etkendeı boldy. Symbatty kórki ǵana emes, árbir qımyly, minezi de osy ýyz qymyzdaı lázzat berdi Meıramǵa. Endi lebizin estýge yntyq. Sózge ońtaıly oımaq aýyz, juqa erin sóılemedi biraq. Úlkenderdiń aldynda ádep saqtaǵan qalpy bar. Sol qalypty buza almaı, áýeli alystan oraǵytty Meıram.

— Anaý qaılanyń ıesi qaısyńyz?

— Kórip edińiz ǵoı men, — dedi tanys. — Qudanyń qudiretimen kesip izdep shyǵyp ek, qıyn eken ózi...

Meıramnyń esine jańa tústi. Qutjan balýannyń zaboıynda qara ter bolǵan eki qaılashynyń biri eken.

— Sonda sizdiń atyńyzdy suramappyn-aý?

— Atym Jumabaı.

— Myna kisini de sonda kórsem kerek?

— Kórdińiz, bul kisi kúrekshi, táshkeshi bolyp isteıdi.

Qudanyń qudireti, oıda joqta kezdesip tanys boldyq, tipti dámdes bolyp kettik.

— Bul otaǵasy qaı jerden kelgen?

Jumabaı jaýap bere almaı, otaǵasyǵa qarady. Otaǵasy eshkimge qaramastan álden ýaqytta:

— Alystan. Semeı okrýginen, — dedi de qoıa saldy. Boıyna darytpaı, sýyq otyrǵan soń Meıram qýdalaǵan joq. Qyzǵa kóz tastady.

— Qaryndasym, myna kitapty siz oqısyz ba, — dep edi, bilip otyrsa da, Ardaq ta bógelińkirep, qysqa berdi jaýapty.

— Iá.

— Sabaq beresiz-aý, deımin?

— Mektep bar ma osynda! — dep jymıdy Ardaq. — Jaı, saýat ashý ǵoı.

— Saýat asha bergen jaqsy. Birsypyra jurt saýatsyz ǵoı áli.

Jańa bastalǵan áńgimeni budan ári órshitpeı, yzbarly otaǵasy bólip jiberdi.

— Ardaqjan, bıeniń saýyny bolǵan shyǵar.

Eki qyz bir shelekti qoldasyp, ile úıden shyqty. Ashyq esikten Meıram ekeýin kózimen uzatyp saldy. Sonaý jerde qulyny qosaqtaýly, aıaǵy shiderleýli tory bıe jaıylyp júr, soǵan barady. Qyzdar kóńilin ala ketipti, kóp kidirmeı Meıram da shyqty.

Aspanda baǵana aq sharby bulttar bar edi, qazir shaıdaı ashyq. Kún besindikke barǵan. Túski tamaq ýaqyty. Yǵy-jyǵy kóp aýyldyń kók tútini tymyq kúnde baıaý kóterilip, joǵary ushyp barady. Qyr basyndaǵy zavodtyń rels qońyraýy estilip tur. Bara jatqan, kele jatqan jumysshylar, arbakeshter, kórinedi. Ár úıdiń janynda, qudyq basynda bytyrap júrgen ár túlik mal, bári bir jaqqa óristegen eken, endi qomaqty mal toby kórinedi.

Aýyldyń osy tirshilikterin Meıram kózimen ótkizip kele jatqanda, Ardaqty kóńilinen tastaı alǵan joq. Ardaq ta artyna eki ret burylyp qarady. Qaıtyp bara jatqan Meıramǵa ma, basqaǵa ma? Belgisiz. Uzap alǵan soń «Aqqumǵa» shyrqap barady.

Ádemi án, ádemi qyz, ádemi dala! Meıram mas bolǵandaı teńsele basyp keledi. «Qyz kim? Tilsim áke kim?» degen jalǵyz ǵana mazasyz oı bar basynda.

Meıram ózi sheshe jatar. Avtor endi sol qyz janynda bastamaq áńgimeni.

İH

Buǵan talaı jyldar ótti. Toǵyz qanat shańqaı aq úı. Túndiginiń buryshyna deıin qyzyl shuǵadan oıý bastyryp, jalpaqtyǵy jyrta qarys terme baýlarmen aıqysh-uıqysh shandyǵan. Jeroshaqtyń basynda aspan jerge túsken ystyqta, ot pen kúnge shyjyp qurt qaınatyp otyrǵan qyzyl kempir osy úıdi ustap turǵan qyryq eki baýdy úsh jyl tońyp azar bitirgen. Sonda aqysyna alǵan kónetoz qara beshpettiń silimtiri ústinen áli túsken joq.

Aýyl syrtynda uzyn jeli. Baılaýly qulyndardyń kóptigi sonsha, bıelerdi bir saýyp shyqqanda, ekinshi saýymy jetip turady. Bıe eki-úsh jerden saýylady. Jalań aıaq, balaǵyn túrinip, aldyna teri beldemshe baılaǵan saýynshylar shelek-shelek sútti qoldasyp ákele jatyr. Ortadaǵy seldir saqal, qatyńqy shal ot basyndaǵy kempirdiń baıy. Ol mynaý aq úıdiń neshe alýan syrlarmen syrlanǵan tor kóz keregesin eki jyl istegen. Sonda da osy úıdiń ıesinen maıyn minip júrip, joǵaltqan torbestiniń boryshynan áli qutylyp bolǵan joq.

Aq úıdiń oń jaǵynda kishirek qońyrsha úı, sol jaǵynda qarasha úı. Úsh úıdiń arasyna kerme arqan tartylǵan. Kermede myrzanyń ǵana minetin jorǵa-júırikteri baılaýly. Aq úıdiń kóleńke jaǵynda, syrtyn keneppen qaptap, jetegin kótere baılaǵan qara páýeske tur. Páýeskeniń astynda qarala tóbetpen birge, jabý tósenip, erin jastanyp, byr-byr uıyqtaǵan jylqyshyny tóbettiń anda-sanda mańq etken daýsy, úıde qymyzǵa toıǵandardyń kújili damyl-damyl aýnaqshytyp qoıady.

Aıaǵyn shalys basqan, qara kekili qasyna túsken, qara kózi jaýdyraǵan eki-úsh jasar qyz bala jylqyshynyń qoryldaǵan tanaýyna, birese, pop-pop dep aýzynan shyǵarǵan demine túsine almaı, qapelimde qyz bala aýzyn bultıtyp, qabaǵyn túıe qarady. Birazdan keıin eti úırenip, jylqyshyǵa taıana tústi. Onyń aýzy-murnyna úńilip keldi de, qozǵalyp turǵan qara murtqa saýsaǵyn tıgizip qalyp, tartyp aldy. Jylqyshy qozǵalǵan joq. Saýsaǵyn taǵy da apardy. Sóıte-sóıte jylqyshynyń keýdesine jantaıyp jatyp, murtpen oınaı bastady. Mazasy ketken jylqyshy kózin ashty. Balany qushaqtap mańdaıynan bir súıdi de «ákeńe bar» dep esikti kórsetti. Bala taıtalaqtap esikke barsa da, bosaǵadan tórdegilerge odyraıa qarap turyp qaldy.

Jasy otyzdar shamasynda, kıgeni aq jibek sýshensha kostúm, shashyn qaıyrǵan bir jigit eki qolyn artyna ustap, basqalar otyrǵanda ol sendelip júrdi. Deneli, murty qıaqtaı, shúńirek kóz orys jigit aq bolyskeı kraýattyń ústinde, ıyǵyndaǵy tildeı oqasyn qısaıtpaı, mamyq jastyqqa shyntaqtap, omyraýynda salbyraǵan órme baýmen oınap jatyr. Jerde jınalmaly úlken dóńgelek syrly stolǵa qaǵazdaryn jaıyp, qaba saqal tilmash syrt-syrt jazyp otyr.

Tór aldynda omalyp otyrǵandardyń keıpi bulardan bólek. Jelkesi kúdireıip, buǵaǵy áýkeshe salbyrap, qarny shermıgen bireý, barbıǵan suq qolyn shoshaıta sóılegende, daýsy qyr-qyr etedi. Onymen tizeles otyrǵan, uzyn shapandy, tańqy murt, jumýly kózin ashpastan, «ıá haq» degende, bezgegi ustaǵandaı selkildeıdi. Kúıek baılaǵan toqty qoshqardaı qydyńdap kıiz sýmkeli bireýler júr. Omyraýlaryna qadaǵan alaqandaı jezi bar, bosaǵa jaqtaǵy eki jigit tórge qarap, qaǵympaz tazydaı jalaq-jalaq etedi.

Shym shıli, syrly keregeli, oıýly aq úıde bas qosqan «qasqa men jaısańdar» bosaǵada turǵan qyz balaǵa osylaı kórindi. Ol bul kórinistiń birine qyzyǵyp, birine tańdanyp, birinen shoshyp, móldir kózin tórdegilerden alǵan joq edi. Bir kezde tórdegiler úrikken qoıdaı, dúrligip esikke keldi. Qaısybireýi kraýattyń astyna, shıdiń ishine súńgip ketti. Dirildegen, barqyraǵan daýystar aq ordany basyna kóterdi. Syrtta jer qozǵalǵandaı dúrsil estiledi. Daýyl kele jatqandaı burqyraǵan shań kórinedi. Dúrildegen, shańdatqan qalyń top sherý tartyp keldi de aq ordany qorshap aldy.

— Shyǵar, Álibekti!

— Urtta qanyn!

— At quıryǵyna baıla ýrádnıkti! — degen daýystar syrtta boransha borap turǵanda, úıge engenderdiń biri, aq kıimdi oqyǵan jigitke pyshaqty salyp-aq jiberdi. Bireýi ýrádnıktiń moınyna shylbyr salyp ala jóneldi. Endi biri tilmashty domalatyp tastap, stol ústindegi qaǵazdardy jınap aldy...

«Qasqa men jaısańdardyń» májilisin talqandap, kóp jónine ketti. Úıde qyzyl qanǵa boıalyp, oqyǵan jigit jatyr. Daýys qylyp qasynda eki áıel otyr. Manaǵy kekildi qyz bala záresi ushqan, shyryldap júgirip júr...

Bul, 1916 jylǵy qazaq halqynyń kóp kóterilisiniń biri edi. Anaý qansyrap jatqan jigit, eldiń bozdaqtaryn kógendep, aq patshanyń ámirin oryndaýshy bolys — Álibek edi. Onyń qasynda zarlaǵan eki áıel, ekeýi de sonyki. Bul kún, qazaq eline qandaı áıgili bolsa, sonaý qyz balaǵa da áıgili kún boldy. Ol bala túnderde shoshyp oıanatyn, qattyraq daýys estise shyryldap jylaıtyn, biraq oqıǵanyń neden bolǵanyn bilmeıtin. Eseıe kele el áńgimesinen, sheshesiniń aıtýynan ábden túsinip, esinde umytylmastaı bolyp qala berdi.

Sol bala Meıram kórgen Ardaq edi. Sol Álibek — Meıram kórgen yzbarly áke edi.

* * *

Jazdyń súıkimdi tańdarynyń biri. Kún kókti órmelep, kóleńkelerdiń boıyn qysqartyp keledi. Aýyl tegis oıanǵan. Osy kezde sonaý beldiń astynda qoımen birge qybyrlap bapa jatatyn aqsaq shal, búgin kerege jaldy qara aıǵyrdyń ústinde, quryqshasyn aldyna kóldeneń ustap, qoıdy aýyl qasyna ıirip tur. Ol minetin qyzyl ógiz, arqasy bosap, kóp sıyrdyń ishinde qotanda turǵanyna túsine almaǵandaı, shalǵa qarap-qarap qoıady. Kúnde sáske túste keletin jylqy toby da búgin erte kelipti, jeli basynda ıirýli. Alqa-qotan qonǵan aýyldyń ortasyndaǵy eńsesi kóterińki boz úıdiń mańy qaptaǵan adam. Qoldarynda júgen, noqta, jip, jan-jaqtaǵy aýyldan aıańdaǵan jaıaý kisi osy topqa kelip qosylyp jatyr. Jylqy kisinep, sıyr móńirep, qoı mańyrap, túıe bozdap, oǵan jıylǵan kóptiń shýyly qosylyp, aýyl azan-qazan. Ulasqan kúshti ún tańerteńgi tunyq aýany tolqyndata, ózgeshe bir kúı tartyp turǵan tárizdi...

Boz úıdiń sol jaǵyndaǵy as úıdiń esiginde kúzet tur. Úı ishinde erli-baıly eki adam otyr. Áıeliniń kózi bulaýdaı, ýhlegen lebi ottaı. Baıy qamaýǵa túsken qasqyr sıaqty, sendelip júr. Kóldeneńi shyǵyńqy jalpaq betinde, jyltyraǵan jylan kózinde, úmit belgisi baıqalmaıdy. Qurym úıdiń jyrtyǵynan syǵalaıdy da túneredi. Syrtqa shyǵýǵa erki joq, jan talasqan bir adam.

Bul kezde, boz úıdiń oń jaǵyndaǵy qońyr úıde de analy-balaly eki adam otyrdy. Bulardyń esigi kúzetsiz. Sonda da syrttaǵy dýmanǵa aralasqan joq. Kóp aýyryp, sartósek bolǵan ana basyn zorǵa kóterip, qasyndaǵy muntazdaı qara kóz qyzǵa muńyn aıtyp otyr:

— ...Biz munyń teńi emes edik, meniń basyma qyzyqty, — deıdi aýrý ana. — Onda, mynaý kózge baılanǵan shor, bettegi shubar joq. Anań bir kezde el aýzyna ilingen qyz bolatyn. Bata buzǵan ońa ma, qarǵys jibermedi. Kelgennen keıin, dál alty aı degende, jelek astynda áýlıe shyqty. Bar kórgen qyzyǵym osy alty aı. Mynaý toqaldy ol, men tósekten turmaı jatyp-aq almaqshy bolyp qoıǵan eken. Odan bergi ómirdi bala da bolsań, óziń kórdiń. Qazir on tórtten on beske qaraısyń. Meniń bul ýaqytqa deıin ilinip-salynyp kelgenim, bir seniń arqań, qarǵam, áıtpese ol meni áldeqashan tastaıtyn edi. Tastamaǵanda ne ońdyrdy! Súıip alyp tul, basybaıly kúń etti. Osynsha maldan bir qotyr laqqa bıligim kelmeıtin. Ústine batyp kirýden, betine batyp sóz aıtýdan men qalǵaly qashan. Tushshy etke tıgen ashshy taıaq, zárli sóz, sýyq kóz — júrekke muz, ishke shemen bolyp baılanyp jatyr. «Myń asqanǵa bir tosqyn» degen. Ákeń tipti asqan edi, shyraǵym. Asqan saıyn bir tosqyn kezdesse de, táýbe qylyp qaıtýdy bilmedi. Seniń jańa júrip júrgen kezińde, baıaǵy prıem jyly qanyna qaraıǵan el jıylyp, kelip, pyshaqtap bir ketti. Odan keıin osy qyzyldar alǵashqy betinde oqqa baılap atqaly turǵan jerinde ózimen birge oqyǵan dosy kezdesip, aıyryp alypty. Qazir, mine, úshinshi tosý. Budan ol qutyla almaıdy... Ne bar kóp oılaıtyn! Qyzyǵyn kórgen dáýletim, qımaıtyn erim joq. Kindik kesip kir jýǵan jerimnen, birge esip, bite qaınaǵan elimnen eshqaıda kete almaımyn. «On tórtte otaý ıesi» deıdi. Seniń de óz qolyń óz aýzyńa jetti, oryssha, qazaqsha kóziń ashyq, qaıda bolsań da sıasyń. Qaraǵym, endigi armanym — tek kózim tirisinde óz qolymnan seni qutty ornyńa qondyryp, shaıyńdy quıyp berip otyrsam bolǵany. Oǵan jetkizbeı meni qara jer tartyp áketse esińde bolsyn: «teń teńimen, tezek qabymen». «Jalǵyz júrip jol tapqansha, kóppen júrip adas», «ana kórgen ton pishedi» — uqtyń ba, qarashyǵym?

Tómen qarap, typ-tynysh otyrǵan qalpyn buzbastan, kóz jasyn mólt etkizdi de:

— Uqtym, apa! — dedi qyzy. Onyń móldir qara kózinen merýertteı domalaǵan ystyq jas, apasynyń kóńilin buzdy. Ońasha úıde analy-balaly eki adam egilip jylady, ishtegi qaıǵy-shemenin jaspen jibitti. Aýrý ana kóp otyra alǵan joq, tósegine jantaıdy. Qyzy ony qymtap jaýyp, kóz jasyn qurǵatqan soń, esik aldyna shyǵyp, aýylda ne bop jatqanyn qarady da turdy...

Máz-maıram jurt. Kerege jal qara aıǵyrdy jótelep, on qoı, bes eshkini aıdap, Shotaıaq shal shyqty. Meskúreńniń úıirin bólisip Jantaq, Asambaı, Balǵabekter júr. Boz ińgendi túıeshi Ysqaq jótelep barady. Kalmagor qasqa sıyrdy moınynan qushaqtap, saýynshy Úndekeı tur... Qasqyrdy basyp alatyn aqqasqaǵa da ıe tabylypty, ańshy Qutjan úıine qaraı jótelep keledi.

— Olja qaıyrly bolsyn!

— Birge bolsyn, ózimizdiń taban aqy, mańdaı terimiz ǵoı.

— «Des tımeske des tıdi, taba-taba nan tıdi», — degen daýystar samp-samp estiledi...

Boz úıdiń janynda, baǵanadan beri árkimniń, atyn atap shaqyryp turǵan daýys basyldy. Mal úlestirilip boldy. Boz úıdiń kıizin sypyryp, bireýler arbaǵa arta bastady. Qarasha úıde ońasha otyrǵan eki adamdy baqyraýyq sary atanǵa jekken tareleıkege mingizip, bir jigit uzaq jolǵa bet aldy. Eldiń báriniń nazary endi osy arbada. Sary atan aıaǵyn erine basyp, belgili aıǵaıǵa sala bastady. Eki dóńgelekti aǵash arba qısalańdap oǵan ún qosty. Arba ústinde eki adam teris qarap súmireıip salbyraǵan basyn kótermesten bara jatty...

— Búginnen bastap, — dedi baǵanadan beri jurtqa mal úlestirgen ókil, tóńkerilgen qorapqa shyǵyp. Onyń denesi endi aıqyn kórindi. Daýsy anaý arbalyǵa da anyq estildi. — Shynjyrbalaq shubartós Álibek Taımasuly bizdiń okrýgtiń tiziminen óshirildi. Anaý jondy alǵan eginjaıdy, mynaý ólkeni alǵan shabyndy, úlestirilgen kóp maldy emin-erkin paıdalanyp, qyzyǵyn kór, eńbekshi el...

Ókil sózin osymen aıaqtady. Qýanyshty kóp taraı bastady. Toǵyz qanat boz úıdiń jurty ǵana qaldy.

Bul, 1928 jyly, iri baılardy konfıskeleý ýaqyty edi. Esik aldyna shyǵyp turǵan qyz bárin kóz aldynan ótkizip, úıine enip ketti. Meıram kórgen Ardaq — osy qyz. Meıram kórgen yzbarly áke — osy Álibek.

* * *

Úsh jyl ótti. Jaz kúni. Qas qaraıǵan ýaqyt. Voroshılov atyndaǵy kolhozda uıyqtamaǵan úı kemde-kem. Keshede bir top jas garmon tartyp, óleń aıtyp júr...

Arqasyna tańyp alǵan býynshaǵy bar, moınynda dorba, qolynda taıaq, Álibek ymyrt jabyla osy kolhozǵa endi. Kidirmesten, jan-jaǵyn boljaı, shet kóshemen tartyp keledi. Kishkentaı sary qanden shabalanyp, tap-tap berse de, alańdaǵan joq. Taıaǵyn artyna ustap jasqaǵan kúıi júre berdi. Salyp otyryp oınap júrgen jastarǵa kelgende, olar tańyrqap tura qaldy.

— Tyss, kırgız.

— Bachesh, nıshıı.

— Tilmash kerek, — dedi Álibek. Bir jigit kımeleı qasyna keldi de:

— Sen kim? Qazaq emes, orys emes, a? — dep úńile qarady betine.

— Men qazaq. Qaıyrshy. Nashaýaıt kerek.

Tilmash jigit basyn shaıqap, kúdiktene qarap tur. Álibektiń túri kúdiktenerlik te edi. Basynda eski shlem, aıaǵynda botınka, ústinde shapan. Beti jyltyr qara, ystyq jaqtyń adamy sıaqty. Táýtıtip, ıegine saqal qoıǵan, onysy qyrǵan jaqtyń ósken tuqyldarynyń arasynda bir túp kóde sıaqty bop tur. Qazaq qaıyrshysynyń mundaı túrin kórgen emes, tilmash jigit. Selsovetke aparatyn yńǵaıyn sezgen soń:

— Maǵan tabynshiktiń úıin kórset! — dedi Álibek.

— A, sen ony bilemisin?

— Bilem.

— Oı, ol jaqsy qart!

Tabynshynyń úıin kórsetip jiberdi tilmash. Ózi artynan baıqap turyp, Álibek sonda barǵanda ǵana, oıynǵa qaıta aralasty.

Álibek kelgende tabynshynyń úıinde eki-aq adam bar edi. Biri — peshtiń ústinde uıyqtap jatqan kempir, ekinshisi — kitap oqyp otyrǵan jasóspirim Ardaq. Álibek esik qaqqanda, shamyn qolyna ala shyqty Ardaq.

— Bul kim?

— Ash, qaraǵym, bóten kisi emes.

— Sonda da?

— Shoshyma, qaraǵym, men ákeń.

— A, ne deıdi! — dep Ardaq bir qýardy, bir qyzardy. Kózi úlkeıip turyp qaldy ornynda. Arǵy jaqtan kempir keldi uıqyly-oıaý.

— Bul kim ózi?

— Sheshe, men...

— Láıláha ıllollah ólgen adam tirile me! — dedi kempir, jaǵasyn ustap. Keıin sheginip bara jatyr.

— Qoryqpańyzdar, dabyrlamańyzdar, men tiri. Sondaı bir laqap taratý kerek boldy.

— Kókem! — dep esikke tura umtylǵanda, Ardaqtyń shamy ushyp ketti qolynan. Qarańǵyda moınyna jabysqan qyzyn úıge kóterip enip, Álibek dereý esiktiń kúrshegin ildi. Jylap kerisken kempir men Ardaqtyń maýqyn baspastan, daýysty toqtatty:

— Sabyr. Eshkim bilmesin. Men tez ketýim kerek.

Sham jaǵyldy. Álibektiń túrin kergende Ardaq pen kempir tańdana qarap, ún qatpaı biraz turdy.

— Zaman ózgergen soń, meniń de ózgergenim ǵoı, — dedi Álibek. Barǵan jerimde jaman turyp jatqanym joq. Allanyń salǵanyna aıla bar ma, menimen ketken balańyz da qaıtys bolǵan. Jalǵyzdyq jaman eken, myna qaraǵymdy oılap júdeı tústim. Sonsoń ádeıi alyp qaıtýǵa kelip otyrmyn.

— Bárinen de bar bolǵanyń jaqsy, — dep kempir sózdi bóldi. — Áıtpese, túrińdi buzǵanyń kelispeı-aq tur, shyraǵym.

— He-he-he... Burynǵynyń adamysyz ǵoı, siz.

— Kóke-aý! Osynyńyz búginginiń adamyna da unamaıdy. — dedi Ardaq kúrsinip. Álibek jubata bastady qyzyn:

— Únemi osy qalypta turar dep pe ediń, qaraǵym. Joldan júdep-jadap kelgendik qoı. Áıtpese, ákeńniń kúıi jaman emes. Jaqsy eńbegim úshin jer aýǵan jerimnen kúni buryn bosatty — dep, bir qaǵaz kórsetti. Ardaq qýanyp qaldy, oqyp shyǵyp taqala tústi ákesine:

— Endi basqa jaqqa qańǵyryp keregi ne?

— Tanys eldiń ishinde otyrýǵa uıalam. Aýlaqta úlken bir qala salynyp jatyr. Adam kóp kerek. Qalǵan ómirimdi qalada ótkizsem, seni tárbıelesem degen bir ǵana arman bar basta. Aýyldan shyqpaı, úlken ómirge aralasa almaısyń, balam...

Kempir tamaq qamdaýǵa turdy. Ardaq ákesiniń qasyna bir jambastaı otyryp, tetradtaryn kórsetti. Osyndaǵy orta mektepti bıyl óte jaqsy bitirgen eken, kóńildene otyryp, oqý jaıyn aıtyp shyqty. Ákesi yrza bolyp, qyzyn shashynan bir sıpap qoıdy:

— Jaqsy oqypsyń, balam. Aýyl budan artyq oqý bere almaıdy. Endigi oqý qalada. Qyzyq ta qalada... Ne bar munda?

Jas Ardaqty ákesiniń sózi, aldaǵy ómir sýretteri tolqytyp jiberdi. Óziniń de elegzı bastaǵan, alysqa kóz jibere bastaǵan kezi edi. Ketýge loblyp, naǵashylaryn qımaı otyr:

— Naǵashy atamnyń kelýin kútseńizshi. Tym bolmasa, qoshtasyp keteıik.

— Túzdegi adamnyń qashan keletinin kim biledi. Sezge ketse endi bir jumasyz qaıtpaıdy. Hat arqyly habarlasyp turarmyz. Búgin túnnen qalmaı ketý kerek daıyndal, balam.

Kempir aýyz úıde búgjeńdep samaýyr qoıyp júrdi. Ardaq kempirdiń qasyna kelip muńaıyp turdy.

— Áje! — dedi bir kezde sybyrlap. Kempir sony asyǵa kútkendeı, qulaǵyn tosa tura qaldy.

— Men qaıtemin?

— Qaıdan bileıin, shybynym. Óziń bilesiń!

— Naǵashy atamnyń qaıtýyn da kútpeıdi.

— Sholpanymnan qalǵan jalǵyz urpaq sen ediń. Ákeńe amal joq, áıtpese shymbaıyma batyp-aq tur, — degende, kempirdiń nury taıǵan qyzyl kózinen jas tamyp ketti. — Súıip alǵan Sholpanyma opa qylmaǵan Álibek, seni qaı ońdyrar deısiń, óziń bil. Biz de basqa jaryǵan jan emes edik, qalamyz da qýrap. Tek sen renjimeseń bolady. Sholpannyń kózindeı bolǵan, kózińnen aınalaıyn, móldiregen. Al, áıteýir ketpek bolsań, naǵashyń kelmeı ketkeniń jaqsy. Álibek te sony oılap otyrǵan shyǵar. Sholpanymdy alǵan soń, munyń bul bosaǵany attap otyrǵany osy. Mensindi me bizdi. Shaldyń odan kóńili qalǵan...

— Ras, naǵashym kókemdi jek kóredi. Jamandap maǵan kóp sózder aıtqan. Bári esimde. Apam marqum da aıtýshy edi... Biraq áje, sizden jasyraıyn ba, óz basym áli túńilgen joq. Atalyq aqy bar ǵoı. Anada bir ermeı qaldym. Tary da ermeı qalsam, eki eledi ǵoı sorly. Ózim qatty aıap turmyn osy joly. Sizderdi de qımaımyn. Bilmeımin qaıterimdi. Áje, óziń aıtshy, ne isteımin?

— Tipti alysqa ákete me, bul?

— Alys bolý kerek.

— Óziń bil, qarashyǵym, otaý ıesi bolyp qaldyń...

Samaýyr tasyp tógildi. Dastarqan ústinde úsheýiniń basy qosylyp, birer shynyaıaq shaı ishkenshe tym-tyrys otyrysqan edi. Kempir sháshkesin qolynan túsirip alǵanda, sóz bastaldy.

— Qoly qurǵyr nege jıdı qaldy, — dedi kempir keıip. Álibek oǵan alakózimen bir qarap, shaıyn ishe berdi. Ardaq kempirdiń shynyaıaǵyn alyp, — buıyrmaǵan shyǵar degende, kempir kúrsinip qoıyp taǵy bir kúńk etti:

— Táńir salǵan soń odan da zorǵa kónip otyrmyz.

Álibek qaltasynan alyp aqsha sanaı bastady. Sanaǵan aqshasyn kempirdiń aldyna ysyra saldy.

— Bes júz som. Balama da, ózime de analyq aqyńyzdy keshińiz. Bir balany sizden almas edim, qaıteıin, bary bireý-aq.

— Shyraǵym, men aqshaǵa zárý emespin. Qaltańa salyp qoı, shaldyń tabysy da jetedi. Tek bir jıyn bolsa, ýdarnık dep úıge otyrǵyzbaıtyn bolǵan ony. Ári serigim, ári Sholpanymnyń kózi bolǵan soń, osy balanyń tileýin tilep otyr edik, amal bar ma! — dep kempir kóziniń jasyn bir syǵyp tastady. — Tap, bilgendeı shaldyń joǵynda kelermisiń. Apyr-aý, shalǵa ne betimdi aıtam? Ol qıańqy shal.

Álibek áńgimeni kep sozǵan joq. Dastarqan jınaýǵa da qaramastan júrýge qamdana bastady. Ardaq kempirdiń yńǵaıyna qarap, qozǵalmaı otyr edi. Kempir bulaýdaı bolǵan kózin súrtpesten, Ardaqty eki betinen, mańdaıynan, betinen sholp-sholp súıdi de:

— Ruqsat janym, janym, — dep aýzyn kemseń-kemseń etkizdi. Ardaqtyń da kózinen jas tamshylap turdy...

X

Keshegi aqsúıek, búgingi «jumysshy» Álibek kóp jıylǵan Qaraǵandyǵa osylaısha kelip, eleýsiz júrgen. Ardaqtyń ýyzdaı óńinde jastyq shattyǵy oınap tursa da, aýyq-aýyq basa beretin ákesiniń osy qara kóleńkesi edi. Jasóspirim Ardaq ómirdiń ashshy-tushshysyn erte tatty. Ana zary, el laǵnaty esinde, sonda da ákeden júregi sýyǵan joq áli. Baı, bedeldi áke erekshe muǵalim jaldap, jalǵyz qyzyn alty-jeti jasar kúninen oqytty. Konfıskelenip, jer aýyp bara jatqanda qansha jalynsa da, qyzy ermeı sheshesiniń qasynda qalyp qoıdy. Aýrý sheshe tórkinine kele qaıtys bolǵan. Tórkini kedeı, eti tiri adamdar, keıingi jyldarda orys arasyna sińip, poselkeniń malyn baǵatyn. Jetim Ardaqty jetelep ákelip, orys mektebine engizdi. Ardaq mektepten buryn da oryssha, qazaqsha birqydyrý oqyp tastaǵan. Endi orta dárejeli bilimi bar oıly qyzdyń Meıramdy kórgennen keıin jabyńqy kóńili jarq etkendeı boldy. Ol ketse de beınesi tór aldynda qalyp qoıypty. Jaı sóılep, jan-jaǵyna baıyppen qarap, kózin Ardaqqa kóbirek tastaıdy. Otty, oıly kóz qadalǵan saıyn jas Ardaq jalyndaı túsedi. Qazir ońasha úıde, osy halde oıǵa batyp otyr Ardaq. Oı túıinderi tipti kóp. Áli birin sheshken joq. Eń qıyny tuńǵıyq áke, — túbine qashan jetkizer? Odan soń óz basy — oqı ma, órge shyǵa ma? Meıram nege tolqytty osynsha? Kim ózi? Ómirlik jar ma, álde kezdeısoq pa? Mynaý astan-kesten dúnıede Ardaqqa degen oryn qaısy? Tolyp jatqan qaýip, úmit. Biri — basyp, shym batyrady, biri — qanat baılap ushyrady. Ómir syryn almaǵan jastyq aldynda, ómir teńizi osylaısha tereń tunjyrap, birese kóbik shasha týlap jatty.

Oıyna berilgen Ardaq qolyndaǵy «Anna Karenınany» áldeqashan jaýyp tastaǵan. Esikten jańa engen Maıpaǵa, sál burylyp, kúlimsireı til qatty:

— Tamaq aparamyz ba?

— Aparaıyq.

Eki qyz tamaq alyp shahtaǵa bet túzedi. Óńderińde qyzarańdap kúlki oınaıdy. Ne kúlki ekeni ózderine de belgisiz.

Ózge túgil bir-birinen qymsynady. Shahta basynda bular buryn bolǵan emes. Bar jigit sonda sıaqty. Taqala kele bul eles ózgere berdi. Qyr basynan etekke qaraı, bolat arqan tartyp, on shaqty jumysshy júr. Qoldarynda bir-bir qyshqash. Arqandary shirik, syrtyn arshyp, ishindegi ózegin ǵana alady. Ózekterdi jalǵap, úsh til jasaǵan, uzyndyǵy birneshe júz metrge ketken. Endi sol uzyn tilderdi ár jerde turyp saýmalap, bentteýli temir taıaqtarmen buraı bastap edi, eki qyz tańyrqap arqannyń qasyna otyra qaldy.

— Kádimgi jip arqansha esedi eken!

— Mynaý bizdiń de qolymyzdan keledi eken, a! — dep shuqylap otyrǵanda, shertip turǵan shetki til dyr etip, seripti de qyzdardyń etegin orap aldy. Sonaý basta, Janabildiń saqyldap kúlgen daýsy estiledi.

— Báıten, baıla-baıla! Tústi tuzaǵyńa!

Báıten buraǵan til eken. Qapelimde onyń taı shyǵymyndaı ǵana qarqyny bolatyn. Qarqyny basylǵan soń, erine burap, esineı otyrǵanda buraý taıaq qolynan shyǵyp ketip, keıin serpipti de, bir ushy ózin dál aýyzdan soǵypty. Erinderi dúrdıip ice qalǵan, etegin sym orap, Báıten ózimen-ózi álek bolyp jatyr.

— On segiz jyldyq stajyńa bolaıyn! — dep Janabil keldi qasyna. Shyrmaýdan bosatpaı kúlip turdy biraz.

— Jaı júrmeıtin aýyzǵa osy laıyq!

— Áı, ottamaı pomogat et! — dedi Báıten. Óńinde burynǵy yzbar joq, jalynysh bar. Yzbary da uzaqqa barmaıtyn. Janabilge den qoıǵan sıaqty, arqannan bosaǵan soń:

— Dárigerge baram, — dedi de jónele berdi.

— Aý, osyǵan-aq pa?

— E, báribir kún jazady.

— Jumys jazylmaıdy biraq?

— Qazynanyń moıny jýan, ýaıymdama!

— On segiz jyldyń úıretkeni osy ǵoı! — dep saqyldap kúldi Janabil. Ajýa kúlkimen túıreı tústi. — Bundaıda biz baıdyń da malyı tastap ketpeýshi edik. Kórsetken úlgiń, osy bolsa bara ber. Sóılesermiz jınalysta.

Janabil sony aıtyp, qyzdardy bosatýǵa jóneldi. Báıten ketip baryp qaıta oraldy. Ózinen-ózi sóılep tur:

— Taýy shaǵylmaǵan neme, túk bilmeıdi! Qazyna jumysy bir kúnde bite me. Qarashy pálesin! Jınalysqa salmaq meni.

Báıten jumysqa qaıta kiristi. Amalsyzdan kiristi. Buryn zavod jumysyn «baı jumysy» dep ataıtyn. Aǵylshyndar jumysshyny aldap, arbap, jep jatqanda, Báıten sıaqtylar kezi kelip qalsa, olardy da jeıtin. Talaı jyldar úırengen bul ádet, qyrsaýlyq, kóz aldaýshylyq Báıtenniń boıyna myqty ornaǵan. Qazir tek jınalys talqysynan jasqanyp qaıtty. Qaıtsa da selsoq istep otyr. Bul jumysta áli basybaıly norma joq. Tutas berilgen, tabys bárine teń bólinetin jumys. Sondyqtan Báıtenge tasalar tolyp jatyr.

Arqanǵa oralǵan eki qyz qansha bulqynsa da, Janabil barǵansha bosana almady. Asyl symdardan jasalǵan, jýandyǵy shynashaqqa jaqyn arqan túıilip-túıilip, kóılekterdiń etegin qosa túıip alypty. Qyzdardy tyrp etkizbeı ustap tur.

— Bizdiń tuzaq osylaı bolady, — dep qaljyńdaı keldi Janabil. Qysqashymen qaıta burap, áýeli Ardaqty bosatty. Maıpaǵa kelgende ilik shyǵardy. — Suramasań bosatpaımyn.

— Suraımyn, bosat.

— Shyn suraısyń ba?

— Shyn suraımyn.

— Tanyp ketpe. Siz kýá bolyńyz, — dedi Janabil Ardaqqa. Sodan keıin Maıpany bosatyp jatyp arqanyn maqtady. — Bul shirkin shahtaǵa salýǵa da, qyz mataýǵa da jarady, — degende baǵanadan úndemegen Ardaq ta ún qatty:

— Qyzdy tegi temir tuzaqpen ustaısyzdar ma?

— Jibek tuzaǵymyz da bar. Ol temirden de berik.

— Ekeýi de júrekti ustaýǵa álsiz ǵoı.

— Júregińiz myqty bolsa kórermiz! — dep saq-saq kúldi Janabil. — Onyń da tuzaǵyn jasap jatyr.

— Kim?

— Jigitter de.

— Qaı jigit? — dep ejikteı tústi Ardaq. Maıpa arqyly Janabildiń Meırammen jaqyn ekenin sezetin. Meıram týraly sóz bolsa elemegensip júrip, qulaǵyn tigetin. Janabil biraq bul qumaryn qandyrmady:

— Osy jigitter arqan ǵana toqı ma? Qyz júregine tuzaq ta toqıdy, — dep sóziniń aqyryn qalyń sharyndyǵa aparyp soqty. Sol sharyndydan Meıramnyń izin tabýǵa erinbeı tyńdady Ardaq.

Budan bir juma buryn partıa búrosynyń saılaýy bolyp ótken. Hatshylyqqa biraýyzdan Meıram saılanǵan. Sodan keıin komýnıser men komsomoldar jınalysynda aldaǵy mindetter týraly baıandama jasady. Meıramnyń sózin alǵash estigen Janábil qazir aýzynyń sýy qurı aıtyp otyr. Sherbakovke de yrzalyǵyn bildirip qoıady:

— Sergeı Petrovıch mehsehqa meni ózi ertip aparyp ornalastyrdy, Lapshınǵa qadaǵalap tapsyryp ketti.

— Ol kim?-dedi Ardaq. Janabildiń aýzynan shyqqan bir sózdi qalt jibermeı otyr.

— Lapshındi bilmeısińder me? Ondaı jigit kemde-kem kezdesedi. Donbastan kelgen komýnıs, óz isine maman adam. Eski zavodtyń bir túkpirinde qalyp qoıǵan shirik arqandardy taýyp, syrtynyń shirigin sydyryp tastady da, ishki ózegin aldy. Osy jumysqa on shaqty qazaq jastarynan brıgada quryp, ózi úsh-tórt kún basy-qasynda bolyp úıretti. Aınalasy bir jumada meni arqan masteri etip shyǵardy.

Janabil qyzdarmen áńgimelesip turǵanda Lapshın ózi kelip qaldy. Jasy otyzdyń ishinde, jaýryny qaqpaqtaı, aryqtaý, minezi aýyr, túsi sýyq, shıkil sary jigit eken. Qyzdarmen qysqa amandasty da Janabilmen bolyp ketti...

— Arqan kerek. Qashan bitiresiń?

— Kak poıdem kýshaıt, tak býdet katop.

Ardaq betin qolymen tasalaı kúlip jiberdi. Janabil oryssha tipti az biletin, ári olaq sóıleıtin. Biraq, onysynan ózi ımener emes, jetpedi-aý degen oıyn ymmen jetkizip tur. Arqannyń toqylǵan jaǵynan selpi qalǵan bir tildi Lapshınge kórsetip, Báıtenge judyryǵyn túıedi:

— Eto on krýtıl, on.

— Bul jerin tarqatyp, qaıta toqy, — dedi de Lapshın Janabildiń óz isine bir min taqty — anaý eki kótergishtiń arasy nege aldyq?

— Aǵash jetimsiz bolǵan soń sıregirek qoıdym.

Kótergishter sırek bolsa, buraý aýyrlaıdy. Jıi bolsa jeńildeıdi. Solaı deıdi fızıka.

— Ol kim?

Ardaq kúlki qysyp, teris aınalyp ketti. Lapshın de bir myrs etti.

— Ǵylym ol.

— Ǵylym?! — dep Janabil qaryndashyn ala sala bir japyraq qaǵazdy tizesine.qoıyp, jazyp jatty. Jazyp bolsań soń Lapshın onyń sóleket jazýyn surap alyp, qaıta túzetti:

— Pızıka emes, fızıka.

— Solaı-aq bolsyn.

— Arqandy toqyp bolǵan soń dereý mehsehqa jetkizińder. «Gerbertke» túsemiz, — dedi de Lapshın qaıtyp ketti.

Janabil oǵan ıegimen megzep, syrtynan qyzdarǵa maqtap tur.

— Shirkin, Meıram, Lapshınder jigit qoı! — degende Ardaq bir suraý berdi:

— Ekeýiniń jigittigi osy arqanda ǵana ma?

— Arqansyz kómir joq, kómirsiz endi ómir joq. Mendeı batyraqtan maman jasaý, shirik symnan arqan jasaý, az óner me! Olardyń ishi tereń jatyr. Meniń ázir boılaǵanym osy ǵana. Siz súńgip kórińiz, odan da asyl tabarsyz.

— Sý bolsa súńgir edim. Adam ishi qıyn ǵoı.

— «Ońaı árkimniń qolynan keledi. Bárinen qıyndy jeńý qyzyq», — deıdi Meıram; Buǵan qalaı qaraısyz?

— Qalaı aıtty eken ol kisi, — dep Ardaq aqyryn ǵana jymıdy, — Qıyn qınamaı ma? Qınalý qyzyq pa?

— Qınaǵysh dep qoryqpańyz. Ol raqymdy da jigit.

— Siz ylǵı sol kisini maǵan taqaı sóıleısiz-aý, — dep Ardaq taǵy jymıdy. — Sebebi ne?

— Sebebi — taqaý tursyzdar, ózderińiz.

Úsheýi birden kúldi. Eki qyz «otyryp qaldyq» dep ornynan turdy. Buıyǵy Maıpa bylaı shyǵa berip boı jazyp, ezý jımaı kúle sóılep keledi:

— ...Ózi qyzyq jigit: ońasha kezdesseń qytyqtap, julmalap áýre qylady. Qudyq basynda bir kezdesip, azar jiberdi. Saqınamdy tartyp áketti...

— Tartyp alýshy ma edi. Óziń berdiń de.

— Qudaı biledi tartyp aldy. Saýsaǵym aýyryp qaldy.

— Onda araz ekensiń ǵoı?

— Soǵan-aq pa? Ol maǵan ıissý ákep beredi.

Ardaq aqyryn ǵana kúrsindi. Kúrsingenin sezdirmese de, «maǵan ákep kim berer?» degen armany endigi sózinen sezilip tur:

— Sender baqyttysyńdar, Maıpa!

— Sender she?

— Senderiń qalaı? Meniń kimim bar edi?

— Meıram she?

— Sender teńsińder, biz teńbiz be. Teń bolsaq túsindik pe? Teńin tappaǵan analardy kórdim. Sonyń biri óz anam edi... — degen Ardaqtyń kóńili bosap ketti. Sulý anasy, sorly anasy elestep tur aldynda... Úni óship az múdirdi de, arjaǵyn aıtpastan sholaq túıdi sózin. — Meıramdy men áli bilmeımin. Ol meni de bilmeıdi.

Bilsem eken, kórsem eken degen úmitpen Ardaq shahtaǵa jetti. Meıram joq. Buryn kórmegen jańa dúnıe kórinedi...

Bala jigit eki atty bojylap aıdap, baraban aınaldyryp tur. Dáý eki shelek jer astyna kezek túsip, kómir alyp shyǵyp tur. Shyqqan kómirdi eki jumysshy táshkemen tasyp, jotalaı úıip júr...

— Osy ma shahty? — dedi Ardaq.

Jigitter kúlip jiberdi.

— Jańa kelgensiz be, dúnıege?

— Sizder dúnıemen birge keldińizder me?

Jigitterdiń aýzyna qum quıyldy. Barabanǵa sileıe qarap, ózimen-ózi bolyp turǵan kók tuqyl, alasa qart ashyq, kishipeıil adam eken, Ardaqty kóre sala muqyl saýsaqtaryn usyna keldi.

— Saýmysyń, qyzym. Mehanık Kozlov.

— Myrzabekova. İske sát.

— Qala tárbıesindegi qazaq qyzyn kórgenim osy. Qaıdan keldiń, balam? Ne izdep júrsiń?

— Elimnen, ata. Ákemizge tamaq ákelip turmyz.

— Shyn qazaqsyń ba, shyraǵym?

— Qımaısyz ba, álde. Qazaqpyn.

— Jo-o-joq. Ánsheıin anyqtaǵanym ǵoı, — dep abdyrap qaldy Kozlov. Endi saqtana sóıledi. Qýanyshty eken, jumys jaıyn aıtyp jatyr... Sherbakov pen Meıram bergen srokten atbarabandy eki kún buryn bitiripti. Smena saıyn tórt jigit turyp buraıtyn badá qalǵan. Olardyń isin qarshadaı bala jigit eki atpen atqarady. Shelekter burynǵysynan bes ese úlkeıgen. Kómir úıindisi endi kepene emes, maıaǵa aınalyp barady. Kozlov sonda da munyń bári mesheý ádis, ýaqyt shara, deıdi. Taıaýda atbarabandy qaldyryp, bý kúshin paıdalanbaq. Ol da ýaqytsha. Elektrge keshpeı kún joq. Elektr, temir jol kerek deı kele, óziniń zor qýanyshyn aıtty:

— Biz Donbastan kelgende, mynaý attardyń qyzmetin adam atqaryp turǵan. Mańaıdaǵy anaý aýyldardyń biri joq-ty. Qara jumysshylardyń basy quralyp qaldy. Qazaqtyń endi maman jumysshylary da shyǵa bastaıdy. Saǵan jańa «qazaqpysyń?» dep qýanǵannan aıttym, balam. Qazaqtyń sendeı qyzyn, Meıramdaı ulyn, Ermekteı jumysshysyn kórý qandaı qýanysh!

— Biz tek ushqyny shyǵarmyz, ata.

— Bilem, bilem! Ushqyn tek qyzýly ottan ushady.

Álibek pen Jumabaı jer astynan shyqty. Qyzdar ákelerine úıirildi. Kozlov Álibektiń qolyn ustap:

— Myna bala, sizdiki ǵoı. Baqytty ekensiz degende:

— Men oryssha bilmeıdi, — dep Álibek qolyn sermedi.

Ol oryssha biletindigin de jasyratyn. Óńin de ózgertken. Qyrma saqalyn betimen jiberip, tyǵyz, kúıek saqaldy adam bolyp alypty. Ardaq ákesiniń bul minezderin unatpasa da kóp ishinde óz qasynda bolǵanyn medeý etedi. Qyzynyń kóńilin kórgen Álibek «burynǵy minezdi tastadym» degen. Sonyń senimine kúrek ustap, kómir kúrep júr. Ardaq qazir áke ózgeristeriniń birine qorlana, birine maqtana qarap tur edi.

— Balam, ómirge aralas, ómirge! — dedi Kozlov, — myna trýbanyń astynda kól jatyr. Sol kóldiń sýyn mynaý sýsaǵan elge jetkizgeli jatyrmyz. Kórip ket. Mehseh ta osy trýbanyń túbinde, ony da kór. Jastyqta kórgeniń bolmasa, óskende kisiligiń de bolmaıdy.

— Baram, kórem, ata.

Kozlov qaıtyp ketti. Álibek shahtydan aýlaǵyraq baryp, úı ornyndaı qazoty kógalǵa otyrdy. Eki qyz ákelgenderin ákeleriniń aldyna jaıdy. Jumabaı maıly jambasty Álibektiń aldyna japyraqtaı týrap:

— Alyńyz, alyńyz, — dep qoıady...

— Jer astynyń taraýlary uzap barady, — dedi Álibek, búıtip jer ústinde tamaq ishýden de qalarmyz. Shirkin, keń dúnıe!

Ákesiniń keıingi sózi Ardaqqa óte aýyr estildi. «Burynǵysyn áli kókseı me, álde sharshap shyqty ma?» degen kúdikpen qarasa da, tuńǵıyq ákeniń túrinen bile almady eshteme. Jumabaı etke toly aýzy qompańdap, ýaıymsyz kóńilin bildirdi.

— Nesi bar, tamaqty ala túsemiz onda.

— Jer astynda tamaq bata ma? — dedi Álibek.

— Qudanyń qudireti, maǵan tamasha batady! — dep ózine-ózi tańdana qaldy Jumabaı. — Kúıeý bop barǵanymda tamaqsaý kúıeý, deıtin edi jeńgelerim.

Ardaq kúlip jiberdi. Álibek te bir myrs etti. Tamaq ishilgen soń eki qyz tamashalaýǵa trýbaǵa qaraı jóneldi.

Trýba túbindegi japyryq tas úı — mehseh. Bul ánsheın keleshegine qaraı qoıylǵan at, áıtpese nobaıy túzý bir mehanızm joq. Temir dóńgelekter, shesternanyń synyǵy, tot jegen kishkene vagonetkalar, vıntter, biren-saran lokomobılder taǵy osylar sıaqty eski-qusqylardan ózge ilip alar eshteme tabylmaıdy. Aǵylshyn zamanynan qalǵan muralardyń sıqy osy.

Jyrym-jyrym bolyp esik aldynda úsh lokomobıl tur. Slesar Ivan Potapov erteden qara keshke osylardy shyqyldatyp jatqany. Ivanda sasý da, jalyǵý da joq. Eshkimge janaspaıtyn sóz súımeıtin tomyryq adam. Ony sóıletý úshin sózdi tek lokomobılderden bastaý kerek. Sonda ǵana balǵasyn bylaı qoıady. Janyndaǵy adamǵa týra qaramaı, qyryndaı túsedi. Saýsaqtaı qylyp oraǵan shylymyn tutatqan soń, bir qolyn aýzynan, bir qolyn qoltyǵynan almaı, kózin syǵyraıta aldyńǵy lokomobılge qarap, biraz turady. Munyń bári sóıler aldyndaǵy daıyndyǵy. Kozlov eki qyzdy ákep tapsyryp ketken soń, Ivan osy ádetin tapjyltpaı oryndady. Ardaq onyń ár qımylyn, ár minezin tamashalaı baqylap, tútin sarǵaıtqan aq saqalynan kóz almaı tur edi. Qazaqshylap kúńgir-kúńgir etti Ivan.. Qazaqsha jaqsy biledi. Alǵashqyda sózi anyq estilmeıtin. Tissiz aýyz odan ári quldyratty sózin. Ardaq túk te túsinbedi. Qaıtalap suraýǵa kárli qart birdeme dep tastar ma, dep qaımyqty.

— Bul lokomobıl Keregekózdiki, — degeni edi Ivannyń Keregekóz Buqpa poselkesindegi ot dıirmen ustaǵan orys kýlagi. Keregekózdi Ivan ózi jaqsy bilgen soń, jurttyń bári biledi dep túsinik bergen joq. Odan arǵy sózine, aýzy qompańdaı bastaǵanda, qulaq tosa qoıǵan Ardaq anyq túsindi:

— On bes jyl joldas boldym, — dedi lokomobıldi nusqap qoıyp. Sodan keıin júrińkirep ketti de ekinshi lokomobılge keldi. — Bul Rezanovtiki, — dep, shylymynyń qaldyǵyn tabanymen nyǵarlaı óshirip tur. Rezanovtyń kim ekenin de aıtqan joq. Rezanov, bir zamanda Qaraǵandy, Spassk, Nildi zavodtarynyń qojasy bolǵan, orys kapıtalıs Bertin kele zavodtaryn jóndep júrgize almaı aǵylshyndarǵa satqan. Onyń balasy jıyrmanshy jyldarǵa deıin, Butaqara poselkesinde dıirmen ustap turdy. Sondyqtan Ivannyń oıynsha, Rezanovty da jurttyń bári biledi. Ol tek lokomobılderdiń tarıhymen tanystyrmaq.

— Bul maǵan otyz jyldan beri tanys. Keminde otyz ret túzetip bergen shyǵarmyn, — deıdi shylymyn tastaǵan soń qolyn qýsyryp, lokomobılge qarap turyp.

Úshinshi lokomobıldiń dóńgelegine deıin shoqpyt, qur silimtiri ǵana qalypty. Ivan buǵan kelgende yrjıa kúldi:

— Bul kempir menimen qurdas. Túý, arsyz, ólseńshi endi, — dep jerge bir túkirdi sonsoń. Lokomobıldiń jasyn shamalaý úshin Ardaq Ivanǵa qarady. Shashy, saqaly appaq, aýzynda tis neken-saıaq, bet terisi búrme-búrme, orta boıly yzbarly shal, kórip al degendeı az kidirdi de, úndemesten tartyp turdy.

Ardaq ań-tań, Eski jumysshy osylaı bolar ma? — degen oımen, eski jumysshynyń biri — Anton Lavchenkoge keldi. Antonnyń minezi, tulǵasy Ivanǵa qarsy jaralǵan tárizdi. Qarshyǵadaı ǵana shap eter, kúıgelek adam. Brıgadasynda tórt-bes jumysshy bar. Birdeme joǵaltqandaı eski temirlerdiń arasyn tintip júr eken. Qoldarynda symǵa tizgen pınt, bolt... Ardaq:

— Ne izdep júrsiz, ata? — degende, jaýapty tilinen buryn Antonnyń qozǵalysy berdi. Kózin tas jumyp, basyn shaıqap-shaıqap qalyp, qosqoldap qysyp turyp, — joq izdeýmen ýaqyt ótedi, balam! — dedi. Sol joǵyn izdeı berdi. İİİaldyń minezine jymıa kúlip Ardaq ta qarap tur jan-jaǵyna...

Kozlov, Lapshın, Sháıken, Joltaılar bir tesikke úımeleı tónip, abyr-sabyr bolyp jatyr. Ol tesik «Gerbert» shahtasy. Aǵylshyn tusyndaǵy eń kúshti, tik shahta bolatyn. Oktábr revolúsıasynan keıin aǵylshyndar ketip toqtap qalǵan. Astyn sý basqan. Sýsyz Qaraǵandyǵa qazir sonyń sýy kerek. Janabil toqyǵan temir arqan synǵa túskeli tur. Piraq tereńdigi toqsan metr, sý basqan eski shahtaǵa túsýge eshkimniń batyly barmaı tur.

— Ózim túsemin, ózim! — degen Lapshınniń daýysy estiledi. Eki qyz júgire basyp sonda jetti.

Lapshın mańdaı terin jeńimen súrte salyp, aǵash kletkege minip aldy da:

— Kim eredi maǵan? — dedi.

— Men erem, — dep Janabil qosa mindi. Temir arqanǵa baılaýly aǵash kletka túpsiz shyńyraýǵa tónip teńsele tústi. Tilsiz shyńyraý jutqaly turǵandaı, arqan úzilip bara jatqandaı sezildi Maıpaǵa.

— Túspe, Janabil, — dep qalǵanda, Janabil qarq-qarq kúldi.

— Meniń júregim qyzdyń júregi me sonsha!

Lapshın komanda bere bastady. Joltaı, Sháıkender levetkanyń tutqasyn myqtap ustap, qulaqtaryn tigýde.

— Jiber! Toqtat! Jiber! Toqtat! — dep tereńge batyp bara jatqan Lapshınnyń daýsy ári-beriden soń tipti alystap ketti, azar estiledi. Bir kezde múlde úni óshti. Kozlov qobaljıyn dedi.

— Nege úndemeıdi? Gaz bolý kerek. Lapshın biraq saqtana biletin...

Ardaq qaterli úńgir ekenin jańa ǵana sezdi. Júregi dúrs-dúrs soǵyp barady.

— Ata-aý, ondaı bolǵanda nege túsirdińiz?!

— Kóp tilegi kóndiredi, balam. Jumysshy adam qaterden qoryqpaıdy.

Álden ýaqytta «tart!» degen daýys talyp estildi. Qyrdaǵylardyń betine qan oınap, qýanysh endi. Lapshın men Janabil aman-esen qaıta shyqty. Bári japyrlap ekeýiniń aýzyna qarady.

— Sý tereń eken. Myna shyrysh boılamady, — dedi Lapshın. Ala túsken shyryshtary tipti uzyn. — Biraq kameron qoıýǵa qorqynyshty. Stvoldy shegendegen aǵashtardyń borsyǵany, shirigeni bar.

Bul habardy estigen soń jumysshylar biraz daǵdaryp qaldy. Sýdy tartý úshin, sýǵa jetkizbeı, shyńyraý túbine tıanaq (ıden) jasaý kerek te, sol tıanaqtyń ústine kameron ornatý kerek. Kameronnyń qasynda jumysshy-mashınıst otyrady. Stvoldy shegendegen aǵashtar osal bolsa, mashına da, mashınıst te tıanaǵymen qosa sýǵa batady. Sony oılap árkim ártúrli usynys aıtyp jatyr. Pikir bir jerge quıylǵan joq. Úmitten qaýip basymyraq. Osynyń ústine bas ınjener Orlov keldi.

Anada, Meıram men Sherbakov áńgimelesip otyrǵanda kelgen osy Orlov. Eshki bas, kózinde sabaqsyz kózildirik, tujyra qyryqqan shoqsha saqaly bar. Aryq, uzyn, eńkishteý denesi áli shıraq. Eshkimge qaramaıdy. Tek tómen qarap, eki qoly qaltasynda Kozlovty únsiz, túsin jylytpaı tyńdap tur. Kozlov jaǵdaıdy ábden aıtyp bolǵanda, jónele berip bir-aq aýyz sóz aıtty:

— Men ruqsat etpeımin.

Ol ketken soń bul sózdi jumysshylar árqıly jorydy.

— Yzaly ǵoı mynaý! — dedi Janabil. Jazaly adam ekenin bilip qapty. Basqalary biri qostap, biri qorǵap jatyr:

— Qoryqqany shyǵar. Jazym bolsa, sonan kórmegende kimnen kóredi.

— Kim biledi! Qaýipti syltaý qylyp, sýdan qańtaryp júrmesin, jurtty?

— Sherbakovtyń ózine aıtam, — dep Kozlov ornynan turdy. Baǵanadan beri oıyn qorytyp, bir baılamǵa kelgen eken. — Kamerondy ornatýǵa ábden bolady. Eki basyn qabyrǵadaǵy aǵashtan ári jiberip, jerge engize qashap, temir arqalyq salamyz. Sonyń ústine taqtaı jaıyp, kamerondy ornatamyz. Qaýipsiz bolý úshin kamerondy taǵy temir arqanmen tartyp, qyr ústinen bekitip tastaımyz. Qaıda barady?! Osylaı, joldastar, tek osylaı.

Kozlovtyń pikiri bárine unady. Daýyldasyp taraı bastady jumysshylar. Ardaq pen Maıpa da qaıtty. Biraq, Meıramdy kóre almaı qaıtty.

— Meıram qaıda!? — dep Ardaqtan suraıdy Maıpa.

— Men qaıdan bileıin? — dep kúmiljıdi Ardaq. Ózimen ózi bolyp keledi. Búgin kórgen zavod ómiri jańa oı saldy. Alýan adam, alýan minez, alýan jumys. Turys joq, tutas qozǵala týra bettep bara jatqan sıaqty jurt. «Sonyń ishinde sen ne bitirip júrsiń?» degen suraq Ardaqtyń aldynda turdy da qoıdy. Úıine kelip búktúse jatqanda da osy suraq ketpeı tur aldynan..»

XI

Jasy qyryqtyń jýan ishinde, qoltoqpaqtaı ǵana denesi bar, sarsha júzinde qorasan daǵy, qalyńdaý aýzynda sırekteý saqalynyń tuqyly bar Qanabek kúle sóılep, «qaraǵymdap» qoıady Meıramdy. Sózinde mysal, mátel kóp. Shynyn jaıyp salǵan aq jarqyn adam. — Sovettiń erkesi sıaqty. Bárin syrttan bılep-tóstep otyr. Ázir «bolmaıdy» degen bir sózin esitken joq Meıram.

— Jastyq shirkin jalyn ǵoı! — dedi bir kezde, — ózimdeı shubar kempirim bar. Men qysqa, ol uzyn. Ashýlansa kóseý ala júgiredi anturǵan. Sonyń jolynda da ot pen sýdan taıynbadyq.

Meıram kúlip jiberdi. Qanabek ózi qosa kúlip, sóziniń artyn túzep áketti. — Qaljyńdasam da mysal úshin aıtam. Jalyn súıýden shyǵady. Sen Qaraǵandyny súıesiń de kúıesiń. Túnde búroda kinálap ta aldyń bizdi. Bári durys. Tek, shyraǵym, umytpa: Qaraǵandy aýdan túgil Qazaqstannyń qoınyna syımaıdy. Ol búkil Sovet Otanynyń úshinshi kochegarkasy. Ol, júz jyl artta qalǵan qazaq kóshin kók maısaly kóńil armanyna jetkizedi. Ońaı ma, bul?

— Men sizden tek aýdannyń óz kómegin suradym.

— Aýdan kómegi aıtyldy ǵoı túnde.

— Sonyń oryndalýy qashan?

— Qarashy taqaqtatýyń — dep qarq-qarq kúldi Qanabek, — Senderge aldymen keregi úkimet bolsa, erteń orynbasarym Káribaıdy jiberem. Poselkelik sovet qurady. Odan keıin profsoıýz bolsa — aýdandyq profsoıýz bastyǵy Jumanıaz barady. Tómennen joǵarylaǵan Ekibas jumysshysy. Múmkin, ekeýi de qalyp qoıar sonda. Endi rızamysyń.

— Bermek bolǵan jumysshylaryńyz qaıda? Berip bolǵan joqsyzdar áli.

— «Kóseni úıge kirgizbe, dúmin jerge tıgizbe» degen osy, — dep, Qanabek taǵy da bir kúlip aldy. — Jaraıdy. Bir jumanyń ishinde bes júz jumysshy jibereıik. Biraq, kolhozdan shartpen barady. Shartty buljytpaı oryndańdar. Ústerińnen shaǵym tússe ókpelesemiz.

— Solardyń kóbi saýatsyz ǵoı. Muǵalim joq bizde, — dedi Meıram.

Qanabek oılanyp qaldy. Jańa zavod jasaýdan mádenıet revolúsıasyn jasaý qıynyraq edi. «Tehnıka bárin sheshedi» degen uran, sol tehnıkany meńgerýge shaqyrǵan bilim urany da bolatyn. Qazaq aýlynyń deni saýatsyz. Osy jaıdy kóp oılap, sarajol izdegen Meıram, Qanabektiń qysylǵanyn sezip, bir usynys aıtyp jiberdi:

— Týra orys árpimen oqytsa qaıtedi? Sonda muǵalimge de taryqpaımyz.

— Asyǵys qaraǵym, asyǵys munyń. Ol úshin búkil qazaq baspasózi orysshaǵa kóshý kerek. Ony úkimet sheshedi.

— Endeshe muǵalim berińiz!

— E, aýyldaǵy az muǵalimge qol saldyń ba, bala, — dep yńyranyp qoıdy Qanabek. — Bere almaımyz. Ólkelik Partıa Komıtetiniń Qaraǵandyǵa bes júz saıası aǵartý qyzmetshileri jiberilsin degen qaýlysy bar. Sony kút. Oǵan deıin sol kóptiń ishinen saýattylaryn paıdalan. Qaraǵandy tek kómir óndirisi emes, mádenıet te óndirisi. Aýyl mádenıetti senderden alady. Jasańdar.

Meıram suraryn surasa da, kishkene aýdan úlken Qaraǵandynyń mádenıet sýsynyn qandyra almaıtynyn jaqsy biledi. Qasaryspady. Qanabektiń ýádelerin bloknotyna jazyp alyp qaıtýǵa ornynan turdy.

— Raqmet, kóp járdem ettińizder. Tek ýáde ornynan shyqsyn.

— Qaırama bala, qaırama! Sensiz de qaırap jatyr partıa. İske sát. Sherbakovke sálem aıt. Onyń keńesin kóbirek tyńdaǵaısyń.

Meıram dalaǵa nur jaınaı shyqty. Qanabek aýdandyq atqarý komıtetiniń predsedateli. Onymen tek keıbir máselelerdi ǵana sheshti. Túnde Rýmánsev basqarǵan búroda másele budan áldeqaıda qomaqty qoıylǵan. Qaýlap ósip bara jatqan Qaraǵandy jumysshylarynyń azyq-túligi jaıynda sóz boldy. Úkimettiń úlken jospary boıynsha birneshe sovhozdar, podhozdar bolmaq. Olarǵa jer kerek. Dolınkeden bastap, Jańarqa aýdanyndaǵy sonaý «Aqtaý», «Ortaýǵa» deıin, myna jaǵy «Aqbastaý», «Qosaǵashqa» deıin Altaı-qarpyq rýlary meken etken ulan-baıtaq dúnıege Qaraǵandynyń egin, mal sharýashylyǵy jaıylady. Solardyń ishinde at tóbelindeı bolyp qalatyn Telman aýdany bar kómegin Qaraǵandyǵa beredi. Aýdan ortalyǵy bıyldyń, ózinde bul aradan kóship, Nura jaǵasyndaǵy «Qan súıegine» (Tokarevka selosyna) baryp ornamaq. «Dolınke», «Kampan», «Samarhan» sıaqty birneshe kolhozdar da úlken sovhozdarǵa oryn bosatpaq.

Suraǵan kómegin alyp, mán-jaıǵa qanyp shyqqan Meıram, Qaraǵandy «birinshi besjyldyqta-aq» ótken ondaǵan jyldardy attap ótedi dep qýandy. Óz eli, óz jeri kórkeıgenin kórýdiń ózgeshe bir qasıeti — onyń ótkeni kóz aldynda turady ǵoı. Meıram elden jastaı ketse de bos ketpepti. Osy aýdan ortalyǵy da oǵan jyly ushyrap, kóp nárseni oıyna saldy. Keshe kesh kelgen. Búgin jańa bosandy. Endi atyna minip ádeıi aýdan ortalyǵyn aralaı qaıtty...

Mine «Kókózekten» ótip keledi. Erte kúnde, bul ózektiń batys jaq betinde dúken ustaǵan kópester, saýdagerler, qasapshylar turatyn. Alty bolys eldiń bazary edi. 1916 jyly on tórt bolys el ıirilip, adam saýdasy, ar saýdasy qyzǵan kezde, sol bazardyń kindigi bolǵan kók úı áli tur. Biraq, qur silimtiri qalypty. Jýan, qara shubar ıesi de, kózi shatynaǵan eńgezerdeı kresánskıı nachalnık te áldeqashan joıylǵan. Qazir tek mańdaıshasynda «Aýdandyq eski-qusqy jınaý orny» degen jazýy bar. Meıram sol jazýdy oqyǵanda jymıyp qana kúldi.

Ózektiń shyǵys jaǵy zavod jeri. Qyzyl kirpishten, tastan salǵan jataǵan úılerde prıstav, ýrádnık, kontorshık, dáriger, muǵalimder, biren-saran maman jumysshylar turatyn. Meıramnyń kózi bárin sholyp ótti. Qaı úıdiń qalaı ózgergenin de kórip keledi. «Besjyldyq orys-qazaq mektebi» ózgeshe jyly ushyrady kózge. Atynyń basyn tartyp tura qaldy. Ótken kúnniń bir sýreti elestep tur... Onda on-on bir jasar bala edi. Kúzgi qara sýyq ýaqyt. Ákesi marqum artyna mińgestirip kelip, osy úıge tastap ketken. Sondaǵy jumaq tárizdi úı qazir jaı bir úı... Adamnyń oıy, boıy jas kezinde, sál nárseniń zor kórinýi bolady. Oıy, boıy ósken kezde zor nárseniń de sál kórinýi bolady. Meıram muny jańa ǵana bildi. Oıy basqaǵa ketti. Sonaý eski moladaı jer bop qalǵan jumysshy jerkepeleriniń ishinen úsh strajnık bir qazaq jumysshysyn aıdap keledi. Jumysshynyń basy, kózi qan. Týra sermegen qylysh taıa tıip, jaq etin sydyrǵan da, qulaǵyn julyp áketken. Úsh strajnıktiń biri — alasa boıly, ústinde túıe jún shekpen, qylyshy jer soǵady, jas jigit. Sol jigit endi basqasha elestep ketti... Jasy qyryq shamasynda, qıaq murty qap-qara, oınaqy kóz, jylpos adam Almatynyń kóshesinde solqyldaq faetonda kók arǵymaqpen zyrlatyp júr. «Spasskiniń eski jumyskeri» desedi. Apyr-aý, anyq sol ma?.. Álde balalyq aldanyshtardyń biri me? — degen oıy jeńise almaı Meıram zavod qaqpasyna jetti.

«Mys qorytatyn Spassk zavody» degen úlken jazý joq. Zavodty qorshaǵan tikenek sym qorshaýlar da joq. Jadaǵaı, óli dúnıe. Jaılaýǵa keshken eldiń bos qoralary sıaqty. Ańǵal-sańǵal zavod korobkalary qalypty. Qart kúzetshi qarsy aldy Meıramdy.

— Balam, ne izdep júrsiń?

— Jaı, kórgeli júrmin.

— Kóretin ne qaldy munda? Qalǵan kór-jerdi Qaraǵandy jıyp aldy.

Meıram buny buryn estigen. Balalyq shaǵyn izdep kelip tur. Solynda, qyryq kılometr jerdegi Qaraǵandy kómirin, ońynda, júz on kılometr jerdegi Nildi kók tasyn ákep, mys qorytatyn Spassk zavody osy. Bul zavodtyń ishinde jatyp, tabelshık Júsipten bir jyl oqydy Meıram. Sodan keıin «Orys-qazaq mektebinde» de bir jyl oqydy. Odan ári Oktábr revolúsıasy kıip ketip, aǵylshyndar taıǵanda, zavod jabylyp qalǵan. 1918 jylǵy qalyń súzekte Meıramnyń ata-anasy birden qaıtys boldy. El ishindegi kirme, eti tiri, kedeı jigit edi ákesi. Jalǵyz balasyn kóńildes tabelshıkke jasynan berip, juma saıyn osy qaqpanyń aldyna kelip turatyn. Qoınyndaǵy túıinshegin berip, balasyn betinen súıip, «qaraǵym, jaqsy oqy, oqý jetkizer muratqa, oqymaǵan biz joqshylyqty, qorlyqty arqalap ótip baramyz» deıtin. Meıram jetim qalǵan soń bir jyldaı ǵana baıdyń qozysyn, buzaýyn baqty. Odan ári sovet tárbıesinde boldy. Internattan bastap, ınstıtýtty bitirip shyqty. Qazir onyń kóz aldynan bala kúngi eleýsizdiń, kómeskiniń bári saıraı bastady. Kúzetshi shalǵa bógelgen joq. Ózimen-ózi bolyp keledi. Mine esiginen kúnde qarap, ishine kirýge batpaıtyn ysqyrǵan ot úı, — mys pesh qurtsha burqyldap qaınap jatyr. Aldyna kıiz omyraýsha, tabanyna aǵash taǵan baılaǵan qazaq jumysshy temir sapty, qulash ojaýmen kósip alyp, kótergen saıyn ter monshaqtap quıylady. Bir quıǵanda qyrly shoıyn qalyp azar tolady. Sol jumysshy osylaı on saǵat qımyldaǵanda boıynda ne qalady? Búkil zavodtyń bar shyǵynyn salǵanda, sol mys kirpishtiń bireýi bir jarym tıynnan aınalsa, álgi jumysshy ne alady?..

Meıramnyń aldynan ótken elester, osyndaı suraqtar da berip ketip jatty. Endi bir úlken oqıǵa etip barady... Jańaǵy jan teri shyqqan jumysshyǵa ataqty Hol keldi.

Uzyn boıly, syıda qara. Ózgeler sóz, qol jumsaǵanda bul tek aıaq jumsaıdy. Aıaǵy qamshydan ońtaıly. Kele-aq mys quıyp júrgen jumysshyny teýip qalyp, etpetinen túsirdi. Tebe-tebe esikten de shyǵardy. Álden ýaqytta shabash mezgilsiz bozdady. Aıaqtaryndaǵy aǵash taǵany tarsyldap jumysshylar júgirdi, jan-jaqtan. Zavod ishi dýǵa toldy. Holdyń eki qolyn artyna qaıyryp, bireýler ustap ákele jatyr, bireýler temir táshke daıyndap tur. Sol táshkege Holdy saldy da, bıik shlak jartastyń basynan, shlak tókkendeı júgirtip aparyp tóge saldy. Domalap barady Hol...

Meıram bul oqıǵany esepteı kele, 1914 jyl dep shamalady. Sonda toǵyz jasar bala. Dál osy mys qorytatyn peshtiń aldynda, buırattyń ústinde, qabyrǵasyn eki jerden tiregen bir bólmeli jaı kirpish úıde — tabelshık Júsiptiń páterinde turatyn. Ol páter áldeqashan jer bolyp ketken. Meıram sonda da ornyna kelip, at ústinen biraz qarap turdy da, tebinip shoqyta jóneldi...

At ekpini baǵanadan beri basqan qapyryq, ystyqty, shytyrman oıdy serpip tastap, jadyrap ketti kóńil. Aýyzdyǵymen alysqan jaraý tobylǵy torynyń dizginin bosatyp-bosatyp ta aldy, Meıram. Zyrlatyp «Quljumyr-Sorań» taýynyń buırat, shoqylaryna kóterilgen saıyn lepirgen kóńil tereń saıyna túskende, qamalyp ta kele jatyr edi. Keń jazyqqa shyqty. Kóldeneńi onsha ebedeısiz bolmaǵanmen, shyǵystan batysqa sozylǵan uzyn jazyq ushyqsyz sıaqty. Ádette qalaıda bir daldadan shyǵyp, daldaǵa batatyn kún, bul jazyqta tasa tappaı, jerden shyǵyp jerge batady. «Kóktal-jaryqtyń» qalyń shabynynan bastalyp, alpys-jetpis kılometrdegi sonaý Dolınkeden ári ótken bul jazyqtyń soltústigi — ırek-ırek baıtaq jon. Kileń egin, kómir. Ońtústigi — tizbek-tizbek, jataǵan kógildir taýlar mal fermalarynyń qonysy bolmaq. Túndegi búroda sóz bolǵan osy úlken alap Qaraǵandy jumysshylaryna azyq beretin jerdiń bir bólshegi ǵana. Ormany, ózeni bolmaǵanmen, qaraǵany toǵaıdaı, shıi qamystaı, kódesi qoıan jasyrady. Shabyny mol, taýy, jony, jazyǵy túgel kelgen quıqaly jer — eki rý Sarmantaı, Murattyń mekeni bolatyn. Qaraǵandy aldymen sol rýlardy tartty ózine. Qazir bul jerdiń birsypyrasy bosap qaldy. Tolyqsyp, jaıqalyp tur. Bórtpe-bórtpe betegeleri boıjetip, jer betin shoq-shoq úki qaptaǵandaı, tobylǵy, qaraǵandary tikenektep, kishkene kók japyraqtary shytyrdaı, sasyrlary bas jaryp, jasyl jibek shashaqtaı kórinedi. Alýan tústi qyzǵaldaqtar jer betin kórkeıte tússe, tus-tustan saǵym oınap qulpyrta túsedi...

Hosh ıisti, kilem tústi, keń dalada jaqsy atpen jortyp kele jatqan Meıram kóńili shalqyp ánge basty. Keń dalańy ár jerinen kesip ótken qasqa joldardyń ústindegi qalyń júrginshini ázir baıqaǵan joq. Ánniń áýenimen keledi:

Kún qushqan aıdyn kólde jalǵyz aqqý,
Qańqyldap qanatymen sabalap sý,
Taranyp, qaranady jan-jaǵyna
Sulýdy tasalama kók torǵyn bý, —

degen Ardaq elesteıdi kózine. Bir kórgende-aq umytylmaıtyn eles qaldyrǵan Ardaqty Meıram oılaýdan eringen emes. Syrtyn sonda-aq unatqan, endi ishin bilgenshe asyq. Bárin syrtyna jıǵan, ishi bos eser sulýdan jırenedi Meıram. Sulýlyq aldymen ishte, iste. Syrtqy sulýlyq aldaýysh. Ol, basqa túgil sulýdyń ózin de aldaıdy dese de, Ardaqty buǵan tipti qımaıdy. Aınalyp kelip ákesine toqtala beredi. «Taby kim?» degen úlken suraq tur aldynda...

Alystaǵy jataǵan kók taýlardan shyǵatyn taram-taram kóp jol jazyqqa qulaǵanda bıik qaraǵaı, qoryq, shılerge sińip kórinbeı ketedi. «Soqyrdan» etken soń Qaraǵandy qaıqanyna shyǵa birsypyrasy toǵysady da, keń, kúreń jol bop qasqıyp jatady. Osy keń joldyń ústi úzdiksiz aǵylǵan kósh. Meıramnyń keshti kórip kóńili bólindi. Jamyraǵan, bytyrańqy kósh emes, uzyn tizbek — qalyń kerýen. Aldy belden asty, arty jazyqtaǵy qaraǵan, qoryq, shılerdiń arasynan shyǵyp jatyr, shyǵyp jatyr, taýsylar emes. Kólikteriniń en-tańbasy, adamdarynyń kıimi alýan-alýan. Qazaq eliniń ár jerinen, ár rýynan, alys-jýyqtan quralǵan uly kósh — ózara jiktese, kúreń jolmen órmelep barady órge...

— Iá, uly ózgeris! — dedi Meıram. Bári Qaraǵandyǵa bara jatqanyn bilse de, kóshti boılaı júrip, ár tustan bir surastyra otyrdy.

— Qaıda barasyzdar?

— Qaraǵandyǵa.

— Qaıdan kelesizder?

— Kolhozdan.

— Shart boıynsha ma?

— Shartpen kelemiz.

Uzyn kóshtiń bergen jaýaby osy. Birneshe belderden asqan soń, joldan aýlaǵyraq, jambastaǵy Tasqudyqta qonyp jatqan taǵy bir shaǵyn kósh kórindi. Maldy kósh. Betkeıde bytyraı, aralas jaıylyp túıe, jylqy, buzaýly sıyr, qoı-eshkiler júr. Mal qaramy ájeptáýir. Meıram endi osylarǵa buryldy.

Kóligin shetkerirek doǵarǵan ıtarqanyń aýzy beri qarap tur. İshinde búktúse demalyp, erli-baıly eki adam jatyr. At aıaǵynyń dúbirimen ekeýi de basyn kóterdi. Meıram atynan túsip, sálem bere keldi. Egde tartqan adamdar eken, óńderinen sharshaǵandyq baıqalady. Sózderi de jol boıyndaǵy kerýenderden bólek shyǵady. Amandyqtan keıin:

— Qaıda bettep barasyzdar, otaǵasy? — dedi Meıram. Otaǵasy qyzarǵan kózin ýqalaı otyryp qaıyrdy jaýapty:

— Qaraǵandyǵa.

— Qaıdan kelesińder?

— Qarqaraly oıazynan.

— «Oıaz» joq qoı qazir.

— Burynǵy ádetpen aýzyma túsip jatyr. Qarakesek — Qarson bolamyz.

— Tipti, alystan kelesizder-aý?

— Alystan kelemiz. Burynnan jortympaz el edik. Jurttyń bári kolhozǵa engen soń, kózge túrtki bolmalyq dep jortyp kettik. Osynaý etek-jeńi keń zavodqa panalaǵaly kelemiz. Jasasqan shartymyz joq. Bizge qyr ústinen jeńil-jelpi jumys berse, birdi-ekili malymyzdy baǵyp otyra beremiz ǵoı.

Keń dalaǵa syımaı, tar zavodqa kelip, mal ósiretin otaǵasyǵa Meıram buryla qarap, bir kúlip qoıdy. Otaǵasy sezgen joq. Sırek saqalyn taramdaı, qapersiz sóılep otyr. Osy qapersizdiginen meılinshe keńdik, meılinshe tarlyq baıqalady. Meıram ekeýin de kórip, qaıran qaldy. «Bul tulǵa nege de bolsa shydaıdy. Aıyl-shettikti olja kóretin qazaq kezi kelgende, at pen túıeni shyǵyn da kórmeıdi» dedi ishinen. Rıza bolyp atyn surap edi.

— Atym — Jaılaýbaı, — dedi de qarsy suraq qoıdy. — Óz atyń kim, shyraǵym?

— Meıram. Ákem aty — Omar.

Otaǵasy da, áıeli de eleń etip, ejikteı tústi.

— Rýyń kim?

— Rý jaıyn az bilem. Osy eldiń ishine ákem ertede kelip turyp qalǵan eken. Áke-shesheden jastaı aırylyp, oqý izdep kettim.

— Shesheń atyn bilemisiń, shyraǵym? — dep qartań áıel qasyna keldi.

— Bilem, Málıke.

Áıel bas saldy Meıramdy. Daýystap jylap jatyr. Júrginshiler jınalyp qaldy...

— Málıkeden qalǵan jalǵyzym!.. Qazir alsań da rızamyn, jasaǵan!..

Meıram ań-tań. Ata-anasynyń mundaı týysyn estigen de, kórgen de emes. Jınalǵandar da túsine almaı tur. Áıel jýyqta aırylmaǵan soń, bireý baryp aıyryp jiberdi. Jaılaýbaı mán-jaıdy aıta bastady...

Bul áıel Málıkeniń Sheker degen jalǵyz apasy eken. Meıram týǵannan keıin bir-aq ret kelip ketken. Alysta jatsa da sińlisiniń, kúıeýiniń qaıtys bolǵanyn, odan qalǵan jalǵyz balanyń habarsyz ketkenin, qulaq túrip estip jatypty. Orta aýqatty adamdar kórinedi. Kolhozǵa enýge tartpaqtap, jekeshelerge qosylyp kele jatqan jaıy bar.

Oılamaǵan jerden týys taýyp, Meıram da qýanyp qaldy. Áıeldiń birsypyra beınesi sheshesine keledi. Ásirese qadala qaraǵan qoı kózi tym otty, sheshesin esine túsirip tur.

— Joǵaltqanym tabyldy, óshkenim jandy, naıqalma, shal. Bol!.. — dep shelekti ala jónelgende Meıram toqtatty. Qansha báıek bolsa da, soımaqshy bolǵan malyna qaramady. Qymyz iship otyryp, — Qaraǵandyǵa barǵan soń jermiz, — dedi de qonatyn qonystaryn nusqady. Nusqaǵan jeri — Ardaq otyrǵan kóp aýyl.

— «Kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi» degen osy, — dedi Jaılaýbaı. — Endi bizdi óziń basqara ber, shyraǵym. Sýǵa, otqa aıdasań da tartyný joq. Shúkir, betim durys eken!

— Biz de bóteniń emespiz, shyraǵym.

— Bárimiz de jarmasarmyz, — dep kóńil bildirip turǵandarǵa:

— Árqaısyńyz tıisti ornyńyzdy alasyz, — dedi de Meıram atyna mindi...

Júgirtip bıik belge shyǵa kelgende, buzylǵan bekettiń dál ústinen shyqty. Oıda otyrǵan kóp aýyl burynǵysynan da kóbeıip kórindi. «Maıqudyq», «Qyzylqudyqqa» qaraı sozyla, jıilene túsken. Sol aýyldardyń ishinen qońyr úıdi tinte qarap keledi Meıram. Mine tapty. Ardaq esik aldynda, qorapty arbaǵa súıenip tur. Oǵan qarsy, arbanyń ekinshi jaqtaýyna súıenip, oryssha ádemi kıingen, buırabas jigit tur. Kóp aýyldyń ishimen kelip qalǵan Meıramdy ekeýi de baıqamady.

— Esensizder me! — degende ǵana, sózderin bólip eleń etti. Ardaq ántek kúlimsirep, betine qan júgirip, qobaljyǵandaı boldy. Buırabas jigit tym nyǵyz. Uzamaı ersili-qarsyly júre bastap, «da» dep qoıady. Jasy áli otyzǵa jetpese de beti eteıip, murny isinip, buǵaǵy tompıa qalǵan. Qarny da shoshaıyp keledi. Álden-aq bolǵan, tolǵan adamnyń minezi, keskini bar. Qyr kórsetkeni me, qyzǵa maqtanǵany ma kim bilsin, teńsele júrip, taltań basady aıaǵyn.

— Sizden jaqsy saýda qyzmetkeri shyǵar edi, — dep suqtana qaraýy, óziniń saýda qyzmetkeri ekenin ǵana emes, qyzǵa saýdalasyp turǵanyn da ańǵartady. Meıramdy tipti elegen joq. Meıram «tyrsıǵan nemeni tesip keteıin be» dep bir oqtalsa da, tutanǵan qyzǵanyshyń ór minezin ázir erkine jibermeı tur edi. Ardaq sony sezgendeı ekeýin jarastyra sóıledi:

— Tanys pa desem, tosyrqap tursyzdar ǵoı. Men tanystyraıyn. Myna kisi aýdanda isteıtin kórinedi, keshe keldi, kooperasıa bastyǵy. Dúken ashqaly júri jańylmasam aty — Mahmet. Myna kisi, osynda isteıdi, jańylmasam aty — Meıram.

— Raqmet! — dedi Meıram. — «Jańylmasam» dep udaıymen eki aıttyńyz, úshinshide jańylmas dep senem.

— «Er kezegi úshke deıin» degenińiz be? Er ekenimdi qaıdan bildińiz?

— Er bolmaǵanda jańyla beresiz be?

— Jańyla júrip úırenemiz de. Onyń ne aıyby bar?

— Sóz saptaýy, osy jigit aıyptaıdy bilem, — dep sylq-sylq kúldi Mahmet. Áli de ózin joǵary ustaǵan, kelemej kúlki. Meıram Ardaqqa qaıyrǵan jaýabynda bul kúlkini eleýsiz tastamady:

— Aıypty bola qalǵanda da qorǵaýshyńyz qasyńyzda eken. Kózge qorash kórinbeıdi, — degende Mahmet shamdana bastady:

— Jigitim, kelgennen tıise keldiń, osy aýyldyń betke shyǵary-aq bolarsyń. Baıqap sóıle. Kezi kelse qorǵaýshy bolýdan jasqanbaımyn.

Meıram da kelemejdegendeı bir myrs etti. Ardaq yńǵaısyzdanyp qaldy. Jumystan kele jatqan ákesin kórip, úıine bettedi de, eki jigitke birden qaıyrdy jaýapty:

— Ázir qorǵaýshyǵa kúnim túsken joq, beker talasasyzdar.

Ardaq ketken soń bógelmeı Meıram da ketti. İshine túsken qyzǵanysh shoǵyn ala ketti.

Hİİ

Úıiniń qasynda kimder turǵanyn kórip kele jatqan Álibek olardyń ne sóılep, ne oılap turǵanyn da topshylap kele jatyr edi. Úıine jetkenshe kópten bergi eki jar oıyn asyǵa túıdi. Balasyna búgin betin bildirmek. Torýshylar kóbeıip barady. Áldekimniń arbaýyna túsip qalsa, aıyryp alý qıyn. Ásirese, Meıramnan qaýiptenedi. «Bilimdi, alǵyr jigit» dese de, «balamnyń teńi, maǵan teń emes. Aıtqanyńa júretin, paıdańa jaraıtyn Mahmet artyq odan» degen qortyndyǵa keldi.

Adamdy bir kórgende-aq baıqap qalatyn zymıan Álibek, Meıramdy eki kórgende kóp nárseni baıqasa, kesheden beri úıinde jatqan Mahmettiń bar qaltasyn aqtarǵan. — Partbıleti bolsa da osy qolǵa qonyp tur. Mol qazynany, bedeldi bıletti jastana jataıyn... — dep bekine endi úıine.

Ardaq kúndegi ádetinshe, ádepti, jyly júzben qarsy aldy ákesin. Jýynatyn sýyn, taza kıimderin daıyndap qoıǵan. Jumys kıimderin sheshindirip alyp ketti de, ákesin ońasha qaldyrdy. Jumabaı, Maıpa, Qant — jaqyn týystary qatty naýqas bolyp, keshe keshke úshinshi shahtyǵa ketken. Qaıtqan joq. Álibek ońasha úıde jýynyp jatqanda, jeroshaq basynda shaı qamdap júrgen Ardaqqa qolǵabys etip, shamǵa túsetin kóbelekteı Mahmet te ebelektep júrdi. Ózinshe segiz qyrly jigit bolǵansyp, osy úıdi álden-aq ózimsine qalypty. Tasyp tógilgen shaınekti Ardaqtan buryn ustaı alam dep qoly kúıdi. Qoly ýdaı ashyp tursa da bildirmeı, Ardaq ezý tartsa, qaqala uzaq kúledi. Názik jannyń názik kúlkisi dobaldaı jigitti dopsha oınatqanda, dobaldaı jigittiń jýan kúlkisi názik qyzdy tebirente de almady. Muny áli sezgen joq Mahmet. Qumarlyq kózine deıin qyzartypty. Ardaq bilip tur. Aıaıdy, áıbat jigit, boıynda bári túgel sıaqty. Biraq, nege ekeni belgisiz, súıýge júrek barmaıdy. Áldeneni izdeıdi. Keıde kóz kórmegendi, aqyl kórmegendi soqyr sezim tap baspaı ma. Mahmettiń boıynda ot az. Otty qyz sony izdep turǵanyn ózi de sezbeıdi. Báıik bolyp kishireıgen kinásiz jigittiń saǵyn qalaı syndyrar? Tas jibise jibimes, sýyq júrek qalaı jylynar? Qos buraýǵa túsken jas Ardaq qynjylsa da qyńq etpeı ishinen ǵana qınaldy. Syrtyn kórgen Mahmet — shyńǵa shyqqandaı shattandy. Álibek jýynyp bolǵan kezde ekeýi de úıge endi.

Álibek maldasyn quryp, tómen tuqyryna qarap, tór aldynda otyr. Buryn basyn munsha eńkeıtpeıtin maıly buǵaq sýalǵan. Kóldeneńi shyǵyńqy, jalpaq beti de qalyń, etten aırylyp, urty ortaıa, bet súıekteri shyǵa bastaǵan. Kómirdeı qara shashyna, tyǵyz dóńgelek qara saqalyna alashabyr aq enipti. Tómen qarap tunjyrap, tapjylmastan; otyrsa da, tereńde jatqan jylan kóz anda-sanda jylt etip, jarqabaqtyń astynan bárin baqylap qoıady. Úlken deneli qara kisiniń dál osy otyrysy, tyshqan ańdyǵan úlken qara qustyń otyrysy sıaqty edi. Mahmetke aqıyqtaı kórindi. Sol kezde emge tabylmaıtyn bes juldyzdy konák, korobkaly shokolad, pecheneler ákep qoıdy dastarqanǵa. Bárin óz qolymen ashyp, úsh kesege konák quıdy da:

— Alyńyzdar! — dedi. — Qonaq, kelgen kúni qonaq. Budan bylaı men salmaǵymdy salmaspyn sizderge. Shynymdy aıtaıyn, otaǵasy, sizdi tipti qımaımyn qara jumysqa.

— Raqmet, shyraǵym! — dep Álibek quıylǵan araqty ishti de, qaıta quıǵyzbady. Ardaq ernine ǵana tıgizip, qaıtyp berdi. «İshińiz, nege ishpeısiz!» dep ózeýreı bergen Mahmetti jaı ǵana toıtara saldy.

— Aýyz tıdim ǵoı. Toıa iship, mas bol demeseńiz.

Mahmettiń dymy óshti. Álibek osy sózdiń áýeninen-aq qyzy boıyn tejep otyrǵanyn sezdi. Laq etpeı, shyjymdaı tartyp, shermende jigitti shyntaǵymen shúıirgenine súısinedi. Álde Meıramǵa kóńili aýa ma dep qaýiptenedi. Sol qaýippen Ardaqtan syr tartty:

— Ardaqjan, jer asty qajytatyn sıaqty meni. Járdemdespeseń bolmas.

— Jaraıdy, — dedi Ardaq. — Demalyńyz, men qyzmet isteıin.

— Sen bastyqqansha isteı turarmyn. Qyzmetke turatyn bolsań, saýda jaǵyn úıren. Mahmet shyraǵym, áýeli qudaıǵa, qaldy saǵan tapsyram.

— Qup. Aıttym ǵoı keshe, — dep Mahmet jaırańdap ketti. — Ázirge bes jerden dúken ashamyz, sonyń tańdaǵanyn alsyn. Bastyqqansha qasyna kisi berýge bolady. Qaraǵandy kóp uzamaı qalaǵa aınalady. Ózim osynda aýysýdy osy bastan oılap júrmin. Jer astyn qaıtemiz, otaǵasy. Turmystan taryqtyrmaspyz...

Bul sózderden Ardaqtyń boıy sýyp sala berdi. Ákesi oılandyrmaı tez aıtyp, tez qorytqany nesi? Ony Mahmet ile jónelip, qolma-qol jaıǵastyrǵany nesi? Ekeýleı shyrmap, búlk etkizbeı qoımaq pa? Sol shyrmaýdy bulqynyp shart úzsem be? Álde sytylyp shyǵyp ketsem be? — degen oımen Ardaq dastarqan jınalǵansha til qatpady.

— Balam, tań qysqa, tósek sal! — dep Álibek kóz toqtata bir qarady. Sol qarasta jyltyraǵan ótkir kózi Ardaqty tintip turǵandaı edi. Dúdamaldan basqa, aıqyn eshteme taba almady. Syrǵa ákesinen de berikteý eken Ardaq. Jas botadaı montıǵan júzin buzbastan ornynan turdy.

Álibek tór aldynda jatatyn. Búgin «eti qyzyp» dalaǵa jatqysy kelipti. Esik aldyndaǵy arbany úıdiń kóleńke jaǵyna tartyp, tósekti jáshikti arbanyń ishine salǵyzdy. Mahmet tór aldyna jatty. Sulý qyz, ońasha úı, qarańǵy tún. Kózin qansha jumsa da kóńilinen ketpeı, týlap jatyr júregi... qonaq pen ákesin jatqyzyp, úı ishin jınastyrǵan Ardaqtyń qybyry jýyqta bitpedi. Eń aqyrynda shamdy aldyna qoıyp, kıimsheń otyryp, Gorkııdiń «Ana» romanyn aldy qolyna. Sham sónýin qyz jatýyn asyǵa kútken Mahmet, dóńbekship jatyp, qysqa tańdy kózimen atyrdy. Ardaq áli oqyp otyr...

XIII

Meıram kelgeli kóbinese zavod ómirin zertteýmen, tanysýmen bolsa, keıingi jumada qyzý jıyn, qaýyrt jumystarǵa aralasty. Poselkelik sovet, komsomol, profsoıýz uıymdaryn qurý, tolyp jatqan jınalystar ótkizý, alýan-alýan sóz, pikir talqylaryna túsý — shyn ómirge jańa aralasqan jastyń toıpańyn jazyp, birsypyra ashyp tastady. Meıram qazir «jumystyń qybyn, adamnyń ishin bilýdi» óziniń mektepte eń jaqsy kóretin matematıka sabaǵy esebinde úırenip júr. Otty, oıly kózi salmaqpen qozǵalyp, jalt qaraǵanda ishińdi kórip turǵandaı bolady. Aqsur júzi, óz ishinen eshteme sezdirmeıdi. Qaǵylez, tip-tik, orta boıynda min joq. Jalǵyz-aq bıikteý qabaǵynan jasynda at tepken, tuıaq daǵy bir jańa aıdaı ımek syzyqsha bolyp qalyp qoıypty. Oqta-tekte qasyn kórip, jupyny stolda jalǵyz jazyp otyr. Otyrǵan bólmesi de jupyny. Aq qaǵazǵa marjandaı tizgen usaq jazýy tym ádemi. Oıǵa boılap, tar úıde úlken is jasap otyrǵan keń jigittiń qabileti kórinedi...

Qaljyńdasa, qaǵysa sóılep Sherbakov, poselkelik keńes predsedateli Káribaı, profsoıýz komıtetiniń predsedateli Jumanıaz, mehanık Kozlovtar endi úıge. Bári de partıa uıasynyń búrosyna keldi. Partıa, profsoıýz, sovet, komsomol uıymdary qurylǵannan keıingi búronyń bul mańyzdy májilisi. Qaralatyn másele belgili — óndiris jaıynda. Árqaısysy oılana, tolǵana kelip otyr. Ermek pen Janabilden basqasy talaı búrony kórgen, jańa sekretardiń aıaq alysyn baıqaǵaly da otyr.

Meıram kún tártibin resmı túrde jarıalap, Sherbakovqa sóz berdi de:

— Sózdiń de tótesin taba sóıleıik, — dep bárine bir eskertip qoıdy. Syrty tynysh kóringenmen ishinen qobaljyńqyrap otyr. Buryn basshylyqta bolmaǵan jas súrinbesem, pikir qaǵystaryna qatelespeı durysyn ustasam, deıdi. Bul búroǵa birsypyra daıyndalsa da daıyndyǵynan góri tájirıbeli Sherbakovke kóbirek senedi. Sondyqtan sózdi áýeli soǵan bastatty.

Sergeı Petrovıch ornynan tura saǵatyna qarady. Kúdisteý, apsaǵaı denesin tikeıte, eki qolyn artyna ustap, jaı bastady sózin. Jatqa aıtty. Bul otyrǵandardan denesi ǵana emes, jasy da, tájirıbesi de úlken. Qaraǵandynyń qazirgisin ǵana emes, keleshegin de kórgen baısaldy adam, jumys jaıyn jaıyp salyp, kartadan kórsetkendeı sóıledi. Onyń sózi daǵdyly baıandamadan góri, úlken aýdıtorıadaǵy úlken ustazdyń ǵylymı leksıasyna uqsady. Aıta kelip synap ta, keıip te qoıady. Onysy qamqor ákeniń synaýy, keıýi sıaqty. Qazir, Qaraǵandynyń kelesheginen gópi búgingi jaǵdaıyn basa aıtyp, túıindi birneshe máselege toqtaldy da, bárin ózi sheship berdi.

— ...Bizden buryn Ermek ashqan bir ǵana shahta istep tur. Eski jumysshylar úırengen óndirisin tastap kete almaǵan. Kómirdi qolburanmen shyǵaryp, elge azyq-túlikke aıyrbastap kún kóripti. Endi qaıtsin. Biz kelgeli jańadan tórt shahta qazylyp jatyr. Materıal, aldymen aǵash jetpeıdi. Sý, azyq-túlik jetpeıdi. Aǵylyp kelip jatqan jumysshylarǵa úı joq. Bári temir joldyń kelýin kútedi. Oǵan deıin kópti qańtaryp tura alamyz ba? Árıne, tura almaımyz. Jergilikti múmkinshilikti barynsha paıdalana bilý kerek. Sol maqsatpen, birinshi shahtynyń óte aýyr qolburanyn atburanǵa aınaldyrdyq. Bul, eńbek ónimin bes ese arttyrdy. Taıaýda at kúshin bý kúshi basady. Eńbek ónimi taǵy da arta túsedi. Elektr qýatyn jasaǵansha, osylaı amaldaı turarmyz. Óte qıyn jaǵdaıda isteýge týra keledi, joldastar. Jergilikti múmkindikterdi, boıda bar qýatty jete paıdalanbaı, bárin joǵary jaq jiberedi dep otyrsaq utylamyz. Qıyndyqtardy jeńý úshin komýnıser alda bolýy, kópke úlgi kórsetýi kerek...

Sherbakov jaı sóılep, aldaǵy qaýyrt jumystardy qıyndyqtarmen qosa kóz aldynan, ótkizip tur. Meıram onyń sózinen sol qıyndyqtardy jeńetin kúshti de kórip, súısinip otyr. Oqta-tekte suraq berip qoıady.

— Sý muqtajdyǵyn qalaı joıamyz?

— «Gerbert» sýy erteń jer betine shyqpaq. Qudyqtar tek adam ishýge ǵana qalady. Onymen de sý muqtajdyǵynan qutylmaımyz. Eki kılometrde «Maıqudyq» bulaǵy, otyz bes kılometrde Nura ózeni jatyr. Solardy tartý kerek. Temir jol kelip, trýbalar jetkizgenshe, kanal daıyn tursyn. Qysqa qalsa kanal qazýy qıyndap ketedi. Jazdyń jartysynan kóbi bitti. Jumysshylardyń júzden toqsan toǵyzy úısiz. Qalǵan ýaqytta olardy tegis úımen qamtamasyz ete almaımyz. Eger jumysshylardy uıymdastyra bilsek, árqaısysy ózine ýaqytsha baspana jasap ala alady. Osy mańdaǵy bes kolhozben shart jasasyp otyrmyz. Bular da páter kómegin kórsetpek. Memleket bergen azyq-túlik qoryn tasyp alý qıynǵa soqty. Biraq, bul másele qansha qıyn bolsa da, kolhozdar qutqarady. Burynǵydaı, kýlaktyń qolyna qaraýdan kettik.

Sergeı Petrovıch keń turyp, kóbiksiz, buldyrsyz, jumys tilimen jaǵdaıdy dál eskertti de, saǵatyna taǵy bir qarap, ornyna otyrdy. Ol bárin aıtyp, bárin sheship, basqaǵa eshteme qaldyrmaı ketken tárizdi. Eshqaısysy sóıleı qoımaı, biraz ýaqyt ótti. Meıram suraq qoıdy:

— Kóp jumysty temir joldyń kelýine qarattyńyz. Oǵan tıegen júgińiz bar ma, qashan keledi?

— Jol bizdiń qaraýymyzda emes qoı, kesip aıtý qıyn. Qazir Osokarovkaǵa jetipti. Ianvarǵa deıin Qaraǵandyǵa jetýge tıisti. Jetken kúni Donbastan kómek keledi.

— Qandaı kómek?

— Bir bý generatory, eki bý qazany, neft, dvıgatel, bolat arqan, trýbalar, birneshe dınamo. Usaqtaryn qospaǵanda bastylary osylar. Osynyń ózi bir adym alǵa jiberedi bizdi. Úlken qýanyshymdy ishte irkip otyr edim, syımady, aıtaıyn. Búgin Ordjonıkıdze joldastan jaýap aldym, jaýabymen qosa, «Birinshi besjyldyqtyń» bel balalary — tórt traktor jóneltipti. Qaraǵandy máselesin óz qolyna alypty...

Báriniń júzi kúlimdep «aıta tús» degendeı Sherbakovtiń aýzyna qarady. Qýanysh kernegen kóńilden shashyrandy lebizder shyǵyp jatty. Ordjonıkıdzeniń «óz qolyna alýy» — jórgektegi náresteni ananyń baýryna alýy tárizdi sezildi, bularǵa. Bolashaq Qaraǵandy qansha alyp bolsa da, osy senim kúshterinen tómen edi.

Jumanıaz sóz aldy. Kerbez, ádemi qara murtty, qara tory jigit. Oqymystyǵa kóp uqsasa da, tómennen joǵarylaǵan Ekibas jumysshysy. Alǵashqy sózinen-aq Meıram oqymaǵan, tájirıbeli adam ekenin ańǵardy.

— Joldastar, men týrasyn aıtam, — dedi Jumanıaz, — «profsoıýz komýnızm mektebi» degen Lenın. Lenın bastaǵan senbilik bar. Sonyń keregi dál qazir. Nura, «Maıqudyq» kanaldaryn jumysshylar senbilikpen jasap beredi.

— Mine, tapty, — dep Sergeı Petrovıch gúl jaınady Jumanıaz taǵy bir qıyndy jeńildetti:

— Proletarıat qıyndyqtan qaıtpaıdy. Ózine baspana salý degen sóz be eken! Búkil zavodty, qalany jasaıtyn solar. Tek ýaqyt berilsin, materıal berilsin. Biraq, birnárseni qatty eskertem — bárimiz qommýnıst bolsaq ta shart jasasamyz, joldas Sherbakov. Shartty buzýshyny aıamaımyz.

Sergeı Petrovıch qarq-qarq kúldi. Donbastan kelgeli profsoıýz daýysyn estigeni osy. Kóp talqysyn, shart talqysyn saǵynyp qalǵan tárizdi. Jýmanıazdy sóılete túskisi kelip otyr:

— Mine, bular shartyn ala júgiredi. Eski ádet.

— Iá, eski ádet. Eskiniń paıdalysyn tastamaımyz. Sosıalızm tusynda da tártip, zań bar, joldas Sherbakov. Profsoıýz bul dástúrin komýnızmge jetkenshe qaldyrmaıdy. Ózińiz de profsoıýz múshesi ekenińizdi umytpańyz.

— Qoıdym, qoıdym! — dedi Sherbakov. — Qazir tártipke shaqyrǵaly tur, baıqaısyzdar ma?

Biraz kúlisip aldy. Májilis jańa ǵana qyza bastady. Árqaısysy-aq sóılegisi kelip, qypyldap otyr. Mehanık Kozlov turdy ornynan. Alasa boıly, býryl bas qart. Tisiniń, saýsaqtarynyń birsypyrasy túsken. Donbastyń eski jumyskeri, Sherbakovtiń ala kelgen eń jaqsy serikteriniń biri edi. «Bolmaıdysynan», «boladysy» kóp, ýaıymnan qýanyshy kóp, ámen alǵa tartatyn adam kórinedi.

— Men tek kadr jaıynda ǵana aıtam, — dep bastady sózin. — Qazaq degen eldiń atyn estigenim bolmasa, bulaı ekenin bilgen emen. Mehsehta jıyrma bes qazaq jumysshysy isteıdi. Sonyń ony eski, on besi jańa. Áýelde birde-biri egeýdi durys ustaı bilmeıtin. Az ýaqyttyń ishinde mynaý otyrǵan Janabil, Sháıken, Joltaılar mehanızm tiline túsinip qaldy... Qýanyshpen estirtem, joldastar, eńbegiń tyńǵa sepken dán tárizdi. Sebe ber. «Kazaq mal baǵýdan basqany bilmeıdi» degen múlde ótirik. Jańa jumysshylardy eski maman jumysshylarǵa baýlyǵa ber. Túbinde sol jańalar — aýyldan kelgen qazaqtar, qazaqtyń jumysshy taby bolyp qalady. Bizdiń eski Reseıde bes-on jylda úırengenimizdi, bular bes-on aıda úırenetinine kóz jetti. Bári bolady, joldastar. Tek jasyma, shyda, baýly. Kadr bárin jasaıdy...

Kórmeısizder me, Qaraǵandynyń qaramy áneýkúni qandaı edi, búgin qandaı! Osylaı kete bermek...

Kozlovtan keıin sóılegen Janabil edi. Jas batyraq aryndaı jóneldi. Eki sóziniń biri — «tap tartysy». Jaratpaǵan adamyn kýlakqa teńeıdi. Sózinde aýyl tili kóp. Tilinde ózgeshe bir ótkirlik, tapqyrlyq bar. Sol qasıeti kóp minin kórsetpedi. Búro músheleri onyń aýzynan shyqqandy jas balanyń aýzynan shyqqandaı qyzyǵa tyńdap otyr...

— ...Kýlak, jalqaý, boıkúıezder — Lenın aıtqandaı, bir aqshanyń eki beti. Keıingi ekeýin de tap esebinde joıý kerek degende, dý kúldi bári. Meıram kúle otyryp qaǵyp qoıdy:

— Jalqaý, boıkúıezderdi joıý kerek emes, yspalaý kerek.

— Endeshe eki asyqtyń arasyna salyp, taspasha ysyp jatyrmyz Báıtendi. Komsomoldar aıanbaı kúresedi olarmen. Tek arashalamańyzdar...

Aýzy aýyr Ermek Janabildiń sózine jymıa kúlip, anda-sanda basyn shaıqap qoıady. Bul, qatty súısingendegi, ne qatty unatpaǵandaǵy minezi. Qazir sonyń ekeýin birden kórsetip otyr. Oıyn taıynbaı týra aıtqan ójet jasqa meılinshe rıza. Al Báıtenge soqtyqqanyna shamdanady. Báıtendi Ermektiń ózi de unatqan emes. Biraq, ol aýyr beınetterdi basynan keshirgen, qajyǵan eski jumysshy. Eski jumysshylardyń arasynda, bir túrli uıymshyldyq dástúr bar. Ózara uryssyp, boqtasyp júrgende de basqadan janyn sala qorǵaıdy. Sóılegisi kelmegen Ermekti osy namys qozǵap jiberdi:

— Áýeli myna jigittiń sózińe jaýap qaıyram, — dedi Ermek. — Ońdy jigitsiń. Biraq, Báıten seniń kýlagiń emes, joldas. Konfıskeleıtin de eshtemesi joq. Eski Qaraǵandyda on segiz jyl istegen adam. Aǵylshyndardyń, baı, podretshikterdiń jumysyna selqos qarap ádettengen. Endi áline saı jumys berip, baýlysa jańasha da isteýge úırenedi. Osynda sóıleýshilerdiń birde-biri jer astyna qaramaı óte shyqty. Qaraǵandy — aldymen kómir — degen sóz. Kómir jer astynda. Aılasyn tappasań aldyrmaıdy. En kómirge enetin bir ǵana jol — shtrek bar. Shtrek, lava, prohodkalar kóbeımeı, kómir kóbeımeıdi. Tuıyqqa tyǵylmaı turyp, jer astynyń daıyndyq jumystaryn órshitý kerek. Erteń mashına júre bastaǵanda, mol kómirden kómir bere almaı otyrsaq, uıat emes pe?

Káribaıdan ózgesi úlkendi-kishili oı aıtyp, keıbiri eseleı aıtyp, jańa Qaraǵandynyń taǵdyryn sheship jatty.

Jasy birsypyraǵa kelgen, tájirıbesi bar, poselkelik sovet predsedateli — Káribaıdyń úndemeýin Meıram unatpady. Baǵanadan beri aıtylǵan pikirlerdi qoryta ózi sóılegende, aldymen Káribaıdan bastady:

— Jergilikti ókimet bastyǵy Álibaev joldastyń, aıtary joq pa, irkip qaldy ma, áıteýir úndemedi. Qaısysy bolsa da jaraspaı tur. Osyndaı sál nárseniń ózinde, keıde salmaqty mán jatady. Men qazir kinálaýdan aýlaqpyn. Halyqtyq uly iste árkimniń ulyly-kishili sybaǵasy bar, sony al demekpin, — dep Meıram sózin bir túıip tastady. Káribaı kóse qara jigit edi. Beti qara kúreń tartty. Salǵan jerden synǵa alǵan sekretar árqaısysyn bir qymsyntty. — Sovettik Qaraǵandyny jasaý — sosıalızm jasaý bolyp shyǵady. Sosıalızm men nadandyq bir qazanǵa syımaıdy. Menshe, úlken qaýip, úlken kúres mádenıet jolynda tur. Keshe eki jumysshy boqtasyp jatyr eken. «Sen shoshqa baqqannan basqa ne bilip ediń» deıdi biri. «Sen qoı qurttaǵannan basqa ne bilip ediń» deıdi ekinshisi. Qazir atyn atamaımyn, osynda otyrǵan joldastardyń biri estı tura bul sózge sol arada, ne osy búroda mán bermedi. Mán bermeıtin sóz be? Eski ult óshpendiligin kýlak úgiti qozdyryp turǵan joq pa? Egerde sol jumysshylar saıası saýatty bolsa, solaı sóılespeıdi. Eger olardy tyńdap turǵan jańaǵy joldas adal, saıası saýatty bolsa, eskerýsiz qaldyrmaıdy. Belgili Báıten jumsaq egeýmen egeıtin temirdi, túrpideı egeýmen egep turǵanyn kórdim. Kóp aýyldyń ishinde bir áıel kómirdi jaǵa bilmeı, aq japany joqtap turǵanyn kórdim. Ekeýinde de Janabil aıtatyn «kýlak qastandyǵy» joq. Bilim jetpeı jatyr. Qaıtse jetedi?..

Meıram osylaı suraq qoıa, ol suraqty ózi sheship turdy. Mysaldar keltirip, oǵan tereń túsinikter berdi. Úndemeı júrip az ýaqytta ishine kóp toqyǵan. Lenın ǵylymdaryna súıenip, jerjúzilik jaǵdaıdy da kez aldyna ákeldi. Sóziniń bári mádenıetke tireledi.

Jadaǵaı aýyldan joǵary kóterilip, bıik basqyshqa shyǵyp bara jatqandaı, tipti osy otyrǵandardyń ózin úıretip turǵandaı áser berdi. Okta-tekte qolymen jaı oraǵytyp etkeni, búkil Qaraǵandyny oraǵytyp ótkendeı seziledi. Sóziniń aqyrynda ne isteýdi kesip-kesip, aıtyp tastady...

— Jalpy bilim beretin mektepter, oqý kombınattary qurylǵansha, jan-jaqtan mádenıet kómekteri kelgenshe barymyzben bazarlaı turaıyq. Poselkelik sovet, profsoıýz komıteti erteńnen bastap sanaqqa kirissin. Saýatsyzdar qansha, olardy oqytýǵa jaraıtyndar qansha? Bileıik. Oqytýshylarǵa norma berip, eńbekaqysynan basqa syılyq jarıalaıyq. Josparly túrde saıası oqý, jınalystar ótkizýdi partıa, komsomol uıasy erekshe mindetine alsyn. Oqý jalań qaǵazda emes. Árbir tájirıbeli, maman jumysshy birneshe jańa jumysshyny jumysqa úıretýge tıisti. Buǵan da belgili srok, norma-berý, yqlastandyrarlyqtaı aqy, syılyq belgileý treske — joldas Sherbakovke tapsyrylsa deımin. Jumysshylardy úısiz, sýsyz ustap bolmaıdy. Sol sıaqty «senbilikti» de, úı salýdy da betimen jiberýge bolmaıdy. Uıymdasqan túrde, josparly túrde, negizgi jumystardy bógemesteı etip, júrgizýimiz kerek. Poselkelik sovet, tres, profsoıýz bunyń josparyn keshiktirmeı jasap ákelý kerek. Esterińizde bolsyn, osy aıtylǵandardyń oryndalýy aldaǵy búroda tekseriledi. Árkimniń iskerligi baıqalady. Bizde kúsh, yqlas jetkilikti, joldastar. İskerlik, tek iskerlik jetsin, oǵan sezimpazdyq, kerimpazdyqty qosalyq!..

Meıram men Sherbakov daıyndaǵan qaýlynyń proekti bul aıtylǵandardan keńirek te, dálirek te edi. Biraýyzdan qabyldandy. Búro tarady. Árkim kótergenshe júk alyp shyqqandaı, tolǵana basyp, aýyr qozǵap barady aıaǵyn Sherbakov Meıramnyń qasynda qalyp qoıdy. Jaıran, qaǵyp, kóterile sóılep otyr. Jasamys, baısaldy adam bolsa da, qýanysh ústinde jeńil eken, jas sekretarǵa, ol basqarǵan májiliske rıza kórinedi:

— Jaqsy basqardyńyz, Meıram Omarovıch. Gáptiń bári basqarýda ǵoı, — dep bir kidirdi. — Baspana, sý, tárbıe... búgingi eń aýyr mindetter edi. Sony oryndaýdyń búro durys sharalaryn belgiledi. Otyz komýnıs barmyz. Úlken kúsh, bul — úlken kúsh. Jumanıaz, Janabil, Ermekter qandaı taza jandy adamdar!..

— Kozlov she?

— Ol belgili tarlan.

— Káribaı maǵan unamady. Óz oıy joq. Keshe eki jumysshy keriskende qasynda turǵan da sol. Komýnıs, jergilikti sovet predsedateli osylaı bola ma? Shlápa! Kýlak úgiti nadandyqty qozdyryp jatsa, ol jaq ashpaıdy.

Sergeı Petrovıch jymıdy da, biraz únsiz qaldy. Alǵyr jastyń albyrt minezin de sezip qalǵan tárizdi. Endigi sózinen ózińe tan baısaldylyq, qamqorlyq kórinip tur:

— Adamdar árqıly, kemshiliksiz biri joq. Kemshiligin kórsete, shydamdylyqpen tárbıeleı bilý kerek. Dushpan bolsa bir sári.

Meıram jaýap qaıyrmady. Juqa, taza, aqsur júzinen bul sózderdiń áseri baıqalǵan joq. «Ózimshildigi basym, ór minez jigit pe? Álde túsindi me?» degen oıdyń birine toqtaı almaı, Sergeı Petrovıch aqylyn aıta berdi:

— Jaqsy qaýly jarym is. Onyń oryndalýyn qadaǵalasań ǵana tolyq iske aınalady.

— Durys aıtasyz.

— Birnárseni umytyp baramyz. Osy jurtqa oıyn-saýyq ta kerek.

— Ras, biraq qazir amal ne?

— Samodeıatelnost Janabilder janyp turǵan joq na? Megzeseń bolǵany, jınap alady jastardy.

— Ol kárini de tıysh qoımaıdy.

Jańa qonys kóptiń, jańa óndiristiń múddelerin Sergeı Petrovıch birtindep aıta berdi. Saǵat ekiden aýǵanda ǵana ornynan turdy ekeýi. Sarań sóılep, kóp tyńdaǵan Meıram, kóńilin de az sózben bildirdi:

— Tájirıbege kedeıligimdi az kúnde kóp kórdim. Árdaıym járdem etińiz.

XIV

Búgin bir jeldi kún. Kóp aýyldyń aıaǵymen taqyrlanǵan tóńirek borandatyp tur. Qaraǵandynyń óz ishi qara boran. Uıtqyp-uıtqyp soǵady. Panasyz bıik jon qys bolsa qardyń, jaz bolsa osylaı topyraqtyq oınaǵy. Alystan qaraǵanda sary, qara shań dińgekteri aspanmen tildesip, olardyń túbindegi tutas, sarǵylt munar zavodty búrkep kórsetpeıdi. Tek, bıik temir trýba ǵana, tolas-tolasta «men munda» degendeı qarań etip qoıady...

Osy astan-kesten dúnıeden bóline shyqqan bir shań kádimgi Qara Nuraǵa bettep barady. Shalǵyny jaıqalyp, tunyq tolqyǵan jer betine atjal bolyp turyp qaldy sol shań.

Qaraǵandy men Nuranyń arasy otyz bes kılometr. Úkimettiń úlken jospary boıynsha, Qaraǵandyny Nura sýymen, elektrmen qamtamasyz etedi. Ol úshin, Nurany baılap, mıllıondaǵan kýbametr sý qoryn — teńiz jasaý kerek. Teńiz de azdyq qylady. Nuranyń astyn zertteý, tereńdigi kúshti sý kózine jetý qajet. Bunyń bári — keleshekte «Kargres» atalatyn úlken mekemeniń mindetteri.

Meıram men Sherbakov ol úlken mindetti ıelerine tastap, óz tustarynan tótenshe shara qoldandy. Ótken búronyń qaýlysy boıynsha, Qaraǵandy — Nura kanaýyn bastap jiberdi. Uzynnan-uzaq atjal bolyp kóringen shań — aýyldan jańa kelgen, sýǵa ańsaǵan jańa jumysshylardyń shańy. Júzdegen qaıla, shot tyń qoldarda. Ǵasyrlar boıy eski arnamen aqqan Nuraǵa jańa arna jasap barady jurt. Úsh júzge bólinip, ózara jiktese, julqysa júretin qazaq jurty osy araǵa kelip, yntymaǵyn qosqan tárizdi. Alýan-alýan tymaqtar — ár rýdy kórsetip tur. Ár tustaǵy bir tús qyzyl týlar tilek birligin kórsetip tur. Lenın bastaǵan senbilik joıqyn kúshpen keń dalany qoparyp barady...

Bul kóptiń ishinde Jaılaýbaı da bar. Tórt qanat qońyr úıin ala kelip, shańnan aýlaq, shalǵyndy ózeksheniń qabaǵyna tigipti. Aıdaý kórgen úsh-tórt qarasy, on shaqty qoı tuıaǵy, sony jerge tumsyǵy tıgen soń qaryndary qampıa qalypty. Kóppen birge kanaý qazyp júrse de, Jaılaýbaıdyń bir kózi maldarynda. Qoılary jelge bettep, kanaýǵa jaqyn kelgen eken, shotyn tastaı sala:

— Shaıt! — dedi Jaılaýbaı. Árirek aıdap tastap ornyna qaıtty. Shotyn tipti tómen sermeıdi. Áıtsede molyraq qamtyp, opyra qulatpaq oıy. Onysyna jer kóner emes. Azyraq alyp edi, óner emes. Shot ustasynyń ózi tym olaq. Áıelshe, balasha qylǵyndyra ustap, qara kúshke salyp tur. Mine qoılar taǵy keldi. Taǵy da, — shaıt! — dep keıin qaıyrdy Jaılaýbaı.

Par at jekken arbada, kanaýdy boılap kele jatqan Meıram men Sherbakov Jaılaýbaıdy kórgende qatty kúldi.

— Eki jaqty Jaılekeń — qoı ustaryn, ketpen ustaryn bile almaı júr-aý! — dep kúledi Meıram. Jaılaýbaıdyń haline kúlip te, aıap ta qarady bular. Biraq, keń Jaılaýbaıda qysylǵan túr kórinbeıdi. Mańqaıa turyp, yrjıa kúlip, qarsy aldy ekeýin.

— Bárekelde! «Biter istiń basyna, jaqsy keler qasyna». Káne, úı jaqqa baralyq...

— Úıdi qaıtesiz... — degen Meıramǵa odyraıa qarady Jaılaýbaı...

— Onysy nesi! Qoıdyń birin soıam, dám tatyp ketińder. Qasyńda uıatty kisi bar kórinedi...

Meıram bul sózdi orysshalap, Sherbakovqa jetkizip edi, ekeýi shegi túıilip qulap qaldy. Uly jıyn, qyzý jumys mynaý. Jaılekeń jaılanyp otyryp qonaq kútpek.

— Aı, Jaıleke, — dedi Meıram. — Jumysty qaıtemiz?!

— E, táıiri, osynsha jurttan jumys qala ma? Dámnen úlken eshteme joq.

Kúni uzyn ańyzaq jel qaqqan qonaqtar, mal soıýǵa kónbese de, sýsyndap shyǵýǵa qarsy bolmady.

Qońyr úıge kelip, atbasyn tiredi. Meıramnyń naǵashy apasy Sheker shyǵyp qarsy aldy. Jaýlyǵynyń syrtynan kúndik tartqan, kóılegin shalbarlanǵan, deneli, muryndy qartań, áıel. Áli tyń. Eńbekke pisken, sharýaqor sıqy bar. Dereý qara qumandy mosyǵa ile bastap edi.

— Qozǵama. Jıen shirkin el bola ma! — dep qaljyńdady Jaılaýbaı, — Qymyz ákel. Qashqaly otyr.

— Asyǵys shyǵar, — dedi Sheker. — Jıen el bolady maly bolsa, jelke as bolady jaly bolsa. Meıramjanda ekeýi de bar, kemitpe.

— Jelkesi pyshaq janyǵandaı, jaly qaı jerinde? Tóńiregi teri súıretkendeı, maly qaı jerinde?

— Bári mańdaıda. Mańdaıyńnan qasqıǵan! — degende. Sheker meıiri túsip, maqtan kernep, shalqyp otyrdy. Qadaǵalap saýǵan, bappen ustaǵan jalǵyz bıeniń qymyzy baldaı eken. Qonaqtar mańdaıy tershı, maqtaı iship, Jaılaýbaıdyń jaıyn surastyrdy. Meıram bul úımen aralasyp ketken. Jaılaýbaıdyń úıin kóshire kelgendegi oıy belgili. Biraq, sol oıdyń oryndalýy kórinbeıdi.

— Jáke, elden buryn keship ediń, eshteme bitirmepsiń ǵoı?

— Bul ózi kolhoz jeri eken. Kolhoz degeniń máıek túgil, dalanyń shóbin de qorıdy. Shalǵymen shuqyp, qatyn ekeýmiz tórt-bes kópene shaýyp edik, túnde bireý alyp ketipti. Bilmeımin kim alǵanyn.

— Endi qaıtesiz?

— E, bir jóni tabylar.

Qystaıtyn úı, malyna qora, shóp joq. Jaılaýbaıda sonda da ýaıym joq. Jaı sóılep, keń otyr. Ol úshin Meıram qysylyp barady:

— Apyr-aý, sengenińiz bar ma? Bir saspaısyz!

Jaılaýbaı ádetinshe saqalyn taramdaı, jaı ǵana jaýap qaıyrdy.

— Nege sasam?! Osynaý jurt ne bolsa, men sol bolam. Táýekel.

Meıram Jaıekeńe tańdana qarady. Táýekelinde taýdaı kúsh jatqan sıaqty, sol kúshti taba almaı:

— Sergeı Petrovıch! — dedi burylyp. — Bizdiń osy kisi táýekelshil. Táýekelinen ne shyǵar eken?

— Ol jaqsy qasıet, Meıram Omarovıch. Óndiriske ıkemi az, tym jaıýat demeksiz ǵoı. Menimshe, bul óte myqty adam. Tek ornyn tappaı júr. Orny óndiris emes. Podhoz, sovhozdardyń malyn qolyna berse, qandaı uqsatar edi. Adal, mal jaıyn jetik biletin, erinbeıtin, qajyrly adam sıaqty kórinedi.

— Ol jaǵy jetedi.

— Onda buny podhoz, sovhozdar qurylǵansha, atqoraǵa ala turaıyq.

— Ornyn jańa tapty bilem! — deıdi Meıram. Sherbakovpen orys tilindegi keńesterin aıtqanda Jaılaýbaı yrjıa kúlip, áıeline buryldy:

— Joq, jıenniń jaly da, maly da bar eken.

Bul, meılinshe qýanǵany. Sonda da syrtyna shyǵarǵany osy-aq. «Bizdi endi óziń basqar» dep anada aıtqan bir aýyz sózden keıin qyńqyldamady. Meıram úndemeı kelse de saspady. Keń jaılaýdaı osy kóńilge ǵylym qonsa qaıter edi? — degen oıymen úıden shyqty Meıram. Sheker ere shyǵyp, Sherbakov pen Jaılaýbaıdan bólip áketti. Ońasha aparyp sybyrlap tur:

— ...Sol bala maǵan unap qaldy. Qudaı birdeme sezdire me, jaqyn tartady, bizdi. Ne oıyń bar? Árkim aınaldyryp júrgen sıaqty.

Kóp aýyldyń ishinde otyrǵanda Meıram bul úıge birer kelgen bolatyn. Ornyǵyp sóılese almasa da, Ardaqpen tary bir kezdesken bolatyn. Sodan beri Ardaq bularmen jyly amandasyp, Meıramdy syrttan toryp júrse kerek. Sheker jańaǵy sózimen óz oıyn ǵana emes, qyz ben jigittiń raıyn da aıtady. Endi qyzdyń, ishin sıpattaı bastady:

— Ardaq dese Ardaq. Syzylyp turǵany. Aqyly qandaı, ańdamaı aıaq baspaıdy. «Ata kórgen oq jonady, ana kórgen ton pishedi». Kórgendi bala. Bir men emes, jurttyń bári unatady. Qudaı jazsa, shyraǵym, jiberme osy balany.

— Balanyń oıynda ne bar ekenin qaıdan bilesiz?

— Bilem, ket ári emes.

Meıram ashyp eshteme aıtqan joq. Ardaq aty qanyn qyzdyryp jiberse de, tasyǵan ish tereń arnadan aspady.

— Oılasarmyz, apa. Ózińizge aqyldaspaı eshqaıda urynbaspyn, — dedi de arbasyna mindi.

Oqtaı túzý uzyn tizbek, tynymsyz qybyr, — anadaıdan qaraǵanda qumyrsqa joly sıaqty qaınap jatyr. Aldy jazyqtan ótip, «Kerialat» belesterine shyqqan, qyzyl týlar ór betinde tipti aıqyn tur. Bókseleri kanaý ishinde, keýdeleri syrtta qalyń kóp myńdaǵan qolyn qaýyrt sermep barady. Dúńkili tym kúshti. Úzilmeı alystan estilip, ózgeshe bir kúı yrǵaǵyndaı seziledi. Kanaýshy jurttyń arjaǵynda, sonaý «jer men kóktiń japsarynda» qara bulttar toptalǵan. Túsi sýyq. Qaratúnektiń ishinde ot bıshik shartyldap, jarqyldap qoıady...

Meıram men Sherbakov bárin kórip keledi. Kanaýdyń aldyńǵy jaǵynda, kóp erkektiń ishinde bir-eki áıel de júr.

— Qazaq áıeliniń zavod isine aralasqanyn kórgenim osy! — dedi Sherbakov.

— Men de qaıranmyn. Kim boldy eken bular? — dep Meıram da qadala qarady. — Kim bolsa da qarlyǵashtaı kómegimen qyrandaı kózge tústi-aý!

— Iá. Qazaq áıelin úı jumysynan kóp jumysyna bastady bular.

Meıram men Sherbakov jetkende, bastaryna oramal baılaǵan, kóılekterin shalbarlanyp, belin býǵan eki qyz teris qarap, biriniń qolyn biri oramalmen tańyp tur edi.

Jalt qaraǵanda Meıram ańyryp qaldy. Ardaq pen Maıpa eken.

— Bárekeldi! Sizder de kelgensizder me?!

— Ol ne degenińiz! — dedi Ardaq. — Lenın kelgen senbilikke, kóp jumylǵan ıgi iske biz nege kelmeımiz?

— Durys-aq! Osy kelisterińizben kóp áıelge jol salyńyzdar.

— Onyńyz artyqtaý bolar. Ázirge óz jolymyz da joq.

Uıalyńqyrap qyryndaı tursa da, Ardaq sózden utylar emes. Býsanyp, qyzaryp, jaıshylyqtaǵydan beti tolyǵa, kórkeıe túsken. Meıramnyń da surǵylt júzine qan júgirip, salmaqty, oıly qoı kózderi kúlimdeı beredi. Sherbakovty syrt qaldyryp, qazaqsha sóılesip ketýdi laıyqsyz kórdi bilem, ekeýi orys tilinde sóılesti. Ardaqtyń orysshasy tipti jatyq eken, Meıram qatty súısindi, budan góri jaqyn, jyly sóılesýdiń, qaljyńdasýdyń retin tappaı turdy da:

— Olaı oramańyz, — dep baryp Ardaqtyń qolynan ustady. Oraýdy jazyp qaıta orap jatty. Eki alaqan birdeı qoldyrap, jarylǵan, ashyp, aýryp turǵanyn Meıramnyń kózine kózi túskende umytyp ketedi Ardaq. Bir alaqandy Meıram óz oramalymen orady. — Taza, ustalmaǵan oramal. Dáriger kómeginiń joǵyn qarashy. O da bolar áli. Endi istemeńiz, ýshyǵyp keter.

— Ýshyqqannan da, jaman taqtaǵa jazylǵan batady.

Sherbakov taqtadan buryn Ardaqtyń betine qarady. Oryssha taza sóılegen qazaq qyzy tańqaldyrdy ony.

— Qaı qaladan keldińiz?

— Aýyldan keldim.

— Aýyldan?!

— Donbasshylardyń, qazaq aýyly týraly uǵymy qyzyq, — dep kúldi Ardaq. — Qazaq aýlynan Shoqan, Ybyraı, Abaılar da shyqqan. Estimep pe edińiz? Qazaqtar Pýshkın, Lermontovqa qosa Shevchenkony da oqıdy.

Sherbakov úlken denesimen etpetinen qulaǵandaı boldy. Meıram da sileıip qarap qaldy Ardaqqa. Qazaqtyń bul tarıhı adamdaryn biri az bilse, biri jańa ǵana estidi. Jas qyzdy jańa tanydy. Ekeýiniń basynan asyp, qyrandaı qıaǵa kóz jibergen tárizdi. Biraq, osy uıattaryn Meıram men Sherbakov úlken sabaq esebinde qýana qabyldady. «Saıasatty, sharýashylyqty ǵana bilý az eken» degen oılaryn bir-birine kóz tastap, únsiz uǵysyp turdy.

— Aý, baı qyzyndaı náýetek bolmańdar! — dep Janabil daýystady osy kezde. Denesi belýarynan joǵary jalańash. Shashy býdyraǵan. Sarsha júzinde sholaq tanaýy sańqıyp, shegir kózin qadaı keledi. — Jazam-jazam, ana taqtaǵa!

Eti sýyńqyraǵan Ardaq, oraýly qolynan, qorǵana-qorǵana qaılany qaıta ustady. Kórnekti jerde eki taqta tur. Biri qara, biri qyzyl. Qyzyldyń joǵarǵy jaǵyna — samolet, poezd, at sýretteriń qaranyń joǵarǵy jaǵyna — túıe egiz, tasbaqa sýretterin salǵan. Biri uıat, biri mártebe taqtasy. Mehseh aldynda turatyn. Janabil bunda ala kelip, asyra silteńkirep jiberdi. «Senbilikke» aqysyz-bulsyz, erkimen kelgen jurt aıana ma. Árkim baryn berse qara taqtaǵa jazyp nesi bar? Norma berip, eki qyzdy osy taqtamen qorǵalatyp alypty. Qyzdar qysylyp barady. Ardaq qaılasyn sermep qalyp qynjyldy. Jaraly qol jandy jese de, bildirmeýge tyrysyp jatyr. Maıpa ázir syr bildiretin emes. Úndemeı qunjyń-qunjyń etedi.

Meıram Janabildiń asyra siltegenin bilse de úndegen joq. Jurt kózinshe erkeletip, mundaı minezderdi ońashada túzeıtin. Ardaqqa jany ashyp:

— Maǵan berińiz! — degende, qaılasyn usyna berdi Ardaq. Sherbakov Maıpanyń qaılasyn aldy. Tyńnan qosylsa da uzaqqa bara almazy bular. Qarqyndary jaıylǵan soń entigip, tershı bastady. Meıramnyń alaqany da qyzaryp qaldy.

— Bylaı, turyńyzdar, bylaı! — dep Janabil ózi tústi kanaýǵa. — Tipti qoldary batpaıdy. Sonda da jaýyr bolǵysh. Han qyzy ma, túge! Tórteýi birdeı boldyra qalǵany nesi! Sózge kelse alyp qashar edi...

Janabil jumysty qaýsatyp ta, kúldirip te barady. Qarymdy jas jigit. Tal shybyqtaı buralyp, shúıire soǵady qaılany. Qozǵalǵan saıyn bulshyq etteri oınaqshyp, shashy jelkildep tur. Dene qozǵalysynda belgili bir daǵdy bar. Saspaıdy, shabandamaıdy, Alqynyp, terlegen de joq. Jer tipti jeńil opyrylyp jatyr. Oqtyn-oqtyn qyzdardy qaǵytyp qoıady.

— Álden taqys, bara-bara ne ońdyrady bular!

— Beımaza jigit, — dedi Ardaq. — Úı basy kirip, maza bermegen soń, tegis attandy aýyl.

— Joq, sizdiń otaǵasy qalyp qoıdy, zildeı eken, kótere almadym.

— Ózi kelmese, balasy keldi. Azsynsań taǵy bir norma ber.

Janabil qarq-qarq kúldi.

— Aıttym ǵoı, sózge kelse, shydatpaıdy bular. Dal-dal bolyp turyp myqtysyn qarashy!

Meıram men Sherbakov jastardyń qaljyńyna biraz aralasyp kúldi de taqtaǵa bardy. Kanaýdyń bul bóliginde jumys tipti qyzý eken. Jurt ózinshe norma shyǵaryp, ózara qazatyn jerin bólip alǵan. Eń alda Janabil kórinedi, samolettiń astynda tur. Eki qyz áli taqtaǵa túspepti.

— Uryssa da, qyzdaryn aıaıdy anturǵan! — dep kúldi Meıram. Sherbakov bir jymyń etip Meıramnyń ózin qaǵytty:

— Qoldyraǵan qoldardy kórgende, sizdiń kózińiz tipti jasaýrap ketti bilem.

— Sergeı Petrovıch, ózińiz ǵoı aldymen shurqyrap túse qalǵan.

— Jo-joq, o tyqyr men bu tyqyr qosylmaıdy! Meniki tek ákelik mahabbat. Shynynda, Meıram Omarovıch, qapy qalmańyz. Osy bala úlken oı saldy maǵan. Jańaǵy bir sózi tym nárli jatyr. Birsypyra kórseń de, bilseń de munda júr ekensiń, degen joq pa?

— Sol sóz sizden góri maǵan batty. Oqysań da óz elińdi bilmeısiń, basqany qalaı bilesiń? — degen sıaqty.

— Túsinistik bilem, — dedi Sherbakov. — Endi kez jazyp qalma!

— Ákesi jumbaq, — dep Meıram kúmiljigende, Sherbakov úlken denesin selkildete kúldi..

— Janabilshildep turǵan joqsyz ba? Bul balaǵa ákeden sovet mektebiniń, sovet qaýymynyń bergeni kóbirek bolý kerek. Tipti, ákesi jat bolǵan kúnde ashyna qımyldap, aıyryp alý kerek. Men olardan jaqsynyń qıqylyn da qyzǵanamyn.

Meıram jaýap qaıyrmady. Áńgimeni bólip, Janabildi shaqyrdy. Sergeı Petrovıchtyń «solaqaılaý ma, álde saqtyǵy ma?» degen oıyn Janabil kelip buzdy.

— Bilem, taǵy birdeme tapsyrmaqsyzdar ǵoı.

— Iá, — dedi Meıram. — Jumysyń jaqsy barady eken. Al, samodeıatelnostqalaı?

— Úsh jastan úıirme qurdym.

— Olar kim?

— Ardaq, Maıpa, ózim.

— Azdaý, kóbeıte tús.

— Talǵamaı tarta berýge bolmaıdy, joldas! Úıirmeniń abyroıyn túsiredi.

Sergeı Petrovıch Janabildiń olaq orysshasynan góri minezin qyzyqtap tur.

— Bul jóninde de komsomol tártibin qoldanǵanbysyń?

— Endi qalaı? Komsomol tártibi partıa tártibimen baılanysty. Partıa tártibi barlyq iske baılanysty.

— Onda úıirmege engen qyzdarǵa anket toltyryp, ómir tarıhyn da jazdyrǵansyń ǵoı. Tegi kim eken?

Janabil múdirip, basyn bir sıpap qoıdy.

— Tegin kim bilipti, qaǵaz toltyrtqam joq. Kýlaktan jaman jumsaımyn, qyńq etpeıdi. Túbi bul eki qyzdan birdeme shyǵady. Anaý Ardaq tipti muǵalim bolǵaly tur.

— Onysy tipti jaqsy. Tarta ber ishke, — dep Sergeı Petrovıch Meıramdy túrtip qoıyp: — Baıqaısyz ba, qyzdardy baýlyp júr, isimen ólshep júr.

Meıram bir myrs etti. «Sen de solaı ólshe, baýly» degen sóz ekenin túsingen tárizdi. Janabildi qaıtardy da, ekeýi endi júre sóılesip, kanaýdy boılańqyraı baryp turdy.

Injener qaqqan kóp qazyqty qýa qazyp keledi jurt. Tómenirek, kanaýmen jarysa úlken jol jatyr. Jol ústi úzdik-sozdyq kesh. Qazaq keshi ǵana emes, orys-qazaǵy, ýkraınalyqtary, estony, tatary aralas, qym-qýyt kósh. Qaraǵandynyń bul jaǵynan Súıindik, Pavlodar okrýginiń qazaqtary, Nura boıyndaǵy ártúrli ult poselkeleriniń adamdary keledi. Solardyń ishinde sygannyń da bir tabory qosylyp ketipti. Joldyń, kanaýdy dál kesip óter jerinde, joǵaryda, kóldeneń tartqan uzyn qyzyl matada: «Lenın kelgen senbilikke kelińizder!» degen iri aq jazý tur. Bul jazýdy oqymaı, eń azy bir metr jer shappaı etken kósh joq. Mine, taǵy bir arba jaqyndady. İshi tolǵan adam. Úbir-shúbir segiz bala, selkildegen aqbas shal otyr.. Erli-baıly eki adam arbany janamalaı jaıaý keledi. Qyzyl matadaǵy jazýdy kórgende, toqtaı qalyp jamyraı oqydy birnesheýi. Tobymen kelip tústi qanaýǵa. Arbada jalǵyz qala almaı, taıaǵyna súıenip, ápi-tápi basyp, kárıa da aıańdady. Búkil denesi qaltyldap, kanaýǵa jetkende qolyn jaıdy kótere!

— O, jasaǵan! Kóp tilegin kól et, kóp dushpanyn jer ot. Danalardyń sózi, qaralardyń teri sińgen jer eken. Nemereme, shóbereme osy jerdi nesip et... — dedi de azar eńkeıip, kanaýdan bir kesekti alyp tastady.

Qyzý jıyn arýaq syndy káriniń batasyn da, kesegin de baıqaǵan joq edi. Anadaıdan baqylap turǵan Meıram:

— Qarańyz, — dedi Sherbakovke, — osynaý qaýsaǵan qazaq shaly boıyndaǵy bolmashynyń bárin berdi... Sonymen qosa búkil jurtty berip ketken tárizdi.

— Iapyr-aı, baıqaǵysh ekensiz! — dep, súısinip qaldy Sherbakov. — Men osy jurt shahtaǵa túskende, onyń qolyna mashına berilgende, kómir Nurasyn aǵyzady, degen oıda tur edim. Kárıa ekeýińiz sol oıdy, dál bastyńyz-aý!

Ekeýi kanaýdy boılaǵan saıyn alýan kóptiń alýan oıyn da, áreketin de kórip bara jatty...

Tehnıka joq. Qaıla, shot, kúrekterdiń ózi jetimsiz. Olardyń synǵan, muqalǵanyn qolma-qol túzeý úshin Kozlov mehsehtyń ustalaryn ala kelipti osynda. Ár tusta usta balǵasynyń shańqyly estiledi. Salt atpen kanaýdy jaǵalap, keıde attan túse sala:

— Bylaı shap! — dep kórsetip Jumanıaz júr. Bir kóriktiń basynda shylymyn oılana soryp, Kozlov tur. Sherbakov qaljyńdaı keldi oǵan:

— Qıalda, Borıs Mıhaılovıch, qıalda!

— Qıaldamasqa bolama, — dedi Kozlov. — Osynsha adamnyń istegenin birer mashına-aq ister edi...

— Ras. Biraq, kóp aýqymy tehnıkadan kúshti. Tehnıkany jasaıtyn da sol aýqym.

— Bul jurttyń kópshiligi saýatsyz. Bárinen qıyny osy ǵoı! — dep edi Meıram, Sherbakov ony da bir qaırap qoıdy:

— Joq, eń qıyny — qoryqpaý, — dedi de arbadan tústi. Iyqty, apsaǵaı zor denesin kóre turyp, tóńirekke qolymen nusqaı sóıledi. — Kóresizder me, tus-tustan quıylyp jatyr kósh. Bular tek osy tóńirektiń kóshi. Temir jol kelgende búkil Qazaqstannan, búkil Sovet Odaǵynan quıylady. kósh... Ordjonıkıdze joldas prámoı provod arqyly aýyzba-aýyz sóılese bastady... Bizdiń osy senbiligimizdi bilip otyr, ol kisi.

Kóktaıynsha áńgimege aralaspaı, qaıla shottardy birinen soń birin taptap, ushtap turǵan:

— Oho! — degen daýsy kenetten qattyraq shyqty, — Sergo bilse boldy.

— Árıne, — dedi Sherbakov. Kóktaıynsha balǵasyn da, sózin de shapshańdata tústi:

— Qımyldańdar, jigitter, qımyldańdar. Men aqyly isten osy isti eki ese artyq isteýge shaqyram!..

Jaıdaq legchankege aıaǵyn salbyrata otyryp, kanaýdy boılaı Orlov keledi. Qasynda ózimen birge isteıtin ınjener bar. Sherbakov solarǵa ıegimen nusqap qoıyp, kúńk etti Kozlovqa:

— Qalaı istep júr?

— Salqyn.

— Bette shirkeý bolǵan soń salqyn da, jasqanshaq ta shyǵar. Biz túsimizdi sýyta bermeı, keıde jylytaıyq... Orlov óte kerekti adam...

Orlov qashyqtaý kelip toqtady Legchankeden túse, plashyn sheship silikti. Baýsyz kózildirigin súrtip qaıta kıdi. Úlken basshynyń kabınetine enetindeı dalada biraz baptanyp alǵan soń jaıaý kelip, synaıy amandasyp, sulyq turdy, Sıda, qaǵilez adam, aýzyn baǵyp, sergek tur.

— Jumys qalaı bara jatyr, Andreı Andreevıch? — dedi Sherbakov.

— Bul qarqynmen bir-aq jumada bitiredi.

— Sizdiń shamańyz eki juma edi-aý!?

— Qarqyn meniń oıymnan ozyp ketti.

— Iá, sý máselesi tez sheshiletin boldy. Kanaý daıyn, temir jol men trýbalardyń jetýin ǵana kútemiz. Biraq, osynyń bári ýaqytsha shara. Chaıkovtyń málimeti boıynsha jer ústindegi Nuradan jer astyndaǵy Nura molyraq. Sol mol sýǵa, elektr baılyǵyna Kargres jetkizedi bizdi. Jer ústindegi Nuradan shalqar kól jasalady. Ol kóldiń, bir ushy men bir ushyna kóz jetpeıdi...

— Ázirge qolda bar az sýdy durys paıdalansa... — dep kúmiljidi Orlov. Sherbakov «aıtyńyz, aıtyńyz!» degen soń ashyla sóıledi:

— Nura sýyn ishýge paıdalansaq, «Gerbert» sýyn qurylysqa bersek, «Maıqudyq» bulaǵyn tek qazandarǵa arnasaq. Óıtkeni «Maıqudyq» sýy óte az jáne tushshy...

— Jany bar sóz.

— Jylymshylap aqqan «Maıqudyq» bul kúıinde qazandardyń ózin jarytpaıdy, jarytý úshin ony betimen jibermeı, qazirden baılap, ne jerden qazyp sý qoryn jasap alý kerek...

— Durys aqyl! Sizder ne aıtasyzdar? — dep edi Sherbakov, Kozlov qostaı jóneldi. Meıram eshteme aıta almady. Tájirıbesiz, jas adam, árqaısysynyń aýzyna bir qarap, sharýashylyqqa shorqaq ekenin baǵanadan sezdirip tur.

— Júrińizder. Sol bulaqtyń basyna baryp keńeselik, — dedi de, Sherbakov arbasyna mindi...

— Kanaýdy boılap qaıta júrdi bular. Shańqaı tús. Jumysshy halyq tynystaı bastaǵan. Janabilde áli tynym joq.

— Án estińder, án! — dep qolyn bulǵaı aıqaılap tur ol. Jurt lezde jınaldy. Bir arbany jaıaý súırep ákelip, jurttyń aldyna qoıdy Janabil. Ardaqty sol arbaǵa kóterip mingizdi.

— Tyrs etpeńder! Ardaq «Ardaq» degen án salady. Buryn top aldyna shyqpaǵan jasóspirim qyz qıpaqtap, qyzyl túlkideı bulańdap biraz turdy da, daýsyn shyǵardy:

Ýaı, Ardaq, sen aq qoıan shyqqan qashqan,

Artyńnan men aq tuıǵyn tilep ushqan.

Sherbakovter qattyraq júrip ótip bara jatyr edi, attyń basyn tejedi. Kógi jetilip tolyqsyǵan keń dalany, qyzý eńbekten keıin tynystaǵan qalyń kópti názik án terbep turǵan tárizdi...

— Qazaq qandaı ánshi halyq edi! — dedi Sergeı Petrovıch. Qybyr etpeı, uıyp qalǵan, án basylǵan kezde ǵana úni shyqty. — Eliniń ádemi ánin shyrqap, áıelin óndiriske bastap, este myqty qaldy-aý bul bala.

Art jaqta kópshilik dýyldasyp qol soǵyp jatyr. Bular da soǵyp barady. «Órkeniń óssin, taǵy da, taǵy da!» degen daýystar estiledi. Ardaq endi «Syrymbetti» aıtty. Júregi ornyqsa kerek, tamyljyta shyrqap tur. Ásem án alystaǵan saıyn asqaq sezim berdi Meıramǵa...

— Kim boldy eken, bul qyz? — dep jaı ǵana bir kúrsinip qoıdy.

XV

Alǵashqy senbilik kóp jumylsa keremet jasaıtynyn kórsetti. Jaıshylyqta aıǵa sozylar edi, «Qaraǵandy — Nura — Maıqudyq» kanaldaryn aqysyz-bulsyz bir-aq jumada qazyp tastady kópshilik. Sol kóp endi árqaısysy óz tusynan ózgeshe bir qaırat, qumarlyq kórsetip barady...

Qaraǵandy bıik beldiń soltústik betinde. Bul beti birsypyra jazyq. Jumysshy aýyldarynyń sheti sonaý «Kampan», «Aqqudyq» poselkelerine jetip qalǵan. Beldiń ońtústik eteginde, «Maıqudyqpen» eki aradaǵy alqap aýylǵa tolyp bolǵan. Batys jaqta, buryn «Marıonovka» atalatyn aq tóbeniń tóńireginde de, shyǵys jaqta «Sholaq qarasý», «Qyzylqudyq» poselkelerinen bergi buırattardyń aldynda da kıiz úıler kórinedi. Qaraǵandy endi bıikte, qalyń jumysshy aýylynyń ortasynda tur. Osy bıikten qaraǵanda qorshaǵan kóp aýyldyń áreketi ásem túsedi kózge. Japatarmaǵaı jer qazyp jatyr. Tompıǵan topyraqtardan kóz tunady. Buryn ár jerden ashylyp jatqan shahtalar, shýrftar «men mundalap» tursa, endi topyraq úıindileriniń arasynda eleýsiz qalyp barady. Sony qardaǵy qalyń jylqynyń tebini sıaqty, jer beti dal-dal. Bireýler úıiniń ornyn ólshep, bireýler qazyp úlgerip, qaısybireýleri qalqıtyp ta alǵan. Kileń jer úı qaýlap óskeli tur. Átteń aǵash joq. Nura, «Maıqudyq» kanaýlary qazylady, trýba joq. Bárin temir jol ákeledi.

— Áı, temir jol! — dep zaryǵa kútedi bári. Qaraǵandynyń qatty qysyn, sentábrdiń salqyn kúnderi habarlaǵan saıyn ashyna, qysyla qımyldap jatyr jurt.

Kún búgin tymyq. Kóptiń shańy onsha kóterilmeı, baıaý ushyp basyla qaldy. Kún kózi ashyq ta bolsa ótkir emes. Janǵa jaıly, jyly shýaq. Meıram kóp aýyldyń bergi shetin jaıaý aralap keledi. Jer úı qazýshylardyń birine az, birine kóbirek bógelip, sóılese keledi. Ony qazir bári biledi. Kezdesken adamy bir joǵyn aıtpaı qalmaıdy. Mine, aldyn tosyp bes-alty jumysshy tur. Solardyń ishinde kózi jaınaǵan qara tory kelinshek te tur.

— İske sát! — dedi Meıram. Kelinshek salǵan jerden baılanysa ketti.

— Qaınym-aý, tuz ekesh, tuz da joq pa senderde? Álgi bir semizshe jigitter aýyzymen jarylqap júr edi, qaıda ketti?

Semizshe jigiti Mahmet bolsa kerek. Birneshe larek ashqan soń aýdanǵa ketken. Larekteri ázir mánsizdeý edi. Bul arada Mahmet úshin de jaýap berdi Meıram.

— Bardyń ózin keltirý qıyn bolyp jatyr. Semizshe jigit sonyń qamynda júrgen bolar.

— Joq, ol úılený qamynda júrgen bolar. Osynda bir úıge kúshik kúıeý bolyp kiripti ǵoı, — dep kelinshek kúlimdep qoıdy. Meıramnyń júregine shyq etti bul sóz. Kelinshek súıir tilin suǵa tústi. — Bárin temir jolǵa qaratasyńdar. Ol bar bolǵyry Shoqaıǵa jetipti ǵoı... Osy turǵan Shoqaıdan ákelý qansha qıyn!

— Ákelip te jatyr. Kólik jetimsiz.

— Osy jurttyń qaq jarymysynda kólik bar. Jınasa, jaldasa bári barady. Kórmeısizder me? Áne, ana júrgenniń bári kólik. Dagaýardaǵy úı qaıda, jumys kıim, avans qaıda? Eń quryǵanda nan, tuz, sýǵa zaryqtyrmańdarshy...

Kelinshek Meıramnyń eki aıaǵyn bir etikke tyqty. Sózi tipti zańdy, dáleldi. «Ketemiz», «qyramyzy» joq. Jasaımyn, jasaı otyryp sybaǵamdy joqtaımyn dep tur. Kúıeýi momyndaý jigit kórinedi. Anda-sanda:

— Qoısańshy! Kóptiń babyn tabý ońaı ma... — degen bolady. Onysyn kelinshek tyńdar emes. Ózin bir qarpyp tastady:

— Baspa aýzymdy! Úıde kúńkildegenshe osyndaıda aıt! Aıtyp qalam. Berem degen aǵashtaryń, káne? Tereze, esikteriń káne? Aýyzdy qý shóppen súrte bergenshe, julqyna qımyldap, tappaısyńdar ma! Osy jurt julqynyp jatqan joq pa?

— Tabamyz, tabamyz! — dedi Meıram, ójet kelinshekti yqtaı sóılep. — Siz tek kólik tabyńyzshy.

— Tabamyn. Sol Shoqaıdan óz úıim jabdyǵyn ózim ákeleıin. Qaǵaz berińdershi.

— Qaǵaz túgil, aqysyn da beremiz.

— Onda osy jurttyń kóbi barady.

Meıram qaltasynan bloknotyn alyp, «kólik tabyldy. Kóp ishi taýsylmaıtyn kúsh eken!» dep jazyp qoıdy. Osy kópshilikti júdetpeı qystan alyp shyǵý búgingi eń zor ýaıymy edi onyń. Jabdyqsyz jaırap jatqan jer úıler jasalǵandaı boldy. Alǵys aıtty kelinshekke. — Raqmet jeńeshe! Jaqsy saldyńyz eske. Atyńyzdy bilýge bola ma?

— Atym Baljan. Ony da jazyp qoı.

Meıram atyn qaǵazǵa jazǵanda, qara tory Baljan Meıramdy kóńiline jazdy. Sózi qatań kelse de, kózi jumsaq. Uzyn qara kirpiginde kúlki oınaıdy. «Sastyrdym ba, jigitim» dep turǵan tárizdi.

— Baljan taýyp aıtty, — dedi jumysshylardyń biri. — Bárimiz de sony aıtpaq edik. Kóligi barlar óz úıiniń jabdyǵyn tasyp alǵan soń, basqaǵa da kómektesedi. Tek tres aqy tólese bolǵany.

— Tóleıdi, — dep kesip aıtty Meıram. — Kólikti kolhozdan izdep jatyr. Qoldaǵydan nege jerıdi? Óte tabylǵan aqyl. Kóligi barlar daıyndalsyn. Arba-saımandarynyń buzylǵandary bolsa, tres bútindep te beredi.

Bul sóz jumysshylarǵa tipti unap ketti:

— Apyr-aı, mynasy jaqsy eken!

— Meniń arbamnyń sheni bosap qalyp edi... — desip jatyr...

— Boılarynda áli aýyl minezi myqty. Kólikteriń saýyndaryn tar jerde qasarysa ustap kóldeneń kásipti de kózdep otyrǵan kórinedi.

— Kóliktiń kúni týdy! — dep qýtyńdaıdy keıbireýleri. Úıdi-úıge sý, kómir tasyp júrgen arbakeshter osylar sıaqty bir aıaǵy shahtada, bir aıaǵy aýylda jatqan eki jaqtylar. Bastyqpaǵan óndiris bularǵa tipti paıdaly: malyna aýylsharýashylyq salyǵy túspeıdi, sol maldyń kúshin, sútin kúnbe-kún satyp, aqsha qylyp, shaı, qant, kıim-keshekke taryqpaıdy. Aýylda otyrsa «jekeshe» dep kolhozshylar túrtpekteı berer edi. Munda «jumysshy» dep qurmetteıik. Óndiris bastyǵyp, paıda suıyla bastasa, jańa óndiris izdep, sygansha kóshe jóneletinder de osylar.

Meıram óziniń Jaılaýbaıyń kórgendeı tanyp turdy bárin. Báıtenshe «kýlak» demedi. Eski ómirge jappaı sosıalısik shabýyl jasalǵan kezde, eki arada alaqtap júrgen bısharalar dep qarady. Qoldarynda birsypyra kúshi bar, paıdalanamyz, ishterinde birsypyra dat bar, tazartamyz, tárbıeleımiz, degen úmitpen qýana qaıtty. Endi ortalyqtaǵy sýatqa keledi.

«Gerbert» shahtasynyń astyndaǵy kóp sýy syrtqa tartylǵan. İshýge jaramaıdy. Jýynýǵa, malǵa, kirge, qurylysqa ǵana jaraıdy. Qudyq sýy qazir biryńǵaı adam ishýge qaldy. Sý muqtajdyǵy ýaqytsha bolsa da joıylǵan tárizdi edi. Sýat mańy topyr kórinedi. Mal, adam, bóshkeli arbalar ıirilip qalypty. Úsh temir shúmekten úzdiksiz quıylǵan sý azdyq qylyp, kezekke tura bastaǵan jurt. Bireýler kezeksiz kımelep, shý kóterip jatyr.

Jumanıaz osy kóptiń ishinen shyǵyp beri aıańdady. Áldekimdi boqtap, qatty ashýlanyp keledi. Meıram tosyp aldy.

— Nege ashýlandyńyz?

— Jumysshy ekenin, sharýa ekenin bilip bolmaıdy. Myna qaptaǵan mal ne? Bizge jumysshy kerek.

— Jumysshyǵa mal kerek.

— Kerek bolsa malyna sýdy ózi tapsyn.

— Qaıdan tabady?

— Qaıdan tapsa, odan tapsyn.

— Durys emes, Jumeke, — dedi Meıram. — Solaqaı soǵyp tursyz. Sol maldyń arqasynda jumysshylar bizge jalaqtamaı, óz kúnin ózi kórip jatyr. Eń aqyry nan men tuzyn da birde berip, birde bere almaı kelemiz. Árbir jumysshynyń sıyry bolsa, tipti jaqsy bolar edi. Jańa jasalyp jatqan sosıalısik qor jurttyń bárin qarq qyla almaıdy. Onyń berjaǵynda sizdiń tusyńyzdaǵy jumysshy men búgingi jumysshy bir emes. Búgingi jumysshynyń sıyrymen qosa baqshasy da, minetin menshikti mashınasy da bolmaq.

— Jeke menshikti qaıta qozdyramyz ba?

— Menshiktiń menshigi bar. Qoǵam menıngıti bógetsiz eńbekshiniń ózindik menshigi áli de ómir súredi. Ony óshirmeımiz, ósire beremiz. Bizde endi burynǵy proletarıat bolmaıdy, jumysshy bolady. Jumeke, oqı túsý kerek Lenındi.

— Bul ne degeniń! — dep Jumanıaz býlyǵa qaldy. Qatty ashýlanǵanda sózi anyq estilmeı, kómekeıinen shyǵatyn. Ashýǵa qaqalyp tur. — Men «lenındik prızyvta» partıaǵa endim. Sodan beri «Lenınızm máselelerin» basyma jastanyp jatyp oqımyn.

— Jaqsy ádet, — dedi Meıram. Jumanıazdy jubata sóıledi. — Oqý bar da, toqý bar, Jumeke. Ekeýi de iske kerek. Ómir shytyrmandaryna kezdeskende alyp shyǵa almasa — neme kerek olar? Sizge qaraǵanda men kóbirek oqydym. Kóp oqysam da, az oqyǵan bir qyz asyp tústi menen. Jańa ǵana oqymaǵan bir kelinshek aqyl aıtty. Oqýymyz áli az ba deıim. Qysylǵanda kóz aldyndaǵyny kórmeıtin sasqalaqtyǵymyz taǵy bar. Tipti, biz záredeı kómekti qaǵystyryp júrip, taýdaı kómekti kórmeppiz.

— Qandaı kómekti?

— Mynaý jer úılerdiń jabdyǵyn da jumysshylar ózderi tapqaly tur. Materıaldy Shoqaıdan óz kólikterimen ákelgeli jatyr. Bul zor kómek emes pe?!

— Apyr-aı, anyq pa?! — dep Jumanıaz jalt qarady Meıramǵa. Ashýly júzinde qýanysh oınady endi. — Esi qurǵyrǵa qalaı kelmegen.

Jumanıazdyń ashýy, qaıtýy tez bolatyn, jadyrap ketti. Jumysshy kópti qysqa deıin úıge ornalastyrý — munyń da búgingi zor ýaıymy edi. Qazir serpe sóılep keledi:

— ...Aıttym ǵoı, materıal qınaıdy olardy. Materıal bolsa, úı salyp alý chepýha. Maldaryn júdetpeý kerek eken. Átteń trýba joq. «Gerbert» sýyn osy aýyldardyń ishine tartyp, sýatty kóbeıtse. Qaıtkenmen bir shara istemeı bolmaıdy. Shúmekterdi kóbeıtemiz. Sonda mynaý óshiret joıylady.

Jumanıaz osyndaı birsypyra usynystar da aıtyp kele jatty. Ekibastyń eski jumyskeri, slesar. Jumys jaıyna kelgende basqadan tapqyr da, uqypty da edi. Injener, tehnıkter turatyn baraktyń janynan óte bergende taǵy da kúıip-pise daldy:

— Qarashy! Anaý dárethanany kirpishten jasasa ǵoı, oǵan ketken aǵashpen bir jumysshy úıiniń tóbesin jabady. Orlov, Orlov buny istetip otyrǵan! Jany ashı ma onyń, ishinde muz qatyp jatyr!

— Sherbakovtiń ruqsatymen bolǵan shyǵar, — dep Meıram bolmashydan shý kótergisi kelmep edi, Jumanıaz ershelene tústi.

— Sherbakovtiń múlki emes, qazynanyń múlki. Qazyna áýeli jumysshylardiki. Nege ruqsat etedi? Jumysshylarǵa kelgen jumys kıimdi taǵy da osylar alady aldymen. Sherbakov búıte berse, jumysshylardyń profsoıýzy, eńbek zańy bar. Olar tálkekti kótermeıdi.

Jumanıaz biraz laýlap basylyp, shahtaǵa ketti. Meıram týra treske kelip endi. Sherbakov Qanabek ekeýi ońasha úlken áńgimede otyrǵan.

— Jaqsy keldiń, Meıram Omarovıch, izdep otyr edik, — dedi Sherbakov, — aýdan qojasy sırek kelse de, sybaǵany syqap ákepti.

— Árıne, úlken kisiniń joly da úlken ǵoı. Kórelik.

— Qoı, qoı úlkeıtpeńder, qýlar, «túıeniń úlkeni kópirden taıaq jegen», — dep ádetinshe qarq-qarq kúli, qasyndaǵylardy da kúldirip aldy Qanabek. — Biz sırek kelsek te syrttan qamdaryńdy jep júremiz. Aqmoladan, Almatydan kele jatyrmyn. Okrýgtegi, ortalyqtaǵy sózderdiń de «pismellasy» Qaraǵandy qazir. Okrýg jaqyn arada elý qyzmetshi jiberetin boldy. Sonyń jeteýi dáriger, beseýi muǵalim, Ortalyq, bir-eki aıdyń ishinde bes júz qyzmetshi jig bermek. Temir joldy tez jetkizýge tótenshe sharalar qoldanyp jatyr.

— Aıta túsińiz.

— Qarashy, aýyzdaryn arandaı ashýyn, — dedi Qanabek, taǵy bir qýtyńdap, jymyńdap qoıdy, — Al podhoz jasańdar. Ázirge úsh júz bas mal, bes júz gektar egistik jer bólindi, jete me?

— Soǵan birer sovhoz qossa, jete turady ǵoı, — dep Sherbakov Meıramǵa kózin qysqanda, Qanabek jymyńdap basyn shaıqady.

— «Ákem shoty shapqan saıyn órleıdi» degen osy. Sovhoz máselesi de jýyrda sheshiledi. Qaraǵandy kóp uzamaı qalaǵa aınalady. Tek sonda «ózi bolǵan qyz, tórkinin tanymaı» júrmesin.

Bular jastarynyń, oryndarynyń árqıly ekenine qaramastan, qaljyńdasa, qaǵysa otyryp, úlken isti keńespen sheshti. Bolashaq podhoz, sovhozdardyń jerin qarastyryp, uıymdastyrý sharalaryn da nobaılap tastady. Sóz aıaqtalǵansha ishine irkip otyryp, Meıram jumysshylardyń qolyndaǵy kólik kúshterin aıtyp edi, Sherbakov balasha qýanyp, turyp ketti ornynan.

— ...Tezdetý kerek! Tezdetý kerek! Bizdiń Meıram Omarovıch úndemeı júrip taý qoparady. Qarashy, baǵanadan beri aıtpaýyn! Jas degen jalyndap janyp, aryndap alyp qashatyn edi. Bunyń ishine sıa beredi...

Jasy úlken, denesi keń Sergeı Petrovıch árqashan osylaı balasha qýanady, balasha renjıdi. Onyń qýanyshy da, renjýi de aıqyn. Jadaǵaı, asty qumaıt kól sıaqty tunyq kóńili túbine deıin kórinip turady. Qanabek ákelgen jańalyqtar bundaı qýantpaǵany — burynnan habary bar-dy. Meıram ákelgen habar oılamaǵan jerden shyqty. Aýyrǵan jerin jazyp jibergendeı boldy. Dereý jurtty attandyrý qamyna kirisip edi:

— Bul kómekti onda kúsheıte túselik, — dedi Qanabek. — Kóptiń ishinen qyńyrlar da, qazyna saýǵyshtar da tabylady. Poselkelik sovet qaýly alýy kerek. Bir jaǵynan mindetti bolsyn kólik ıeleri. Jappaı qatynassyn.

— Ábden durys, ábden! — dep Sergeı Petrovıch qostaı jóneldi. Meıram taǵy da bir tilek bildirdi:

— Bul kóp bar kúshin berip jatyr ǵoı. Qystygúni malym qalaı saqtaıdy osylar? Olarǵa biz de kómektesýimiz kerek. Biz bolǵanda — tres qazir dármensiz. Aýdan ne aıtady? Jumysshylardyń az maly jutap jatsa jaqsy ma? Menimshe bul másele de dereý sheshýdi kútedi.

Qanabek oılanyp qaldy. Kún saıyn qosylyp, lezde elge aınalǵan Qaraǵandy aýdan qushaǵyn kernep barady. Kútpegen jerden osyndaı kúrdeli tilekter aıtyp, moıyn burǵyzbaı turǵany. Oryndamasqa ylaj joq, zańdy tilek. Oryndaýǵa shama kele bermeıdi.

— Biz sizge qarasaq, siz jerge qaraısyz, bul qalaı! — dedi Meıram, Qanabek biraz yńyldap otyryp, qaıyrdy jaýapty:

— Aıtyp pa em — «túıeniń úlkeni kópirden taıaq jeıdi». Tuıyqqa tyǵyp qoıyp, shyqshy káne? — dep turǵanyn! Al, shyǵyp kórelik. Eki túrli ǵana amal qalǵan sıaqty: kóligi bar jumysshylar kolhozdan shóp alsa, kóliksizderi malyn kolhozǵa baqtyrsa deımin. Árıne, ekeýi de aqyly. Paıdasy túgel bolyp, onyń ústine aýdan aıtyp, uıymdastyrsa kolhozdar qarsy bolmas. Shóp zapastary bar edi. Bir qysty osylaısha ótkizelik. Kóz aldynda qyramyz ba maldy.

Osyǵan «já» desti bári. Biraq sózdi sóz, jumysty jumys qozǵap, áńgime sozyla berdi. Sozylǵan saıyn Qaraǵandy úlkeıe berdi...

XVI

Andreı Andreevıch Orlov qyzmetten kele jýan portfelin stolǵa qoıdy da, ońasha bólmede sendele berdi. Uzyn, aryq, eńkishteý denesi áli shıraq. Shashy aǵarsa da, mańdaıynan alystaǵan joq. Anda-sanda salaly saýsaqtaryn tarbıtyp aparyp basyn qysqanda, eshkibasy úlken sheńgeline syıyp ketedi. Sabaqsyz kózildirigin qozǵap, súrtip, tujyra qyryqqan shoqsha saqalyna da damyl bermeı júr. İshtegi mazasyz oıdyń áseri ár qımylynan, minezinen baıqalady. Oqtyn-oqtyn kúrsinýi, qaıqylaý tanaýyn sińbire berýi tarylǵan tynysty keńeıtý dalbasasy sıaqty.

Orlovty bul kúıge keltirgen búgingi oqıǵa. Shahtada bir jumysshy aýyr jaralandy. Tebe qulap, bir zaboıdyń jumysy toqtady. Shahtada ara-tura bolyp turatyn bundaı sátsizdikke úırenbegen jańa jumysshylar dúrligip ketti.

— Shahtasy qurysyn! Jer ústinde isteımiz! — degen daýystar estildi. Shýlasyp, «baýyrymdasyp» jaraly jumysshyny qorshap aldy. Biraq Orlovty qobaljytqan bunyń biri de emes.

— Aıypty kim? Aıamaı sottaımyz! — dep Jumanıazdyń alaqtaı qaraǵan ashýly kezi edi. Sol kez áli tintip turǵan tárizdi. Senimin joǵaltyp, synda júrgen Orlov qatty seskenedi. Birese «báribir maǵan senim joq» dep jaman oılarǵa da ketedi. Osyndaı aýyr halde otyrǵanda, esik qaqty bireý.

— Ruqsat! — dedi eleń etip. Júregi týlap, óńi sup-sur bolyp ketti. Álibek endi úıge.

— Sálemetsiz be, Andreı Andreevıch! — dep qol alysty kele. — Ataqty Álibek Taımanov, qosymsha atym — «Kóseý qara». Aqtaryla kirgen bul kim dersiz. Ózińizdeı biteý jara bir janmyn. Em bar ma eken jaraǵa? Bir kezde bul dalanyń báıteregi edim, daýyl soǵyp, short syndym. Saýyǵýǵa bola ma? Búkpe syrǵa ózim de kende emen, shyn sóıleseıik. Tek «dalbasa» deı kórmeńiz. Ózge sózińizdiń bári altyn.

Salǵan jerden aqtaryla, apshysyn qýyra kelgen Álibekke Orlov tańdanyp turyp qaldy. Eski qazaqtyń mundaı batylyn, oqymystysyn kórgeni osy. Tulǵasynyń ózi tegin emesin aıtyp tur. Biraq, Orlov adamǵa senýden qalǵan. Álibek túgil ózimen birge Donbastan qýylǵan qart ınjenerlerge de kúdikti... Qadam saıyn qaqpan, adam saıyn aıla — bári ony ańdyp turǵan sıaqty. İshki-syrtqy zymıan oılardy talqan etken «shahta oqıǵasy» osylaı zárezep qylyp tastady ony. Álibekke súısine de, seziktene de qarap otyryp:

— Siz meni qaıdan bilesiz? — dedi bir kezde.

— «Shahta oqıǵasynan» bilem. Munda kelgeli jer astynda talaı kórdim.

— Apyr-aý, jer astynda isteısiz be?

— Iá, bárin qaıla sheshedi qazir. Sonsoń men de jarmastym qaılaǵa.

Andreı Andreevıch Álibekke taǵy da bir kez toqtata qarady. Onyń sazarǵan sýyq óńinen túrshige tústi denesi. Arbap turǵan tárizdi. Bir zamanda úlpildegen aq saýsaq, búgin qaıla ustasa, jańa ǵana jylpyldaǵan maıda til ý tógýden de taıynbas. Óte qaýipti adam. Bul ishti jylyta kirip, jaryp shyqqan talaılar. Senbeımin, senbeımin, degen oıyna myqty bekinip:

— Siz meniń burynǵymdy bilseńiz de, búgingimdi bilmeıdi ekensiz, — dedi Orlov. Shylymyn aldy qaltasynan. Álibekke usynyp edi, tartpady. Ózi qunyǵa bir-eki sorǵannan keıin ǵana, úzilgen sózin jalǵap áketti. — Men qazir bul ómirdi jasaýshylardyń qataryndamyn. Qıratýshylar ózi qırady. Siz-daǵy bir qaılamen qarsy shyqqanda, myń qaılaǵa ne ister ekensiz? Osy jerdiń astynda ondaǵan mıllıard tonna kómir jatyr. Ony ondaǵan myń adam alǵaly jatyr. Alatyndyǵyna kúmán qalmady. Tus-tustan, úzdiksiz quıylǵan halyq aqysyz-bulsyz, tipti quralsyz keshegi senbilikte keremet kórsetti. Sol kópke úlken qaýip qys edi, jumyla qımyldap ony da jeńip barady. Jer úıler jer betinde kóbeıip qaldy. Erteń osy kóp osy yntymaqpen jer astyna túskende, qolyna mashına tıgende ne shydaıdy?

— Saqtyǵyńyz unady, — dep Álibek ezý tartty. Úlken aýzyn yrjıta osy kúlkisiniń ózi aýzyn ashqan ajdahadaı kórindi Orlovqa. Álibek túńilýdiń ornyna taqala tústi oǵan. — Bárinen aırylǵanda jalǵyz áıel bala qaldy qolymda, men sodan da saqtanam. Saqtanbasqa bolmaıdy. El ketti bizden. Durys aıtasyz — myń qaıla árıne kúshti. Biraq sol myńnyń jasaǵanyn bir qaıla da búldire alady. Dálelim — búgin qulaǵan zaboıdyń tóbesi. Búl tebe meniń kim ekenimdi dáleldep tur. Qulatqan men. Sene berińiz endi.

Andreı Andreevıch ushyp kete jazdady ornynan. Bezekteı bastady:

— Shahta qulaǵan joq! Siz quladyńyz, basqany da qulattyńyz! Temir bronǵa aǵash oq atqan bul netken aqylsyzdyq!

— Sabyr etińiz! — dedi Álibek jaı ǵana. — Áli senbeısiz be, álde aýyz kúıgendik pe? Qaısysy bolsa da tartynarym joq. Sheshingen sýdan taıynbaıdy. Siz sol sýǵa túsip te shyqtyńyz, bul qaı baıbalam?

— Shynym bul, shynym!

— Joq, shynyńyz aıtylǵan! Áshkerelengen! Eki tumaq, eki ólmek joq. Shyndyq ta bireý-aq. Sizdi aldaǵym kelmese, aldanǵym da kelmeıdi! — degende Álibektiń úni ámirli estildi. Tap qojań men, mensiz sen de bilýshi eń, degendi ańǵartty. Orlov báseńsip qaldy. — Tyńdaı berińiz, — dep sóıleı berdi Álibek. — Aqylsyzdyq deısiz. Múmkin. Kúshigin aldyrǵan qasqyr qotanǵa shabady. Qolǵa túsken ury jatyp ishedi. Biz — sol. Ózin-ózi qutqarmasa ekeýine de raqym joq. Olar tarylǵanmen dúnıe keń. Keń dúnıede qorqaq qoıan, qastan shaıan da júr. Eger úmit kesilse, shaıansha shaınap tynar edim ózimdi. Biraq, úmit áli bar. Jumylǵan jurttyń syrtyn kórip túńilmeı, ishine de kóz jiberelik. Qurym túndigin jamyla kelgen osynaý qazaqtar, qazaq uranyna qosa, rý uranyn, ata kádesin ala kelip otyr. Oǵan ulttar arasyndaǵy alakózdikti, istegi tolyp jatqan osaldyqty qosyńyz. Sonda jumylǵan kóp baqsynyń jyny bolyp shyǵady. Buny nege kórmeısiz? Shaqpaqty nege shaqpaımyz? Bir shaǵar qýyń qalsa, tutatar jeriń dál osy! Árıne, bunymen synǵan beliń saýyǵa almas. Uly otashyń syrtta. Onyń qyraǵy kózi bizde. Sol kelgenshe shydap baq. Jaraly bop berilgenshe, jantalasa qarman. Betegeniń de jeńgeniń...

Andreı Andreevıch sulyq otyryp qaldy. Mastyqtan aıyqqan adam sıaqty, meń-zeń basymen oılap otyr. Álibek endi sovetke qarsy bar ýyn jıǵan adamǵa uqsady. Ondaı ýdy kórgen, ózi de qoldanyp baıqaǵan Andreı Andreevıch:

— Úgitke men zárý emen, — dep tyjyryna teris qarady, sonsoń: — Siz sengen syrttaǵy otashylardyń da emi belgili. Sizge kóringen kóp «jyndar» da kóz aldymda. Sizderdiń joǵyńyzdy joqtaımyn dep, ózim az-aq joǵalmadym. Synǵan beldi shandı orap, endi sol kóptiń sońynan shoıqańdaı basa ketpekpin. Baılaýym osy. Alańdamańyz maǵan.

Álibek jańa ǵana túńilgendeı boldy. Uzyn denesi bir ıirilip, tereńdegi kishi kózi taımastan qadaldy Orlovqa. Ún joq. Tesip, iship, jep barady. Qatyńqy qara sur júzi qara kúreń tartqan. Atylǵaly turǵan oq jylandaı edi. Sózi de ýdaı boldy.

— Súırep qosqan tazy túlki almaıdy. Meıliń! Biraq, ońaı olja tabam deme. Shahtany qulatqan men bolsam, qulattyrǵan sensiń endi. Batylyń jetse ustap ber! — dedi de esikti qatty serpip shyǵyp ketti.

Kózine ot urynǵan Álibek qutyrǵan qasqyr tárizdi. Keshe ǵana aıdaýynda, aldaýynda júrgen momyn el, búgin ony qýyp tastap, sosıalızm degen uly isti jer jańǵyrta jasap barady. Sol eldiń ár úni ınedeı qadalsa, boratqan shańy boraǵan ushqyndaı seskentedi Álibekti. Onyń boıyndaǵy batyldyq emes. Jan berer aldyndaǵy qatty yshqyný edi. Sonda da esinen tanbapty. Orlovqa kelgende bárin eseptep kelgen. Orlovtan shyqqanda «áttegene-aıdyń» ornynan, «búlk ete almaıdy» dep shyqty. Endigi beti «Gerbert» sýaty. Ymyrt jabylǵan. Sýatqa kelip, ketip jatqan mal, adam aıaǵy áli basylǵan joq. Dabyr sózder estiledi:

— Búgin jaralanǵan kim?

— Álgi bir pysyq kelinshektiń momyn kúıeýi bar edi ǵoı, sol bıshara kórinedi.

— Pysyq kelinshegi qaısy?

— Bilmeısiń be? Partkomnyń eki aıaǵyn bir etikke tyqqan. Aty kim edi? E, Baljan! Osy mańdaǵy murattardyń biri.

— Shahtanyń aqshasy kóp bolsa da, mynasy shoshytty. Sirá, jer ústinde-aq isteı berermin.

— Iá, bul ózi árkimdi oılantty...

Álibek bárin estip keledi. «Gerbert» basy adamsyz bolmaıtynyn biledi. Solardan el ańyzyn baıqamaq. Bir jaǵynan el sýsyny bolyp turǵan osy «Gerberttyń» ózin aınaldyryp kórse degen oıy bar. Biraq «Gerbert» tas úıdiń ishinde. Slesar Lapshın esikti tas qylyp jaýyp alǵan. Saqtyq túrin kórgen soń, Álibek alystan kórip, basyn shaıqap, shańyraqta et kórgen mysyqtaı bolyp tur edi.

Sýat basynda, Bondarenko árkimdi ilip-qaǵyp, eshkim estimegen sógis sózderdi sóılep júr eken. Árkimniń shamyna tıetin mundaı sózderdi ol qaıdan ala kelgenin kim bilsin? Onyń kúl tókpegen jeri az. Búgin mynda, erteń onda, baryp turǵan «letýn» bolatyn. Qazir qyzý, iship alǵan. Buqasha kújildep, sý basyndaǵylardy múıizimen shaıqap júr. Ol barǵan soń tory bıeni jetelep, Jumabaı beri aıańdady. Álibek tanyp, tosyp aldy.

— Búgin keshirek sýardyń ǵoı.

— Otaǵasy-aý, siz ketken soń desátnık bárimizdi jınap alyp, qulaǵan jerdi qolma-qol túzettirdi. Soǵan keshigip qaldym.

— Sóıtti me? Bitti me?

— Qudanyń qudireti, bundaıda kisi kúshti bop ketse kerek. Qyrýar jumysty bitirip kettik! Jumanıaz ózi boldy basynda. Eski jumysshy eken ǵoı. Balta men qaılaǵa birdeı kórinedi sabaz.

— Eshkimge urysqan joq pa?

— Álgi aq bas ınjenerdi «kórmeıdi, úıretpeıdi» dep syrtynan biraz sybady. Bizge krepti qalaı qoıýdy, tóbeniń berik, osalyn qalaı bilýdi kórsetti. Op-ońaı eken, Áleke! Qalaı bilmegenbiz?

— Biz jańa jumysshymyz ǵoı. Qatemiz bola beredi. Bondarenko sý basynan shataq shyǵara almaı beri aıańdady. Áńgimelesip turǵan Jumabaı men Álibektiń janynan, «bıtti qazaq, áı bıtti...» dep bulǵańdap óte bergende:

— Átteń, myna saqal! — dedi Álibek. — Áıtpese mynany...

Sol-aq eken qoıdan qońyr Jumabaı ebelektep baryp, Bondarenkonyń aldyna tura qaldy.

— Áı, sen óziń ne aıtyp barasyń?! Aqymaq!

Bondarenko sózge kelgen joq. Tumsyqqa judyryqpen bir berdi de, jytyp ketti. Murnyn basyp Jumabaı otyr. Basalqy aıtyp Álibek tur:

— Qalaı baryp qaldyń? Janjaldyń keregi ne saǵan.

— Qudanyń qudireti, qalaı baryp qalǵanymdy ózim de bilmeımin, — dedi ańqaý Jumabaı. — Táńir jazasyn bersin!

XVII

Murny qanaǵan jazyqsyz Jumabaı Álibektiń jel bergenin sezbese, erteń osy ýaqytta ne kúıge ushyraıtynyn Bondarenko da sezbep edi. Ekeýiniń arasyndaǵy bolmashy janjal erteńine úlken sózge aınaldy. Bolǵan oqıǵany Jumabaıdan estisimen Janabil sol túnde Meıramǵa jetkizgen. Meıram dereý Jumanıazdy shaqyryp alyp, tapsyrma bergen. Búgin mehseh jumysshylary jumys aıaǵynda tegis jınalyp, joldastyq sot quryp otyr.

Burynǵy «Gerbert» shahtasynyń mashınalary ornaǵan bólme. Qazir ol mashınalar joq. Qabyrǵalardy boılaı, qalyń taqtaıdan jasaǵan tutas, uzyn slesar stoldary tur. Stoldarǵa temir shattaýyqtar ornatylǵan. Ortada eski kameron, dınamo, burǵy stanogi, alýan-alýan mehanızm bólshekteri jaırap jatyr. Solarǵa, slesar stoldaryna otyra salǵan jumysshylar jumys kıimderin tastamaǵan, jýynbaǵan kúıinde kelgen. Kerosın shamnyń álsiz sáýlesinde kózderi jaltyrap, basqa denesi qaraýytyp, tústeri tym sýyq kórinedi. Tórde, ústin qyzyl shúberekpen japqan kishirek stolda, kópke qarsy otyrǵan úsh adamnyń ortadaǵysy slesar Lapshın — sot predsedatel Onyń oń jaǵynda Janabil, solynda Anton — sot músheleri. Aıypker Bondarenko jalańbas, sot aldynda turǵaly birsypyra ýaqyt boldy. Tergeý tereńdep barady. Aıypker samaıynan sorǵalaǵan terdi anda-sanda qolymen sypyryp tastap tur...

— Joldas Bondarenko, — dedi Lapshın, — qol jumsaǵanyńyz anyqtaldy. Sonyń sebebin aıtyńyzshy?

— Áýeli ol urmaqshy boldy, — deı berip edi Bondarenko.

— Astaǵypyralla! — dep ornynan ushyp turdy Jumabaı. — Muzdaı ótirik. Adam balasyna qol kóterip kórgen emen. Áli kúnge qatyndy qamshymen bir saldym ba eken.

Bári dý kúldi. Jumabaı osy sózimen-aq óziniń kim ekenin tanytyp boldy. Jalǵyz kýá Álibek «aýyrdym» dep kelmeı qalsa da, olaq sózinen shyndyq ańqyp tur. Tyńdaýshy kóp, ol sóılese qoshemettep kúledi. Bondarenko sóılese sazara tyńdap, suraq qoıyp, qaǵytyp otyrady. Buryn bundaı talqyǵa túspegen, Janabildiń súıreýimen júreksine-júreksine azar kelgen Jumabaı, qazir óziniń talaıy kóterilgenin sezip, qyzara bórtip, jaıdary qaraıdy jurtqa. Jurt nazary buny bunsha kóterse, kózi shatynaǵan sotqar Bondrenkony eńkeıtip, qunystyryp jibergen. Ásirese slesar Lapshın kózin almaı, suraq ústine suraq bere nyqyrtyp otyr.

— Joldas Bondarenko! Jumysshylyq stajyńyz qansha?

— Jeti jyl.

— Meniki on jeti jyl. Áli bir adamdy urǵam joq. Qansha óndiriste boldyńyz?

— Jeti-segiz qalada boldym.

— Men Donbasta bir-aq óndiriste istedim. Kóbirek ishesiz, aqshany kóp tabasyz ba?

— Alty-jeti júz aınaldyram.

— Men myńnan asa aınaldyram. Biraq, mas bolyp eshkimmen tóbelespeımin. Proletarıat adamshylyǵy ne dep bilesiz?

Bondarenko jaýap qaıtara almady. «Eski jumysshymyn, mamanmyn» dep asqaqtaǵan keýdesi eńkeıe tústi. Ózinen bilimi, stajy, mamandyǵy artyq Lapshın jaı aıtsa da, ár sózi balǵadaı uryp, qaǵyp barady jerge. Kóp ishinen ashýly daýystar shyqty:

— Buzaqy!

— Maskúnem!

— Joıý kerek kózin!

Alakóleńke tas úıde tası jónelgen bul daýystar, jeldi túnde kúrildeı týlaǵan ózennen de qorqynyshty edi. Lapshın úlken sheńgelin neshe ret kóterip azar toqtatty. Áldekim sonaý shette teris uǵyndy Lapshındi.

— Báse, nemene, bári qýdalap! Kózin shyǵaryp, murnyn buzyp pa, sonsha.

— Bul qaısysy basy syrqyraı qalǵan? — dep Lapshın ornynan týra qarady shetke. Sarǵysh júzine qan júgirdi. Qalyń erinderi bir dir etip, keń ıyǵynan aldy demin. Úlken kók kózi sharasynan shyǵa jaltyrap, sol shetti sholyp shyqqanda, jańaǵy daýysty tunshyqtyryp shyqty. — Sóılegiń kelse munda kelip sóıle, dıdaryńdy kóreıik.

Bondarenko úshin dıdaryn kórsete almady eshkim. Bári arttaryna buryla, kózderin alarta bir-bir qarasyp, sóleket daýysty izdegendeı boldy. Ivan Potapov turdy ornynan. Shashy appaq, saqaly shylymmen sarǵaıǵan, aýzynda tisi neken-saıaq, bet terisi búrme-búrme. Kesek deneli qart jaı júrip kelip, sotqa jaqyndady. Sóılemeıtin, jıylysqa kóp kelmeıtin bul Ivan osy Qaraǵandynyń kári tarıhy tárizdi edi. Kóp nazaryn ózine tartyp aldy, sóz suraı keldi sottan. Surasynyń, turysynyń ózi qyzyq.

— Aıtpasa bolmaıdy, — dedi kelisimen. Suraǵany osy. Daýsy erteden kómeski, kúńgirt shyǵatyn, kisi túsken aýyz únin de, sózin de bojyrata túsken. Ruqsat kútken joq. Sotqa da, kópke de qaraǵan joq. Kári kózin Bondarenkoǵa qadap, suq qolyn shoshaıta, bappen balp-balp sóılep tur...

— Sen, jigit, baıqa! Nege tıesiń qazaqqa. Men bar ómirdi osy Qaraǵandyda, qazaq ortasynda ótkizdim. Maǵan bir qazaq tıisken joq. Nemkov, Rázanov, aǵylshyndar bılegen zavodta búıirim shyǵyp kórgen emes. Taryqqanda qazaq aýlyna baryp, káni bolyp qaıtatynmyn. Qaıyrymdy, myrza halyq. Jumysqa kelgende de qazaq senen sorly emes, jigitim. Anaý Kárimjan, Smaıyldar, Jarmaǵambet, Ermek, Báıten, Sypandar qaılada aldyna jan saldy ma! Olardyń judyryǵy seniń judyryǵyńnan myqtyraq. Sen túgil aǵylshyn Morgandy, ýrádnık Kýdrındi de uryp jyqqan. Bul, Qaraǵandyda talaı tumsyqtar buzylǵan. Aǵylshyn, podrádchık, saýdager, kýlaktar sendeılerdi araqpen sýaryp, jeliktiretin de, jeksenbi saıyn ıtshe talastyryp, sylq-sylq kúlip turatyn. Olar osy alalyqtyń arqasynda ómir súrdi. Ol zaman ótip edi, kim seni qutyrtqan? Shynyńdy aıtqanda ǵana, Jumabaı rıza bolǵanda ǵana qutylasyń.

Ivan sózin bitirdi. Qolyn qattyraq bir sermep, ornyna baryp otyrdy.

— Taǵy kim sóıleıdi? — dedi sot predsedateli.

Prokýrory, qorǵaýshysy, qoldanǵan statásy joq, erekshe sot. Bárin kóptiń ózine salady. Tek proletarıattyq sanaǵa, qaǵıdaǵa súıenedi. Sonyń ózi zańnan kem batpady Bondarenkoǵa. Sóıleýshilerge úmitpen japaq-japaq qaraıdy. Birde-biri qostamaıdy, sógip, jerlep ketedi. Endigi úmit jalǵyz ǵana Anton edi. Sot múshesi tápeltek Anton shyqty sózge.

— Bondarenkony men jańa tanydym, — dedi Anton. Ádetinshe eki kózin tars jumyp, basyn shaıqap-shaıqap qaldy. — Júregim aınydy mynasynan! Dál poselke kýlaktarynyń minezi. «Kolbıtti» qaıdan tapty bul? Árıne, kýlaktar úıretti. Eski ult arazdyǵyn qozdyryp, olar ózine jem túsirmek. Bizdiń jigit jem berip tur. Joldas Bondarenko! Budan bylaı kýlagińmen, ne bizben bol. Qarama japaqtap, qarama. Ras, menimen birge istegen joldassyń. Biraq myna mineziń joldastyqtan aıyrady...

Ár sóz ınedeı qadalyp jatsa da, Bondarenko qınala shydap tur. Shadyr kózi burynǵydaı alaqtap, adyraımaıdy. Qolǵa túsken urysha tómen qarap, ıyǵy salbyrap ketken. Sorǵalaǵan samaı teri áli tyıylǵan joq. Sonda da «jazdym, jańyldym» demedi. Kóptiń qoımastan utylaı sóıleýi sony kútken tárizdi. Mine, mehanık Kozlov shyqty endi. Baǵanadan bárin baqylap, únsiz tyńdap otyrǵan esti qart sotqa da, aıypkerge de bir joba kórsete sóıledi:

— Bul jıyn jumysshylardyń ózara talqysy. Basqanyń qol suǵýǵa qaqy joq. Men zadym jumysshy bolǵanmen, qazir tek óndiris bastyǵy esebinde pikir bildirem. Joldastyq sot zań qoldanbasa da, osy kóptiń oıyn, sezimin, dástúrin oryndaıdy. Sondyqtan ol sottyń qortyndysyn óndiris bastyǵy túgil, halyq soty da syılaıdy. Joldastyq sot, Bondarenkonyń qyzmetin tómendet deı me, sógis ber deı me, joq jumystan shyǵaryp halyq sotyna tapsyr deı me, — men bárine daıynmyn. Eger aıypkerdiń bala-shaǵasyn, shyn júregimen qatesin moıyndaýyn eske alyp, osy talqy da jeter dese, oǵan da rızamyn.

— Aıypker áli qasarysyp tur, qatty ketermiz, sirá! — dep Lapshın daýsyn kótere túskende, Bondarenko eńirep jiberdi:

— Janym-aý, ne qyl deıdi maǵan! Terimdi tirideı soıyp jatyrsyńdar, shydadym ǵoı. Az ba? Endi qaıtalasam bul kúnim kóp bolsyn. Shıetteı úsh balam bar, aıańdar, keshirińder. Kesh, Jumabaı, kesh. Mine basym, al kógińdi! — dep, Bondarenko Jumabaıdyń aldyna baryp, basyn salǵanda, Jumabaı atyp turdy ornynan. Kózinen de jas ytyp ketti. Sasyp, qaqala sóılep, eki qolyn birden kóterdi:

— Keshtim, keshtim! Rızamyn kóbińe. Jylatpańdar mynany. Tipti jibimen dep edim, o qudanyń qudireti, saı-súıegimdi syrqyratty!

Murnyn qanatqan sotqar Bondarenkony Jumabaı endi balasha jubatyp jatty. Kóptiń qabaǵy jańa ashylyp, kúle qarady ekeýine. Biraq, Lapshın óńin jylytqan joq, sózin qataıta tústi:

— Tym ańqaýlyqtyń aqyry aldaný ekenin umytpalyq, momyn Jumabaı ózdiginen kelip saǵan baılanyspaıdy. Sen tek, araqtyń qyzýymen oǵan qol jumsamaısyń. Jańa anaý shette estilgen daýys da tegin emes. Shyndaryńdy aıtyńdar, senderdi qozdyrǵan kýlak!

— Ómiri baı-kýlak degendermen ámpeı bolǵan emen Jýytpa, qaraǵym, ol páleńdi jýytpa! — dedi Jumabaı. Álibektiń jel bergenin áli sezbepti. Bondarenko ózimen-ózi. Basyn shaıqap jylap otyr. Sot músheleri ońasha shyqpaı-aq ózara keńesip aldy. Lapshın ornynan turyp, sot qaýlysyn estirtti:

— Jábirlenýshi keshirgenmen proletarıattyq sana, dástúr keshirmeıdi. Biz bul dalaǵa tóbeleske kelgemiz joq. Qazaq baýyrlarǵa kómektesýge, birlese otyryp sosıalızm dúnıesin jasaýǵa keldik. Aıypkerdiń nalyǵanyń bala-shaǵasy baryn jáne jábirlenýshiniń ótinishin eske alyp, joldastyq sot qatań jaza qoldanbaýǵa uıǵardy. Túzelgenin isimen kórsetkenshe Bondarenkony brıgadylyqtan bosatyp, jaýapty, aqysy joǵary jumysqa jibermeý basshylyqtan surasyn.

— Joldastyq sottyń qaýlysy erteńnen bastap oryn dalady! — dep Kozlov qolma-qol qaıyrdy jaýapty. Jurt rızalyq bildirip taraı bastady...

XVIII

Sary topyraq, qara kómir úıindileri, qalqaıǵan jer barak, qarasha aýyldar kelemin keńeıte, qoıýlana túsken. Burynǵydaı beısaýat júrgen at, túıe, ógiz kórinbeıdi. Bári jumysta. Shoqaıdan qurylys jabdyqtaryn tasýshy arbakeshter úlken kerýen bolyp, jol ústinde jyljyp keledi...

Qaraǵandy búgin uly meıram kúnine uqsap tur. Urandy qyzyl jalaýlar kóbeıip ketken. Kıiz úılerdiń, jer baraktardyń, tasúılerdiń mańdaılarynda qyzyl matada:

— Saýatsyzdyq joıylsyn! Nadandyq pen sosıalızm syıysa almaıdy! — degen iri aq jazýlar jıi kezdesedi. Qarandash, tetrad ustaǵan úlkendi-kishili toptar da jıi ushyraıdy. Jumysshy halyq endi jappaı oqýshyǵa aınalǵan. Artylǵan ýaqytyn ǵylymǵa jumsap jatyr. Ǵajap qumarlyq, sýsaǵandyq baıqalady. Shahtaǵa túskeli kelgen Jumabaı qolyndaǵy tetradyna úńilip otyr. Arbasyna bóshke tańǵan sýshy sary atandy jolǵa salyp qoıyp, qoıyn knıjkasyna qarap barady. Osyndaı ǵylym qumarlardyń bir «Aqshahtyǵa» jınalǵan.

— «Aqshahty» degenimiz — aǵylshyn tusyndaǵy eń kúshti shahtalardyń biri edi. «Gerbert» sıaqty buny da sý keýlep, isten shyqqan. Bitep tastaımyz dep, jumysshylar eki kúnin senbilik jasasa da bitelmedi. Sol mańdaǵy úıindilerdiń bárin ákep tókkende shahtanyń qudyǵy tolmaı-aq qoıdy. Sonsoń qudyqtyń betin taqtaılap tastady. Onyń qorasyn, mashına turatyn bólmesin qosyp jiberip, mektep jasady. Asty ázir taqtaısyz, biraq, Qaraǵandynyń eń mádenıetti keń úıi. Kúndiz bunda balalar, keshke eresekter oqıdy. Úlken jınalystar da osynda ótedi. Qazir bundaǵy oqýshylar toby — eresekter. Báıten, Sypan, Ysqaq sıaqty Qaraǵandynyń eski jumysshylary. Aldy elýdiń, arty otyzdyń jýan ishinde bolsa da, mektepti jańa kórip otyr. Qaılaǵa daǵdylanǵan jýan saýsaqtar jińishke qaryndashty qomsynǵandaı odaǵaı ustap, aýyr qozǵalady. Harip ımekterin temir ıgendeı qyzara, tistene kúshpen ıedi. Qara taqtaǵa bormen jazyp kórsetip Ardaq tur. Úlken adamdardyń shalaǵaı suraǵyna, minezine jymıyp kúlip qoıady.

— Shyraǵym, anaý eshki quıryqty aıtyp jibershi?

— Myna balǵabasty taǵy umyttym?

— Sonaý qaıla tumsyq nemene?

Latyn haripterine ózderinshe osylaı at qoıyp, bir nársege salystyra surap jatyr. Oqý aýyr da bolsa, oqytýshy men oqýshylar kúlisip, jelpinisip alady. Ardaq saýda qyzmetimen aınalyspaı mektepke, oǵan qosymsha eski jumysshylardyń ortasyna túskenine meılinshe rıza. Jaqsy istep ketse jalaqynyń ústine syılyq, abyroı alady. Oqyta otyryp, ózi taǵy oqyp júr. Saýatsyzdyq joıý isine ázir basqalardan ozyq sıaqty. Sondyqtan osy adamdardyń elden buryn saýatyn ashýdy jas Ardaq egde adamsha oılaıdy. Jumsaq minezi jyly óńi, kirimdi sózimen alǵashqy kúnnen bastap-aq kirgen ishke. Suraqtarǵa jaýap bere turyp, merýert sıaqty aq tisin ántek aqsıta jymıǵanda, baladaı súıkimdi, anadaı dana bop kórinedi bularǵa.

Tek Báıten áli óńin jylytqan joq. Basqalar japyrlasyp surap jatqanda, ol suramaıdy da, bárin biletin kisishe, ózin tym tákappar ustap, eń artta jalǵyz otyr edi. Qalǵyp ketipti. Tetrady jerde jatyr, qaryndashy domalap sonaý jaqqa ketken. Ardaq oqýshylardy jaǵalap, sabaqtaryn teksere-teksere Báıtenge jetkende ańyryp qaldy. Ne isterin bilmeı tur. Samaıyna aq engen keshsheleý, shadyr shákirtti endi mektepke kelip uıqy soqty. Bir jumadan beri bir haripti de durys úırengen joq. Aıta-aıta sóz bitken.

— Báıteke-Báıteke, — dep qattyraq daýystap oıatty Ardaq.

— A! — dedi Báıten. Kózi alaq etip, murtyn edireıte.

— Bulaı oqýǵa bolmaıdy. Úıge baryp uıyqtańyz.

— Aq saýsaqtar jasaǵan mektep emes, jumysshylar jasaǵan. Qýa almaısyń, joldas, ketseń óziń kete ber!

Jumysshylar oryndarynan ushyp turyp, Báıtendi ortaǵa alyp qaldy.

— Ket, óziń ket, lánet! — dep Kóktaıynsha qalsh-qalsh etedi. — Qartaıǵanda kózimizdi ashqan jas balaǵa nege salasyń jaman aýzyńdy!

— Ketsem ketemin, otyz mektep ashyldy, sonyń birine bolmasa birine túsermin.

— Qaıda kirseń de qýyp shyǵam. Jiberińdershi, murnyn birjola bet qylyp jibereıin!

Ózgeleri Kóktaıynshany ustap jibermedi, adýyn, aǵa jumysshyny bári syılaıdy. Báıtendi jerlep-jerlep shyǵaryp jiberdi úıden.

Ardaq baǵana ketip qalǵan. Jańaǵy sóz betke salyp jibergendeı boldy. Bylaı shyǵa býlyǵyp jylap tur. Ylaılanbaǵan tunyq kóńil býyrqana tolqydy. Ne jazam bar? Bizdeılerge kún joq pa álde, degen suraýlar shytyrman oılarǵa áketti. Saýda qyzmetin de, Mahmetti de eske saldy. Biraq, birine bettemedi. Eń súıgeni mektep edi, shákirtteri betten alyp tursa onda qalaı qala alady? Qara jumystyń ózine túspese tynyshtyq joq sıaqty. Kóńil shirkin tarylǵanda keń dúnıeni alaqandaı etpeı me! Ardaq qazir ózin eń baqytsyz adamdardyń qataryna qosty. Óte basyńqy kóńil, jabyńqy túrmen aıaǵyn azar basyp, mehsehtaǵy Janabilge kele jatyr. Mundaıda jan jarasy jaqyn joldastyń maıda qolyn izdeıdi. Ardaq sony izdep keledi.

Janabil ózimen ózi bolyp jatqan. Smena bitip jumysshylar taraǵan soń jalǵyz qaldy. Belýardan shuńqyr qazyp, qatarynan eki dińgek ornatty. Eki dińgektiń arasyna uzyn qaıyńnyń bir basyn qystyryp, sol basqa eki puttaı temir baılady. Tership, entigip júrse de qumarlyq sharshatar emes. Ózinshe bir jańalyq jasamaq. Endi qalyńdyǵy bir eli plıta temirdi súırep keledi. Ardaqty dál qasyna kelgenshe baıqaǵan joq.

— İske sát! — dedi Ardaq. Daýsy tym jabyńqy, qabaǵy salyńqy aıtty. Buny da baıqamady Janabil.

— Aıtqanyń kelsin. Ónerimdi kórip tur. Barlyq balǵashynyń istegenin osy bir stanokke istetem.

Qalyń plıta temirlerdi balǵamen uryp ıip, lokomobılder, qazandar jamaıtyn katelshiler jumysy aýyr, solardyń ishinde balǵashylardiki aýyr. Erteden qara keshke mehsehtyń mańyn shańqyldatyp jatatyn da balǵashylar. Janabil aǵash stanogimen osy aýyr eńbekti jeńildetpek. Slesar Lapshın, mehanık Kozlov bundaıda talaı tapqyrlyqtar kórsetken. Solarǵa elikteıdi. Janabil, mine, plıta temirdi tósep qoıyp, stanogin basqaly jatyr. Kóz aldyndaǵy qısynsyz iske shydaı almady Ardaq:

— Bunyńnan is shyqpaıdy, — dedi. — Rychagpen kóterip urmaqsyń ǵoı. Temirin, aýyr bolsa da balǵadan álsiz tıedi.

— Qaıdan bildiń?

— Fızıka zańy solaı deıdi. Tym jaqynnan urǵaly tursyń. Serpinsiz urys álsiz bolady.

Janabil fızıkaǵa baǵynǵan joq, stanogin basyp-basyp qaldy. Maıyspaq túgil belgi de túspedi temirge. Otyra ketti daǵdaryp.

— Sol fızıkańdy úıretshi maǵan, bilgish eken. Lapshın da aıtyp edi. Jumystan keıin oryssha oqımyn endi.

— Botaqarada, Bolshe-Mıhaılovkede, osynda fabrık-zavod mektepteri ashylyp jatyr. Solardyń birine tússek qaıtedi?

Janabil jalt qarady Ardaqqa. Jańa ǵana sezdi:

— Júniń jyǵylyp, neǵyp otyrsyń? Aýyrdyń, ba, álde renjidiń be birdemege?

— Denim saý ázir.

— Paı-paı, osy bir emizip tartatynyń-aı! Aıtpaısyń ba, sartyldatyp.

— Báıten ket degen soń, shyǵyp kettim mektepten.

— Báıtenniń ket degenine-aq pa? — dep qarq-qarq kúlip jiberdi Janabil. — Ol kel qoryǵan bıshara qyzǵysh. Qyzǵyshtan qorqyp, kólden ketken seni ne desem eken.

— Kóptiń aldynda «aq saýsaq, óziń ket» dep turǵanda qalaı ketpeısiń. Óıtip muǵalim bolǵansha, jumysshy bolǵan artyq. Betiń bylǵansa sý tazartady. Aryń bylǵansa ne tazartady.

— Júr! — dedi Janabil. Ornynan ushyp turdy. — Ol qara aýyzdyń aýzyn qyzyl temirmen qarıyn. Júr, sheshesinen qaıta týǵandaı bolady.

— Qaıda?

— Partkomge, shahtkomge baramyz.

— Qoı, barmaımyn, — dep qynjyla tústi Ardaq. — Endi qalǵan uıatty Báıtenmen aıtysyp joıam ba! Odan da jumys ǵylymyn oqıyq. Bir isteıik, mashına tilin úıreneıik. Mynaý stanogiń oı saldy. Múmkin izdene-izdene ızobretatel, konstrýktor bolyp ketermiz.

Shyńdalmaǵan jas qyzdyń maıryla qalǵan jumsaq kóńilinde tabıǵı batyldyq, ójettik te baıqalady. Taıynbaı jumysqa túsem deýi — jumysty da úlken óner kórýi Janabildi qatty súısindirdi. Ol Ardaqtan buny eshýaqytta kútken emes-ti. Endi sýyn tapsa, qıyp túsetin bolat qanjarsyń-aý, degen oıǵa kelip, aıtpaı júrgen bir sózin aıtyp saldy:

— Komsomolǵa kirseń barlyq esik ashyq bolar edi.

— Ený úshin áýeli iste kóriný kerek emes pe?

Janabil aıtaryn aıtsa da qaıtalamady. Jumysqa túsýin ne durys, ne teris deı almady. Meırammen aqyldaspaq. Eń áýeli Báıtenniń aýzyn qarytpaq. Aıap otyr Ardaqty. Kenetten bir kúshti gúril estildi. Ekeýi de eleńdep aspanǵa qarady. Aspan ashyq. Jurt topyrlap, shýyldasyp, jınalyp qalypty. Nege jınalǵany tasadan anyq kórinbeıdi. Sháýildeı úrip ıtter tur. İshqyryn túrine, sanyn shapalaqtaı júgire balalar júr. Gúril údep barady. Sol gúrildi qorshaǵan kóp tolqı qozǵalyp, beri keledi. Janabil men Ardaq ta tura júgirdi...

Kúnshe kúrkirep, jurtty dýyldata kelgen «birinshi besjyldyqtyń» balalary eken. Yldıdan qyrǵa kóterile, mehsehqa qaraı bes traktor birden keledi. Árqaısysy artyna arba tirkegen. Qaısybir arbalarynyń nusqyny tipti bólek. Temir dóńgeleginiń jalpaqtyǵy jarty metr, eki beldiktiń arasynan kósh ótkendeı. Osyndaı uzyn arbanyń birinde sýlap jatqan dáý qyzyl kotel qyzyl bel sıaqty. Sol beldi jalǵyz súırep kele jatqan traktorǵa teńeý tappaı jurt abyrjyp aýzyna kelgenin aıtady:

— Pah, pah! Kúnshe kúrkireýin!

— Myna qara, jer solqyldaıdy!

— Dáý ǵoı, mynaý, dáý!

— Alyp deseńshi bir taýdy bir ózi súırep barady.

— Traktor degende taý soǵar deseńshi buny!

Qaraǵandynyń motor daýsyn estigeni osy! Buryn kórmegen traktor, dáý kotel, úlken temir arba, alýan-alýan mehanızmder ǵajap áser etti jurtqa. Topyrlap, birin-biri kımelep jaqynnan kórýge, ustap, shuqylap baıqaýǵa qumartady. Itter alystan úrip, qaısybiri kókke qarap ulyp tur. Qara tóbet ars-ars etip, traktordyń o jaǵyna bir, bul jaǵyna bir shyǵady. Janabil keıinirek jetse de alǵa shyqqan. Sholaq tanaýy ásem sáńkıip, shegir kózi nur jaınaıdy. Qolynda uzyn shybyq temir, kópti jaıpap, arbaǵa jaqyndatpaı júr.

— Aýlaq! Bógemeńder, jol berińder! Ókirgen sıyrdaı bul nesi, túge?..

— Mynaý, tańqy sarysy kim ?

— Jep qoıady deı me eken!

— Tańqy sary osynyń qojaıyny. Ordjonıkıdze joldas jibergeni Ordjonıkıdze! Ket deımin! Óle me, janym-aý! Tart, tarta ber, keshir joldas!

Meıram, Jumanıaz, Sherbakovter de shyǵyp, kóptiń minezin qyzyqtap tur edi. Janabil traktorısti «kóshir» degende shek-sileleri qatty.

— Qarańyzshy, Sergeı Petrovıch! — dedi Meıram. — Osy kóp qazir bala emes pe. Birde taǵy dana-aý.

— Durys aıtasyz, Meıram Omarovıch. Kópten úırene otyryp, úıretýimiz de kerek.

Meıramnyń kózi Ardaqqa tústi. Papkasy qoltyǵynda, jıynǵa telmire qarap, shetkeri tur. Qýnaqy emes, jabyńqy. Óńinen yzǵar baıqalady. Áli bir ezý tartqan joq. Qadalǵan qara kózi tym oıly. Meıram qasyndaǵylardy eleýsiz bastap, Ardaqqa qaraı jylystady. Ardaq ta kóre sala qarsy júrdi.

— Qyzym, qalaı, unaı ma, myna kelgen jańa dúnıe? — dedi Sherbakov.

— Unaıdy, Sergeı Petrovıch. Biz kórmegen keremet kúsh eken.

— Keremetter áli keıin. Bul tek bastamasy ǵoı, — dep Sherbakov keleshekti bir sholyp etti. — Qaraǵandy qazir uıymdastyrý, ornalasý dáýirinde. Kómirge sybana kirisken ýaqytta orys, aǵylshyn baılarynyń alpys jylda alǵanyn bir-aq jylda alamyz. Árbir qyryq mınýtta bir poezd jónelip, ne kelip turady bul jerge. Osyǵan qarap, bolashaq Qaraǵandyny shamalaı berińiz. Bul kún tipti taıaý.

— Poezd qashan keler eken?

— Shoqaıdan beri asty. Qar túse jetip-aq qalar. Úkimet ózgeshe kóńil bólip otyr bul jolǵa.

— Mynaý mashınalar qaıdan kele qaldy?

— Bular Ordjonıkıdze joldastyń jibergen sálemdemeleri. Jol jetkenshe osynyń ózi úlken kómek. Anaý traktorlar Harkov zavodynda jasalǵan. Birinshi besjyldyqtyń bel balalary. Anaý qyzyl — bý qazany. Endi qol kúshke qosa bý kúshin de paıdalanamyz. Bý elektrden sońǵy zor kúsh.

— Sol bý, elektr, motor... degenderińiz bári ǵylym emes pe, Sergeı Petrovıch? — dedi Ardaq. — Hımıa, fızıka, matematıkany bilmegen jumysshy qalaı biledi olardy? Men baǵanadan beri sony oılap basym qatty.

— Oıyń jaqsy, qyzym, jaqsy! — dep Sergeı Petrovıch rıza bolyp qaldy. — Sondyqtan da siz jastar túgil shaldardy oqytyp jatyrsyz. Oqýdyń, úırenýdiń dáýiri bul. Biraq, uly mektep ómirdiń ózi. Qazaqtyń bes jasar balasy at qulaǵynda oınaýdy eshbir mektepten oqyǵan joq. Turmys úıretti. Tehnıkany da turmys solaı úıretedi. Ras, alǵashqy kezde biraz qıyndyqtar bar. Qoryqpaımyz. Shydaı otyryp, jeńemiz. Tez jeńý úshin jurttyń saýatyn tezirek, kóbirek asha gór, qyzym.

— Qalaı ashady! Báıten qara aýyz mektepten qýyp jiberipti! — degen Janabildiń daýsy estildi. Terlegen, entikken. Mashınalardy jurtpen birge qyzyqtap keldi. Bárin bilgisi, bárine qatynasqysy keledi. Endi myna áńgimege aralasty. Onyń sózi baǵanadan beri jaı tyńdap, jaıran, turǵan Meıramnyń qabaǵyn túıdi.

— Ne deısiń, qaıta aıtshy?

— Ózi áli aıtqan joq pa? Báıten «aq saýsaq» dep qýyp shyǵypty. Endi jumys mektebine túspek Ardaq.

— Ras pa? — dedi Meıram, áli de senbegendeı.

— Ras, — dep tómen qarady Ardaq.

Bir tentek úshin bári uıalyp, basyn shaıqap keıip tur. Búldirgen ol. Jaýapker bular. Bondarenko janjaly jańa basylyp edi. Báıten taǵy kóterdi.

Joǵary qarasa jylap jiberetindeı, tómen qarap montıyp turǵan jas qyzdan Meıram kózin ala almady. Senbilik ústinde onyń jaıpaǵan júzin, kúlimdegen qara kózin kóre almady. Qasyna baryp, salbyraǵan basyn ıeginen kótere, ózine qarata turyp bir jyly sóz aıtqysy da keldi, uıaty jibermedi. Mynaý jurt kózinshe, qazaqy ádep boıynsha ishin asha almady Meıram. Onyń ishinde mahabbattan týǵan qyzǵanysh ta bar. «...Mahmet ekeýi arbaǵa súıenip sóılesip turdy... Sol tyrsıǵan nemeni nege úıir qylady boıyna. Nege oǵan páter úı bolady?..» dep anada úsheýiniń kezdesip qalǵanyn osy arada esine taǵy bir túsirdi. Biraq qazir Ardaqtyń qandaı kinási bolsa da keshkendeı edi.

— Jaý qastyǵyn jasyryn isteıdi. Aqylsyz dos ashyq isteıdi, — dedi Meıram, shymbaıyna bata, tipti qynjylyp aıtty. — Profsoıýz múshesi ǵoı. Jumanıaz joldas, qatty shara qoldanyńyz. Endi qaıtyp únin shyǵarmastaı bolsyn. Bundaı bassyzdyqpen sosıalızm jasalmaıdy.

— Eski jumysshy edi, ıt, — dep Jumanıaz kúmiljigende, órshelene tústi Meıram.

— Zaman tiregi ondaı eski jumysshylar emes. Myńǵa, mıllıonǵa uıtqy bolyp otyrǵan ozat jumysshylar. Qaraıǵannyń bári kómir me? Parodany aıyra bilý kerek. Al, Ardaq, sizge kópten kóp ótinish, ornyńyzǵa qaıta baryńyz. Birdiń jumysyn istegennen, myńnyń kózin ashqan qundyraq. Bilem, sizge aýyr tıdi Báıtenniń sózi. Biraq, Báıten sózi, kóp sózi deseńiz, adasqanyńyz. Adaspańyz. Týra kelesiz.

— Qyzym, meniń de aıtarym sol, — dedi Sherbakov. — Jurt jańa dúnıe jasap jatyr. Kim sol dúnıeni jasassa, jurttyń qatarynda. Jaqsy istese — alda. Jaman istese — artta. Imenbeı alǵa umtyl. Qoldaýshyń árqashan daıyn.

Ardaqtyń júzi jaınap sala berdi. Oıly, qam kóńil qyz naǵashylarynyń qolynan ketkeli tym basyńqy edi. Báıten basa tússe, myna jyly sózder kóterip tastady. Úmit qaýlap, shattyq kernedi jas kóńildi. Júregi týlap, azar aıtty rızalyǵyn:

— Maqul. Raqmet sizderge. Sholaq oılaǵan ekem.

Janabil qasynda, aýylǵa qaıtty Ardaq. Kún batyp ketken. Qyzyl shapaq áli tur. Sol shapaqtaı qyzaryp, qyzý sóılep, lepirip kele jatty eki jas...

XIX

Jaz aıaqtap, qys jaqyndaǵan saıyn qarasha aýyldar qorshaǵan Qaraǵandynyń ortalyǵy ózgere tústi. Qazyp, oıyp tastaǵan mekemelik, óndiristik úılerdiń oryndary, tasyp, úıip tastaǵan qurylys materıaldary kórinedi. Temir jol alpys kılometr jerdegi Shoqaıǵa jetken. Shoqaı stansıasyna jańa qalanyń jabdyqtary úzdiksiz quıylýda. Kólikter, Ordnúnıkıdze jibergen traktorlar kúndiz-túni tasýda. Tasymal kúshteri shaban, qymbat. Basqa amal joq, qysqa deıin qalǵan sanaýly kúnder bárinen qymbat. Qysylmaıtyn Sherbakovty da qys qysaıyn degen tárizdi: qazan qorasyn tez bitirýge qatal buıryq berdi. Bul qora bitip, qazandar ornatylsa, bý qýatymen parogenerator, kamerondar istemek, atbarabandar qalyp, kótergish mashına kómirdi jer astynan vagonetkalarmen shyǵarmaq...

«Gerberttiń» tar qorasyna jalǵastyra keń kirpish qora salynyp jatyr. İrgesi qalanyp bolypty, tóbesi áli jabylǵan joq. Materıal bógep tur. Stansıadan óz kóligimen aǵash, ártúrli jabdyq tasyǵan maýsymdy jumysshylardyń arasynda eki traktor da júk tasyp júr. Qoranyń bitýin kútpeı-aq mehseh slesarlary anada traktormen kelgen dáý qyzyl qazandy ishke engizip, tas tósektiń ústine sulatyp qoıypty. Tóbesi ashyq keń aran qazan qorasy — kochegarka bolmaq. Lapshınniń basqarýyndaǵy qazanshylar brıgadasy qyzý istep júr. Qazanǵa arqasyn súıeı turyp, qolyndaǵy chertejge qadala qaraǵan Lapshınge, Boqaı árnemeni bir surap maza bermeıdi:

— Zdes shto? — dep qazannyń aýzyna basyn suqty bir kezde.

— Ot jaǵatyn jeri. Mynaý shypyrlaǵan tesikter: uzyn trýbalardyń aýyzdary. — Tútin, jalyn júretin joldar. Trýbalar ot pen sýdyń arasynda. Ot qyzdyrǵan kezde sýdy qaınatady...

— Samovar sıaqty eken ǵoı?

— Iz, samovar trýbasy sıaqty.

— Al, ol sýdy qaınatyp qaıtedi? Jumysshylarǵa shaıǵa kerek pe?

Úlken adamnyń bala suraǵyna Lapshın iri tisterin aqsıta kúldi:

— Sýdyń býy kerek. Bý mashınalardy júrgizedi. Seni kochegar qylyp shyǵaramyn, sonda barlyq bý mashınasy saǵan baǵynady.

Boqaı kózi jaınap jymyń-jymyń etti. Erteńgi kúnniń qýanyshy búgingi qara lashyǵyn umyttyrsa kerek.

— Tek osy lebizin, úshin búgin bizdikine kel, qadirli qonaǵym, dosym bol, — degende basyn shaıqady Lapshın:

— Joq, sen kochegar bolǵan kúni baram. Bul sózdi sonda aıtsań qandaı jarasymdy!

— Túý, oǵan deıin...

— Ol kún alys emes, ári ketse eki-úsh aıǵa sozylar.

Qasynda; Kozlov, Sherbakov keledi. Eki qoly artynda, jaı júrip, aran ishin abaılaı qarap keledi. Lapshınge jetkende qazandy saýsaǵymen sherte turyp sóıledi:

— Qazir barlyq istiń tetigi osynda. Berilgen merzimde bite me?

— Kostá ezi aıtsyn, — dedi Kozlov. Lapshın kidirip qaıyrdy jaýapty:

— Ýaqytty óte az berdińiz. Borıs Mıhaılovıch adamdy da az berdi. Ol adamdar buryn óndiris kórmegen...

— Úıretý kerek, — dep sál shytynyp qoıdy Sherbakov.

— Tilderine túsinbeı jatyrmyz.

— Túsiný kerek. Men qazir júzge jýyq qazaq sózin bilemin. Senderge tipti jeńil, birge istep júrsińder.

— Olar oryssha sóılesýge qumar.

— Sender qazaqsha sóılesýge qumartyńdar. Sonda eki jaǵyń da úırenip shyǵasyn. Úırený, úıretýdiń tetigi — jalyqpaı is ústinde uǵynysýda.

Qazan mańynda ártúrli trýba, kran, usaq jabdyqtar jatyr. Boqaı solardyń ishinde. Bárin ózi tasyǵan, endi árqaısysyn bir ustap, birine-birin úılestirip baıqap, basyn shaıqap otyr. Buryp kórmegen dúnıeniń vıntine deıin, tańyrqap otyr edi ol.

— Qarańyzdarshy anany, qalaı qumartady! — dedi Sergeı Petrovıch, — qazir basqanyń bárin umytqan. Bul qumarlyqpen bilmeı qoımaıdy.

— Bilgenshe azdy-kópti ýaqyt etedi ǵoı. Tym bolmasa bir slesar qosyńyzdar maǵan? — dep edi Lapshın, Kozlovtyń kózi baqyraıa qaldy:

— Ne dep tursyń, Kostá? Qaıdan alaıyn? Anton Lavchenko parogenerator ákelýge ketti, Qashan qaıtady? Kelgen kúnde ol sol generatormen bolady. Ivan áne, úsh mashınany birdeı jaıyp salyp tur. Kóktaıynshany ustalyqtan alsaq, múlde qol kesiledi. Bondarenko vagonetkalardy jamaýda... Bári kerek. Erteń qazan júrgen kúni sonyń, bári daıyn bolmasa, qazanyń bosqa turady.

Qol kúshinen bý kúshine kóshýdiń qıyn kezeńi qınap tur bulardy. Alǵashqy kezde osy tóńirektegi eski-qusqylardy qurastyrýmen bolsa, temir jol jaqyndaǵan saıyn jańa jabdyqtar kele bastady. Solardyń ishinde Donbass jibergen bir parogenerator da bar. Bul úlken mashına ózi býdyń qýatymen júredi de, basqa mashınalarǵa elektr qýatyn beredi. Bárin júrgizýge mamandyq kerek. Qara jumysshylar, ásirese qazaqtar lek-legimen kelip jatqanymen maman óte az. Sondyqtan oqytý, úıretý sharalaryn jedeldetý qajet boldy, jastarǵa úsh jerden fabrıka-zavod mektebi, úlkenderge bir kýrs, saýatashqysh otyz shamaly mektep ashylǵan. Biraq, jumys olar jetilip shyqqansha kúter emes. Ár kún: «Alaryńdy alyp qal, áıtpese aırylasyń!» dep taqaq-taqaq etkizedi. Sergeı Petrovıch trýbkasyn sora, osy jaılardy oılanyp turyp:

— Kelisimen Antondy Kostányń brıgadasyna qosqan jón bolar, — dedi. — Áýeli qazandy tezdeteıik. Parogeneratordy sonan keıin qolǵa alý kerek. Bárin birden bitirem dep, bárin bógegenshe, birtindep júrgize bergen paıdaly.

Lapshın kúlim-kúlim etti. Kozlov úndemedi, Sherbakovke erip Ivannyń brıgadasyna qaraı aıańdady.

Qart Ivan shattaýyqqa qysyp qoıyp, áldeneni egep tur.. Basqa dúnıemen isi joq, tipti alańsyz. Óz qasynda qurastyryp bolyp qalǵan bir kameron, on, jaǵynda, Janabildiń aldynda bir mashına, sol jaǵynda, Báıten men Baljannyń, ortasynda bir mashına áli quraýsyz jatyr. Dál tóbeden shaqyraıǵan kún báriniń tanaýyn tershitse de, Ivandy jibite almapty.

— Sálemetsiz be, Ivan aǵa! — degen Sherbakovke ol aýzyn qompań etkizip, basyn tujyra, kózildiriginiń ústinen qarady.

— Kameron bitýge aınalatyn ba?

— Osy bir boltıgi ǵana qaldy. Tokar stanogi bolsa, mınýttik jumys qoı bul.

— Qazan júrisimen tokar stanogi de júredi.

— Ony qazanǵa qaratyp keregi ne, mynaý dvıjok ta jaraıdy.

— Káne, dvıjogińizdi kóreıik, — dep Sergeı Petrovıch Janabilge qaraı júrdi endi.

Janabil jińishke jez tútikti kerosınmen yspalap súrtip, kúnge shaǵylystyra aýzymen úrip tur edi, Sergeı Petrovıch:

— Jumys qalaı, jas búrkit? — degende:

— Jaman emes, — dedi de, tútikti sheshýli jatqan penjeginiń arasyna aparyp tyqty.

— Nege jasyrasyń?

— Sizden emes, shańnan jasyram.

Onyń aýzy sózde, qoly iste. Jataǵan kelgen kishirek, maqpal qara mashına sý jańa, báıgi atyndaı sylap, sıpap júr. Endi mashınanyń úlken shoıyn basyn qyzara kóterdi.

— Qorǵasyn ba, táıiri!

— Aýyr ma? — dedi Kozlov.

— Ivan ákeńnen de aýyr eken. Bul kisiniń bir sóziniń ózi bir put qoı.

Sergeı Petrovıch sylq-sylq kúlip turyp, Janabildi sóılete berdi.

— Mashınany kútýin bilipsiń, júrgizýin bildiń be?

— Bilmesem de taqadym.

— Aıtshy, káne!

Myzǵymas Ivannyń mazasy kete bastady. Janabil sóılegen saıyn qolyn erbeńdetip, birese aýzyn qompańdatyp, kózi tesip barady. «Shákirtim súrinbeı ótse» degen tilegi ádetten tys qobaljýynan kórinip-aq tur. Shákirti oǵan qarap japaqtaǵan joq, ázir múdirer de emes:

— ...Shoıyn basty mynaý denege ákelip ornatamyz, astynan prımýspen qyzdyramyz. Qyzǵan bastyń, ishine jańaǵy jez tútiktermen kelip, neft tamshylaǵanda, gaz shyǵýǵa jol tappaı porshendi keıin lyqsytyp jiberedi...

— Al, beri qaraı ne lyqsytady?

— Porshenniń bir basy anaý jatqan ıir beldikke shegendeýli bolady. Beldiktiń bir basyna myna jatqan dáý dóńgelek kıgiziledi. Gaz ıtergen porshendi aýyr dóńgelek óz salmaǵymen beri ıteredi. Sóıtip, ersili-qarsyly júgiredi porshen. Bunyń aty, mashına júrdi degen sóz.

— Jigit! Naǵyz jigit! — dep Ivan qoj etti. Qoldan kesken mahorkany jýan qylyp orap jiberdi de, temeki qaltasyn Janabilge usyndy. — Má, ora, tart!

Kozlov qasaqana qaǵytyp tur ekeýin:

— Jerlester ǵoı, súıeıdi birin-biri. Basqalardy da osylaı úıretse.

— Basqalar qaıda? — dedi Sergeı Petrovıch. Jaýapty Ivannan buryn Janabil qaıyrdy:

— Báıten men Baljan áne, kótergish mashınany buzyp, tazartyp otyr. Úsh kisi myna dvıjoktyń ornyn saılap, sehta istep júr. Barlyǵy alty qazaqpyz.

— Senderde alty, Lapshınde segiz, Lavchenkoda bes, Bondarenkoda?... otyz bop qalǵan eken ǵoı. Otyz qazaqtyń árqaısysy mehanızmdi senshe úırense kadrǵa tez baıımyz.

— Eger Borıs Mıhaılovıch «jumys saǵaty bitti, ketińder, ketińder» deýin qoısa tipti tez baıyr edińiz.

Janabil qaǵytsa myrs-myrs kúledi Kozlov:

— Bular ýaqytpen sanaspaı, berilgen jumysty bitirip ketýge tyrysady. Al, Jumanıaz ústeme saǵatqa úıir bolmańdar! — dep baqyrady. Qaısysyn tyńdarsyń?

— Profsoıýzǵa da jumystyń tez bitýi kerek emes pe? Entelegen jurtty ustap nesi bar? — dep edi Janabil. Sergeı Petrovıch basyn shaıqady:

— At aryny, jas aryny tejemese ne bolady? Bir bel aspaı, aptyǵady da bitedi. Jumanıazdiki durys, ete bir asyǵys jaǵdaıda bolmasa, ústeme saǵatqa ruqsat joq.

Áńgimemen bári Báıtenge qaraı jyljydy. Báıten maldasyn quryp, shapanshań, jelbegeı qobyrap otyr. Qolyndaǵy podshıpnıkti kerosınmen súrtkilegen bolady... Esinep, berekesi ketip otyr. Qasyndaǵy Baljan kóılegin shalbarlanyp, shashyn oramalmen baılap alǵan, tym shıraq:

— Qozǵalmaısyz, kıimińiz qalyń. Sonsoń uıqyńyz keledi, — dep qoıady Báıtenge.

— Bilmeısiń, qalyń kıimnen ystyq ótpeıdi.

— Áıelińiz jýas-aý, sirá?

— E, asaý bolǵanda ne keledi qolynan!

— Keler edi. Ynjyq erkekti eki asyqtyń arasyna salyp...

— Áı, kelinshek, ynjyǵyń kim?

— Táıiri sizden aýlaq! Ana kisiler bizge kele jatyr.

Báıten kóre sala shaqshasyn aldy, temirge tyq-tyq qaqty da, nasybaıyn atty. Podshıpnıkti qattyraq yspalap, birese shuqshıa qarap qoıyp qorazdanady. Biraq, kelgender oǵan kóńil aýdarǵan joq, Baljanmen bolyp ketti.

— Sergeı Petrovıch, tanyp qoıyńyz, — dedi Janabil. — Mynaý álgi Baljan deıtin soıqan kelinshek.

— Ne soıqanymdy kórip ediń? — dep baılanysa ketti Baljan.

— Qoı, qoı, men saǵan partkom sekretary emespin, tisiń batpaıdy.

— E, sen kim ediń sonsha?

— Qaraǵandyda birinshi qazaq mashınısi bolǵaly turǵan Janabil — men.

— Oıboı, ketken ekensiń! Beri júr, onda, — dep Janabildi Baljan mashınanyń bir bólshegine ákeldi. — Báıtekeńe mynaý ne desem, «kerek tesik» deıdi. Al mynaý ne desem, «O da kerek tesik» deıdi. Basqa aıtary joq. Káne, sen aıtshy.

Janabil ázir bý mashınasyn bilmeıdi. Óziniki neftimen júretin mashına. Bilmeımin deýge arlanyp:

— Báıtendiki durys, kerek tesik qoı, — dep edi. Baljan jaqqa tartyp jiberdi.

— Sen de mashınashy ma?! Kerek ekenin kim bilmeıdi, ne úshin kerek?

Bári dý kúldi. Kozlovtyń tipti shek-silesi qatyp jatyr. Janabil ekinshi jaǵyn tósep tur:

— Báıten úshin taǵy bir tartshy!

— Aýlaq, alaqanym sadaǵasy.

Jymyń-jymyń kúlip, Sergeı Petrovıch Baljannyń qasyna keldi. Ótkir, qara kózdi, uzyn kirpikti, qatyńqy qara sur kelinshek áıeldiń asyly kórindi oǵan. Jańaǵy tesikterdi túsindire bastady:

— ...Buny orys tilinde zolotnık, deıdi — bý mashınasynyń júregi. Myna tesikterden bý kiredi, myna tesikterden qaıta shyǵady. Sóıtip, mashınany júrgizip turady.

— Mashınanyń da júregi bar eken-aý!

— Ár mehanızmniń ózinshe júregi bolady. Sonyń soǵýyn bilgen adam, sol mehanızmniń masteri bolady, — dep Sergeı Petrovıch Kozlovqa buryla turdy. — Qazaq jasynan birinshi mashınıst Janabil bolǵanda, qazaq áıelinen birinshi mashınıst Baljan bolýǵa tıisti.

— Ol tilek ońaı oryndalady, — dedi Kozlov. — Sóıtip parogeneratordy qoıa turamyz, qazandy júrgizemiz. Qazannyń bitýin kútpeı-aq dvıjokti júrgize beremiz ǵoı?

— Iá, dvıjok stanoktardy júrgizýmen qosa, Ilıch lampalaryn da jaqsyn. Osy jınalǵan halyqtyń kóbi kórmegen ol lampalardy. Endi quıý sehyn da qura bastaý kerek. Mehanızmniń usaq bólshekterin ylǵı Donbass, Lenıngrad, Moskvadan tası bere almaımyz...

Birneshe traktordyń gúrili estildi. Gúril ishinde:

— Beri tart! — degen Lavchenkonyń daýysy shyǵady.

— Anton kelip qaldy, — dep tura jóneldi Kozlov. Aýyr Ivan, jeńil Janabil — bári júgire shyqty syrtqa. Arba tirkegen úsh traktor, birneshe júkti kólik tur. Stanok, trýba, temir arqan, dınamo — bári jańa. Solardyń ishinde biraz ustalǵan úlken parogenerator da kórinedi.

— Sýrık ákeldiń be?

— Azbısti qaǵaz bar ma?

Antonǵa tus-tustan suraqtar berilip jatyr.

— Ákeldim, bar. Jabdyqtardyń quıylýyn surama, — dep Anton ádetinshe kózin tas jumyp, basyn shaıqap qoıdy. — Tresiń bazyna syımaı barady. Tek tasyp ala bil...

Sergeı Petrovıch bulardyń qýanyshty áńgimesine bógelmedi. Stansıadaǵy bazda ne bar, ne joǵy ózine málim. Jaı basyp, birinshi shahtaǵa qaraı bettedi. Injener Orlov shahtadan aýlaǵyraq, bel bekterinde jalǵyz tur, soǵan keledi. Sharshaýdy, sasýdy bilmeıtin sıaqty. Kúndegi ádetinshe kún shyqpaı turǵan, áli tynyshtaǵan joq. Atpen júrip alystaǵy shahtalardy aralap qaıtty. Jaıaý júrip Qaraǵandynyń óz ishin kórdi. Ózi qurastyrǵan dúnıe qomaqtanǵan saıyn qyzyqtyryp, qýanyshyn da, ýaıymyn da arttyryp barady. Orlovqa jetkende kók betegeli betkeıge otyra berip:

— Andreı Andreevıch, tynystalyq azyraq, — dedi. Omyraý túımelerin aǵytyp, samalǵa keýdesin tóseı, trýbkasyn oılana soryp otyr. Orlov kelip jantaıa ketti.

— Osıpov birinshi shahtany basqara alar ma edi?

— Qaıdam, .álsizdeý bolmasa.

— Osıpovtardyń ózi jetpeı jatyr ǵoı. Baıqap kórelik. Kózden tasa qaldyrmaı kómektesip otyrý kerek. Ýklondy ashýdy Ermekke bersek?

— Basqa kimge beresiz! Biraq, aıtyp qoıyńyz, ınjenerdi ol tyńdamaıdy keıde.

— Tyńdatamyz. Injener jaıynda onyń basynda eski uǵym bar, jańartamyz.

— Qaraǵandy kómiriniń ózgeshe bir qasıeti sery, fosfory az eken, — dedi Andreı Andreevıch. Bul sózine úlken mán bergendeı, kóterińki rýhpen kenetten aıtty. — Olar neǵurlym az bolsa, shoıyn quıý arzandaıdy.

— Onyń esesine kúli kóbirekteý, — dep edi Sergeı Petrovıch, Orlov óz pikirin qýattaı tústi:

— Iá, kóbirek. Keıbir plasylar kúliniń kóptiginen koksy peshine jaramas ta. Zady, Qaraǵandy kómiriniń Kýzbastan kemshiligi osynda ǵana. Biraq, bul kemshilikti tez joıýǵa bolady.

— Qaıtip?

— Baıytamyz. Baıytýǵa tez kónedi jáne saqtaý kóteretin, jýyqta buzylmaıtyn bir qasıeti taǵy bar. Tereńdegen saıyn asyldana beredi bunyń kómiri. Eger Kýzbass kómirimen qosyp qorytsa, koksynyń bir tamasha túri shyǵar edi ekeýinen.

Orlov kópten kórsetpegen minezderin kórsetip otyr. Tájirıbeli qart ınjener «shahta oqıǵasynan» keıin júni jyǵylyp qalǵan, az sóılep, boıyn aýlaq ustap júretin. Qazir sheshilip, paıdaly pikirler aıta bastaǵan soń, Sergeı Petrovıch qoınyn asha tústi:

— Aıta berińiz. Osyndaı jaqsy pikirlerdi dáleldep, qaǵazǵa túsire berseńizshi.

— Ermek brıgadasyn ekpindi brıgada jasasaq, sonyń úlgisimen basqalardy úıretsek?

— Qalaı jasaımyz sonda?

— Aldymen adamdardy mamandyǵyna qaraı iriktep, mamandyǵyna qaraı paıdalaný kerek. Qaılashyny kúrekke salamyz keıde. Bul baryp turǵan esepsizdik.

— Qaılashy men qara jumysshy birdeı alady, keıde. Bul bárinen etken esepsizdik. Durys aıtasyz, maman kadr jetpeı jatqanda, qolda bardyń ózin jete paıdalanbaı kelemiz. Jumys ýaqytyn durys paıdalaný jaıynda da kemshilikter az emes... Osynyń bári basshylyqtyń asqyndyrmaı kórip, túzep otyrýyn tileıdi.

— Ermek brıgadasy ýklondy qashan alady qolǵa?

— Kúni erteń kirisý kerek. Búgin buıryq beremin. Vagonetka, relster ne kúıde?

— Jeti vagonetka daıyn. Jaqsy remonttalypty. Júzge jýyq rels bar. Ázirge ýklon jumysyna jabdyq jetedi...

Ekeýi birinshi shahtany ózgertý qamyn qarastyryp otyr. Buǵan deıin qolburandy joısa, endi atbarabańdy joımaq. Ýklon ashpaq. Ýklonǵa temir jol jaıyp, vagonetkalarmen tartpaq kómirdi. Saǵat altyny soqqanda ǵana Sergeı Petrovıch ornynan turdy. Birinshi shahtanyń aldynda, ashyq dalada jınalyp qalǵan top kórinedi.

— Bul ne jıyn?! — dedi Andreı Andreevıch túsine almaı.

— Qaraǵandy shahterleri Donbass shahterlerine hat jazbaqshy. Soǵan jınalǵan shyǵar.

— Óte durys, óte jarasymdy!

Jınalys bir shahtaniki ǵana emes, búkil Qaraǵandyniki. Oıdaǵy aýyldardan, jańa ashylǵan shahtalardan, mehsehtan kelip jatyr jumysshylar. Ardaqty ortaǵa ala kelip, Ermek pen Ysqaq ta qosyldy topqa. Sherbakov pen Orlov jetkende myna jaqtan Meıram men Jumanıaz da jetti. Ústinen áli aýyl shekpeni, aýyl tymaǵy túspegen jańa jumysshylardyń ishinde jaýlyǵy aǵarańdap áıelder de júr. Áıel, erkek, eski, jańa jumysshy bolyp bas qosqan jıyndy Jumanıaz ashqaly tur. Qytaı kózi kúlimdep, ádemi qara murtyn sıpap qoıyp, kóptiń tynyshtalýyn kútip tur. Dań-duq jýyrda basylmady. Daýsy pásteý jigit edi, birer daýystaǵanyna bolmaǵan soń, aldyndaǵy jaıdaq stoldy alaqanymen tarsyldatty.

— Tynyshtalyńyzdar, joldastar! — dep jurt nazaryn aýdaryp aldy da, sóılep ketti. — Biz, az adammen úlken jumysty — búkilodaqtyq úshinshi kochegarkany bastadyq. Ony aıaqtaý úshin búkil sovet eliniń járdemi kerek. Sondyqtan, eski shahter Ermek Borantaev, Ysqaq Kemelovtardyń usynysy boıynsha Donbass proletarıatyna hat jazǵaly, ol hatty osy jınalysta talqylaǵaly otyrmyz. Áýeli jınalystyń prezıdáýmyn saılap alaıyq.

Janabil ornynan ushyp turdy:

— Prezıdıýmge men myna joldastardy usynamyn: Sergeı Sherbakov, Meıram Omarov. Jumanıaz Ádilov, Ermek, Ysqaq.

— Komsomoldan Janabil ensin, — dedi Lapshın.

Prezıdıým saılandy. Jumanıaz sózdi Ysqaqqa berdi.

Ysqaq sóılemeı kópti kózimen tintip, áldekimdi izdep tur. Moınyn soza, ókshesin kótere qaraıdy jan-jaǵyna.

— Ardaq qaıda, álgi, Ardaq!? — dep daýystady bir kezde. Ardaq kóptiń arasynan basyn qylt etkizip edi, qasyna shaqyryp aldy. — Ermek ekeýmiz aqyldasyp, aıtar sózimizdi muǵalimge aıtyp, jazdyryp qoıǵanbyz. Oqy, shyraǵym, mynaý jurt estisin.

Ardaq oqı bastady:

«Týysqan Donbass jumysshylaryna! Kóshpeli qazaq eli komýnıs partıasynyń basshylyǵymen otyryqshylyqqa aınaldy, óziniń ónerli kásibin, óndiris kadrlaryn jasaýǵa kiristi. Bul uly iste biz, barlyq jaǵynan jaspyz, kenjemiz. Sizderdiń járdemińiz kerek. Donbass tájirıbelerin, kómirdiń jańa tehnıkalaryn úıretýge, sóıtip, Qaraǵandyny tezinen úshinshi kochegarka jasaýǵa masterlerińizdi, ekpindilerińizdi jiberińizder...»

Hat oqylyp bolysymen ár tustan tolyqtyryp jatyr jurt:

— Aldymen qaılashy, ınjener, tehnık keregin ashyp aıtý kerek.

— Mashınıst, tokar, slesarlar kerek emes pe?

— Donbasta kómir shabatyn mashınaly balǵa bar deıdi. Áne sony jiberse, sony úıretse.

— Taǵy da bir úlken qazan jibersin! — dep Boqaı daýystady art jaqtan. Ysqaq «jaz, jazdyń» astyna alyp tur. Ardaq azar úlgirip otyr. Jumabaı keldi qasyna.

— Ardaqjan, maǵan bir jaqsy qaıla jazshy, sabymen, — degende, dý kúldi bári. Jaza berse qajet taýsylar emes. Meıram ornynan turyp usynys engizdi:

— Qajettiń bárin tize bersek qaǵazǵa syımaıdy. Basty bastylaryn ataıyq. Kópshiliktiń osy tilegin eske ala otyryp, hatty tolyqtyrýdy prezıdıýmǵa tapsyrsaq qaıtedi?

— Durys-aq, — dedi Ysqaq. Biraq jınalysty qysqartýdyń ornyna soza tústi. — Al, qol qoıaıyq hatqa. Basqasyn prezıdıým ózi retter.

Jurt stol basyna jınala bastady. Alýan-alýan qoldar qoıylyp jatyr. Kópshiligi jańada saýattanǵan, mundaı dokýmentke qol qoıýlary da birinshi ret. Sonysyn áýes, ne maqtan etkendeı, arbıǵan óńsiz jazýlaryn baptana jazyp, birine-biri qarap, jymyńdasyp qoıady. Shalbarynyń yshqyryn kótere túsip Jumabaı keldi, qasynda brıgadır Qutjan balýan bar. Ekeýi áli saýatsyz eken. Qutjan sıa saýytqa barmaǵyn batyryp alyp, qaǵazǵa bylsh etkizgende, Ardaq astyńǵy ernin tistep qaldy. Kúıeli, shońjar qol bylǵap ketti qaǵazdy.

— Qap! Qaıta kóshirem be?

— Qozǵama, bara bersin! — dedi Ysqaq. — Shahterler kómir kúıesinen jerkenbeıdi.

HH

Tún boıy tynymsyz, únsiz japalaqtaǵan qoıý sur bulttar taraǵan. Aspan kók jaltyr. Kún jańa shyǵyp keledi. Ulpa kóbik qar jer betin tegis jaýypty. Kóp aýyldar kórinbeıdi. Jer astyna enip ketken. Qazylǵan jer, qalqıǵan jer úı, yǵy-jyǵy, qara-quranyń bári appaq. Shańqan dúnıe kúnge shaǵylysyp jalt-jult etedi.

Kishkene lokomobıldiń jińishke gýdogi estiledi. Smena bitip, smena bastalyp jumysshy jurt júriste. Ártusta qazylyp jatqan shahtalar qaıta qaraýytyp, shańqan jer betine qara meńder paıda boldy. Úıdi-úıge sý tasyǵan arbakeshter, biren-saran malyn sýarǵan adamdar júr. Jańa jaýǵan qar ústinde jurt qozǵalysy saırap kórinedi. Sonaý kóz ushynda, burynǵy «Kampan» poselkesiniń tusynda qaraýytqan qalyń top qaınaı jyljyp kele jatyr. Ol Qaraǵandynyń zaryǵa kútken temir jol toby ekenin parovozdyń tútini áıgilep tur.

Dóńesterdiń jotasyn qýa, ýaqytsha salynǵan jer úıler tym tyǵyz, josparsyz. Tike jaýǵan japalaq qar qaraıǵannyń bárin japqan. Áıtsede pesh murjalary, olardan shyqqan tútin tymyq áýede joǵary kóterilip, jumysshy poselkeleriniń qaramyn alystan ańǵartady. Dóńderdiń betine syımaı, sonaý oıpattarǵa da jumysshy úıleriniń murjalary ornap qalypty. Tútin sany kóp, aýmaǵy at shaptyrym. Osy jumysshy eldiń ishindegi jeke júrister birtindep toptalyp, qyzyl týlar kóterdi. Ár tustan kóterilgen tý, quralǵan top beri ortalyqqa tartty endi.

Bul kezde Meıram, Ermek, Janabil tańerteńgi shaı ústinde bas qosyp otyr edi. Ermek Meıramǵa dápterin kórsetkende, Janabil de sýyrdy qonyshynan.

— Qoıa tur, jalaqtatpaı, — dedi Ermek.

— Jaryqtyq, jalǵyz shaýyp, júırik bolasyz ba! — dep, Janabil tyqpalaı tústi dápterin. Ekeýi de oryssha oqyp júr. Orys tilin az biledi, olaq sóıleıdi. Jazýyn, kitap oqýyn úırense, bárin biletindeı kóredi. Birimen-biri báseke.

— Oıdan shyǵaryp jatqa jaza bastaǵansyzdar ma? — dedi Meıram. Erninde kúlki tur. — Úırenip qalypsyńdar, jaza berińder.

Janabil Ermektiń jazýyn alyp, kóre sala saq-saq kúldi.

— «Qaıla vezı!» Arba ma eken sonsha? Prınesı dese qaıtedi?!

— Qarashy, muǵalimi qasynda bolǵan soń kóp bilgensip maqtanýyn.

Ereke-aý, sizdiń muǵalimińiz tipti kúndiz-túni qasyńyzda ǵoı.

— Joq, Meıramnyń, qoly tımeıdi. Al, Ardaq qudaı biledi, seni erekshe oqytady.

— Aı, bilmeımin, — dep Meıram taǵy da jymıdy, — Janabil onda «shaı kýshaıt» dep jazbaǵan bolar edi.

Ermek shaıyna shashalyp, shashkesi qolynan túsip ketti, shek-silesi qatyp jatyr. Sırek kúlse de qatty kúletin. Sóıleýge shamasy kelmeıdi.

— Shirik ıt-aý, shaıdy kisi jegenin kórdiń be!

Ekeýiniń oıynynan, ishteı básekesinen Meıram da ishine birdeme túıip qaldy. Eń jaqsy kóretin joldastaryn shaılyqtyryp almaı, qunyqtyra túsip, tez saýattandyrsam degen oıyna Ardaq kelip qabattady.

— Qateleriń tilge baılanysty, — dep, Meıram endi jubata sóıledi ekeýin. — Orys tili — qıyn til. Mektep bitirgen biz de qate jiberip alamyz. Odan uıalmaı, shaǵylmaı úırene berý kerek. Sonda ǵana jetilesińder. Ereke, baıqadyńyz ba, mynalar meni eriksiz muǵalim etkeli tur. Táýekel. Janabildi Ardaq alsa býksırge, men sizdi-aq alaıyn. Tústik jarysqa! Aıta bar, Janabil.

— Aıtatyn túgi joq. Qolma-qol qarsy aldyq biz. Mine qol!

Qol alysty. Janabil bul úıge jıi keledi. Jas ta bolsa ózinen úlken Ermekpen qaljyńdasa, qaǵysa keledi. Minezi aýyr Ermek ol keldi-aq «soqtyqshy káne» degendeı kúlimdep, jybyrlap otyrǵany. Meıram men Ardaqtyń arasyna da dáneker sıaqty Janabil. Ekeýi áli túsin ashyp jastyq jaıynda sóılespese de, Janabildiń sózinen birin-biri ańǵarǵandaı bolady. Buryn tanystyǵy joq, jastary, minezi, isteri árqıly, árjerden kelip túıisken bul tórteýinde syrtqy emes, naǵyz ishki jaqyndyq baıqalady. Shaı quıyp berip otyrǵan Ánıpa Ermektiń jeńgedeı alǵan áıeli, mosqaldaý kisi. Sol jaqyndyqty sezdirgendeı:

— Qaıyndarym-aý! — dedi. — Bul arada bóten eshkim joq, oılaryńda ne bar, boıdaq ótpeksińder me? Ekeýińe úlken úı bolsaq, otaý qylyp shyǵarsaq degen tileýdemiz. Sonyń jóni kelip turǵan joq pa?

Sóz bólinip ketti. Sherbakov pen Kozlov kirip keldi.

— Meıram Omarovıch, jurt jıyla bastady, biz jıylmaımyz ba?

— Qazir.

Meıram óz bólmesine kıinýge ketti. Sherbakov úı ishine baıyppen qarap tur. Eskileý qara abdyranyń ústinde bir moıyn, bir jaıjastyq, tór aldynda kóshetoz tekemet, búıirde jer tósek, ortada tórt buryshty jer stol. Bul bólme osymen bitti. Aýyz bólmeni taqtaımen ekige bólip, Meıram jarymysyn ózine úı jasapty. Jarmysynda tamaq pisiretin plıta, ydys-aıaqtar kórinedi. Sergeı-Petrovıchtiń bul únge bas suqqany osy edi. Otyratyn oryndyq ta tappady, qazaqsha jerge otyra almady. Qaraǵandynyń ataqty, eski shahteri, qazaqtyń oqyǵan jasy, partkom sekretary dál bulaı turatynyn bilmeıtin.

— Apyr-aý! — dedi Ermekke, — Meıram Omarovıch sypaıylyq etsin, siz nege aıtpaǵansyz? Skladymyz baı bolmasa da, osy úıge kerekti birdemeler tabylady ǵoı.

— Sondaıdy kásip qylǵan emespin, — dedi de kıine berdi Ermek. Janabil qarap qala almady:

— Meıram qyzǵa sóz aıtýdan uıalsa, Erekeń jeńgeıden de uıalady. Bul kisilerge bári ózi kelý kerek.

Kúlise, qaljyńdasa tysqa shyqty beseýi. Baǵana ártustan tý kótere qozǵalǵan toptar tres aldyna kelip túıisken. Qyzyl ala úlken jıyn dýyldap, tolqyp tur. Taıaq taıanǵan shal, kempir, ákesine ne sheshesine ergen balalar da júr. Báriniń aýyzdarynda bir sóz:

— Temir jol, poezd...

Bulardyń, ishinde buryn tipti qala kórmegeni, tipti óz aýylynan uzap shyqpaǵany tolyp jatyr. Keń saharada kenje ósip, «ot arba» «shaıtan arba», «shaıtan shamdardy» ańyz etse, endi kózben kórip, qolmen ustaıdy. Zaryǵa kútken kóp jyldardan qazirgi qalǵan birer saǵat uzaq sıaqty.

— Kórine me?

— Jaqyndady ma?

— Neǵyp jatyr? — dep sabyrsyzdanǵan jurtty Meıram, Sherbakovter kele bastap ketti.

Poezd áli tórt-bes kılometrde. Jer jazyq. Parovozdyń daýsyn estip tútinin kórgen soń, qozǵalǵan kóp shydamaı jamyraı umtyldy. Kóbik qarly jazyq dala endi shup-shubar, qaınap ketken tárizdi. Qarýly jigitter sytylyp alǵa shyqqan. Jebeleı basyp jetip te qaldy.

Qyr basynan shashyraı qulaǵan qalyń topty temirjolshylar aıqyn kórgen edi. Sol kóptiń qarqyny qarqyn qosty bularǵa. Birine-biri aıqaılap:

— Kele jatyr! Qımyldańdar! — desedi.

Eki parovoz shirene tartqan uzyn tizbek vagondarda jol jabdyǵy ǵana emes, zavod jabdyqtary da toly. Shańyraqtaı-shańyraqtaı temir dóńgelekter, ıir-ıir temir beldik, arbıǵan arys ishine kisi syıǵandaı keń trýbalar kórinedi. Bárinen de adam qımyldary tamasha. Birneshe jigit shpaldy júgire tasyp, tósep barady. Birneshe jigit olardyń sońynan rels tósep barady. Tórt adam eki jerde turyp, relsterdi qolma-qol shegelep keledi. Poezd ile jyljyp keledi. Bularǵa aıqaılasa, iske sát tileı kelip, Qaraǵandy jumysshylary qosyldy. Shpal, rels tóseýshiler tipti jetkizer emes. Kisi basy birden ákelip qoıǵannyń ózinde uzap ketti.

Keıindeý kelgen bala-shaǵa, kempir-shal, qyz-kelinshekterge jumys jetpedi. Solardyń arasynan tamashalaǵan, alýan-alýan únder, sózder estiledi:

— Pah, pah! Sabaz.

— Daýsy áziretáliniń daýsy ma, nemene?

— Býyn qarashy, borandaı!

— Aıdaharsha ysqyrady eken.

— Mynamen bir taıpa el bir-aq kóship keter.

Tańdanýshy toptyń ishinde Qaraǵandynyń qart qaılashysy Sypan bar. Ol ótken kúnniń bir áńgimesin aıtyp tur:

— ...Spassk — Qaraǵandy arasynda da aǵylshyndar temir jol tartqan baıaǵyda. Qyryq-aq shaqyrym ǵoı. Úsh jylda azar bitti. Onyń relsi shıpýyt, jolynyń keńdigi tildeı bolatyn. Parovozyn bul parovoz óńgerip áketedi. Papań aýlynan bir shana shóp alyp kele jatsam, Spastan poezd da keledi eken. Órge qarsy qaqalyp-shashalyp, tyrbyń-tyrbyń etedi. Tipti óndimedi júrisi. Onda, jyndylaý kezimiz, artjaǵynan baryp, temir shep julǵyshymnyń bir basyn vagonge, ekinshi basyn shpalǵa ile qoıdym. Sony julyp kete almaı turyp qaldy.

— Táıiri, onyń qara aıǵyry aıǵyr ma, mynanyń qasynda.

— Qulampaz da bolatyn.

— Vagonderi vagonetkadan az-aq qalqyńqy edi ǵoı.

Biri bastap, biri qostap, dýyldaǵan jurttyń ishinde Álibek te júr. Qasynda Jumabaı ǵana qalypty. Ardaq pen Maıpa bir kelse de bólinip ketken. Álibektiń qazirgi óńi ǵajap. Eki urty ishke suǵyna enip, kózi tereń arnanyń eń túbinde syǵyraıady. Tili tas baılanǵan. Osynaý qalyń jıynnan shashyraǵan shattyq ushqyny denesine ıneshe qadalyp jatqan sıaqty. İshtegi óshpendilik ýy aýzyn ashsa tógilerdeı qoly birdemege tıse búldirerdeı, ózin-ózi berik ustap, melshıe qarap, kesirlikpen shydap tur.

Seriginiń syryn almaǵan Jumabaı, óziniń shalaǵaı oıyn tyqpalaı beredi oǵan:

— Qudanyń qudireti, osy kisiniń dene bitimi de oısań! Aı, kúsh balasy bar shyǵar! — deıdi parovoz mańdaıyndaǵy Lenınniń úlken sýretin kórsetip.

— Denesi kishirek adam desedi ǵoı, — dep Álibek kúńk etip edi, Jumabaı órshelene tústi:

— Pále! Myna dene kishi me! Nanbaımyn, tipti! Álibek talasqan joq. Jumabaıdyń namystanatyn túri bar. Kenje oı keıde keıitse, keıde kúldirip máz qylmaı ma? Álibek kúlýdiń ornyna keıidi. Tyńdaǵysy kelmeı, adymdaı attap ilgeri ketti.

Qos parovoz súıregen uzyn sostav Qaraǵandyǵa mańdaıyn tireı toqtady. Ony qorshaǵan kóptiń ishinen:

— Qaıda? Qaı vagonda? — degen daýystar estiledi. Birinen biri surap, asyǵa izdesip júr.

— Munda eken! — dedi Ermek. Sostavtyń eń artyna tirkeýli, adam mingen tórt-bes vagon tur. Jurt solaı úıirildi. Jumanıaz, Sherbakov, Meıramdar da keldi. Vagon ishindegi adamdar shyǵa bastady. Aldymen shyqqan orta boıly, keýdeli, murtyn qyrmaı, tujyra qyryqqan, jasy otyz bester shamasyndaǵy jigitke:

— Kolá! Ovcharenko! — dep Ermek pen Seıtqaly birden umtyldy. Ovcharenko sekirip tústi vagonnan. Úsheýi qushyrlana súıisip jatyr.

Nıkolaı Ovcharenko Qaraǵandynyń eski shahterleriniń biri bolatyn. Qaraǵandy toqtaǵan kezde Donbasqa ketken, endi qaıta kelipti. Ermek ony Sherbakov, Jumanıaz, Meırammen tanystyryp turyp, qaljyńdaıdy:

— Qashyp ketip ediń, qaıta keldiń be?

— Qashqanmen qoıasyńdar ma, báriń qol qoıyp hat jazypsyń. Kelmeske shydaı almadym. Ketkende jalǵyz ketsem, kelgende eki júz kisi erte keldim, — dedi de, Ovcharenko qasyndaǵylarmen tanystyra bastady. Donbastyń ár jerinen-aq kelipti. Ashań, shegir kóz, qońyr jigit — Iashka Vorona, Gorlovkadan, komsomoles, zaboıshık — otboınyı molotokta isteıdi, ataqqa shyǵyp júrgen ekpindiniń biri. Oınaqy, sarsha jigit — komýnıs Osıpov — Grıshınodan, tehnık. Eńkishteý, zor qara kisi Fedor Kovalúk. Donnan, tokar. Ovcharenkonyń ózi Krasnyı Lýchta bir shahtanyń bastyǵy bolyp turyp, suranyp kelipti. Barlyǵy eki júz adam, ishinde qara jaıaýy joq: tehnık, zaboıshık, shahta bastyǵy, slesar, tokar, monter...

— Qaraǵandy shahterlarynyń hatyna Donbass bizdi jiberip qana tynbaıdy. Bul tek bastamasy. Qaraǵandyǵa Donbass qana kómekshi emes, búkil Sovetter Odaǵy kómekshi ekenin kórip keldik, — dep Ovcharenko tıeýli mashına, quraldarǵa nusqady. — Mynaý jabdyqtardy Lenıngrad, Moskva jiberse, jol boıyndaǵy qala, stansıalarda kezdesken talaı vagondardyń syrtynan: «Qaraǵandy júgi» degen Jazýdy oqydyq.

— Árıne, kómek kún sanap kóbeıe bermek. Qaraǵandy kún sanap óse bermek. Áýeli biz keldik jıyrma kisimen. Odan keıin eki júz kisi bolyp, munshama júkpen, jolmen sizder keldińizder. Budan arǵy kómekter budan áldeqaıda zor bolatyndyǵyn kórip otyrmyz, — dep Sherbakov qonaqtardy erte, trıbýnaǵa qaraı júre sóılesti:

— Úlken jıyn ǵoı, ózińiz sóıleseńiz qaıtedi? — deıdi Meıram.

— Keliskenimiz qaıda? Jol sizdiń jerge, qonaqtar sizdiń elge keldi. Sondyqtan sizdiń sóılegenińiz jón.

Aqyry Meıram sóıleıtin boldy. Jınalysty Sherbakov Jumanıazǵa ashtyrdy.

Bundaı úlken jıynnyń aldyna shyqqany osy edi Meıramnyń. Trıbýnaǵa kóterilgende surǵylt júzi qyzǵylt tartty. Sózi de burynǵysynan qarqyndyraq, qyzýlyraq shyqty.

— Joldastar! — dedi daýysyn kótere. Saspaıyn dese de tolqyn bar daýsynda. — Ǵasyrlar boıy qarańǵy dalaǵa Oktábr tańy atsa, endi mine kúni de shyqty. Qazaq elin qaq jaryp kelgen bul jol — eńbekshi jurt arman etken sol úshin bólshevıkter belsene kúreskeń sosıalızm joly! Keń saharany jańǵyrtqan mynaý poezdyń zor daýysy uly eńbekke shaqyrady. Erteń ol eńbek aılyq jerdi alty attaıtyn sosıalısik ındýstrıanyń tulparlaryna mińgizedi...

Meıram temir joldyń alyp Qaraǵandyny tez jasaýǵa, Qaraǵandy qazaq elin ǵana emes, búkil sovet elin kórkeıtýge qandaı áseri baryn sholyp turdy. Álemdi alaqanyna sala, bárin kóre sóıledi. Ulan-baıtaq qazaq dalasyn jańǵyrta kelgen alǵashqy poezd daýsy qandaı jańalyq bolsa, sovet uıasynan jańa ushqan, úlken jıynda ataly sóz aıtqan jas Meıramnyń daýsy da osyndaı jańalyq edi. Jańa dúnıeniń beınesi alyp poezdan kórinse, jańa qaýymnyń beınesi alǵyr jastan kórindi. Toıpańy jazylyp, birazdan keıin kósile sóıledi Meıram. Sonaý shette, Álibektiń basy salbypap ketken. Sergeı Petrovıch nur jaınap, kózi jasaýrap, keıindeý turǵan Ardaqqa keldi. Qýanyshy ishine syımaı sybyrlaıdy:

— Jigit emes pe, qyzym! Jigit, a? Mine sovet memleketi óziniń keleshek basshylaryn da daıarlap jatyr. Mynaý memleket qaıratkerine laıyq sóz! Býrjýazıanyń bundaı jastary mamasynyń emshegin emip júr áli...

EKİNSHİ BÓLİM

I

Kóp jyldar kókke qarap mańqıǵan qyzyl trýba qara tútindi laq-laq qusa saldy. Traktormen kelgen lankesher qazany ornap qalǵan. Qysylǵan bý daýsy barlyq úndi jutyp alyp, tek ózi ǵana ysqyryp tur. Tas kómirdi qazannyń aýzyna toltyra asatyp soıyldaı temir kóseýin kómekeıine júgirtip-júgirtip qoıady Boqaı. Trýba tútinine qaqalyp, loqsyǵan saıyn Qaraǵandy qaýlap ósip barady...

«Maıqudyq» bulaǵy jolyndaǵy beldiń basynan attap kelip dál osy trýbanyń túbindegi rezervýarǵa sarqyraı quıylyp jatyr. Jýandyǵy bóshkedeı temir trýbalardyń bir basy osynda, ekinshi basy Nura ózeninde. Trýbanyń ishimen, jer astymen ózen sýy quba beldi órleı aqty. Jer keýlegen myń san qaıla beldiń túbine jetken. Jer astynyń sýy kameron-nasostarmen jer ústine shapshydy. Shekesi jarylmaǵan beles, tóbeshikter sırek. Dınamıt oqtyn-oqtyn gúrsildep tur. Jer silkinte aspanǵa laqtyrǵan tas tozańy, aq qardyń ústinde sary quıyn bop uılyǵyp, dińgekshe tik turyp qalady. Birinshi shahtanyń kómiri ósip ketken. Tipti aıdyndy kórinedi. Sonaý etekte salynyp jatqan elektr stansıasy odan da aıdyndy.

Temir jol Qaraǵandyny bir jyl ótisimen osy kúıge keltirdi. Shahtalar kóbeıip rýdnıkte, partkom úlkeıip gorkomǵa aınaldy. Qala qazir qazansha qaınap jatqan sıaqty. Biraq, bári qol kúshimen, bý kúshimen bolyp jatyr. Elektr áli jaryqqa da jarytqan joq. Jalǵyz parogenerator jetise almaǵan soń, janarmaıdyń kúshimen kishkene dvıgatelder kómektesip tur.

Óndiris salalaryn áli tegis qamtı almasa da, keń ómirge kire bastaǵan jańa tehnıka aldymen adam qımylyna, minezine áser etti. «Tehnıka bárin sheshedi» degen bul kúnderdiń urany ár adamnyń aýzynda, ár sehta jazýly. Sylbyr, kónbis, batyrak Boqaı áneýkúni ǵana Meıramǵa «buıyrǵan ketpes» dep naıqalyp otyrsa, endi «ketetindeı» kórip, manometr strelkasyna mazasyz qaraıdy. Qatty daýyl ekpinindeı, ámán ysyldap, zýyldap turǵan bý syryn sol strelka biledi. Áne, tómendep keledi. Boqaı kóre sala mańdaıdaǵy kók kózildirigin kózine túsirdi. Ádetinen tysqary shapshań baryp qazannyń aýzyn ashty. Gúrildep janǵan kúshti ot keıin shalqyp, ózine tap berse de, laýlaǵan jalynmen alysa asatyp jatyr kómirdi. Qazan qaqalyp,zapyran tústi, sary tútin uılyǵa uıtqyǵanda, kómeılete kóseı túsedi. Tómendegen strelkany, joǵarylatýǵa qumartqan Boqaı samaıdan teri sorǵalasa da sharshar emes, eler emes. Strelka alǵa jyljyǵanda ǵana dem aldy. Entigip otyr, biraq kúresip jeńgenine máz bop otyr.

— Al, shybyndaǵan eshkideı shıpyńdaǵan neme!

Strelka endi alǵa jyljyǵan betimen on ekiniń sıfrynan asyp barady.

— Omaı-aý! — dep ornynan taǵy turdy Boqaı. Qozǵalys, ıkemi burynǵydan múlde bólek. Tezirek baryp, qazannyń tóbesindegi kóp krannyń birin aǵytty. Strelka tómendeı bastady: Boqaı strelkadan kóz jazǵan joq. Ol, tómendese bý álsirep, basqa bólmedegi mashınalar toqtaıdy. Ol, mólsherden artyq ketse, qazan jarylady. Tehnıka Boqaıdy, Boqaı tehnıkany júrgizip tur...

— Jaı basar-aı, jaı basar! — degen áıeliniń daýsy estildi. Áıeldiń qasynda bir erkek bar. Boqaı sonymen shurqyrasa amandasty.

— Apyr-aý, Jamantik pe, mynaý! El-jurt aman ba? Qaıdan júrsiń?

— Elden, — dedi Jamantik. — Jurt jıylǵan jerge kelip qalyp edik. Seni úsh kún izdep azar taýyp otyrmyn.

— Iá, bireýdi-bireý bilip bolmaıdy munda, kópshilik.

— Qaıyrly bolsyn, jaqsy ornalasqan ekensiń. Búkil zaýytty bir óziń júrgizip tursyń ǵoı.

— Shúkir, jaman emespin. Óndiris jumysynyń bir qasıeti — ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı qalady kisi. Malda júrgende kún batpaıtyn, tań atpaıtyn.

— Sol kún dál meniń basymda tur qazir, — dep Jamantik aýyr halin baıandaı bastady. Óńi synyq, ıyǵy túsken, toryqqan túri bar — ... Qonaqtap alty kúnde azar jettim Qaraǵandyǵa. Tileýińdi bergir, bizdiń jaqtyń bir adamy kezdesip, úsh kúnnen beri sonda jatyrmyz. Túıem qoraǵa syımaı dalada, qar ústinde. Áıteýir qatyn-bala úıde. Qarteshkesiz nan bermeıdi. Súıgen jumysymdy taǵy bermeıdi. Qalta qaǵylǵan. Qatty qysylyp kelip turmyn.

— Ne jumys surap ediń?

— Ózimniń kashagarligimdi suradym.

— Ia, Ia, salpy aýyz Andreıdiń ot dıirmeninde ot jaǵyp turdyń-aý biraz.

— Baqandaı úsh jyl istedim ǵoı.

— Nege almaıdy?

— Kashegarligińe dokýment ákel, — deıdi. Ony kim eskeripti. Aıdalyp ketken salpy aýyz Andreıdi endi qaıdan tabam? Sonymen shahtyǵa barasyń dep tur. Barmaımyn, mehsehqa jiber dep, men turmyn. Ne aıtasyń buǵan, ne kómegiń bar, ekpindi kórinesiń?

Boqaı jaýap qaıyrmaı, tómen qarap otyryp qaldy. Áıeli shydamady. Qaıqy erin qara kelinshek súıreńdep sóıleı jóneldi:

— Aspandy alaqandaı, jerdi tebingideı qylatyn eshteme joq. Nemene, júnderiń jyǵyla qalǵany. Meıramǵa bar, aldyr jumysqa! Qaraǵandyǵa jurttyń bári syıyp jatyr.

— Býynsyz jerge pyshaq qoıamyz ba sonda! — dedi Boqaı, áli de tómen qarap otyr. — Dokýmentsiz qalaı alǵyzady?

— Dokýmenti bolsa ózi de túsedi. Baı emes, ury-qary emes. Bilemiz de. Ekpindisiń ǵoı. Ekpindi aıtsa bári senedi.

— Sol balanyń jumysy kóp, basyn qatyrmasam dep edim.

— Sherbakov joq qazir. Ol ekeýinen basqany Yrymbek tyńdamaıdy.

— Betim-aý, Meıramnan da uıalamysyń! Uıalmańyz, oıyńyzdy aıtyp turyńyz degeni qaıda?

— Jaraıdy, aıtyp kóreıin, — dep Boqaı jańa ǵana basyn kóterdi. Bógde sózge kirispeıtin ádetin buzý qıyn soqqan sıaqty. Qınalǵany sózinen baıqalady. — Jamantik, men saǵan kepil bolam endi. Ras, artyń taza, biraq, bul jerde eńbek baǵalanady. Áıteýir uıatqa qaldyra kórme! Adal iste. Aıanba. «Áneýgi kisińiz mánsiz boldy» dese, meni tirideı óltirgeniń. Ekpindi eki aıtpaıdy.

Jamantik alǵysyn da, sertin de aıtyp jatyr:

— ...Bireý qurly istermin. Tek ornalastyrshy. Jaqsylyǵyńdy umytpaspyn.

Daýystap sóıleı Janabil keledi. Ústi-basy maı. Qolyn kóndirdiń ulpasymen súrte, kórshi bólmeden shyqty. Ol bólme burynǵy «Gerbert» qorasy. Qazir ekige bólingen. Birinde parogenerator, birinde neft dvıgateli jáne biren-saran stanoktar bar. Janabilge slesar Ivan eki jumanyń ishinde dvıgateldi úıretip, mashınıst etip shyǵardy da, Lapshın Boqaıdy eki aıdyń ishinde kochegar etip shyǵardy. Ekeýi de ekpindi, qoly bosady-aq kezdesip turady.

— Boqa! — dedi Janabil. — Mashına degeniń bilgenshe ǵana eken. Meniń endi ishim pysa bastady.

Boqaı basyn shaıqap, biraz otyryp baryp qaıyrdy jaýapty:

— Ustaǵan soń myqtap ustaý kerek. Kórseqyzardan bereke shyqpaıdy.

— Sonda sol kishkene mashıneni aınaldyra bergende ne shyǵady?

— E, shúý, degennen slesar bolmaqpysyń? Tym aspa, shyraq. Úıretti, mashına berdi qolyńa, tastaı jónelý uıat emes pe?

— Boqa, sary atansha kúıis buzbaı, balpan, aıańmen jetpeksiz be? — dep kúldi Janabil. Ezýi keń ashylǵanda usaq, ádemi qoı tisteri aıqyn kórindi. — Bolmaıdy, Boqa, Báıten on segiz jyl istep, bir mamandyq ala almaı shyqqan. Kozlov jıyrma bes jylda mehanık, Lapshın on bes jylda slesar bolsa, olar da onsha uzamaǵan. Besjyldyq qarqyny bólek ekeni ózimizden, osy Qaraǵandydan-aq kórinip tur. Men bir aıdyń ishinde Maıpany úıretip, ornyma qaldyram da, tokarlyqqa shyǵam. Tamasha jumys! Temirden túıme túıedi...

— Aqysy qansha eken?

— Shákirtterdiki az, júzdiń mańynda. Biraq, eki-úsh aıda tokar bolam ǵoı. Sdelnıı isteıdi. İsteı bilseń, ınjenerden kóp tabasyń.

— Bul aıtqandaryń oryndalsa jany bar sóz eken, — dedi Boqaı. — Men ózim sdelnaısyz da jer astyndaǵylarmen nandy, tamaq, buıymdy birdeı alam. Shúkir, aılyq aqym jetedi. Qanaǵat kerek.

Áńgime ústinde Boqaıdyń kózi qabyrǵadaǵy strelkada edi. Saǵat bes bopty. Sózin pyshaqpen keskendeı tyıyp, koteldiń ústine júgire shyqty. Bara krannyń birin aǵytty. Bý ańyrap qoıa berdi. Burynǵy rels qońyraý, lokomobıldiń jińishke daýsy emes, búkil Qaraǵandyǵa jetken zor daýys. Dál qasynan estigende qulaq biteledi, jer solqyldaıdy. Jamantik qulaǵyn basyp buǵa qaldy. Qasyndaǵy áıel sylq-sylq kúlip otyr. Uzyn Dmıtrıı kelip, qosa kúldi áıelmen.

— Metreı! — dedi Boqaı, joǵarydan túsip kele jatyp. — Bári qaz-qalpynda.

— Nasos she?

— Lapshın ózi kelip ońdap ketti. Lypyp tur.

Kochegarkany Dmıtrııge tapsyryp, Boqaı jumys kıimimen gorkomǵa bettedi. Qasynda Jamantik, áıeli úıge qaıtty. Qys ishinde salynǵan eki qabat standart úıdiń ústińgi qabatynda gorkom, astyna tres ornalasqan. Aldynan at ketpeıdi, kópshilik. Qala taǵdyry osy úıde sheshilip jatqany syrtynan da baıqalady. Bireýler jaırańdap kirip, jabyńqy shyqsa, bireýler jabyńqy kirip, jaırańdap shyǵyp jatyr. Buryn kóbinese tymaq kıgen aýyl adamdary jańa jumysshylar kórinse, endi qulaqshyndy eski jumysshylar da, galstýk baılaǵan, buıra jaǵaly oqyǵandar, qyzmetshiler de kóbeıgen. Boqaıdyń ishinde sál qyzǵanysh paıda boldy. Ózimsingen Meıramdy jat adamdar bılep bara jatqan sıaqty. Áýelde tórt-bes úı Qaraǵandyny osy halge keltirgen Boqaılardy tanymaıdy, elemeıdi biri. Daıynǵa kelip, aspanǵa qaraıdy, túge. Úıden asyǵa shyqqan bireýi qaǵyp ta ketti. Ekpindi Boqaı bularǵa ózin tanytqaly áldeneshe oqtalsa da, shydamdylyǵy, uıaty jibermedi. Surastyra kelip Meıramnyń esigin ashqanda, Meıram da, Qaraǵandy da qushaǵyna syımaı ketkenin bir-aq bildi. Aldyńǵy bólmede kezek kútip birtalaı adam otyr. İshinde aq jaǵaly, jýan portfeldi, qasqa bastar da, jumysshylar da, biren-saran áıel, bala da bar. Tórgi bólmeniń, esigi jabyq. Qońyraý syldyraǵanda ǵana bir kórkem orys áıeli kirip-shyǵyp júr. Taza, tártipti úı Boqaıǵa ózgeshe áser etti. Kelgeni, kórgeni osy. Meıram dalada kezdeskende ǵana kishipeıil, jadaǵaı eken, bunda mańyna kisi bara alatyn emes qoı, dep qaldy. Otyrǵandardyń eshqaısysyn tanyǵan joq, óz qalasynan ózi jatyrqap tur. Kezek kútýge kóp ýaqyt kerek. Kezeksiz óner túri joq. «Áttegen-aı, qatyndy-aq jibermegen ekem» dep turǵanda, jańaǵy áıel kabınetten shyqty.

— Qaraǵym, Boqaı kelip tur, deshi Meıramǵa.

— Shydaı turyńyz, bastaýysh partıa uıymdarynyń gekretarlarymen keńesip otyr.

— Uzaqqa sozylar ma eken?

— Ol arasyn aıta almaımyn, — dedi de áıel stolynan bir qaǵazdy ala sala qaıta endi. Kezek kútip otyrǵandar taraı bastady. Boqaı qaıtqan joq. Esik jymdaspaı jabylyp edi, syǵalaı qoıdy. Keń bólmede kóp adam kórinedi. Kópke qarap tór aldynda Meıram jeke otyr. Ermek sóılep tur:

— ...Bizdiń hatymyzdy búkil Donbass bolyp talqylap, eń jaqsy masterlerin jiberdi. Kelgen «eki júzdiń ishinde birinshi shahtadaǵy Vorona normasyn ylǵı júz elý-eki júz prosent oryndap júr. Mehsehtaǵy komýnıs — tokar Kovalúk norma oryndaý ústinde uqyptylyqtyń, sheberliktiń tamasha úlgilerin kórsetip júr. Ovcharenko basqarǵan shahta men basqa shahtalardyń arasynda bir qydyrý aıyrma bar. Bizdiń bastaýysh partıa uıymy donbasshylardyń osy ozyq tájirıbelerin kóptiń kókeıine quıýdy maqsat etti. Qazir Ákim sıaqty jas shahter, Vorona sıaqty ozyq shahtermen sosıalısik jarysqa túse bastady.

Boqaı syǵalaı-syǵalaı basynyń jarymysy ishke engenin baıqamady. Esik arasynan kózi tesip, saqaly táýtıip tur edi, Lapshın sóılegende yńǵaısyzdanyp tartyp aldy basyn.

— ...Mehanıkalyq masterskoıdyń partıa uıymy alǵashqy kúnderden-aq úıretý-úırený máselesin óndiristik josparymen qatar qoıǵan. Sonyń nátıjesinde Janabil, Baljan sıaqty jastar túgil, jasamys adamdardyń ózi mehanızmdi shapshań úırenip keledi. Mysalǵa Boqaıdy alaıyq...

Boqaı esikti jaýyp, keıin sheginip ketti. Jamantiktiń qasyna kelgende kúlimdep, qyzarańdap tur edi.

— Ne sóılesip jatyr? — dedi Jamantik.

— Jumys jaıy, jumysshylar jaıy, — dep, Boqaı arjaǵyn aıtqysy kelmese de ishindegi qýanyshyn jasyryp tura almady. — Meni kochegar deıdi, ekpindi deıdi, ár jıynda aýyzǵa alyp júredi. Meni soǵan jetkizgen donbasshylar:

— Maǵan da solardyń biriniń eteginen ustat.

— Olar eshkimdi jatyrqamaıdy. Sergeı Petrovıch degender ákeńdeı qamqor. Kozlov, Kostá degendermen týysqandaı bolyp kettik. Bular patshaǵa, Kolchakqa qarsy soǵysqan, Lenındi kórgen adamdar eken. Biz uıyqtap jatqanda, biz úshin qyrqysyp júripti.

— Osy zavodty júrgizgen solar emes pe?

— Árıne, donbasshylar. Basynda Sherbakov jıyrma kisimen-aq kelgen. Birtindep mamandardy tarta berdi. Jýyrda eki júz master bir-aq keldi Donbastan. Sonyń biri Kovalúk mehsehta isteıdi. Adamnyń sheberi! Temirden túıme túıedi, Janabil sodan kórip tokar bolǵaly júr...

Kabınettiń esigi ashyldy. Májilis bitip, taraǵan kóp qaýyrt shyǵa bastady. Kózi shalyp qalyp, Lapshın Boqaıǵa buryldy:

— Bunda ne qyp tursyń?

— Meıramǵa jolyqqaly keldim. Mynaý joldasym jumysqa túse almaı júr eken...

— Yrymbekke barý kerek qoı.

— Ol almapty.

— Nege almaıdy? Sherbakovqa aıtý kerek.

— J-oq, Kostá! — dep daýsyn soza aıtty Boqaı. — Orystar Bondarenkosyn ózi túzetkende, qazaqtar Yrymbegin ózi nege túzetpeıdi.

Lapshın kenetten oılanyp qaldy.

— Aqyldy bop barasyń, — dedi de, Boqaıdy shoqsha saqalynan bir sıpap shyǵyp ketti.

Jurt taraǵan soń, Boqaı Jamantikti ala kirdi kabınetke. Ústindegi jumys kıiminen ımenip, otyrmastan aıta bastap edi, Meıram ekeýin de otyrǵyzyp qoıyp tyńdady.

— Meıram shyraǵym, mynaý menimen aýyldas jigit. Kedeı. Nashar atanyń balasy. Arǵy atasy Qaltaıdyń shesheleriniń, shańyraq túıesine minip kelipti. Qul. Óziniń bir kezde dóńgelek aýqaty bolǵan. Kolchak tusynda Qaltaı shaýyp alyp, sodan kedeı bop ketti. Tipti naqaqtan shapty bısharany...

— Onyń bárin baıandap qaıtesiz, — dep kúldi Meıram.

— Endeshe myna qaǵazdy oqyp kór óziń.

Meıram Jamantiktiń dokýmentin oqyp, kúlip jiberdi. Sıa qaryndashpen jazylǵan, aýyl sovettiń kýáligi eken. «Bul kýálikti usynýshy Jamantik Seksenbaı uly, súr kedeı, arǵy atasy shańyraqqa minip kelgen. Naǵyz sovet adamy»... Depti. Móri, shtampy tanylmaıdy, shyǵys nomeri qoıylmaǵan. Biraq, osy shalaǵaı dokýmentten Meıram momyn Jamantikti ǵana emes, shapqylap júrgen keıbir shalaǵaı aýyl sovet predsedatelin de kórip otyrdy.

— Ne jumys keledi qolynan?

— Jamantik bir kezde salpy aýyz Andreıde kasheǵar bolyp istegen. Mehsehty surasa, «shahtaǵa bar, barmasań jumys joq» dep aıtady, deıdi Yrymbek. Bul qalaı?..

— Jaraıdy, — dedi Meıram. Boqaı taǵy sozyp barady, tez bitirgisi keldi. — Úıretýge de kepil bolyńyz. Qazandar, shahtylar kún sanap kóbeıip keledi, kochegar etip shyǵaryńyz. Bul, ekpindilerdiń qoǵamdyq mindeti.

— Men barymdy Jamantikten aıamaımyn.

— Durys. Erteń Kozlovqa Jamantikti ertip baryńyz. Men búgin kadr bólimine aıtyp qoıarmyn. Jeńgeıdiń, kishkentaıyńyzdyń kúıi qalaı? Kirip shyǵýǵa qol tımeı jatyr.

— Jaqsy, aınalaıyn, jaqsy, denderi saý, tamaqtary toq. Men úıde jatsam da jumysyńnyń kóbin bilip jatam ǵoı.

Jyly sózder Boqaıdyń tóbesin kókke jetkizdi. Jaırańdap shyqty kabınetten. Biraq, onyń kelisi Meıramǵa oı saldy. Oılana otyryp, Yrymbekti shaqyrdy telefonmen.

Kergen tóstikteı, orta boıly, tolyqsha, qara sur jigit endi. Tildi, jaıdary jigit. Oınaqshyǵan qara kózinde talaı syr jatyr. Tresiń kadr bóliminiń bastyǵy, «jumysshy» degen jalǵan dokýmentpen talaı jaýapty qyzmette bolǵan, tómendeı-tómendeı aqyry shahtyǵa jetken Yrymbek osy.

— Býyrshyn jastar shaqyrsa, júregim zýyldaıdy. Al, ámirińdi bere ber bala, — dep lypyp tur.

— Yreke! — dedi Meıram, tómen qarap otyryp, — Jamantik degen azdap kochegar eken, mehsehqa suranyp júr. Siz oǵan shahtaǵa barmasań jumys joq, depsiz. Bul qalaı?

— Shahtalarǵa adam jetispeı jatyr ǵoı.

— Qaı óndiriske, qaı mekemege jetisip jatyr? Ár adamdy óziniń beıimine, tilegine qaraı paıdalaný kerek emes pe? Keshe bireý keldi, meniń shahtaǵa túskim keledi, jibermeıdi dep. Odan arǵy kún bireý keldi — dokýmentimdi jaratpaıdy, jumys bermeıdi dep. Men sizdi túsinbeı qoıdym.

— Túsinbeıtin nesi bar, qazekeń balasy qashannan shaǵymǵa úıir ǵoı.

— Áziń jurtty shaqpasań, jurt ta seni shaqpaıdy.

Yrymbektiń tanaýy qýsyrylyp, surlana qaldy. Qansha jaıdary bolsa da, bildirmeıin dese de keıinnen jetken jastyń óktem sózi, esken kóńilge naızadaı tıdi. Sol naızany qaǵyp jiberip, qarsy sóıleýge dármen joq. Artta taqaý kele jatqan kóp naızanyń ushy kórinedi. Endi ashyq qarsylyqtan jasyryn aıla utymdy. Yrymbek lezde ózgerip, naz aıta bastady:

— Shyraǵym, jaqsy, jaman bolsaq ta, biraz jyl partıa qyzmetinde boldyq. Tájirıbemiz, sińirgen eńbegimiz bar. Ras, qatemiz de bar. Sol qateni myqtap ustap, «bilmeısiń» ne «senbeımin» degiń keledi. Onda partıa bıletin nesine alyp júrmin? Sapty aıaqqa as quıyp, sabynan qaraýyl qaraıtyn bolsań, qyzmet isteý óte aýyr.

— Ótkenniń jaqsysy, jamany búgingi ólsheýishpen ólshenedi, — dedi Meıram, qabaǵyn sál shytyp qoıyp, — Men búgingi isińiz jaıyńda ǵana aıttyń. Siz keshegini nesine qoparasyz. Odan da ispen jaýap berý kerek. Buryn óndiris kórmegen qazaq qalaǵa kelip adassa, jek silteý bizdiń mindetimiz. Siz adasqanǵa kúle qaraǵandaı, ne beıtarap turǵandaı kórindińiz. Múmkin, meniki qate bolar, tek qate bolsyn. Biraq «adam», «eńbek» degen at aspanǵa shyǵyp turǵanda, Jamantik sıaqtylardy qańǵyrtyp qoısaq partıa oǵan shydamaıdy. Sol Jamantikti erteńnen bastap Kozlovtyń qaraýyna jiberińiz.

Meıramnyń óńinen ózgeshe bir qataldyq baıqaldy. Jaıshylyqtaǵy jyly júz, kishipeıildilik joq. Budan ári sóılese qatty ketetin túri bar. Yrymbek túısinip qaldy; Surǵylt beti kúreń tartsa da sezdirmegensıdi.

— Jaraıdy. Ózimiz de talaı shyndaǵan edik. Shyndadyń, bala! — dep ótirik kúlkimen úıden shyqty. Júrisi shapshań bolatyn. Basqyshtan júgire túsip, astyńǵy qabatta, bir bólmede ońasha otyrǵan Beısek Kerimovqa keldi.

Beısek eki qolyn artyna ustap, oılanyp júrgen. Jasy qyryqtar shamasynda, óńi juqalań, erni qalyńdaý, ústińgi ernine bir elideı ǵana murt qoıǵan, orta boıly, qara tory jigit. Aýzy aýyr, minezi salmaqty. Yrymbekten oıy da tereńdeý ekeni baısaldy qara kózinen baıqalyp tur. Bul kisi Qazaqstanda halyq komısarlarynyń biri edi. Sosıalızm joryǵyndaǵy, ásirese jer máselesindegi keıbir qylyqtary úshin tómendep kelip otyr. Qazir tres bastyǵynyń birinshi orynbasary. Yrymbek ekeýi kópten istes, pikirles dostar. Dosyn kelgen betinde qabaǵynan tanyp: — jaı ma? — dedi baıaý ǵana. Kóz toqtata qarap etti. Osy qarasy, baıaý úni Yrymbekke tereń de, jyly da sezildi. Qapa kóńilin aqtara sóıledi:

— ...Sirá qýǵynnan kóz ashpaspyz. Gorkomdaǵy bala bizge bul kúndi de kópsinetin túri bar. Shaqyryp alyp, saıası shoqparyn úıirdi. Jumysshy jetpese, jumysqa bireý ornalasa qoımasa, meni aıyptaıdy, Qaraǵandyǵa aı saıyn júzdegen adam kerek. Olardy qolma-qol ornalastyrý kerek. Múlt ketseń aıar emes. Bul qalaı bolady?

— Iá, — dedi Beısek. Soza aıtqan «ıá»-synan Yrymbektiń degenin ǵana emes, arjaǵyn da túsinip, kórip turǵany baıqalady. Kózin kishireıte, terezege qadala qarap, biraz otyrǵan soń sózin órbitti. Jáı aıtyp, áriden bastady:

— Bul qazaqtyń bar baılyǵy jer men mal edi. Qyrda kolhoz, sovhoz, oıda qala men zavod jutyp jatyr bárin. Ulttyq nysana degennen eń aqyry bastaǵy tymaq ta qalmaı barady. Osy kúnniń salqynyn erte-aq sezgemiz. Boıda bardy boldyrmaýǵa salǵamyz. Alaaýyz qazaq aqyry ustap berdi ózimizdi. Endi sol qazaq, degenine tez jetsin.

Asyra silte. Shash al dese, bas al. Qama, qumar bolǵan taqyryna. Qańtaryp baq. Ólip bara jatsa aýzyna sý tamyzba, sazaıyń de-de óte shyq. Kózine kek shybyn úımelegende biler bizdiń qadirmizdi...

«Qazaǵym», «elim» dep daýsy qarlyqqansha aıqaılaıtyn Beısektiń ishi sol eldeı keń, júregi sol eldeı taza sıaqty kórinetin. Myna sózinen apshysy qurylyp, qany qaraıǵany kórindi. Kóńil tarylǵanda, dúnıeniń keńdiginen ne paıda! Eki dos tarylǵanmen qazaq dalasy qalpynda bolatyn. Jeri jan basyna eki sharshy kılometrden, maly jan basyna bes-alty qaradan aınalýshy edi. Biraq, bul baılyq baılardyń qolyna kóshken. Sosıalısik joryqta baılar ǵana taqyrlandy. Ómir boıy mádenıetke, teńdikke, mashınaly eńbekke ańsaǵan qara buqara des ózine tıgen soń, qala men kolhozdy birden jasap jatyr. Osy uly ózgeristerdiń, tusynda «Qazaqshyldar» kýlakshyl bolyp shyǵa keldi. Ózinshe, Yrymbekten estıar Beısek esinen tanǵanyn áli sezbese, boıyndaǵy yza, kýlak yzasy ekenin de sezgen joq. Yrymbek zady kýlak úshin de qınalǵan emes. «Kimniń tarysy pisse, sonyń taýyǵy. Sovettiń alǵashqy kezderinde kýlaktyń jýan sanynan qarbyta-qarbyta asap ta jibergen. Keıingi jyldarda qomaǵaı qulqyny kózge túsip, sheni tómendedi. Shen qumarlyq — qastandyqqa, tómendeýshiler úıirine ákep qosty.

— Bar aıla asyra silteý me? — dedi Beısekke.

— Asyra silteý! — dep anyqtaı tústi Beısek. Kem silteýden kóreshekti kórdik. Endi «tek alǵa» degen urandy betke ustaı arandatyp qal. Myń jumysshy surasa, eki myń jumysshy, myń tonna kómir surasa, eki myń tonna beremiz de. Shamadan artyq júktep, bel syndyrý bir tásil. Shama kelgendi boldyrmaý, sabataj, búldirý, tipti jeke terrorǵa deıin barý ekinshi tásil bolý kerek. Birinshi besjyldyqqa búkil álem nazaryn aýdaryp otyr. Bul jospar halyq sharýashylyǵyn negizinen ózgertedi, ne negizinen qurtady. Meniń baıqaýymsha, qazir barlyq qarsy kúshter oıanǵan shaq. Ada-kúde jeńetin de, jeńiletin de osy shaq.

— Sol qarsy kúshterdi uıymdastyrýshy, basqarýshy kim? — degen Yrymbektiń suraǵyna jýyrda jaýap qaıtpady. Beısek oılanyp qaldy. Óńinde úlken qınalys bar. Qalyńdaý erinderi salbyrap, mańdaı ájimi tereńdeı túsken. Kúrsinip qoıyp, tam-tumdap aıtqany tereńge tyqqan syrdyń ushyǵy ǵana sıaqty.

— Ashyq jıynda ǵana emes, ońasha bólmede de baıqap sóıleý kerek. Baqylaý kúshti. El degeniń jaý. Top jınaıtyn, elge talasatyn dáýir ótken. Sol sıaqty qarsy kúshtiń kólemin aıtatyn kez de ótken. Sen meni bil. Seni bireý ǵana bilsin. Men kóp bolǵanda ekeýdi ne úsheýdi bilermin. Myńnyń jasaǵanyn birge búldirt, sol, birge birdi ǵana bildirý endigi árekettiń eń sheber túri.

— Túsinikti, — dedi İrymbek, árqaısymyz birer senimdi adam tabý kerek boldy ǵoı. Men sony tapqan sıaqtymyn.

— Ol kim?

— Patshadan talaı ret shen alǵan ataqty Álibek.

— Iapyr-aý, ol osynda ma edi?

— Shahtada isteıdi. Sulý qyzy bar eken, Meıram alǵaly júr desedi.

Beısek oılanyp qaldy. Shylymyn alyp, júımelete sorǵannan keıin aıtty pikirin:

— Menimshe bul adamnyń sovet úkimetine ishi jylýǵa múmkin emes. Tamyryn ustap kór, qyzyn Meıramnan aıyrýǵa tyrys. Oǵan aıla tolyp jatyr.

— Endi bir dámeli adam Orlovtyń ózi emes pe?

— Qoıa tur, — dep basyn shaıqady Beısek. — Mundaılardyń kóbi ustap beredi. Bermegen kúnde taýy shaǵylǵan, taıǵaqqa baspaıdy.

Yrymbektiń óńi buzylyp sala berdi. Tańdaıyn tyq-tyq qaǵyp, basyn shaıqap otyr.

— Nege ókindiń?

— Álibek Orlovqa bar syryn ashyp qoıyp edi. Kónbeı ketse, Orlov bizge ete qaýipti adam.

Telefon qońyraýy áńgimeni bólip jiberdi. Beısek trýbkany alyp:

— Qazir, — dedi de ornynan turdy, — ekeýmizdi Sherbakov shaqyrdy.

— Munyń, etek-jeńi keń mujyq. Shoshytyp almaý kerek.

— Meırammen tym jaqyn, biraq.

Ekeýi osy sózben úıden shyqty.

II

Sergeı Petrovıch stolyna shyntaqtaı otyryp, oń qabyrǵaǵa qadala qalypty. Stolǵa sheńkerilgen keń keýdesi, basyn tiregen jýan, júndi bilegi otyrsa da, denesiniń zorlyǵyn bildirip tur. Qabyrǵada eki karta ilýli. Biri Qaraǵandy qalasynyń ústin, biri astyn kórsetedi. Olardan joǵary, kómir óndirý jospary ilingen, ırek-ırek qyzyl syzyǵy tómennen bastalyp, sonaý joǵaryǵa jetken.

Qandaı erleýi Qandaı qıyndyqtar tur! — dep Sergeı Petrovıch demin ishine uzaq tarta, stoldan keýdesin kóterdi. Osy demimen, súısingen órleýin, qaýipti qıyndyǵyn qosa jutqan tárizdi. Trýbkasyn oılana soryp otyrǵanda, Jappar men Yrymbek endi. Ekeýine kirgen betinde qabyrǵadaǵy kartalardy nusqady.

— Tanysyńdar, jigitter.

Olar tanysyp bolǵansha keń shalbarynyń tereń qaltasyna qoldaryn suǵyp, oıyn buzbastan ersili-qarsyly júrdi biraz.

— Qaraǵandy qazir bas quraý, baspana, sý, temir jol muqtajdyǵynan ótip, josparly túrde elimizge kómir berýge kiristi. Tamasha qıyndyqtardy tez jeńdik. Biraq, úlken Qaraǵandy áli joq, ony jasaý jolynda qıyndyqtar áli kep. Aǵylshyn, orys baılarynyń ondaǵan jylda alǵan kómirin biz bir jylda alýymyz kerek. Osyǵan qarap aldaǵy istiń aýmaǵyn shamalaı berińizder.

— Bul jospar qansha úlken bolsa da jetpeı jatyr-aý, — dedi Beısek, — Eski Donbasty bylaı qoıǵanda, jańa Kýzbastan nege kem túsemiz?

Sergeı Petrovıch basyn aqyryn shaıqap qoıyp, jymıa kúldi. Sál úndemeı qaldy. Óńinde unatpaý belgisi kórinbeıdi. Keń kóńildiń tolǵanǵany baıqalady. Beısek tájirıbeli, oıly jigit dep qurmetteıtin. Onyń ár sózin salmaqtap alyp, jaýap qaıyratyn ádeti edi.

— Beısek Kerımovıch, durys aıtasyz, — dedi sodan keıin, — jospar qansha úlken bolsa da jetpeı jatyr. Óıtkeni tilek úlken. On bes-jıyrma jyldan keıin de «jetpeıdi» degendi aıtamyz. Óskeleń tilek árdaıym joǵary turady. Múmkindiktermen eseptesý kerek. Kýzbass qansha jas bolǵanmen Qaraǵandyǵa aǵa, ekinshi kochegarka. Jáne ol kómirdiń ǵana keni emes, shyǵystaǵy qara metalýrgıa alyby, Oralmen qat-qabat baılanysqan ındýstrıa kombınaty.

Yrymbek kıip ketti tóteden. Utylaı sóılep. ekeýi Sherbakovti burmalaýǵa árdaıym tyrysatyn osylaı.

— Qaraǵandy da kómirdiń ǵana keni emes. Qazaqstannyń ındýstrıa oshaǵy. Balqash, Jezqazǵan búkilodaqtyq tústi metalýrgıa alyby.

— Bilem, ábden bilem! Biraq jospar bekigen. Bári eseptelgen. Bos talasty qoıalyq. Men sizderdi basqa másele jaıynda shaqyrdym.

Áńgime úzilip qaldy. Sergeı Petrovıch shuǵyl ózgerdi. Beısek pen Yrymbek tosyn habardy asyǵa kútip otyrsa da, jáı bastady sózin:

— Keńes, sol bekigen jospardy oryndaý jaıynda. Men jańa gorkomda boldym. Meıram Omarovıch salaqtyǵymyzdy betke basty. Kadrdy jınaý, durys ornalastyrý bar da, ornalasqandaryn baýlý, mamandandyrý bar. Bul jónde de bizde sara jospar bolý kerek. Qazirgimiz tek josparsymaq. Yrymbek Qadyrbaevıch, búginnen bastap osy jospardy jasaýǵa kirisińiz.

— Bes kúnde daıyn bolady, — dedi Yrymbek.

— Oqý kombınaty, fabrık-zavod mektepteri jáne maman jumysshylarǵa tirkeý arqyly baýlyp kelsek, Meıram Omarovıch kadr baýlýdyń taǵy bir túrin usynady. Donbass, Kýzbass sıaqty iri óndiristerge jumysshy brıǵadalaryn jiberip, tájirıbe, ónege alysý ádetke aınalsyn, deıdi. Maǵan bul usynysy qatty unady. Bul da jospardyń bir tarmaǵy bolyp enýge tıisti.

— Kup! — Dep Yrymbek bloknotyna jazyp qoıdy. Sherbakovtyń aýzynan shyqqanda qaǵyp alyp jalaqtap tur. Sirá, ár adam óz rolinde artıs bolsa kerek. Jańa ǵana ońasha bólmede bir qıly, endi bir qıly. İshtegi ólekseniń ısin, hosh ıisti sózdermen sebelep sezdirmeı tur.

— Osylardyń ústine, ár shahtanyń, sehtyń janynan keshki kýrstar ashylsa, mamandyq alýdyń ózin jappaı mindetti oqýǵa aınaldyrsa qaıtedi? Jumys saǵaty az, jumysshylardyń bos ýaqyty kóp, jumysqa da, oqýǵa da úlgeredi. Memleket aqsha aıamaıdy.

— Tym asyra siltemelik, — dedi Sergeı Petrovıch. — Jumysshylardyń bos ýaqyty kóbi de, memlekettiń olardan aqsha aıamaıtyny da ras. Biraq, mindetteý, kúshteý arqyly barlyq isti birden isteý, kóp sanasyn ókteý qoldan kelmeıdi. Sabyr, esep kerek, ómir áýenine úılese bilý kerek.

«Mynaý jýan sińir bolar emes qoı» degendeı Beısek pen Yrymbek birine-biri qarady. Eger sol jýan sińir tórt-bes jyl buryn kezdesse, ishten tunbaı ashyqtan-ashyq keskilesken bolar edi. Mezgil ótken, jaǵdaı ózgergen. Lapyldaýǵa dármen az. Astynan qyzǵan qordadaı byqsyǵan kóńilder býlyǵyp jatyr. Sherbakov ony baıqaǵan joq. Kadr jaıyndaǵy keńesti bitirip, ekinshi máselege kóshti:

— Beısek Kerımovıch! Sizge óte bir jaýapty, óte qıyn is tapsyrǵaly otyrmyn. Meniń ýaqytymnyń kóbi kómirge ketip jatyr. Siz sol kómirshilerdiń azyq-túlik jaǵyn óz qolyńyzǵa alsańyz qaıtedi?

— Alaıyn.

— Alsańyz, meılinshe esepsandyq uqyptylyq kerek bolyp otyr. Azyq-túlik baılyǵyn kolhozdarymyz áli jasaı alǵan joq. Olar da biz sıaqty jańa qonys. Bir kartochka orynsyz berilmeýine qandaı kúressek, ár kartochka tıisti normasyn ýaqytynda alýyna sondaı kúreselik. Endi eki-úsh aıda qar erıdi. Jol buzylyp qatynas qıyndaıdy. Qansha zapasymyz bar? Olarǵa qaraǵan jan qansha? Kún saıyn qosylyp jatyr adamdar. Jan sanyn ótirik asyryp, artyq azyq alsaq, sottaıdy. Kem kórsetip jumysshylardy ashyqtyrsaq taǵy sottaıdy. Menimshe dál qazir eń qıyn másele osy. Sondyqtan, Beısek Kerımovıch sizge ǵana tapsyryp otyrmyn. Partıa aldynda ekeýmiz de jaýap beremiz.

Beısek jáı ǵana ezý tartty. Kúlimsiregen júzinde kúlkiden kelgirlik basym edi, qaljyńmen búrkep, bildirmeı jiberdi.

— Bylaı da, bylaı da sottaıdy! Sergeı Petrovıch sonda bir adamnan bir kartochka qymbatyraq bolǵany-aý?

— Iá, — dep basyn ızedi Sherbakov, — óıtkeni sonyń ózi adam úshin. Árkim óz sybaǵasyn alýǵa tıisti. Eger ony bermesek, ne bireýdikin bireýge julyp bersek, bizdi sottamaǵanda, kartochkany sottaı ma?

Úsheýi de kúlip jiberdi. Aldyńǵy bólmeden sekpil bet, sarsha qyz keldi. Hatshy qyz. Qolyndaǵy bir japyraq qaǵazyna qarap alyp:

— Sizdi, Mahmet Torsyqbaev degen jigit baǵanadan kútip otyr, — dedi Yrymbekke.

— Qazir, qazir, — dep Yrymbek dereý Sherbakovqa sóz tastady. — Jumysshylardy jabdyqtaý bólimine laıyq pa deımin. Durys jigit tanyssańyz qaıtedi?

— Ol orynǵa gorkom joldaıdy ǵoı.

— Gorkomǵa barýǵa batalmaı júr. Meırammen aralarynda bozbalalyq qyzǵanysh bar ma, qalaı.

— Bul araǵa bozbalalyq nege qystyrylady! — dep úlken denesin selkildete kúldi Sherbakov. — Áı, jastyq! Kirsin, bozbalany kóreıik.

Hatshy qyz shyǵyp ketti. Qatyp kıingen, buıra shash, aqquba, tyǵyzsha jigit — belgili Mahmet endi. Ol jabaıy adamdardyń aldynda, ásirese qyz kózinshe keýdesin kótergenmen, bundaı jerde tipti synyq, kishipeıil bolatyn. Amandasýy, ózin ustaýy, toıǵan toqtydaı momaqan syrty Sherbakovqa unap qaldy. Endi ishin bilýge sóz tastap otyr:

— Buryn qaıda istep ediń, shyraq?

— Osy Telman aýdanynda, aýdandyq tutyný kooperasıasynyń bastyǵy bolyp istedim.

— Odan qalaı bosandyq?

— Moskvaǵa, saýda qyzmetshileriniń, kýrsyna ketken edim. Qazir sol kýrsty bitirip kelgen betim.

— Kórshi aýdannyń kadryn tartyp alý bizge laıyqsyz, aqsha shyǵaryp oqytyp, kútip otyrǵan aýdandy tastap ketý sizge laıyqsyz emes pe?

Mahmet múdirip qaldy. Yrymbek tústi araǵa.

— Oblys Qaraǵandyǵa jiberipti. Aýdandar adam bermese, Qaraǵandy qalaı jasalady?

— Siz ne aıtasyz? — dep, Sherbakov Beısekke qarady.

— Men bul jigitti Yrymbek arqyly bilem. Orta dárejeli bilimi, tájirıbesi bar kórinedi. Onyń ústine mamandyǵyn kóterip kelipti. Bundaı kadr tabyla bermeıdi.

— Jaraıdy, — dedi Sergeı Petrovıch bir jymyń etip. — Gorkomnan surap kórelik. Bozbalalyqtan basqa tatary bolmasa, kóndiremiz. Biraq, isińe myqty bol, shyraq. Kómir máselesi qandaı zor bolsa, sol kómirdi beretin jumysshylardy jabdyqtaý máselesi de sondaı zor. Biz osy otyrǵanda jumysshylardyń qamyn oılap, bas syndyryp otyrmyz...

Mahmet damyl-damyl basyn ızep tyńdaı berdi. «Álbetteni» tipti jıi aıtady. Eger Sherbakov: «úrgen qýyqtaı neme túrtip qalyp, byrs etkizeıin be» dese de, «álbette» dep bas ızer edi. Yrymbek osy minezin basqadan buryn bilip, qolyna qondyrǵan túri bar. Demep qoıady.

— Ózimizdiń qyzyl maman, laýlaǵan jas qoı, alyp ketedi, — degende, Mahmet basyn ızeı tústi. Beımaza basyn, odaǵaı «álbettesin» eske myqty qaldyryp, úıden shyqty Mahmet.

Sergeı Petrovıch saǵatyna qarady.

— Otyryp qalyppyz, taraıyq, — dedi de orynan turdy.

III

Ardaq eshýaqytta mundaı qýanǵan emes. Jınalystan shyǵyp úıine júgire basyp keledi. Lepirgen kóńiline shapshań basqan aıaǵy ilese almady. Myna turǵan úıi ári alystap bara jatqan tárizdi. Tomp-tomp jeledi. Jelkesinen shyqqan qara shashy jelkildep, eki urty búlk-búlk qozǵalady. Aqsha beti qyp-qyzyl narttaı, qaraqat kózi janǵan shyradaı bolyp tabaldyryqtan attaǵanda:

— Kóke! — dedi entigip. Kókesi baıaý ǵana moınyn burdy. Eki dizesin qushaqtap, qyryn otyrǵan. Qasyndaǵy Yrymbekke de týra qaramaı:

— Men boldym, is kerek! — dedi de sózin short kesti. Eki sóz uzaq áńgimeniń túıini sıaqty. Yrymbek Ardaqqa júre amandasyp shyǵa jóneldi.

Ardaq sál ańyryp qalǵan. Tanystyǵy, aralasy joq, úlken qyzmetkerdiń oılamaǵan jerde kele qalǵanyna túsine almady. Ony ejiktep turýǵa sabyry da jetpedi. Dereý qoltyǵyndaǵy Lenınniń úsh tomdyǵyn ákesiniń aldyna tartty. Bilegindegi saǵatyn alyp, tomdardyń ústine qoıdy.

— Balańyzdyń tyrnaq aldysy, kóke! Kóp aldynda maqtaǵanda shydaı almaı shyǵyp kettim!..

Siresip otyrǵan Álibek qushaqtaǵan dizesin jazbastan Lenın tomdaryna kóziniń qyrymen qarady. Qolyn súlesoq sozyp, saǵatty ustady. Saǵattyń syrtyndaǵy:

«Ardaq Myrzabek qyzyna sosıalısik mádenıet maıdanynda kórsetken ekpindi eńbegi úshin berildi», — dep asyl bizben jazylǵan ádemi jazýdy oqyǵan soń ǵana til qatty:

— Kim jazdy?

— Slesar Lapshın.

Saǵatty ornyna qoıyp, dizesin qaıta qushaqtap, túnergen qalpyn buzbastan taǵy da bir suraq berdi Álibek:

— Ákeńdi satyp aldyq ba, sovetti aldap aldyń ba?

Ardaqtyń denesi dir etti. Tóbeden sýyq sý quıyp jibergendeı boldy. Beti endi surlanyp, juqa tanaýy qýsyrylyp barady. Ne derin bilmedi... Júregi aýzyna tyǵyldy. Ákesiniń syrtyna shyqty da otyra ketti býlyǵyp. Jeldi kúnde, kól betinde, tolqynmen bir batyp, bir shyǵyp, jaǵaǵa qaraı shirik tomar qalqyp kele jatatyn.Qazir dál osy tomar tárizdi kórindi ákesi. Onyń jelkesindegi qarys súıem pyshaq daǵy oıyn sonaý alysqa, halyq ishine áketti. Qandy, qaraly, zarly kúnder ótip jatty aldynan...

— Ázir satýdy da, aldaýdy da bilmeımin. Eńbegime aldym, — dedi álden ýaqytta Ardaq. — Osy sózińizdiń salmaǵyn shamaladyńyz ba, kóke? Zildeı eken!

Budan ári aıta almaı jylap jiberdi. Ákege degen aıaýly mahabbatyn ákesi ózi qara baltamen shaýyp otyrǵandaı kórindi.

— Men odan da aýyrdy kóterip turmyn. Senshe eńkildep jylaýǵa kózde jas qalǵan joq, — dep Álibek jańa ǵana betin burdy qyzyna. — Al, salmaqtap kóreıik. Men jaralymyn, atysyp, shabysyp tústim attan. Ákeń jaıaý qalǵanda, shylbyr ushyn jatqa beresiń. Jaý salǵan jaradan osynyń batty maǵan!

— Jaýyńyz kim?

— Qaptaǵan myna qaratobyr!

Osyny aıtqanda Álibek bar qanyn ishine tartyp alǵan eken. Kerosın shamnyń jaryǵynda kishkene kózi oınaqshyp tur. Ardaq taılyǵyp tómen qarady. Únsiz birsypyra ýaqyt ótti. Eki bólme jer úıdi tas kómir qyzdyryp barady. «Jaý, qaratobyr» degen eki sóz áke men balany qyzdyryp barady.

— Siz aınyp qalǵansyz ǵoı? — dedi Ardaq, — bir kezde. — Sovet jolyn buzýshylarǵa, buzyqtarǵa ǵana qarsymyn degenińiz qaıda?

— Bári buzyq!

— Jańa túsindim. — «Áke degen bir sóz barlyq sózden jyly edi, endi sýyp ketti. Áke bolý — tabıǵat zańy. Ákelik boryshty aqtaý adamshylyq zańy» depti. Adamshylyq qaıda, kóke?

— Oqyttym, tárbıeledim. Basyma qara tuman týǵan kúnderde de aıýsha arqalap júrip, atalyq qamqorlyǵymdy istep kelem. Adamshylyq degen sol.

— Sonyń bárin tek ózińiz úshin istepsiz ǵoı. Óz ómirińizdiń oty shaıylǵan soń, jas ómirdiń kógin qyltaqtap julmaqsyz. Ómir tek ákeler úshin be?

— Ómiriń ne? Ómir me osy? Azap!

— Men kórgen halyq, men oqyǵan kitap ómirdi — eńbek, dep úıretti. Az tájirıbem adamshylyqty eńbekten kórsetti. Siz «azap» deısiz. Eger azap bolsa, halyq bunsha qunyqpas edi ol azapqa.

— Tústik ómiriń bolǵanda, keshtik malyń bolmasa, aıdaýyńa júretin tym quryǵanda bir aýyldaı eliń bolmasa, kúndegińdi kúnde qylqyp, eńbek qyzyq degeniń saıası mastyq, balam! Jastyq mastyǵynan bul mastyq qaýiptirek. Jyı esińdi, ýlap ólesiń!

— Men qazir jas ta, mas ta emespin, kóke. Qarshadaıymnan qaıǵy arqalatyp, tesik ókpe qylyp ósirdińiz, anamnyń aq súti tamaǵymnan etpeı turyp qalǵan kúnder de bolǵan. Siz uıyqtap jatqanda, kóz jumbaı oı teńizine talaı súńgigem. Ozbyr taptyń eski múddesin syrlap ákelip tartpańyz aldyma. Siz kóksegen elden, baılyqtan aldyńyzda jatqan úsh kitap, maǵan áldeqaıda qundyraq. Sizden estimegen jyly sózdi, elden estidim. Sizden kórmegen qamqorlyqty, Sovetten kórdim. Sonda da sizdi qaraılap kelgen edim. Eger betińiz osy bolsa, áke men balanyń qoshtasatyn jeri de osy.

— Saıası saýatyń ashylǵan eken, balam. Endi ustap berýiń ǵana qaldy, — dep Álibek kúrsine ornynan turdy. Jumys kıimderin kıindi. Kúregin aldy da shyǵyp ketti.

Beles-beles bıik qar. Qar astynda shypyrlaǵan jer úıler. Aısyz, bultty qarańǵy tún. Qoıan jymyńdaı tar soqpaqpen qatty qardy shyqyrlata basyp, Álibek shahtaǵa keledi. Qatesin jańa bildi. Qas-qabaǵyna qarap, urshyqtaı úırilgen jalǵyz qyzy sovettik bolyp bara jatqan soń, qattyraq aıtyp, qaıyryp almaq edi. Bundaı qatal minez, saıası bet kórsetedi degen oıynda joq. Tek Meıramnan aırylmaı ma, dep qaýiptenetin. Yrymbek te osy jaıdy eskertken. Endigi qaýip tipti tereńdeı tústi. Biraq, «ustap beredige» kóńili bara qoımady. İrymbekpen áńgimeleskennen keıin Orlovtan seskendi. Ne ol kónedi aıtqanǵa, ne ustap beredi, dep oıyn bekitti.

Osy oımen shahtyǵa jetti Álibek. Kópir mańy qazir jaryq. Ár jerden elektr lampalary ornatylǵan. Estakada ústinde vagonetka aıdaýshy jumysshylardyń tarsyly estiledi. Oǵan oń búıirde, mehseh ishindegi bý qazanynyń, shahta aldyndaǵy kótergish mashınanyń daýysy qosylyp, ulasqan mehanızm únderi kúndiz-túni basylmaıdy, ásirese túnde kúsheıe túsedi. Shahta aýzy da ózgergen. Burynǵy qudyq sıaqty tik tesik jer astyna áýe berip qana tur. Beldiń soltústik betkeıinen jasalǵan keń ýklon, beldiń astyn keýlep, uzap barady. Sýyr ini sekildi kólbeý, tereńge ketken bul aýyzdyń ishimen temir jol da tereńge, jer astyna boılap barady. Adam júretin jol jasalyp jatyr, bitken joq. Jumysshylar ýaqytsha ýklonmen túsip shyǵady. Tártip jóndi nyǵaımaǵan. Jer astyna tekserýsiz, propýskasyz kire beredi. Álibek te kelisimen enip ketti. Uzyn boıyn ımesten tik júrip keledi. Ýklon bıik. Qol salasyndaı qylyp tóbeni, eki qabyrǵany jumyr aǵashtarmen tirep, qıyp tastaǵan. İldılap ketken tar temir joldyń ústinde búlk-búlk qozǵalyp, bolat arqan jatyr. Arqannyń bir ushy dalada — kótergish mashınada, ekinshi ushy jer astynda sonaý alysta, qarańǵyda jyltyraǵan shamdar arasyndaǵy vagonetkalarda.

Arqan bir týlap, sherte qaldy da, zýlaı jóneldi. Jer asty kúnshe kúrkiredi. Álibek qabyrǵaǵa jabysa qalǵanda, qabyrǵadaǵy ystyq bý trýbasyn ustaı alyp, qolyn tartyp aldy. Kómir tıegen úsh-tórt vagonetka aǵyzyp óte shyqty. Buryn qolmen burap, atbarabanmen shelektep tartatyn kómirdi endi vagonetkalap tartyp jatyr. Bul tek býdyń kúshi. Elektr stansıasy bitkende ne bolmaq?! Álibek qarylǵan alaqanyn sıpap kele jatqanda, alaqany emes, elektrdi oılap aýyryp kele jatty. Aýyr kúrsingen demi tym ystyq, kóńili osy ýklondaı qarańǵy. Boıdy býǵan yza baıqatpaı, tóbeniń alasalaý jerine basyn qatty soqty. Zeńgigen basyn ustap biraz turyp qaldy Álibek.

Ýklonnyń túbinde Ermek brıgadasy istep júr. Tóbeden sorǵalaǵan tamshy irkilip, qaq turǵan. Aıaq asty batpaq. Sazdy, sýdy keship, uzap barady brıgada. Ústerinde burynǵydaı óz kıimderi emes, qaznalyq jumys kıimi: qonyshy qara sanǵa jetetin rezınke etik, sý ótpeıtin beshpent, shalbary bar, bastarynda jez qalpaq. Kameron jınalǵan sýdy qomaǵaı urttap, alystaǵy jer ústine temir turbamen laq-laq tógip tur. Jumystyń eń aýyry, búkil shahtanyń taǵdyry ýklonda bolǵandyqtan Ermek bunda ózi tilenip keldi. Adamdardy ózi iriktep aldy. Tabeldi aqtaryp, árkimniń eńbek tabysyna qaraǵanda Álibek jýan ortada eken. Jáne Ardaqtyń ákesi ekenin eskerip, onyń da qosty brıgadaǵa. «Jeti júz tonna úshin» sosıalısik jarysta eń aldaǵy, qyzyl týly Ermek brıgadasyn Qaraǵandy bul kúnderde úlgi qyla sóıleıdi.

Ýklon túbindegi eki zaboıshıktiń biri Ermektiń ózi. Ol qazir burynǵydaı qaıla siltep turǵan joq, qaıladan áldeqaıda salmaqty mashına balǵany qabyrǵaǵa tireı ıterip tur. Itergen saıyn denesi selkildep, balǵasynyń bolat tumsyǵy sol kómirge súńgip barady. Súısinip, qasyndaǵy Ákimge sóılep qoıady Ermek:

— Shirkin óner! Bir balǵanyń arqasynda on qaılashynyń beretin kómirin berip tastadym.

— Vrýbmashına budan da joıqyn desedi ǵoı.

— Ol qyryq-otyz zaboıshıktiń bergenin beredi, deıdi.

— Vorona ony da bileme eken?

— Joq. Ol mashına Donbastyń ózinde az kórinedi.

Ákim áli qaılada júr, ábden tóselip alǵan, endigi qumary mashına. Qaıta-qaıta mashına jaıyn surap turyp:

— Bizdi tezirek nege úıretpeıdi, Vorona? — degende, Ermek zekip tastady:

— Nemene, jalyǵa qaldyń ba álden! Ondaǵan jyldar qaıla ustaǵan bizdiń janymyzdyń beriginshi!

Ákim jaýap qaıyrmaı shaba berdi qaılasyn. Bundaıda úndemeı jeńetin ádeti. Azdan soń Ermek oǵan óńin jylytyp, jymıa qarap turyp:

— Bálem, sozylǵan shyǵar taqymyń, — dedi de zaboıdan beri shyqty.

Ákim qyzyp alǵan, toqtamastan, qaılasyn silteı sóılep tur:

— Degenmen, quıryq tistese kelem-aý, Ermekke.

— Qaıla ústinde sóıleme, tez sharshaısyń.

— Ol siz sıaqty syrt býyn bola bastaǵandar shyǵar.

— Qara, jaman nemeniń jastyǵyn buldaýyn!

— Árıne. Men sharshasam tynyǵýǵa alty saǵat jetedi. Siz sharshasańyz alty kún jetpeıdi.

Ermek basyn shaıqap, jymıa taǵy bir kúldi de, artjaqtaǵy krepshilerge ketti. Ýklon kómir shyǵaratyn ǵana jol emes, jer ústi men jer astyndaǵy barlyq júk qatynaıtyn jol. Sondyqtan ony durys aparý qandaı sheberlik tilese, krepterin durys qoıý da sondaı sheberlik tileıdi. Bul joldaǵy bir saǵat bógelis, shahtaǵa ondaǵan, tipti júzdegen saǵat bógelis jasaıdy. Ermek krepshilerdiń qasyna osy oımen kelip, ár tireýdi qadaǵalap qaraǵan soń, myqtylyǵyn qaılasymen uryp baıqady. Eki tyqyldatqanda-aq ol tireý túgil tóbeniń de jáıin bile qoıatyn. Tyqyldatyp júrgende ınjener Orlov keldi. Myna jaqtan Álibek te jetti.

— Siz qaıta berińiz, — dedi Ermek, — óz smenańyzǵa túsersiz. Ákim keshe syrqattaýmyn degen soń aıtyp edim, ol ózi keldi.

Álibek kete qoımady. Orlov krepterdi kórip ótti. Rıza bolyp tur:

— Krepter jaqsy qoıylyp barady. Krepshiler tek osy betten jazbasyn. Kameron da durys istep tur eken.

Ermek úndegen joq. Krepshiniń qolyndaǵy aýyr balǵasyn ala sala qaǵyp qalyp, bir tireýdi ushyryp túsirdi. Aralap baryp taǵy da bir tireýdi ushyrdy. Endi balta aldy qolyna. Jańadan tireý kesip, qashap, dereý qaıta ornatty. Sodan keıin balǵany krepshige berdi.

— Sen qulatyp kórshi.

Krepshi uryp baıqap edi, tireý myz baqpady.

— Jap-jaqsy istep kele jatyp, keıde aınısyńdar da, jaqsylyqty sonymen jýyp jiberesińder, — dedi Ermek. — Bul, qoranyń tóbesi emes. Tireýdiń basy durys qashalsa, ántek kólbete, tóbeniń jatysyna qarsy tirep, tyǵyz aıdap aparsa eshýaqytta taımaıdy, turyp qalady. Tóbeni shatynatpaı tutas ustaý úshin, tóbege arqalyqtar tegis tıip turý kerek. Shatynamaǵan tutas tóbe arqalyqqa qóp jeńildik beredi. Kóp tireýdiń ishindegi biren-saran jaman tireý, birtindep túsken tisteı-aq birtindep bárin búldiredi. Shtrektiń, ásirese ýklonnyń krepteri uzaq ýaqytqa eseptelgen. Meılinshe myqty bolsyn. Lavadaǵy, peshtegi ýaqytsha krepter jaramaıdy bunda.

— Durys aıttyńyz, óte durys aıttyńyz! — dep Orlov jaqyndaı tústi Ermekke. — Menimshe, siz ýchaske nachalnıgi bolýǵa laıyqsyz.

— Oǵan oqýly adam kerek.

— Siz endi oqýsyz da emessiz. Búgingi ekzamende Janabil, Ákim úsheýińizge qaıran qaldym. Saýattaryńyz ábden ashylǵan. Alty aıda drob esebin de bilgensizder.

— Ol, muǵalimniń jaqsylyǵy ǵoı. Qulaqqa quıa bergen soń sondaı birdeme qalmaı qaıtedi.

On jasynan beri shahta jumysyna aınalysyp, oqýsyz qalǵan Ermek, oqýdyń dámin tatqan soń basyna kitap jastanyp jatatyn bolǵan. Dál qazir ishki omyraý qaltasynda qalyń qara knıjkasy bar. Sol knıjka ensıklopedıa sıaqty, ǵylymǵa baılanysty estigen, bilgenin jaza bergen. Osy qumarlyǵy oqýda da óz qatarynan ozdyrdy. Maqtaǵanda elirmeıtin, jaqsylyqty, abyroıdy joldasyna ıtere sóıleıtin minezi endi muǵalimderin maqtatyp tur:

— Meıram, Ardaq jap-jas balalar, sóılese ketseń qarıa. Atam zamanǵyny qaz qoıyp beredi. Meniń ómirim Qaraǵandyda ótse de, qansha kómir baryn bilmeppin. Siz Donbasta jatyp bilip kelgensiz. Ǵylymsyz adam óle-ólgenshe bala eken. Alty aı oqyǵanda anyq bilgenim osy ǵana!

Orlov kózildirigin súrtip kıip, Ermekke oıly kózben qarap turdy da, Álibekke burylyp kúńk etti:

— Altyn bas! Asyqpasańyz bir shyqsaq qaıtedi?

— Jaraıdy, — dedi Álibek. Ekeýi shamdaryn jóndeı bastady. Sham da ózgergen. Tútini býdaqtaǵan burynǵy maıly bóleshke emes. Tútinsiz, fonar sham edi.

— Elektr shamy jetkende buny da laqtyramyz, — dep kúlip qoıdy Orlov. Dál keterde buıryq berdi Ermekke. — Ýklondy budan ári sozbaımyz. Erteńnen bastap basqa jumysqa aýysasyzdar.

— Qandaı jumysqa?

— Aǵylshyndar daıyndap, ala almaı ketken bir aýmaq ońaı kómir tur...

— Bilem, ekinshi lava ǵoı. Gazy qalaı eken?

— Onsha kúshti emes, joıamyz. «Jeti júz tonnany» oryndaý úshin bul bizge úlken jeńildik. Sizdiń brıgada osyndaı kúrdeli, tótenshe isterge salatyn ekpindi brıgadaǵa aınaldy. Abyroıly bolýyńyzǵa tilegim de, kómegim de daıyn.

Sony aıtyp, Álibekti ertti de júrip ketti Orlov. Jolshybaı plıtalarǵa bógele júrdi. Pesh, lavalardyń kómiri shtrekter arqyly tus-tustan osynda kelip, ýklonmen syrtqa shyǵady. Plıta birin jóneltip, birin qabyldap, damyl tappaı tur. Alystaǵyny atpen tartqan, jaqyndaǵyny jaıaý aıdaǵan vagonshiler ersili-qarsyly sapyrlysyp jatyr. Tashke joıylǵan. Tasymal quraly — temir jol, vagonetka. Tasymal kúshi — at, adam. Plıta mańyndaǵy qozǵalystar, dybystar tym qyzý...

— Osynyń bárin birazdan soń elektr atqarady, — dedi Orlov, — taǵy shapshań atqarady.

Álibek úndemedi. Plıta basynda daýystar estiledi:

— Parojnák kerek!

— Bizdi jiber, turyp qaldyq.

— Neshe vagon shyqty syrtqa?

— Kóter!

— Aýp!

— Baıqaısyz ba? — dep Orlov Álibekke taǵy buryldy. — Osylar áneýkúni ǵana kelgen shıki qazaqtar ǵoı. Endi shahtany ózderi bılep barady. Ras, olaqtyq áli kóp. Biraq, jeńbeı qoıatyn emes. Búgingi halyqtyń yntasy — taǵdyr kilti eken. Men soǵan den qoıdym.

Álibek buǵan da jaýap qaıyrmady. Sazarǵan túrinen kóngendigi, ne qarsylyǵy baıqalmaıdy. Sóıtse de Orlov dámeli sıaqty. Aıtqanym em boldy ma? — degendeı onyń betine aýyq-aýyq kóz tastap qoıady. Plıtaǵa jetti ekeýi. Bir vagon aınalysta qulap, basqalardy bógep tastapty. Vagonshy qulaǵan vagonyn turǵyzyp alyp, jolshylardy sybap tur:

— ...Jegeniń jelkeńnen shyqqyr! Dál qazir kezdesseń, shyǵarar edim jelkeńnen!

Orlov kele joldy, vagonetkany qarastyrdy. Sodan keıin bloknotyna jazyp aldy:

«Jol shuǵyl burylypty. Rels qosparlary jymdaspapty. Vagonetka maılanbaǵan. Kisi jiberip jóndeý kerek».

Qońyraý shyldyr etip, poezd shyqqanyn habarlady. Jumysshylar plıta ústine jınalyp qalǵan eken. Orlov júgirip kelip, ıtermelep taratty bárin:

— Jol ústinde turmańdar. Qater, qater!

Taǵy jazdy bloknotyna:

«Jumysshylar tehnıka qaterine áli salaq. Poezd kele jatqanda jol ústinde turdy. Tehnıka qatersizdigin mindetti túrde oqytý kerek».

Orlov shahtany aralaǵan saıyn osyndaı kemshilikterdi keıingi kezde kóp jazatyn boldy. Biraq, shorqaq pa, álde bette shirkeý bolǵan soń ımeneme, jumysshylarmen az sóılesedi. Kórgen kemshilikterin, usynystaryn jazyp berip, kóbinese Sherbakov arqyly ótkizip otyrady. Poezd qattyraq kelip toqtaǵan edi Ony da jazyp alyp, plıtashyǵa bir ǵana suraq qoıdy:

— Qansha jónelttińiz?

— Seksen úsh vagon.

— Jaqsy, — dedi de júrip ketti Orlov. Beti aǵylshyn tusyndaǵy eski zaboılar. Jańaǵy Ermekke aıtqan kómirin taǵy da kóre ketpek. Bylaı shyqqan soń Álibekke sheshile sóıledi:

— Sizdi býǵan yzaly oılar meni de býǵan. Sovet dúnıesi bultty, qarańǵy tún tárizdi edi sonda. Sol bultty aıdaıtyn jel, qarańǵyny jarqyratatyn aı da kórdik. Aqyrynda bári kórýge bar, ustaýǵa joq saǵym bolyp shyqty. Jaman aldandyq. Úmit kesildi. Qalǵan ómir qara túnek dep bildim. Bunym da qate eken. Esin jıǵan mastaı, ótkenime ókine qarap turǵanymda, ólgen úmit qaıta tirilip, alǵa súıredi. Keń, kórkem ómir kórinedi alda. Besjyldyq jospar sol ómirge aparatyn bir ǵana jol ekenin jańa bildim. Siz menen artyq adasqan da, qarsylasqan da joqsyz. Osy jolǵa tússeńiz qarakóńil aǵarady, túspeseńiz aqkóńil de qaraıady. Bul endi halyq jolyna aınaldy. Halyq osylaı deıdi.

Orlov jaýap kútkendeı sózin bólip, kezek berdi. Álibek ıjýálaı ezý tartty:

— Belsendi bolyp qalypsyz, aıta berińiz.

— Buǵan deıin siz meni úgitteseńiz, endi men sizdi úgitteımin, — dedi Orlov. — Anada shahta tóbesin qulattyńyz. Uıaty maǵan, zıany shahtaǵa qaldy. Jumys toqtamaǵan soń áıteýir eleýsiz ketti. Biraq, bári solaı eleýsiz kete bermeıdi. Qaıtý kerek bul betten. Baqytty balańyz bar. Adal istep kórinýge ózińizde de múmkindik bar...

— Baqyt qusy bastan ushqan! — dep Álibek kúńirenip qoıǵanda, Orlov shamdanyp qaldy:

— Olaı deseńiz, qylmysty jasyra berýge meniń de halim joq.

Áńgime úzildi. Jumysshylardyń júrisi, dybystary estilmeıdi. Kómiri alynyp, jumysy toqtaǵan pesh, shtrekterdiń birin boılap, birin kesip ótip únsiz keledi ekeýi. Jańa shahta men aǵylshyn tusyndaǵy shahtanyń jer astynan túıisken jeri taqaý. Orlov gazdan saqtanyp, shamyna damyl-damyl qaraıdy. Álibek sylq-sylq kúldi bir kezde. Sodan keıin jadyraı sóıledi:

— Asarymyzdy asap, jasarymyzdy jasappyz. Kári qoıdyń jasyndaı jas qalǵanda armansyz bylshyldappyz. Kel, sen qaıtsań men de qaıttym endi.

Orlov tura qalyp aýzynan súıdi Álibektiń. Qolyn qysyp jibermeıdi. Qan-sóli tartylǵan qýqyl júz qyzarańdap, qýanyshtan dirildeı sóılep tur.

— Shynymdy aıtaıyn, ustap berýge neshe oqtalsam da, osy qasıetińizdi kútken edim. Rızamyn! Rızamyn, Álibek Myrzabekovıch. Kári qoıdyń jasyndaı jas qalsa da, uly dúbirge qosylyp kóreıik. Maǵan jańa oılar maza bermeı júr. Dári qoldanyp, jańaǵy aıtqan kómir aýmaǵyn talqan etemin. Aǵylshyn tusyndaǵy eski zaboılar sonymen jabylady. Keregi joq. Odan alǵan kómir «jeti júz tonnany» oryndaý jolynda kesek olja bolsa, siz ben bizge úlken abyroı da bolady.

Qart Orlov jasaryp ketken tárizdi. Jer astynyń bolashaq mashınalary: elektrovoz, konveıer, kómir kesetin mashına, elektr jaryǵy jaıynda, Qaraǵandy kómiriniń kólemi, sapasy, ony mol alý tásilderi jaıynda qyza áńgimelep, bárin kóz aldyna ákeldi. Syrtqa shyǵarmaı, kópten beri ishke jıǵanyn aqtaryp keledi. Álibek Orlovtyń úlken maman ekenin jańa ǵana kórgendeı boldy. Aǵylshyn zaboılaryna jetti. Eski shahtany bólip turǵan uzyn, qalyń som qabyrǵany jańa shahtanyń bir peshi búıirden tese toqtaǵan eken. Mańdaıshadan qulaǵan kesek kómirler jatyr.

— Qulaıtynyn bilip, ózi qulaǵan ba! — dep kúldi Orlov. — Bulaı qulamaǵany kerek edi. Jumysshylar munda oralmaıtyn bolǵan soń salaq qaraǵan ǵoı. Osy dáý qabyrǵany dárimen qulatyp ala beremiz. Bunyń arjaǵynda jóndi kómir joq. Aǵylshyndar alyp bitirgen.

— Gazdy, «Gerberttiń» kólin qaıtesiz? Qabyrǵany alǵan soń bári lap qoımaı ma?

— Kól ári, oıda jatyr. Gaz kúshti emes. Jel jiberip, ony da ári aıdaımyz.

Orlov jan-jaǵyn jete baıyptap bolǵan soń, kesek kómirdi astyna qoıa otyrdy. Bloknotyn dizesine jáıip, jaza-syza bastady... Eń shette, jańa, eski zaboılardyń aralyǵynda, sham jaryǵymen qaǵazǵa qadalǵan aq bas qart, ózin qorshaǵan osynaý mylqaý, aýyr qarańǵy tynyshtyqty talqandaý úshin bar yntasyn salyp otyrdy. Onyń basynda qazir tek osy oı ǵana edi. Álibek te otyrmaq bolyp, úlken kómirdi qos-qoldap kóterip keldi de, sol basqa yshqyna perip jiberdi...

Til tartpaı ketti Orlov. Bloknoty ashylǵan kúıinde qaldy. Álibek qabyrǵaǵa súıene sileıip biraz turǵan soń, onyń ókpesine qol salyp baıqady da, qulaǵan tóbeniń tusyna dáldeı súırep tastady. Sodan keıin:

— Tynysym ántek keńidi bilem, — dep, ózine-ózi kúńk etti de júrip ketti...

IV

Tóbesin sý turmastaı etip, shatyrlap japqan eki bólme úıdiń terezesi joǵarǵy japsarda. Syrttan sýyq, ishten jylý qysyp, tereze ylǵı tership turǵany. Esik tómen. Qabyrǵalary kileń jer, tóbesin qar basqan ózi jyly úıdi shoıyn plıta, jal peshten arylmaıtyn tas kómir ysytyp jibergen. Ardaq esikti aýyq-aýyq ashyp qoıyp, kóıleksheń otyr. Syrtqy qyzýdan ishki qyzýy basymyraq. Ákesi ketken soń oıy aýyrlaı tústi. Bet ashyldy. Ne isteý kerek? Qarakóńil — qara teri sıaqty, qansha jýsa da aǵarar emes. Tastap ketýge elden uıalady. Alastap ketýge dáti shydamaıdy. Kóne berýge taǵy bolmaıdy. Ustaradaı ótkir jastyq, ómir qasańdaryna ótpeı jatyr. Jas oıyn talaı janydy Ardaq, maırylyp qala berdi. Endi kerosın shamnyń jaryǵynda, kishkene stolda, búgin ǵana syıǵa alǵan Lenın tomdaryna jaǵyn basyp, búkshıe jantaıdy. Sútke toıǵan qozydaı búkshıip jatsa da, tunyq kózinen tolqyǵan oıy kórinip tur. Aqyryn ǵana kúrsinedi. Kúreńitken aqsha betinde eki tamshy ystyq jas jarysa domalap barady. Sol jarysqan eki jas, baqyt pen baqytsyzdyq tárizdi...

Esik qaqpastan Janabil júgire kirdi. Ardaq sonda ǵana basyn kóterdi. Alqyna kirgen adal joldas aýzynan tek qýanysh shashty:

— Qutty bolsyn, báıgeń! Oza ber de ala ber. Alýshy Sen bolǵanda, batashy men bolaıyn. Jasa toıyńdy! Toıyńa ton, tósińe tós qosylsyn!

— Aıtqanyń bola bersin. Jaqsy keldiń-aý, Janabil. Qýanysh pen qaıǵynyń ústinen birden tústiń.

— Qaıǵyń ne?! Otaǵasy qaıda, aman ba?

— Aman. Jumysta.

— Endi ne qaıǵy?

— Sen surama, men aıtpaıyn. Bir ǵana tilegim bar saǵan: búgin meni Meırammen ońasha kezdestir.

Janabil ańyryp qaldy. Kózi bajyraıyp, sholaq tanaýy sańqısa, aýzy da ańqıyp tur. Aldynda qazir basqa Ardaq. Jar basynda oınaǵan aq laq jańbyr ótip, uıpalaq-uıpalaq bop búrisken tárizdi.

— Apyraý, ne boldy!?

— Suramashy Janabil. Barshy, bar.

Endi qaıtyp suramastan jónele bergen Janabildi Ardaq ózi eki ret qaıtaryp aldy. Eshteme aıtqan joq. Shanshý qadalǵandaı túıiledi. İshtegi aýyr qınalysy, ájimsiz aq mańdaıdy da syzyp ketti. Saýsaqtarynyń ushymen ǵana ısharattady da.

— Bar. Bara ber! — dedi aqyryn.

Úıden júgire shyqqan Janabil júgire aıańdady. Meıram bul kezde tynyǵyp ta, shaıyn iship te bolǵan. Endi keshki qyzmetke barǵaly turǵanda Janabil endi. Ermektiń aýyz úıinen bólip alǵan kishkene bólmede ekeýi ońasha sóılesti.

— Sóıle, men ketem.

— Ketpe, qazir Ardaqpen kezdesesiń.

— Iá, asyǵys, boljaýsyz, bul qaı kezdesý?

— Ony ózi aıtar. Meniń aıtarym osy ǵana.

— Túsinbedim, — dep Meıram ıyǵyn qozǵady. — Kezdesýden buryn oılanýǵa maǵan da biraz ýaqyt kerek. Solaı deseń Ardaq túsinedi.

— Bolmaıdy, bolmaıdy! — dedi Janabil. — Aralaryńda ne kiltıpan baryn men bilmeımin. Al, Ardaqqa búgin seni qaıtsem de aparam. Qyz júregin qorlaýǵa qaqyń joq, joldas.

Meıram oılanyp qaldy. Aıaýlyńa óziń qansha áıenshek bolsań, basqalar sonsha suǵanaq emes pe. Syrt kózge Meıram, Ardaq bir-birine saı, aralarynda kirshik joq sıaqty kóringenmen, qyzǵanysh otyna maı quıýshylar da bar eken. İshten janyp, syrtyna shyǵarmaı kelipti Meıram. Endi, senimdi joldasyna syryn sezdirip ishin bosatqaly otyr:

— «Otyz tisten shyqqan sóz, otyz rýly elge ketedi» deıdi qazaq. Kisi keıde senbegendikten emes, osydan saqtanyp, jasyryndy jaqynyna da baıqap aıtady. Sen meniń adal joldasymsyń. Aıtqanymdy ózimdeı saqta. «Aralaryn ashpaıyn» degen nıetpen sezgenińdi jasyryp qalma. Dúnıede qumarym kóp. Sonyń ishinde eń qumarym — shyndyq.

— Taptama! — dedi Janabil. Shegir kózi jaınap ketti. — Meni sol shyndyqtyń ózi taptaǵan. Zamandastyǵym, joldastyǵym óz aldyna. Biriń áke, biriń anadaı kórinesiń keıde. Senen jasyrǵan syr, shıqandaı jaryp shyqpaı ma?

— Iá, meni de jaryp shyqty, — dep Meıram kóńil túıtkilderin keńite bastady. — Sonaý oıda, qarasha aýyldardyń ishinde Ardaq kózime túskende, qara bulttyń ishinen jarq etken aı kórgendeı boldym. Odan keıin Ardaqtyń úıinde jylmańdaǵan jigit jatty. Ákesi úıdi ekeýine ońasha berip, túnderde dalaǵa ketti. Sol jigitti el «kúshik kúıeý» dep ańyz qylsa da nanbadym. Súıýden talmadym. Biraq, mahabbat jóninde Ardaqtan áli jyly sóz estigem joq. Endi esitsem qýanar túrim taǵy joq. «Kúshik kúıeý» kúshiktigin istep, basqa bireýge úılenipti desedi. Aldanǵan Ardaq ah uryp otyrǵan bolar. Endi neniń jóni bar? Syrtym bútin, ishim tútin men de otyrmyn býlyǵyp...

— Páli! — dedi de saq-saq kúldi Janabil. — Osyǵan-aq tunshyǵa qaldyń ba? Kóp saqtasa syr degen de ashyp, ne tatyp ketedi eken. Ardaq ol buıra basqa pysqyrǵan da joq.

— Tym ańqaý, aqkóńilsiń Janabil. Qarańǵy túnde, ońasha úıde qalǵan qyz ben jigitti de aqtaǵyń keledi.

— Aqtaımyn. Sútteı aq. Men syrttan ańdyǵanda, Maıpa ishten ańdyǵan. Buıra bas jigitpen ońasha úıde qalǵany, onyń alamyn, jarylqaımyn deýi — bári ras. Qý neme eken, ákesin kóndirip qoıypty. Biraq, Ardaq ekeýin de otyrtyp ketti. Óıtkeni súıgeni sen ǵana.

— Solaı dedi me, saǵan?

— Demegenimen belgili. Súıgen jerden sóz, qyshyǵan jerden qol kete me. Meni saǵan qolqalap jiberdi. «Súıdim» degenin estimeseń, búgin súıgenin de kórersiń.

— Múmkin, — dep Meıram qaltasynan bir japyraq qaǵazdy sýyrdy da ustata berdi. — Endi saýatty jigitsiń ǵoı, oqyshy.

Janabil ishinen oqydy. Hat sózi mynaý:

«Meıram! Jurt seni Ardaqqa úılenedi dep júr. Mahmet tastaǵan áıelge seniń basyńdy qımaımyz. Oılan shyraq. «Tastaǵannyń» ústine kýlaktyń qyzyn sekretar aldy» degen tipti masqara.

— Kýlak jazǵan muny! Kýlak tastaǵan ot! — dedi de Janabil qaǵazdy untap jyrtty. — Men saǵan domalaq qaǵaz qurly bolmaımyn ba? Olaı bolsa batyrak Janabil battıtyp aıtady: Mahmet túgil barlyq jigitten aman Ardaq. Bireýdiń ashylmaǵan uıatyn, ustamdylyq qasıetin qorlamańdar úıtip! Maıpany men qandaı bilsem, Maıpa Ardaqty sondaı biledi. Al, kýlaktan qoryqsań óziń bilesiń...

Qazyp bara jatqan Janabildi Meıram arqaǵa qaǵyp azar basty. Ardaqty aqtaǵan ár sózdi altyn súzgendeı súzdi, ókpeleı, kinálaı otyryp, Janabilden ári Ardaqty jamandyqtan qyzǵanady Meıram:

— Tek beker bolsyn bári. Ras bolǵanda da aıyptaýǵa qansha qaqym bar? Qol jetpegendi jamandap, ózimdi-ózim aldaı almaımyn. Qataısa tastan qatty et júrekti otqa salyp balqyta almaımyn. Kaıta júrse de baqyttan ózge tilerim joq, Ardaqqa bul áńgime osymen bitsin. Osy arada qalsyn. Kezdestir, jarty saǵatta teń ortadan tosam.

Janabil asyǵa jóneldi. Syrtqy esik aldynda jatqan aq tós, qara qanshyq abalap uzatyp saldy...

Ardaq bul kezde ákesine shaı quıyp berip otyrǵan. Az sóıleıtin tuńǵıyq ákeniń túri búgin tipti bólek. Salaly, sińirli saýsaqtaryn ashyp-jumyp, áli kúnge shetinemegen iri tisterin aqyryn ǵana basyp, qaırap qoıady. Ún joq, tómen qarap, kózin bir núkteden almaı otyr. Obamen aýyrǵan adamsha kózi, urty burynǵydan ári suǵyna, bet, shyqshyt, mańdaı súıekteri shyǵa túsken. Qan-sólin ishine tartyp alǵan zildi áke, túndegi jartastaı úlken de, qorqynyshty da kórindi Ardaqqa. Eger ákesiniń ne istep kelgenin sezse, tura qashar edi. Qazirgi turpatynyń ózinen seskenip, qyryndaı otyrdy. Únsiz, aýyr, mylqaý dastarqan ústinde Álibek bir-aq kese shaı iship, kesesin bylaı qoıdy da, qushaǵyn jaıa til qatty:

— Kelshi, qarǵam! Ot basyndaǵy kúıgelek shal, túzdiń samalyn sezbepti. Ruqsat, jolyń bolsyn. Endigi tilekti saǵan arttym.

Iilip jaqyn kelgen Ardaqty mańdaıynan ıiskep, arqaǵa qaqty da, tósegine bardy Álibek. Kıimsheń teris qarap jatyp qaldy. Ardaq ańtań. Qatal ákeniń tez qaıtýy shyn ba, ótirik pe? Shyn bolsa Meıramǵa aıtyp keregi ne? Shaqyryp alyp basqa ne aıtpaq? Del-dal oıda turǵanda, entige Janabil kirdi. Álibekti kórgen soń aýzyndaǵy sózin ózgerte qoıdy da:

— Maıpa ekeýmiz kınoǵa baramyz, barasyń ba? — dep kózin qysty.

— Baraıyn, — dedi Ardaq. Janabil ymdap, tez kıindirip alyp shyqty dalaǵa.

— Osy jol ústinde, teń ortada kezdesedi. Kórdiń be, ashyq, keń alań. Kóńil de sondaı keń, ashyq bolsyn. İshteriń janyp turǵanda, syrttaryń muzdaı bolatyn nesi? Aldaǵyny alyp ishe almaıtyn sorlysyńdar ǵoı. Jańa týǵan qozy da túrtinshektep tamaǵyn tabady. Bar, qoltyǵyna kir.

Ardaq myrs etti de júrip ketti. Bul da bir aýyr kezdesý. Ómir boıy aldyna shyqpaǵan ákemen tús shaıysý qandaı qınasa, uzaq ýaqyt uıat perdesin betke ustap, tereńge tyqqan syrdy ashý sondaı qınady. Ne demek? Ákem jaman degende ózi jaqsy bola ma? Jamandyqty jasyrsa jaqsylyqtan qasıet qala ma? Áńgimeni mahabbatqa aýdarsa, ózi tilengen qyzdyń órisin de kórip tur. Qarańǵy tún. Tymyrsyq aıaz. Aq qarly keń alańda, oı salmaǵyn azar kóterip, sylbyr júrip kele jatyr Ardaq.

Meıram anadaıdan tanyp turdy. Onyń kútkeni qazir tek mahabbat áńgimesi. Týlaǵan júrek tynysh taptyrmaı qarsy aıańdady. Bul saǵatta basqan qadam, alǵan dem boıdy kernegen baqyt ushqyndary ǵoı. Qarańǵyda kóńili jarqyrap, boıy ysyp kele jatty. Janabildiń «qyzdan uıalsań qur qalasyń» degeni esinde. Osy joly ózin óte qaırap, aıtar sózin de kúni buryn saılap shyǵyp edi...

— Qutty bolsyn syılyqtaryńyz! — dep Ardaqtyń qolyn amandasqanda jibermeı turdy. — Baǵana qutty bolsyn aıtýǵa da úlgirmeı qaldyq. Sonsha nege asyqtyńyz?

— Ras, asyǵys boldy. Men sizderge raqmet aıtýǵa da úlgirmedim. Kóp nazary ystyq eken, shydaı almadym.

— Sýyǵanyńyz osy ma? Qolyńyz áli kúıdirip barady.

— Kazirgi qyzý ol emes, — dedi Ardaq. Qolyn eptep tartyp alyp, jasyra kúrsindi. Daýsynda azyraq diril bar. — Siz aǵa bolyńyzshy. Aǵalyq aqylǵa ańsap keldim. Qaljyńǵa búgin jaıym joq. Mynaý qarańǵy tún tek meni basyp turǵan tárizdi.

Meıramnyń qaınaǵan kóńilin basyp tastady bul sóz. Sýyq habar, salqyn yzǵar seziledi. Nendeı habar, nendeı yzǵar, endi sony bilgenshe asyqty:

— Aqylshyǵa jarasam aıarym joq. Aıta berińiz.

— Siz kóp bilseńiz de, meni az bilesiz, — dep bastady Ardaq. — Bilmeı turyp senisý qıyn ǵoı. Eki betimniń biri qara, biri aq. Qarasyn boıap bildirmeı keldim. Boıaý ketedi, bet qalady. Sonda qaıtem degen oımen ashqaly turmyn. Ashýǵa batylym da jetpeı tur...

— Siz, ákeńiz jaıynda aıtpaqsyz ba. Qysylmańyz, bul jónde biraz habarym bar.

— Habaryńyz ótkeni týraly shyǵar. Men qazirgisin aıtpaqpyn.

— Onda tipti jaqsy. Adaldyq, shyndyq joly eshýaqytta adastyrmaıdy. Aıta berińiz.

Ardaq búgingi úlken qýanyshyna ákesiniń úlken qaıǵyny qarsy qoıǵanyn sóıledi. Bolǵan áńgimeniń záredeıin jasyrǵan joq. Tuńǵıyq ákeniń túbine jete almaǵan. Qatty seskenedi. Seskene turyp, aıaıdy, qorlanady. Áli de qúderin úzip bolmapty. Del-sal oılaryn da ortaǵa saldy:

— ...Jańa osylaı shyǵarymda óte sırek kórsetetin minezin kórsetti. Mańdaıymnan ıiskep, arqamnan qaqqanda sýyǵan júregim jylynǵandaı boldy. Biraq, tym qatal edi, tereń edi. Qalaı jibip, qalaı saıazdaǵanyna qaıranmyn...

Meıram únsiz uzaq tyńdap bolǵan soń qyz kóńilin jubata, tarylǵan kóńildi keńeıte sóıledi:

— ...Ákeńiz bolǵan, tolǵan, endi solǵan adam ǵoı. Bundaı ákelerdiń talaı minezderin estip júrmiz. Olarda esek dáme bola beredi. Biraq, sol tek dáme me, álin bilmegen qarsylyq pa? Aıyra bilý kerek. Kúshi aýzynda qalǵan ashyndy shal, úı ishinde daýyl shaqyrǵanmen, daladaǵy shýaqqa arqasyn tóseıdi. Sizdiń ákeńiz osylaı elesteıdi maǵan. Tek júredi, sózge aralaspaıdy, jumysyn táýir isteıdi desedi. Bul beti durys. Keıde ońashada delebesi qozyp ketse, shydańyz, basyp, baqylap otyryńyz. Bolmaı bara jatsa bir esebi tabylar. Zaman bizdiki, kúsh bizdiń qolda. Áke jaqsy bolsa maqtan, jaman bolsa qorlyq emes. Ákeden joǵary Otan degen uly ata bar. Sol atany rıza qylsaq bári túgel.

— Men keıingi kezde Lenın eńbekterin kóbirek oqyp júrmin, — dedi Ardaq. Sodan ba, qalaı buryn bolmaǵan minezder paıda bola bastady. Dúnıeniń bárine tap maqsatymen, tap qyraǵylyǵymen qaraǵym keledi. Mana qýanǵan bette úıge júgire kirsem, ákeıdiń qasynda Yrymbek otyr. Bizben aralasy, tanystyǵy joq adam. Bul otyrysqa túsine almadym. Anada ózińiz kóretin buıra bas jigit te áýeli ákeımen dostasqan.

— Sizge de teris emes edi ǵoı.

— Ol teris bolmasa da, men teris boldym oǵan. Syrty jyltyraǵanmen ishi bylyq, bıshara jigit. Men úshin bútin kooperasıany qalyń malǵa beretin túri baıqaldy. Ákeı soǵan qyzyqty ma, álde shyn unatty ma, áıteýir sony maǵan usynǵandaı boldy. Mahmet, Yrymbek ekeýi de komýnıs. Bulary qalaı?

— Sizdi toryp júrgen shyǵar, — dep qaljyńdady Meıram. Qaljyń astynda sezikter jatyr: Mahmet syry málim. Yrymbektiki ne? Domalaq qaǵaz osylardiki bolmasyn? — degen kúdigin Ardaq tereńdete tústi:

— Torysyn-aq. Komýnıstik minezderi qaıda?

Jýyrda jaýap qaıtpady bul suraqqa. Buryn tek súıkimdi, mádenıetti qyz endi saıası qyraǵy, berik kórindi. Mahmet túgil odan da zorǵa ońaılyqpen aldyrar emes. Ómirdi, adamdy bilýge ózgeshe bir qumarlyq bar boıynda. Sol qumarlyq qaıda jetkizetinin bilip tursa da, osyndaı jarym bolsa degen arman kókiregin kernep tursa da, Meıram Mahmet pen Yrymbek jáıli óz oıyn tam-tumdap qana aıtty:

— Synyńyz durys. Komýnıstik minez árdaıym ańqyp turý kerek. Mahmette bul bolmasa, Yrymbekke kúdiktenseńiz, odan partıaǵa keler nuqsan joq. Qyraǵy qarap synaı berińiz. Komýnıser kóp, kóptiń ishinen ne shyqpaıdy. Sondyqtan, partıa oqtyn-oqtyn óz eleginen ótkizip, tazartyp otyrady. Shynynda men sizdi az biledi ekem. Bul kezdesý kóp málimet berdi. İshińizdiń tamasha bir qaltarystaryn ashtyńyz. Asha berińiz, qyzyǵa qaraýdan toıar emespin.

— Siz sonda jabyq qala beresiz be? — dep qarańǵyda móldir kúlkisin bir syldyr etkizdi Ardaq.

— Iapyr-aı, men sonsha tuıyqpyn ba?

— Tuıyq túgil sýyqsyz.

— Janabil anturǵan bilgish ózi! — dedi de Meıram qarqyldap kúldi. — Ol ylǵı batyldyqty qoldaıdy. Batyl bolyp ta bir kóreıinshi.

Baýyryna tartyp, betin taqaǵan Meıramǵa, ılikpedi Ardaq.

— Batyldyq sabyrdy joımasqa kerek. Sabyr etińiz. Siz meni az bilseńiz, men sizdi bilip bolǵam joq.

— Bilisýdiń shegi bar ma, sirá?

— Bar da, joq ta.

— Onda qaısysyn ustadyq?

— Qaı unaǵanyn ustańyz. Syrtym muzdaı bolǵanmen ishim laýlap janyp tur. Bul syrymdy da jasyrmaımyn sizden. Biraq, qorqam, lap etip óshe qalatyn qumarlyqtar kórdim. Maǵan óle-ólgenshe óshpeýi kerek. Óshpeıdi deseńiz, senbeımin. Sendirerlik qasıetterińizdi kórgende ǵana senem. Bul ál de birsypyra ýaqyt bilisýdi, shydamdylyqty tileıdi.

— Shydaýdy siz qınaýǵa aınaldyra kórmeńiz?

— Mahabbatty siz baıansyz qumarlyqqa aınaldyra kórmeńiz.

Ekeýiniń bet ashyp, ońashada, keń sóıleskeni osy edi. Birin biri jańa tanyǵan sekildi. Ardaq qazir mahabbat úshin jaralǵan kórkem qyz ǵana emes, bilimi teń, keleshegi jarqyn, qoǵam qaıratkeri bolyp kórindi. Meıram endi boıyn tejegen joq.

— Siz jasyrmaı bardy alǵa salǵanda, men de búkpe saqtamaıyn, — dep sheshile sóıledi. — Bastan keshkenniń bári basta qala bermeıdi. Búgingi tún baqyt túnderiniń biri me deımin. «Osylaı bolyp shyqsa» degen arman aılar boıy alǵan edi mazany. Qazir sol armanǵa jetkendeı bolyp turmyn. Buryn tek syrtyńdy kórsem, búgin ishińdi kórdim. Jetpese sen synaı ber. Men synap ta, shydap ta boldym. Sózimniń baılaýy, júregimniń syry mine! — dedi de tómen qarap únsiz tyńdap kele jatqan Ardaqty súıip aldy. Ardaq qarsylasýǵa da úlgirgen joq. Kenetten shymyr etip, dý qyzǵan boıyn bıleı almaı tolqyp ketti. Ashýsyz, qorqýsyz dirildeıdi. Qınaýy rahatqa bergisiz ǵajap diril. Sol dirildiń lázzatyn birinshi ret tatqan Ardaq tili kúrmelip, sóılemeı tur... Bir kezde:

— Joq, biz teń emespiz! — dep, Meıramnyń qoltyǵynan sytyla tura jóneldi úıine. Kózinen yrshyp shyqqan ystyq jasyn, «aldadyń, ne aldamaqsyń! Baı qyzyn sen jar etpeısiń...» degen syryn kórsetpeı ketti. Meıram ań-tań.

— Sonda qaısymyz teń emes? — degen suraýyna jaýap ala almaı qaldy.

El ishinde «baı-kýlaktan» jeksuryn sóz joq. Bireýdi bireý jamandasa, ata-babasynan bolsa da bir jýandy tabýǵa, taba almasa sonyń quıyrshyǵy etýge tyrysady. Bireýdi bireý maqtasa, qalaı da jumysshy, kedeımen jaǵystyrady. Adamnyń ózinen buryn tegine qaraıtyn shaq. Báıten sıaqtylar adam tegin kıimine, kóligine qarap ta aıyra beretin. Tap tartysy qaldyrǵan bul salt asqaq mahabbatqa da bir tosqyn edi. Ardaq asa almaı ketti...

V

Údeı soqqan aq daýyl Qaraǵandynyń butasyz bıik jotalaryn alaı-túleı etti. Basqa jer ala qanshyqtasa, bul jerdiń tútep turatyn ádeti. Qazir tipti aıaq asty kórinbeıdi. Qar jer úılerdiń esik, terezesin birden basyp, shýrf, tas karerlerdi bitep saldy. Shahtalar arasynda adam qatnasy túgil, telefon qatnasynyń kóbi úzilgen. Tún ortasynda bastalǵan bul surapyl bar kemeline kelse kerek. Jandy betine qaratpaı, ishin tarta ysqyra soǵady. Stolba basyndaǵy symdar shýlap oǵan ún qosyp tur. Adasqanǵa «mundalap» damyl-damyl ańyraǵan shabash daýsy atyrapqa jaıylmaı, tek yqqa ketip jatyr Bıikteý úılerdi basa almaǵan boran Keıin serpip, bıik jar, boılaı soǵyp, uzyn bel bolyp, qala qalyń qar buırattarynyń ishinde qaldy. Kóshesi, soqpaǵy qaıda, bilip bolmaıdy. Jańada qalqaıǵan jas qalany doly aq túnek osylaı tunshyqtyra qamap turdy.

Janabil qyr basynda, jel ótindegi kóp jerúılerdiń birinde, qaıyn atasy Jumabaımen bir turatyn. Esik, terezeni qar bitep, qarańǵy úıde tań atqanyn bilmeı jata beripti. Dáretke shyqqan Jumabaı sóıleı kirdi:

— Qatyn eı, tur. Sham jaq. Kún boran bolsa kerek.

Esikti qar basyp qalypty.

— Tań atty ma eken?

— Atty-aý deımin, qara sıyr yńyldaıdy.

Tósekte jatqan Janabil atasynyń ańqaý minezine saq-saq kúlip jiberdi:

— Ol tań atty degeni me?

— Tamaq suraǵany. Qara mal túnde tamaq suramaıdy. Sham jaǵyldy. Jumabaı teri shalbaryn ersili-qarsyly entige burap jatyr.

— Kúnde buraısyz. Jazasy ne sorlynyń, — dedi Janabil.

— Kónniń jany ýqalasa enedi balam.

— Sol kón rıza shyǵar, sizge. Jyly shalbar ápereıin, tastaısyz ba?

— Nege tastaıyn. «Toǵyz qabat torqadan, toqtyshaǵym terisi artyq».

Qabat-qabat kóp etekti, keń shalbardyń ishine toǵytyp, quıryǵyn teńkıte úıden shyqty Jumabaı. Qara sıyr súıek shaınap, aýzy maljańdap tur edi, qaqalyp tur ma dep shoshyp ketti. Shamyn jerge qoıa sala, júgire kelip, qol saldy aýzyna. Qolyna súıektiń synyǵy ilingende myrs kúldi.

— Qudanyń qudireti, osyny nesine shaınaıdy eken! — dedi de súıekti sıyrǵa qaıtyp berdi. — Má, kemire ǵoı, janýar, kemire ǵoı. Bir keregi bar shyǵar. Qazir shóp berem. Qarmen qosa je, kúrtildetip.

Jumabaı uıalshaq, sózge shorqaq, tuıyqtaý kisi bolsa da, maldan ımenbeı sóılese beredi. Kúnde tańerteń qara sıyrmen bir áńgimelesetin ádeti. Jerden qazǵan kishkene korıdordyń bir shetinde jerden qazǵan kishkene shóp arany bor. Az ǵana shóp ishte. Syrtqy adam qolynan, mal aýzynan saqtanyp, jáshikke salyp saqtaǵandaı berik ustap otyr. Sol ishki qýystan shóp ákep salǵan soń, artyna úńile qarady Jumabaı. Jerde jatqan eki tal shópti erinbeı baryp, terip aldy. Endi qara sıyryn sıpap, jelinin ustap raqattana sóılep tur:

— Astyńnan syz etken joq pa? Sary ýyzyńdy qashan beresiń, janýarym?

Janabil atasynyń bul minezderin qyzyq kóredi. Esikti aqyryn ashyp, bildirmeı shyqqanda, tyńdaı qalǵan. Kúlki qysyp barady. Atasy sıyrdyń astyn qurǵatyp júrip:

— Bul jaryqtyqtyń boǵyna deıin altyn, — degende shydaı almady.

— En kómirdiń ishinde otyryp, tezek jaqpaqsyz ba, qaıtesiz ony qambalap?

— Balam, kerek tastyń aýyrlyǵy joq. Kómirge tamyzyq bolsa da qaıda jatyr.

— Óndiriske jannyń bári osylaı qarasa sosıalızm erteń ornar edi, — dedi de Janabil syrtqy esikti ashty. Dalaǵa shyǵatyn jol bitelip qalǵan. Qar mańdaıshamen birdeı. Qardy biraz ishke kúrep, zorǵa degende tesip shyqty tysqa. Shyǵa sala qaıta endi.

— Oıbaı, áli tútep tur. Aıaq asty kórinbeıdi. Men jumysqa baram!..

— Baıqa, shyraǵym, tilsiz jaý ǵoı...

Jumabaıdyń qamqorlyǵy tyńdalmady. Qalyń kıinip, túski tamaǵyn ala, Janabil bógelmesten júrip ketti. Mehsehpen eki ara kılometrge jaqyn keń alań, oıpat bolatyn. Jelge qarsy ombylap keledi. Kóńilmen nobaılaý bolmasa, kózdiń basshylyǵy az. Doly boran mańdaı tirelgenshe eshteme kórseter emes. Betke sabalap, óńmennen ıteredi. Birese qalyń qarǵa qara sanǵa deıin tyǵyp jiberip, tunshyqtyra túteıdi. Ókirgen daýysy ot jarǵandaı. Betine qarasań betińdi qarıdy. Kúl bop ushyp, kúńirengen dúnıe tek «ólim, apat!» dep turǵan tárizdi. Qarýly, batyl jas sonda da keıin qaıtpady. Basyn tuqyrta, búgjıe jebeleı aıańdap barady. Oıynda qorqynysh túgil seskený joq. Tezirek jetip, sol apatty kórmek. Adasqan, úsigen bar ma, toqtaǵan jumys bar ma? Bundaıda qorǵanyp, úıde jatý uıat, ekpindi brıgadalarǵa qosylyp, kómektesýge keledi. Tolyp jatqan or, shuqyrlardyń birine túsip ketem be, dep saqtana basady aıaǵyn. Jeter mezgil bolǵan sıaqty. Tura qalyp, tyń-tyńdaı, jan-jaǵyna qaranady. Eshbir belgi joq. Jańa ǵana murny tútin ıisin sezgendeı edi. Bir úıdiń yǵynan ettim-aý dep, sol ıisti izdeı keıin júrip barady. Tútin túgil óz izin de tappady. Shabash daýysy nege estilmeıdi? Mehsehtyń jel jaǵyna shyǵyp kettim be, degen oıda tur endi. İshten jyly lep, syrttan sýyq qysyp, aýyz-murnyn bastyra oraǵan bókebaıy, omyraýy, jeńderiniń ushy qatyp qapty. Denesi de azdap muzdaıyn dedi. Sonda da «úsinemin, ólemin» qaýpi kelmedi esine. Boran, jańbyr, qara sýyqtarǵa shynyǵa ósken, olar jaıynda kóp estigen batyraq, qysylyp bara jatsa, qardy keýlep enip ketpek. Kúndiz úı arasynda adasyp, ózimen ózi áýre bolǵanyna namystanady. Áneýkúni bireýdiń qubylanamasyn kórip kúlgen-di. Endi soǵan qumarlanady. Bir betiniń ushy tyz etti.

— Qap! — dedi de ustaı aldy. Jalma-jan ýqalap jatyr. Beti sezbeıdi, jany ketip qalypty. Osy halde de mysqyldap tur atasyn. — Jumekeń ýqalasa kónge de jan enedi, ne boldy saǵan! Tiril-tiril.

Ýqalap-ýqalap úsip bara jatqan betti tiriltip aldy. Bókebaıyn kózine deıin kóterip, endi bet aýdara, jelge qyryn, solǵa qaraı júrdi. Alystaý bolsa da, bul bette temir jol bar. Qalaı kezdespeıdi dep kele jatqanda, qar basqan eski lokomobıl, vagonetkalardyń, ústinen shyqty. Kúlip jiberdi Janabil:

— Mynaý, ózimizdiń dúnıe ǵoı!

Mehsehtyń janyndaǵy temir úıindilerin tanı ketti. Bul kezde seh ishinde, óte asyǵys daıyndyq jumystary júrip jatqan. Tórtinshi shahta toqtap qalypty. Birinshi shahtanyń kamerony buzylyp, sý jer astyna jaıylatyn qaýip tóngen. Shahtalar janynda biren-saran slesar, mashınıster bolmasa, ázir ózderiniń mehsehy joq. Barlyq shahtanyń mehanızmin basqaratyn ortalyq osy ǵana. Bul seh ekpindi eki brıgada quryp, qaterden eki shahtany da qutqarýǵa qamdanyp jatyr. Qazir mınýt saǵattan qymbatyraq. Keshikken saıyn qaýip kúsheıedi. Shahtany túzeý uzaqqa sozylady. Sondyqtan mehanık Kozlov qatty sasýda.

Bir saǵattyń ishinde brıgadalar baryp jetsin degen buıryq ta aldy Sherbakovtan. Qalaı baryp jetedi? Kún mynaý. Donbasta mundaı sumdyqty ómirge kórgen emes. Adamdy kórine kózge ólimge aıdaı ma? Barmasa shahta birneshe kúnge toqtaıdy. Bir saǵat toqtatýǵa ar shydaı ma? Shydamady Kozlov. Slesar brıgadalaryn qura bastady. Alysta turatyn slesarlardyń birazy kelmeı qalypty. Olardy shaqyryp keltirgenshe qashan, jáne kele ala ma, barýshy taba ala ma? Qolda bardyń bárin jiberse, bundaǵy jumys toqtaıdy. Endi qaıttik, dep turǵanda bir úlken bas esikten syımaı jatty. Esiktiń ekinshi jartysyn ashyp jibergende, Báıtenniń basy ekeni daýysynan tanyldy. Úıinde bókebaı, sháli qalmasa kerek, solardyń syrtynan áıeldiń eski kóılegin taǵy orapty. Sheship jatyr, sheship jatyr. Ábden bolǵan soń:

— Ýh! — dep demin aldy. — Meniń mendigimnen ǵana keldim.

— E, senen basqalar da keldi ǵoı...

— Pále! Qazir tipti tútep ketti. Aıaq asty túgil murnyńdy kórmeısiń.

Báıten turatyn «Moskva» baragymen eki ara júz qadamǵa tolmaıdy. Erliginen de kelgeni táýir boldy. Ol maqtanyp otyrǵanda Janabil endi. Úlken, kishi demeı shetinen oınaıtyn jaıdary jigit báriniń rýhyn kótere keldi. Salǵan jerden Báıtenniń bas kıimderine tústi kózi. Birtindep sanaı bastady:

— Bir-aq nárse jetpeıdi eken. Bos bolsa ony da oraǵan bolar edi.

Bári dý kúldi. Kozlovtyń terisi jańa ǵana keńidi. Janabildiń qasyna kelip, betiniń dombyqqanyn ustaı sóılep tur:

— Jatpaıtynyńdy bilgemin. Betińniń sýyqqa shaldyqqany jaramady.

— Eshteme etpeıdi. Aıta berińiz.

— Onda búgin bastyq bol. Tórtinshi shahtany qutqar. Bastap apara alasyń ba, brıgadany?

— Aparam, — dedi Janabil bógelmesten, — tek, júz metr sym taýyp berińiz.

— Ony qaıtesiń?

— Eki stolbanyń arasynan adaspaýǵa kerek. Jetkenshe stolba ǵoı baılaı beremiz...

— Tabylǵan aqyl! — dep qýanyp qaldy Kozlov. — Al, qamdanyńdar, sym tabylady.

Basqalar qamdanǵansha Janabil kochegarkaǵa kirip Boqaımen amandasty. Odan shyǵyp esikti aqyryn ashyp, mashınadaǵy Maıpaǵa keldi. Maıpa baıqaǵan joq. Esikke arqasyn berip, qabyrǵadaǵy vóltmetrge qarap otyr. Ústinde, mashınıster kıetin qaznalyq qara kók kostúm, basynda qyzyl oramal, qolynda kitap. Bir kózi vóltmetrde bolsa, bir kózi kitapta. Maıpanyń saýatyn Ardaq ashqan, mashınaǵa Janabil úıretken. Buryn boı túzemegen, saýatsyz, nashar adamnyń qyzy buıyǵylaý, juǵymsyzdaý sıaqty edi. Qazir ýattanyp, mamandanyp, kelinshek bolǵan soń ózgerip qalypty. Móldir qoı kózi ámán kúlimdep turady. Ústindegi jumys kostúmi kirlemegen, ýqalanbaǵan, jumysta otyrsa da sergek, kerbez otyr. Erkek kıim balýan denesine tipti jarasypty. Janabil artjaǵynan kelip, kózin basa qoıdy.

— Bildim, — dedi Maıpa, — mine qolyńnyń súıeli aıtyp tur.

Janabil mashınany qorshaǵan alasa aǵash reshetkadan qaıyryp ákelip, aýzynan súıdi.

— Óziń qatyn bolmaı qor bolyp júr ekensiń. Bildirmeı kelip qyzyǵyp turdym.

— Qyz kúnimde qyzyqpap pa eń?

— Ondaǵy qyzý et pen teriniń arasyndaǵy jel emes pe.

— Boran saıabyrlady ma, qalaı keldiń?

— Qar túgil ot borasa, saǵan kelmeı turam ba. Áli ókirip tur. Tórtinshi shahtaǵa bara jatyrmyz... Mashınań qalaı?

— Durys júrip tur. Tokarlar sonda da jyldamdat, deıdi. Jyldamdatsam shamdar janyp ketetin.

Janabil mashınanyń daýysyn tyńdady. Qaqpaıdy, toqyldamaıdy, ustap baıqady. Qyzǵan joq, jyly ǵana. Klapyndy, maı júretin jez tútikterdi tekserip ótti. Bári durys. Sodan keıin, transmısıany aınaldyryp turatyn qaıysqa tústi kózi

— E, qaıys bosap ketipti ǵoı. Transmısıa, tokar stanokteriniń aqyryn júrip turǵany sodan, mashınadan emes.

— Ony qaıtem endi?

— Túski demalysta qaıysty aıyrbasta. Bolmasa taryltyp, qaıta tik.

Sony aıtyp, ákelgen tamaǵynyń jarymysyn qaldyryp, jónele bergen Janabilge:

— Toqtashy! — dedi Maıpa. Kúlim kózi muńaıa qalypty. — Kúnniń túri jaman, barmasań kaıtedi?

— Qapshyǵyń joq pa?

— Qaıtesiń?

— Meni soǵan salyp saqtasańshy.

Maıpa kúlip jiberdi. Janabil júgire shyǵyp ketti.

Brıgada daıyndaldy. Tórtinshi shahtaǵa baratyn on eki adam. İshinde slesar qart Ivan, jalqaý Báıten, jas Janabil bar. Qaraǵandynyń jerine, sýyǵyna úırengen óńkeı jergilikti jumysshylar. Donbastan kelgenderdi sýyqtan qaýiptenip jaqyn jerdegi birinshi shahtaǵa qaldyrdy. Bárine jańa, qurǵaq kıimder berilgen. Syryma beshpet, shalbar, ton, olardyń syrtynan kúláparaly brezent sýlyq kıdi. Aspaptaryn arqaǵa tańyp alysty. Dúleı surapylǵa qarsy attanǵan on ekini bastaýshy Janabil. Qaqpadan shyǵa bergende doldana uıytqyp, dem aldyrmaı bir tunshyqtyrdy boran. Brıgada ıirilip qalyp jazylyp ketti. Janabil alda. Symmen bastap barady. Keıingiler bytyraı, symnan ustap júrip keledi. Tórtinshi shahtaǵa deıin úsh-tórt kılometr. Bular telefon stolbalaryn qýalaı júrdi. Boran endi adastyra almaıdy. Qaýip eki stolbanyń arasy bolsa, oǵan da aıla tabyldy.

— Báıten bar ma! Tiri me!? — dep oqtyn-oqtyn daýystaıdy Janabil. Báıtenniń:

— Ottaı ber! — degenin birden-birge kúlise jetkizip barady. Jel qyryn. Júriske birsypyra jeńildik bar. Aýyr saparda da kúlki-qaljyń qalǵan joq. Shal Ivandy, qyrsaý Báıtendi eliktirip, alyp shyqqan bul kóterińki rýh surapyl gýilinen kúshtirek sıaqty. Zady kóńilden kúshti bar ma eken!? Ol kóterilse neni kótermeıdi, ol qulasa ne qulamaıdy. Qaýqary, ebi az, tozǵan Báıten búgingi aýqymdy, erteńgi abyroıdy kórip, enteleı basady aıaǵyn. Sonda da shapshań aıańǵa ilese almaı úsh jyǵyldy. Bógeı bergen soń qasyndaǵylar qoltyqtap aldy. Dyz etip betiniń ushy aǵara qalǵanyn áli sezgen joq. «Ekpindi brıgada shahtany erlikpen qutqardy» degen ataq estilmeı jatyp ta eliktirgen Báıtendi. Tońǵanyń sharshaǵanyn eler emes. Biraq, bir nárse eletpeı de qoıar emes. Úıden shyǵarda-aq sony sezse de, erinshektigi boı bermedi. Endi eriksiz kóndi. Qysylyp aıqaı saldy Báıten:

— Toqtaı turyńdar!

— Nemene?

— Toqta degen soń toqta!

— Aıtsańshy!

— Dáret syndyram...

Qalyń kıim, qabat-qabat shalbar kún úskirip turǵanda Báıtendi áýrelep baqty. Qoly tońyp, ılikpeıdi. «Bol-boldyń» astyna alyp, Janabil jandy shyǵaryp barady.

— Batyr, eı, járdemge kelmeseń bolmas, — dedi Báıten. Aýzynyń da ebi ketip qalypty...

Qar qaba jyǵylady, qoltyqtap turǵyzady, beti úsidi. Ózdiginen dáretke otyrýǵa da dármeni jetpedi. Shirkin úmit sonda da ony alǵa tartady. Surapylmen alysa-alysa brıgada aqyry Báıtendi shahtaǵa jetkizdi.

Bul shahta da kólbeý, ózi oıpatta. Ýklon onsha uzamaǵanmen saıazdaǵy sýǵa tez jetken. Kameron toqtap tóbeden sý sorǵalap, shahta ishine jaıylyp barady. Qyrdaǵy kótergish mashına turyp qapty. Ýklonnyń kire berisin qar basyp, damyl-damyl kúrep jatyr. Jarylǵan trýbalardan bý, sý atqyp jatyr. Qazan oty sonda da óshken joq, qatpasyn dep jaǵa beredi.

Janabil men Ivan bárin kórip shyqqan soń avarıanyń sebebin tapty. Mehanık Kozlov, slesar Lapshın qansha maman bolsa da jergilikti tabıǵat jaıyn bilmegen. Bý sharýashylyǵyn tek Donbass tájirıbesimen jasaǵan. Oǵan asyǵystyq, keıbir materıaldyń jetimsizdigi qosylypty. Kári Ivan jýan oraǵan mahorkasyn qunyǵa soryp, osy jáıdi jaıýat aıtyp otyr. Óńinen ashý da, sasý da sezilmeıdi, talaıdy basynan keshirgen jumysshy kárıa keń tolǵap, «boladyǵa» ákep tireıdi bárin:

— ...Trýbalardy qalyń oramasa Qaraǵandy sýyǵy shydatpaıdy. Mynaý úıden qazannyń ózi qatyp qalmaǵanyna shúkirlik. Donbasshylar bizdiń jerdiń ózgesheligin qaıdan bilsin! — dep Ivan oıdy árige, aıtylmaı qalǵan ózgeshelikterge sermeıdi. — Shahtanyń sý jınaıtyn shuqyry da durys qazylmaǵan. Tar, saıaz, lezde tolyp, sý asyp ketipti... Biraq bárin jóndeýge bolady. Bir ǵana qaýip bar: eger jerge kómilgen trýbalar jarylsa, kún ashylmaı oǵan eshteme istep bolmaıdy...

Janabil Ivan sózin tyńdap alyp, jumysty qaıdan, qalaı bastaryn oılap tur. Bý kernegen osynaý kishirek qazandaı onyń da denesi ystyq. Tájirıbesi az, buryn basshylyq etip kórmegen jastyń dúdámáli kóp. «Bilmeımin» deýge namystanady. Bastap jiberýge jasqanady. Ustazy bolǵan Kozlov, Lapshınderdiń isin túzeýge birsypyra bilim, batyldyq kerek. Solarǵa mán-jáıdi habarlap, keńesý úshin kontorǵa keldi. Telefon istemeı qapty. Endi qalaıda is taǵdyryn ózi sheshetin boldy.

— Aqsaqal! — dedi qaıtyp kele Ivanǵa. — Turmalyq, sherge kómilgen trýbalar buzylsa, kezinde kórermiz. Kórinip turǵanyn túzeı bereıik. Eki adam kótergish mashınaǵa barsyn. Eki adam osy qazan mańynda bolsyn. Qalǵan segizi shahtaǵa tússin. Aldymen nasosty júrgizý kerek. Áıtpese shahtany sý múlde búldiredi.

— Durys-aq, — dep Ivan gúr etti. Janabil árqaısysyna jaqyn baryp taqaqtata tapsyrmalar berdi:

— Aıtpady, demeńder, jarysamyz! Aıanyp qalǵanyń ókpeleme. Bizge bul úlken syn. Bitirgenshe tynys joq. Tamaqty jumys ústinde ishemiz...

Ivandy, Báıtendi ala Janabil ózi jeti kisimen shahtaǵa jóneldi.

Qasqyr apany tárizdi, jer astyna kólbeý ketken qarańǵy, keń úńgirdiń aýzyn qar damylsyz basyp, qoldan kúrek túspeı tur. Úńgirdi boılap jer astyna zyrlap baryp qaıtatyn vagonetkalar estakada ústine ıirilip qalǵan. Bý kúshimen júretin mehanızmder toqtasa da, eńbek toqtaǵan joq. Úskirik surapylǵa qarsy shirene aıańdap, uzyn trýba, jýan aǵash kótergen jumysshylar ýklonǵa entige, dabyrlasa enip jatyr. İshke engen soń júkterin «eshkige» tıep yldıǵa qaraı shapshań áketti. Solardyń sońynan júgire Janabil brıgadasy da keledi. Pesh, shtrek, lava, bermsberg, kvarshlaktarǵa bólingen qym-qýyt qarańǵy jol — prohodkalar birde sý, birde batpaq. Sý jaıylǵan jer isinip, temir joldy da búkireıte, búldire bastaǵan. Qabyrǵadaǵy bý, sý trýbalaryn baqylaı júrip, búlingenin túzeýge eki adamnan qaldyryp otyrdy Janabil. Jumystyń eń aýyry ýklon túbindegi kameron mańynda. Tóbeden sorǵalaǵan sý shaǵyn shuńqyrdan asyp, jaıylyp barady. Bý trýbasy jarylǵan soń kameron toqtaǵan. Ekpindi brıgada kele, shynjyrly kiltterin buzylǵan, trýbalarǵa saldy. Irek-ırek bolat azý kiltpen qaıyra burap, Janabil bir trýbany alyp tastady.

— Báıten barmysyń? Ákel jańa turbany. Sýrık qaıda? Bol tez!..

Sasa umtylǵan Báıten qushaqtaǵan trýbasymen sýǵa jyǵylyp jatyr. — Má, má, usta!

Báıtendi trýbasymen qosa sýdan tartyp aldy Janabil. Ekeýlep jańa trýbany eski trýbanyń ornyna qıýlastyryp túr. Báıtendiki tek demeý. «Alyp kel, baryp kel, ustaı turdyń» ózine ybyljyp, ish pystyrady. Asyqtyrsań avarıaǵa ushyraıdy. Trýba burandaryn, plans qospaqtaryn maılap turyp, ózin qosa maılaǵanyn sezgen joq. K,yzyl sýrık qolyn, betin, búkil aldyn qyp-qyzyl qyldy. K,ara murtynyń ushyna da, bir qyzyl juǵyp qalypty. Janabil asyǵa qımyldap,trýbany tez ornalastyrdy. Endi jadyrańqy kóńilmen mýftalardy, plans burandaryn qataıta burap turyp, Báıtenge tústi kózi.

— Ivan! — dedi daýystap. Kúlki qysyp barady. Ivan anadaı jerde, kezinde kózildirik, kameronnyń zolotnıgin tekserip otyrǵan, jalt qarady. — Mynaý kimge uqsaǵan?

— Ol ma!.. Qasapshyǵa deıin, desem, jylpos emes... Dáý de bolsa qan jalaǵan, sabalaq qara tóbetke uqsaıdy!

Báıten ózi de keńk-keńk kúlip jiberdi. Úndemeıtin kári Ivanǵa deıin ony óltire synaıdy, ótkir qaljyńdaıdy. Biraq, bári aıaıdy. Áıtpese ekpindi brıgada Báıtenniń ne teńi. Álden-aq sharshap, jalyǵyp tur. Qısynsyz jerde qolyn áldeneniń arasyna salyp, qanatyp alypty. Sonda da maqtandy jany jaratady.

— ...Degenmen, Báıten symbatty ǵoı. Murtyn, qabaǵyn qarashy! Kimge tartty eken. Ákesiniń áke sıaǵy joq — dep Janabil ájýalasa, ol ras kórip qorazdanady:

— ...Shesheıge tartsam kerek, jasynda sal bolyp, ákeıdi mensinbepti.

Janabil qarq-qarq kúledi. Ivan úndemeı jymyń-jymyń etedi. Báıten birde aıaqqa salma bolsa, birde tegin saýyq. Sheshesin maqtaımyn dep, syqaq bolǵanyn da sezgen joq. Slesar prımýsymen trýbanyń muzyn ertip turyp, byjyldaǵan ot kúshine óz kúshindeı súısinedi:

— Prımýstyń jaǵýyn bilmeıdi, túge. Ózimiz osylaı kújildetip jiberemiz...

Ivan jáı qımyldap, judyryǵymen murtyn sıpaı ornynan turdy. Qoly qaltasynan kısetin qalaı alyp shyqqanyn baıqaǵan joq, kózi kameronda. Tórt buryshtap, uqypty qattaǵan eski gazetti jyrtyp turǵanda Báıten aıqaı saldy:

— Shahta ishinde shylym tartýǵa bolmaıdy.

— Prımýs jaǵylǵan jerde shylym tartýǵa da bolady. Bul arada gaz joq.

— Men boldym, — dep myna jaqtan Janabil daýystady, — basqalardyń jaıyn baryp bileıin. Ivan siz qalaısyz?

— Men de boldym. Zolotnık durys. Bý mehanızmniń júregi ǵoı ol. Salnık, klapyndaryn da qaradym. Kameron daıyn.

— Onda siz qazan qasyndaǵylarǵa kómektesińiz. Tez júrgizbesek sý ulǵaıyp barady. Báıten, sen osynda bol. Qatqan trýbalardy melmen belgiledim. Muzyn erte ber.

— Jalǵyz qalam ba?

— E, qasqyr jeı me?

— Qaısybir shahtanyń ıesi bolatyn...

Qorqaqtyǵymen taǵy bir kúldirdi. Báıten. Qorqaqtyǵyn moıyndaýǵa qorlanyp, amalsyz kóndi. Janabil Ivandy ertip ketti. Alysta, qarańǵy túkpirde, oıyna áldeneler kelip, jalǵyz turǵan Báıtenniń júregi dúrs-dúrs soǵady...

VI

Bul alapty eki táýlik ıirgen surapyl, aptyǵyn ántek basqan tárizdi. Qalyń sur bulttar seńdeı sógilip, shyǵysqa qaraı kók aspannyń betinde jamyraı qalqyp barady. Tóbe ashyq. Tómende shańǵyt, burqaq, kózdi alysqa jibermeıdi. Onsha qatty bolmasa da yzǵyryq jel tym sýyq. Deneni qaryp tur. Oıpattaǵy omby, úı mańyndaǵy beles qarlar saqıyp qalypty. Izvest tas karerleri, shýrftar, jańa jasalyp jatqan shahtalar bitelgen. Qaraǵandy qazir qar astynda. Eki kún tunshyqtyrǵan boran endi úskirik, alaqanshyǵymen alyp tur mazany...

Baseın basshylary kún tolastasymen tres úıinde bas qosty. Jan-jaqta jaıylyp jatqan sharýashylyqtyń borannan keıingi kúıin keńesip otyr. Alǵan habarlary jaısyz. Eki kúnniń zardaby uzaqqa sozylatyn túri bar. «Qysqa qarsy qamdan» degen uran árkimdi-aq kózge túrtip turǵan sıaqty. Borannan bir kún buryn joǵalǵan Orlovtyń súıegi de búgin tabyldy. Onyń ólimi adamnan ekenin eshkim bilgen joq.

— Bilimdi kisi edi. Keıingi kezde óte yntaly edi... dep Sherbakov keıip otyr. Qaraǵandy bir kezde sýǵa qandaı zárý bolsa, bul kezde bilimdige sondaı zárý. Qaýyrt jasalyp jatqan jańa dúnıeniń jańa mamandary az. Azdyń kóbi jas. Eski ómirdiń birsypyra «bilgishteri» betin beri bursa da, burtıa qarap, aıaqtaryn sylbyr basyp júr. Osyndaı halde tabıǵat soqqysy, oǵan qosa Orlov sıaqty adamnyń ólimi jas Qaraǵandyǵa, onyń jas basshylaryna aýyr tıdi. Biraq, sol aýyrdy qynjyla kóterip, túıile sóılep otyrǵan Meıram, Sherbakov, Jumanıazdyń eńsesi kóterińki. Olar tótenshe sharalar qarastyryp jatqanda, Beısek, Yrymbekter de ishteı óz áreketterin oılana otyrdy. Tereń ómir túbine jetkizbese, tereń ishtiń de túbin kórý qıyn ǵoı.

— ...Gorkom, gorsovet, profsoıýz qaýly alsa, eńbekke jaraǵannyń bári ýaqytpen sanaspaı, mindetti túrde tegis attansa, boran toqtatqan jumystardy eki ese artyq oryndaýǵa bolady, — degen Beısek usynysy óte oryndy sıaqty Yrymbek, Káribaılarǵa qosyla Jumanıaz da qostap ketti:

— Kópshilik buǵan barady... Jyrtyq kıim, ashqaryn, qur qolmen alysyp ta, proletarıat jeńip shyqqan... — dep qyza sóıledi ol. Meıram tuıyq otyrǵan qalpyn buzǵan joq. Jaratqany, jaratpaǵany belgisiz edi. Sherbakov surap qoımady:

— Siz ne aıtasyz? Osy durys pikir me?

— Men qostaı almaımyn, — dedi Meıram. Jáı aıtsa da nyq aıtty. — Boran áli kóp. Boran saıyn shtýrmalasaq shtýrmamen kún óter.

— Onda senbilik jarıalaıyq, — dep lyp etken Jumanıazdy da basyp tastady Meıram:

— Kep, atyn ózgertýde emes, zatyn ózgertýde. Aldyn kórmegen, avarıa, apattardyń sebebin joımaǵan basshylyq óndiristi alysqa apara almaıdy. Kóp yntasyn tym arzan baǵalap, ysrap jumsamaqsyzdar. Menińshe, eń qymbattymyz, eń uqypty saqtaıtynymyz sol bolý kerek. Shtýrmǵa salyp-salyp shaılyqtyryp alsaq, odan úlken zıan joq. Josparly óndiristiń baısaldy tártibi, arnaǵa túsken eńbegi, alǵyr basshylyǵy bar ma! Óndiris tehnıkasyn, tabıǵat syryn tabýǵa izdený bar ma? Az tájirıbemiz, eki sótke ókirgen surapyl osyny aıtty. Buǵan oılana jaýap berýimiz kerek.

Eshqaısysy úndemedi. Oı tústi. Beısek usynysynyń aqyry patrıotızmdi kóterýden góri basýǵa, qıynnan qıynǵa salyp, kóptiń kóńilin shaılyqtyrýǵa soǵatynyn sezgen tárizdi. Meıramnan keıin Sherbakov sóıledi:

— Shynynda da biz ózimizdi qınaýdan, kópti qınaýdy ońaı kórip baramyz eken. Kıt etse attan salý uıat. Sýdan qysyldyq, el ózi qutqardy. Úıden qysyldyq, el ózi qutqardy. Qashanǵy qysyla beremiz. Endi boran saıyn shtýrm jarıalasaq, «dármensiz baıbalamdar, bosat oryndy!» deýden partıa da, el de taıynbaıdy. Menimshe qazirden bastap óndiris oryndaryna attaný kerek. Jaǵdaıdy kózben kóreıik. Sodan keıin qoldanatyn sharalardy kóremiz...

Bul pikirge bári toqtady. Tresen shyǵa tarap, jan-jaqtaǵy sharýashylyqtarǵa attandy. Qasyna jańadan kelgen ınjener Áshirbekti ertip, Meıram da ketti.

Shahtalar bul kezde rýdnıkke bólingen. Ár rýdnıkka birneshe shahta qaraıdy. Jaz kúnderi qarasha aýyldar qaptap otyrǵan oıpatty, belesti keń atyrapqa bul kúnderde óndiris oshaqtary qaptaǵan. Meıram jyly kıinip taqymy úırengen tor bestige salt mingen edi. Óndiris oryndarynyń birsypyrasyn aralap qaıtpaq. Úı qyzýymen yqqa qaraı Jortqan betinde, ekinshi shahtaǵa tońbaı jetti.

— Qyryq eki gradýs degeni qaıda, onsha emes qoı, — dep sýyqty qomsyna tústi attan.

Estakada ústinde saldyr-gúldir vagonetka dybystary, adam daýystary estiledi. Qyz emshektenip bıiktep bara jatqan kómir tústi qara balshyq qarǵa, sýyqqa eregise byqsı janyp jatyr. Alaı-túleı sol ot, tútindi keshe, qara bıiktiń basyna zyrlap shyqqan vagonetkalardy tóńkerip qalyp, keıin qaıtaryp turǵan jumysshy taý basyndaǵy obadaı-aq bop kórinedi. Meıram, Áshirbek shahtanyń syrtqy ómirin baqylap júrgende, ýklonnan shahta bastyǵy Ovcharenko shyqty. Keń ıyqty, orta boıly, tóstek jigit. Ýklon bosaǵasyna taqaý jatqan aýyr temir «eshkini» bir qolymen bylaı súırep tastady. Beısaýat taǵy ne bar degendeı jan-jaǵyna baıyptaı qarap, uqypty minezin kórsete keledi.

— Osy bir ońdy adam, — dedi Meıram Áshirbekke. — Bip sózdi, boıaýsyz, jumysyn qandaı súıedi. Ótken zamanda myqty kýlak bolar edi. Qazirgi zamanda myqty hozáıstvennık bolyp barady.

Ovcharenko bulardy jańa kórdi. Jetpeı jatyp, amandyqtan buryn ázildeı bastady.

— Bizdiń basshylar basshylyǵyn boran basylǵan soń kórsetedi.

— Sonyń biri ózińsiń. Ketpenniń basy ózińe tımeı me?

— Tımeıdi, — dedi Ovcharenko Meırammen qol ustasyp turyp. — Qanym ýkraındik bolǵanmen, qazaq ketpenin kóp ustadym ǵoı. Donbass pen Qaraǵandy tájirıbeleri qosylǵanda, qar túgil ot ta eshteme emes...

Oryssha sóılese de ýkraın tilin qystyra sóılep, yrjıa kúlip, keń turǵan Ovcharenko Qaraǵandy toqtaǵan kezde Donbasqa ketken edi, eki júz adammen qaıta keldi. Ózge donbasshylardan góri Qaraǵandyny ózimsinip júretin erekshe bir erkindik qasıeti bar. Sol erkindigi, uqyptylyǵy arqasynda kerekti jabdyqtaryn basqalardan buryn alyp, shahtasyn qysqa jaqsy daıyndapty. Ýklondy taqtaımen uzartyp, estakada órin jabyq, uzyn korıdor etip jibergen, jańbyr, borannan múlde qaýipsiz.

— ...Jumysshylardyń páteri jaqyn. Jer asty jyly boran ne qylady? — deıdi Ovcharenko. — Jalǵyz-aq estakada mańyndaǵy jumysshylardy oqtyn-oqtyn aýystyryp turdyq. Bundaıda kerek bop qalatyn jabdyqtar kúni buryn daıyndalǵan.

Úsheýi áńgimemen joǵarydan tómen tústi. Kontor aldyndaǵy úlken qyzyl taqtada qaı brıgadanyń kúndelik normany qansha oryndaǵany jazýly. Onyń qasynda, betin shynylaǵan taǵy bir taqtada ozyq adamdardyń sýreti tur. Taqtalar aına sıaqty. Sýyq kúnde asyǵa júrip bara jatsa da ár jumysshy bir úńilip, óz eńbegin kórip ótedi. Meıram da tura qalyp:

— Durys. Boran bógeı almaǵan eken, — dedi de kótergish mashınaǵa qaraı aıańdady. — Baljan qalaı istep júr?

— Ójet kelinshek qoı. Tek alǵa basyp barady. Áli bir avarıasy joq.

— Iá, ójet. Tek maqap-maqtap mas qyla kórmeńder. Maqtaý keıde búldiretin kórinedi...

Jyly úıde, jeńil kostúmmen qara tory, kúlimkóz Baljan otyr. Qoly mashına tutqasynda, shańyraqtaı shoıyn dóńgelekterdi urshyqsha ıiredi. Jýandyǵy bilekke jýyq bolat arqan shýdajipten ońaı: som temir beldikke oralyp jazylyp zýlaǵanda kóz ilespeıdi. Osynda otyrsa da, sonaý tereń shahtanyń túbinde, bıik qara súıirdiń basynda zyrlaǵan vagonetkalardy Baljan basqaryp otyr. Keshe ǵana mal sońynda salpaqtaǵan kelinshek, mashınadan sol maldaı úrikse, búgin erttep minipti. Jer astymen qońyraý arqyly baılanysyp, mashına júrisin birde shapshańdatady, birde baıaýlatyp ándetedi...

— Siz án salyp otyrsyz ba, jumys istep otyrsyz ba? — dedi Meıram kire.

— Ekeýin de, — dedi Baljan, — ózińizdeı bir jaqty bolý kerek pe, álde?

— Segiz qyrly bolsańyz tym jaqsy. Men soǵan jete almaı júrmin.

— A, jete almaı júrsiz be? Báse! Tek siz jetkenshe bireý baılanyp ketpegeı-aq.

Kúlisip aldy. Jaz kúnderi kóp jer baraktyń ortasynda, Meıramnyń alǵashqy kezdesken jerde apshysyn qýyrǵan ótkir kelinshek osy Baljan bolatyn. Momyn kúıeýi Álibek jasaǵan avarıadan múgedekteý bolyp qaldy. Sonsoń ózi tústi jumysqa. Qazirgi ázilderi Ardaq jaıynda. Ardaqtyń úıinde Mahmet jatqanyń Meıramnyń da qyryndap júrgenin Baljan sezedi. Ekeýiniń qosylýyna qumar. Kezdesken saıyn ashyp aıtpasa da, osylaı tuspaldap qaırap qoıady Meıramdy. Sabyr, shydam, degenderdiń de shegi, kezi bar ǵoı. Ardaq dese Meıramnyń júregi jıirek soǵady. Baljannyń keıingi sózine kóńili túıtkildene qaldy.

— Meni bul qaıraǵanyńyz ba, álde shyn qaýip bar ma?

— Qaýipsiz ne bar? — dedi de suraqty saıazsynyp kúldi Baljan. Meıramdy bul jaýap basqaǵa áketti:

«Ras-aý, qaýipten azat ne bar?.. Bári qorǵaý tileıdi. Qorǵaýsyzdyń kúni sholaq...» dep órbip bara jatqan oıyn qaıyryp aldy. Jabaıy adamdardyń aýzynan shyqqan osyndaı jabaıy sózderge asyl mán beretin ádetin qaljyń ústinde de qaldyrǵan joq. Bloknotqa jazyp qoıdy.

— Ne jazdyńyz? — dedi Ovcharenko. — Aıtsańyz artyq-kemin eksher edik.

— Sizge eshbir qatynasy joq, — dep aqyryn ǵana ezý tartty Meıram, — Bý sharýashylyǵy qalaı?

— Bári osy sekildi. Trýbalardyń jer astyndaǵysy tereńde, jer ústindegisi jyly oralǵan,sýyqty sezbeıdi. Bý mehanızmderi turatyn úıler jyly. Qaraǵandy qysynyń jáıin bilem ǵoı. Donbasshylar bolmasa.

Kótergish mashınadan shyqqan soń kochegarkany, kerik úıin kórip, mehanızm masterskoıyna kirdi bular. Bir ǵana tokar stanogi, slesar stanogi, bir dvıgatel kórinedi. Úı alasa. Terezeni qar basyp qalǵan. Jumys elektr jaryǵymen júrip jatyr. Ár stanokte eki adam: biri qazaq jasy, ekinshisi orys jumyskeri. Meıramnyń, kózi tokar stanogine tústi. Baýyrsaq muryn bala jigit temirdi taspasha sydyryp tur. Jonylǵan temir shammen shaǵylysyp jarqyldaǵan saıyn, onyń da kózi jarqyldap, kúlim qaǵady. Stanokti bala jigitke ustatyp, qasynda jaı turǵan mosqal orys tokariniń mazasy joq. Qıt etse ustaı alýǵa daıyn. Kúbir-kúbir sóılep, qulaǵyna quıyp tur:

— Endi toqtat. Ólsheshi káne?

— On eki jarym mıllımetrden artyǵyraq.

— Ony jonbaı-aq egep keltir.

— Qaı egeýmen?

— İrisi búldiredi. Maıdasymen. Shyntaǵyńdy kótere usta. Búrshik qalsa jazym, ilip orap alady...

Ekeýi eńbek qyzyǵymen basqa eshtemeni baıqar emes. Meıram da óz eńbeginiń jemisin kórip, shalqyp tur kóńili. Kómir daıyndaýdan kadr daıarlaý qıynyraq. Qaraǵandyǵa qaýyrt quıylǵan kóp qazaq olaqtyǵy men salaqtyǵyna qosa, aýyl minezderin de ala kelip jatyr. Sol shıki qazaqtardy shynyqtyryp, óndiris armıasyn jasaý Qaraǵandy gorkomynyń eń aýyr mindeti edi. Dalaǵa syımaǵan kýlaktar, kýlakshyl oqymystylar qalaǵa panalap, qalyń kóptiń ár jerine saıasat órtin sala júrse, ony óshirý de gorkomǵa ońaı túsken joq. Jer keýlegen osynaý kóp jerdeı tereń, qarańǵy kóńilderdi de keýlep bara jatqan sıaqty.

Qara temirdi jarqyratqan mynaý qazaq balasynan, mashına ny zyrlatqan jańaǵy qazaq kelinsheginen, tas kómirdi talqandaǵan qazaq jigitterinen Meıram jańa ómirdiń jetilip qalǵan jasaýshylaryn kórip tur. Fabrık-zavod mektepterinde, óndiristegi maman jumysshylardyń qasynda osyndaı júzdegen qazaq jastary sosıalızm isin úırenip jatyr. Jan-jaqqa shashyrap, jaıylyp bara jatqan bul óndiris qalasynyń ár shuqanaǵy Meıramǵa málim. Onyń umytpaıtyndyǵyna, kórgishtigine qosa, dushpandary «qatigez jigit» degen laqap taratty. Onyń boıynan sonyń bárin týdyrǵan ystyq mahabbat edi. Birde buıyǵy, birde tentek, birde kes, birde zerek ala-qula qazaqtardyń, búginnen góri erteńine kóbirek qyzyǵady ol. Ádemi erteńdi kórip turyp:

— Býdy baýraǵan tárizdisiń. Mynaǵan qalaısyń? — dedi Ovcharenkoge. Úzdiksiz yzyńdap, qarańǵy úıde jaryq bergen dınamony kórsetti. Ovcharenko basyn shaıqady:

— Buǵan shorqaqpyn.

— Bý kúshine sosıalızm jýyrda kónbeıdi. Lenınniń «Sovet ókimetine qosa elektoofıkasıa» degenin umyttyń ba?

— Umytqam joq. Biraq, elektrdiń mamany emespin ǵoı.

— Onda erteńgi elektr sharýashylyǵyn qalaı basqaramyz. Eger Shedrınniń pompodory bolǵymyz kelmese, úırenýimiz kerek. «Shahta oqıǵasy», «Prompartıa» áreketteri bilmeseń kúniń osy demedi me?

Ovcharenko únsiz moıyndady. Meıram odan ári sozǵan joq. Az aıtsa da jetkizip aıtatyn sarań aýyz kóp sózben kópirýdi súımeıdi. Ár stanoktiń qasyna baryp, oıly kózben qarap turdy. Qysqa suraq, ótkir ázilmen ár jumysshynyń jáıin baıqaǵan soń, tysqa shyqty. Kún áli bulyńǵyr, burqaq. Keshe keletin poezd jańa kelgen. Estakada túbinde on bes-jıyrma jumysshy kómirdi asyǵa tıep jatyr. Uzyn sostavty kúrekpen toltyrý aýyr, ónimsiz, biraq kóp qol qoıar emes...

— Bir jumysshy elektrmen osynyń bárinen ónimdi ister edi-aý, — dedi Meıram. Aıtarmyn, degen bir sózi atyna mingende tústi esine. — Baljan sıaqtylardy endi elektrge baýlý kerek, olar mektepte oqı almas. Keshki kýrsterde oqýyna jaǵdaı jasańyzdar.

Sony aıtyp, taǵy da yqqa qaraı qatty jorta jónelgen ekeýdiń, qar aqsaq oıylyp, attary aıaǵyn qorǵana basyp barady. Bul bette «Jańa Qaraǵandy», «Qaraǵandy sortırovochnaıa» atalatyn temir jol stansıalary bar. Bular ákimshilik jaǵynan kómir tresine baǵynbasa da, gorkomǵa partıa jolymen baǵynady. Meıram kómirshilerdiń ǵana emes, jolshylardyń da kúıin kórgeli keledi. Betkeıdegi Jańa Qaraǵandydan kómirli Qaraǵandyny janamalaı, batystyń ońtústigin ala bettegen temir jol tósegi jatyr. Jol Qaraǵandyǵa jetip qoıǵan joq-ty. Qulazyǵan taýlardy, shól dalany basyp amerıkandar men aǵylshyndardy eltitken bolashaq Balqashqa moıymas baılyq keni — Jezqazǵanǵa barady. Petropavldan bastalyp, Balqashqa, tartqan bul joldyń uzyndyǵy myń jarym kılometrge jýyq. At aıaǵy, qus qanaty talǵan keń saharany Meıram kózine elestetip kele jatyp:

— Saryarqaǵa salǵan temir quıysqan-aý osy jol! — dedi ishinen.

Uzaq joldyń boıynda adam joq. Myna sýyqta bolarlyq qısyny da joq. Stansıadan ekinshi shahtaǵa bólingen sholaq joldyń ústinde eki jumysshy kórinedi. Biri shıtalardy kóterip, biri joldyń qaryn arshyp júr. Basynda kónetoz qoıan tymaq, seldir saqal mosqal kisi syrǵyshpen kópene qardy shirene ıterip keledi. Kóldeneń qaraǵanda, kólbegen uzyn denesi tym úlken kórindi.

— Mynaý bir pil ǵoı — dedi Meıram Áshirbekke kúbirlep. — Assalaýmaǵalaıkom, otaǵasy.

— Áliksálem, — dep otaǵasy syrǵyshynyń sabyna taıana turdy. Tymaǵynyń qulaǵy uzyn at jaǵyna azar jetken. Bókebaısyz moıny soıdıyp, óndirshegi ańqıyp tur. Betti jalap, qaryǵan úskirik sýyqty ol sezbegen sıaqty. Absaǵaı neme óte ańqaý, kıimderin jóndi qaýsyrynbapty da. Saqal murtyna, uzyn kirpikterine baılanǵan muzdaqtyń birazyn qolymen jibitip alyp tastady. Beti shıqandaı, boıy býsanǵan tárizdi.

— Jol bolsyn — dep, kóz toqtata, túıeshe mańqıa bir qarap ótti.

— Jol bolsyn. Apyr-aý, moınyńyzǵa nege birdeme oramaǵansyz? — dedi Meıram.

Otaǵasy yrjıa kúldi.

— Úıde ósken buzaý, túzde ógiz bolmaıdy. Erinderiń álden muzdap qalypty ǵoı. Men túzde kóbirek óstim. Talaı surapyldy uzaq túnderde dalada ótkizýshi edik...

— Jylqyshy ma edińiz?

— Jylqyshy da boldyq, qalashy da boldyq. Qarqaralydan qaraǵaı súırep bir tilim nan úshin osy jaqty talaı aralaǵanbyz. Talaı boranda dalada qonǵanbyz. Endi bári umyt. Mynaý alaqandaı jerdiń qaryn shuqylap qaıtsam, nan úıge kelip turady.

— Osy alaqandaı jer me poezdy bógegen?

— Táıiri, buǵan bógetem be? Qardyń da, sýyqtyń da úlkeni sonaý ıt ólgen «Batpaqta» ǵoı. Ol jerler osy kúni ókirip tur. Bizdiń stansıa bul borandy máý degen joq. Bárin bógep jatqan «Batpaq».

Aty shýly «Batpaq» joly ol kezde Aqmola okrýgine qaraıtyn. Qaraǵandy mańyndaǵy jol jaıy jaman kórinbedi. Túrik qulaq otaǵasy tek tıyshtyqty aıtty. Áshirbek sýyqqa tipti osal eken. Beti talaqsha kógerip, qıýy qashqan aýzynan sózi pyshyraı shyǵady.

— Bárin aralaýǵa kún jete me, — dep kúńkildep tur. Meıram endi jol boıyn aralamaı-aq, elektr stansıasyn, tórtinshi shahtany basyp qaıtpaq boldy. Saýsaqty jyly, bylǵary bıalaıdan dizgin ustaǵan qoly muzdap qalypty. Úlken murnyn sańq etkizip, sińbirip tastap, qolǵabyn jýyrda kımeı turǵan otaǵasyǵa tańdana qaraıdy...

— Atyńyzdy bilýge bola ma?

— Atym Jetpisbaı, ákemniń jetpis jasynda týyppyn, — Jıyrma bes jasynda týsań qaıter eń? — degendi Meıram ishinen aıtty da júrip ketti. Jelge qarsy qalanyń soltústigin ala shoqytyp keledi. Jer betin qatty sypyrǵan yzǵyryq jel aspan ashyq bolsa da boratyp, shańǵytyp tur áli. Týra qarasa betti qaryp, qyryndasa samaıdan ótip, Áshirbek basyn qaıda qoıaryn bilmeıdi. Meıram da qoly shydatpaǵan soń dizgindi qaryńa ildi. Artyna qaıyryla, Áshirbekke daýystap:

— Mynaý, elý gradýs shyǵar, — deıdi. Áshirbek múlde teris qarap, atynyń basyn bos jibergen. Meıramnyń sózin jelkesimen tyńdady:

— A-l-p-y-s... — dep bojyraǵan daýysy estilmedi. Elektr stansıasyna ekeýi osylaı jaýrap jetti.

Aıqysh-uıqysh aspandap bara jatqan aǵash sharbaq ishinde birsypyra bıiktegen qyzyl kirpish trýba, oǵan taıaý, odan da keńirek sharbaq ishinde jýan sement trýba aldymen tústi kózge. Ekeýi de jańa elektr stansıasynyń trýbalary. Biri tútindiki, biri sý saýyty. Áli jasalyp bitken joq. Qaraǵandy qysy qurylys jumystaryn qysyp, kóp jerde toqtatyp tastaǵan. Biraq, stansıanyń mashına turatyn úıi erterek bitken edi. Meıramdar týra sol úıge kelip endi. Jym-jyrt. Qybyr etken jan kórinbeıdi. Shonjar qara shoıyndar, búıen, óńesh beıneles jýan trýbalar, dáý dóńgelekter jatyr. Qurastyryp nobaılaı bastaǵan mashına músinderi tur. Peshsiz, esik-terezeleri ashyq-tesik úı myna: sýyqta tipti azynap ketken.

— Gıtelman ózin budan da aqtaıdy, — dep Meıram kúldi. İzaly kúlki tez batty da, surǵylt betinde qan bir uıytqyp basyldy. — Úı jyly bolsa, ishki jumys júre berer edi ǵoı.

— Shaqyrtamyz ba? — dep Áshirbek lyp etti.

— Keregi joq. Qazir ne isteıdi ol.

Bógelmesten attaryna mindi. Tórtinshi shahta endi jaqyn. Meıram tońǵanyn da, qarny ashqanyn da umytty. Oıynda tek Gıtelman. Inabatty adam, jylpos sóılep, shaban istegenimen qoımaı, shyndyqty jasyrdy, aldady dep, yzasyn ishine jınap keledi. Ótirigi ustalǵan adamǵa jýyrda jibimeıtin, aıypty bolsa da shynyn aıtqanǵa jyly qaraıtyn ádeti edi. Gıtelmanǵa qatty renjigenin Áshirbek jańaǵy sóziniń ózinen-aq sezip qoıdy. «Biraq Gıtelman úlken kisi, Qaraǵandy qurylysynyń bastyǵy, Kazahstan úkimetiniń múshesi, týra ortalyqtyń ózine baǵynady, oǵan ne qylady?» dep bıik chınge shara tappaı daǵdardy. Meıram — «shyndap sóılesermin» degen oımen shahtaǵa at basyn tiredi.

Shahta bastyǵy Seıtqaly bolatyn. Eski jumysshylardy basshy qyzmetke batyl kóterý saltqa aınalǵan. Seıtqaly birinshi shahtanyń desátnıgi edi, tómennen joǵarylady, birsypyra jumysshyny joǵaryǵa tartty. Osynda istep júrgen desátnık: Sháken, Maılybaı, Qapparlar sonyń, kótergen adamdary. Bul shahtada áli mektep bitirgen ınjener, tehnık joq. Eski jumysshylar basqarady. Meıram kontordan birin tappady, bári jer astynda eken. Dereý jumys kıimin kıip, Áshirbek ekeýi jer astyna jóneldi...

Eki táýlik úzdiksiz soqqan surapyl qardy taý qylyp úıip ketipti. Jumysshylar kúreı-kúreı uzyn qar arnasyn jasaǵan. Arna túkpirinde ýklon aýzy úńireıip kórinedi.

— Bul qar erigende, ishine quıylyp taǵy ketiredi mazany, — dedi Áshirbek. Arnamen yldıǵa qaraı alǵa túsip alyp, jortaqtaı sóılep barady. Kúnuzyn úndemeı jaýraǵany, jatyrqaǵany bolsa kerek. Shahtaǵa ene sózsheń, shıraq bola bastady. — Qara aýyzdy qazir qarmen uzartqansha, kezinde taqtaımen uzartsashy.

Meıram úndemedi. Áshirbek Seıtqaly basshylyǵynyń minin kóbirek kórip keledi. Meıram men Seıtqalynyń arasynyń jaqsy ekenin bilmeıdi. Kameronǵa jetkende ashýlandy:

— Bas bar ma, osy jigitte! Myna shuqyrdy qazýǵa da ınjener kerek pe?! Sergeı Petrovıch qazaq dep kóringendi kóteredi...

Sergeı Petrovıchten buryn bul sózder Meıramnyń shekesine shyq-shyq tıgenin sezbeıdi Áshirbek. Qýlyq, sumdyqtan aýlaq, óz isin ǵana biletin birbet adam oıyn búkpesiz aıtyp tur. Osy búkpesizdigin unatýshylar qansha bolsa unatpaýshylar sonsha ekenin de sezgen joq áli. Ashýlansa ashýlanǵandaı. Shuńqyr tym shaǵyn qazylǵan. Molyraq qazylsa, kamerondy túzetkenshe sý jan-jaqqa taraı qoımas edi. Meıram túsindi de ol týraly eshteme demeı, áńgimeniń betin basqaǵa aýdardy:

— Jaqsy boldy, Janabil brıgadasy tez jóndegen eken. Jaqsysy jaqsy-aý. Bolmashy salaqtyq batpandaı zıan saldy ǵoı.

Oń búıirde kúlki, daýystar daýyldap basyldy. Solaı buryldy ekeýi. Qarańǵy qýysta shahter shamdary jarqyldaıdy, ózderi kórinbeıdi. Taǵy da bir dý etti. Dál qastaryna kelgende ǵana tanydy Meıram:

— Nege máz boldyńdar?

— Báıtenniń jumyrtqasynyń syrty bútin, ishindegi ýyzy joq, — dedi Janabil. Jantaıyp-jantaıyp jatyr eken, bastaryn kóterdi. Aýyzdary maljańdap sonda da tamaq jep otyr. Sharshaǵan, uıqy basqan óńderi sham jaryǵynan da baıqalady. Báıten áli basyn kótergen joq. Aýzyndaǵysyn erine shaınap, qabyqqa qaraı beredi.

— Jumyrtqa jep júrip, mundaı sumdyqty kórgen emen! Qarańdarshy, buzylmaǵan jap-jańa, bútin jumyrtqa. İshindegisi qaıda?

— «Shahtanyń ıesi bolar» dep ediń ǵoı. Sol jep ketken ǵoı? — dep Janabil shek-silesi qatyp jatyr. Báıten seziktene qarasa da, jumyrtqanyń ishin urlaý degen basyna syımady. Shynynda Janabil urlaǵan. Inemen tesken de soryp qoıǵan.

Meıram kóp kúlkini qostaı kelip, Báıtenniń qasyna otyrdy. Aıap otyr. Onyń aldy bar, arty joq adýyn sózderinen, búkil Qaraǵandyny bir ózi menshiktenip, qyzǵyshtaı qoryǵan minezderinen jóndi eshteme qalmaǵan tárizdi. Qyzyl sýrıkpen ústin túgil betin de boıaǵan. Táýlikten asa uıqysyz, damylsyz qımyldaǵan ekpindi brıgada qarqyny ábden qaljyratypty. Aýzyndaǵy tamaǵyn áreń shaınap jatyr. Sonda da maqtan súıedi.

— Jumys degenińdi qaýsatyp saldyq. — Egeskende kúsh qaıdan shyǵady eken! Osy joly ózime-ózim tańqaldym, — dep túısinbeı soǵady.

— Meıram joldas, mindet abyroımen oryndaldy, — dedi Janabil. Kórgen qıyndyqtaryn dáriptegen joq. Áli tyń, sergek, qolyndaǵy kiltin oınatyp tur. — Kameron, podymnyı mashına, jarylǵan trýbalar, bári ońdaldy. Báıtenniń jıyrma alty saǵat tize búkpegeni ras. Biraq, osy qaıratty buzylǵanǵa jumsaǵansha, jańadan jasaýǵa jumsaǵan jaqsy emes pe edi. Seıtqaly joldasqa sony uǵyndyryp ketińiz.

Báıtenniń kári namysy basyn osy arada bir kóterdi. Keshe ǵana aýyldan kelgen Janabil Báıtendi basynan attap, Seıtqalyǵa saldy aýyzdy. Qalaı shydasyn!

— Almasaqtan beri shahta avarıasyz bolǵan emes! Seıtqaly oǵan ne isteıdi? Eski jumysshy dese saıtanyń bar-aý ózińniń, — dep qompańdaıdy. Janabil jaýap qaıyrmaı, qolyn bir sermep qoıa saldy. Meıram da elegen joq.

— Seıtqalymen sóılesermiz, — dedi de ornynan turdy. — Qaıtyńyzdar, tynyǵyńdar endi. Báıteke, siz jyly, taza, jeńil jumysqa qalaı qaraısyz?

— Jalaqym kemimese barar edim.

— Kemimes, — dep júrip ketti Meıram.

Negizgi shtrektiń biraz jerine jaıylǵan sý áli sińip bolmaǵan. Shylqyldap jatyr. Sý jumsartqan tabanǵa aǵash tireýler túgil kómir dińgekter de bata túsken. Tóbeniń keı jeri tómendeýge beıim. Temir joldyń bir jerin isingen jertaban búkireıtip jiberipti. Jan alyp, jan bergen qyzý jumys osy arada. Shtrek buzylsa jan-jaqtan jam jolmen keletin kómirge jol kesilgeni. Shahta óndiris josparyn oryndaı almaı olqylyqta qalady. Jospar oryndaý shahterlerge mártebe. Oryndamaý qorlyq sekildi. Sondyqtan bastyǵy Seıtqaly bolyp, órt sóndirgendeı ne kúshti tasqynmen kúreskendeı qaýyrt, ójet qımyldap júr. Tóbedegi kóldeneń aǵashtardyń eki basynan kóldeneń arqalyq qoıyp, arqalyq tireýlerdiń astyna da tórt qyrlap bórene tósep, tóbeni qulatpasqa qosymsha ylajdar jasaǵan. Endi jol tósegin tegistep, qurǵatyp, relsterdi jańalap jatyr.

— İske sát! — dep Meıram men Áshirbek keldi. Eleń etken jıyrma shaqty adamǵa:

— Alańdamańdar, sýytpańdar! — dedi Seıtqaly. Balshyqqa bylǵanǵan, qolyndaǵy kiltti qasyndaǵy jumysshyǵa tastaı saldy. Terlep, entigip tur. — Mine, borannyń, soıqany!

— Boran kimge soqtyǵaryn biletin kórinedi ǵoı! — dep qaljyńdady Meıram. — Ovcharenko mańyna jýytpapty.

— E, ol anturǵan maqtana beredi.

— Biz kózben kórdik. Seniń kúıiń borannan keıin túsken eken.

Seıtqaly úndemedi. Jýan murny, kóntek erni tipti jýas tur. Osy turysymen moıyndaǵanyn, aıanbaǵanyn aıtyp turǵan sıaqty. Meıram odan ári qajamaı Áshirbekke buryldy.

— Sóz ınjenerdiki.

— Menimshe, qoldanǵan amaldary durys. Endi bar kúshti salyp, áýeli osy jaqtyń kómirin alyp qalý kerek. Zady bul shtrektiń ómiri qysqa bolar...

— Ózimizde solaı uıǵardyq... — deı bergende Seıtqalynyń sózin bólip jiberdi Áshirbek:

— Eń aldymen alystaǵy kómirdi alýǵa uıǵaryńdar.

— Bári bir emes pe?

— Bir emes. Berjaqtiki buryn alynyp, jol, tóbe buzylsa, arjaqtiki alynbaı qalady. Alynsa da qıyndyqpen alynady. Jurttyń birsypyrasy aılyq jospardy oryndaý aıqaıymen júr. Al, shahta talaı jyldardyń josparyn oryndaýǵa jasaldy ǵoı. Ońaıǵa qyzyǵyp, búldirýge bolmaıdy. Aldy alystan boljap, barlyq jumysty soǵan baǵyndyrý kerek...

Beti ashylmaǵan jańa ınjenerdiń sózi Meıramǵa unap qaldy. Kendi, eńbekti ınjener qaltasyndaǵy aqshadaı eseptep tur. Az eńbekpen kóp kómir alý qamyn kózdeıdi. Báıtenshe, shahta avarıa orny dep qaraǵan joq. Qazna saraıy dep qarady. Onyń ishindegi bylyqqa shydar emes. Tártip, mádenıet ornatý talabynda. Jańa ınjener bilim aýmaǵyn, iskerlik qabiletin ázir tolyq kórsetpese de, alǵa umtylǵan osy qasıetterimen Meıramnyń kóńlin buryp áketti. Seıtqalyny erte, shahta ishin úsheýi endi aralap júrip, kómir dúnıesin keń áńgimeledi. Ermek aıta beretin «daıyndyq jumystary» degenniń mánisin Áshirbek tipti tereńdetip jiberdi:

— Keıbir shahta basshylary búgin alǵa shyqqanyna máz. Erteńge daıyndyǵy az. Sonyń saldarynan shahta qıyndyqqa, tuıyqqa tireler kezde, ol esebin taýyp aýysady. Ornyna kelgen jańa adamǵa pálensheniń tusynda jaqsy edi, sen jaman istediń dep ursamyz. Osy ádildik pe? Bir kúndik ataq úshin, júz kúndik zıan salǵan basshyny maqtaý bylaı tursyn, sottaý kerek. Bizdiń tres buǵan áli barǵan joq. Jumsaqtyǵy ma, kóre bilmeı me, túsinbeımin.

— Ekeýi de bar, — dedi Meıram, — onyń ústine tamyr-tanystyq, sybaılastyq degenderdi qosyńyz. Sonda kúresý úshin qansha kúsh kerek?! Zıankesterden góri bularmen uzaq kúresýge týra keledi. Neǵurlym siz sıaqty batyl aıtsaq, solǵurlym tez jeńemiz...

Áshirbek pikirleri shahta ishine jibergen jańa aýadaı sezildi Meıramǵa. Onyń ár sózin salmaqtap, partıalyq jaǵyn da esine aldy. Partıa músheligine kandıdat qana. Múshelikke ótkizý toqtalǵan kez. «Aıypty Orlovqa da sendik qoı. Sonyń ornyna qoısa qaıtedi?» degen batyl minezin Meıram aqyl sarabyna salyp keledi. Biraq sheshken joq. Osy oıdy shahtadan ala shyqty.

Jel basylǵan, bult taraǵan, aspan kók jaltyr. Aq beleske ıek artyp kún jatyr...

Kún ashylypty ǵoı, keshkiripti ǵoı, — dep atyna mindi Meıram. Qarańǵy shahtadan jaryq dúnıege shyǵa kelip, jaqsy atpen jorta jónelgende, onyń kóńili osynaý appaq daladan aǵyraq ta, keńirek te bop ketti...

VII

Tún. Gorkom. Sekretardiń kabıneti. Meıram qatty oryndyqta tik otyr. Aldynda jaıýly kók papkede óndiris oryndarynan túsken málimetter. Ár qaǵaz ártúrli habar kelip jatyr. Birin sydyra oqyp, birine túıile qarap qaldy. Ońasha, tıysh bólmede otyrsa da, basta damyl az. Qaǵaz arqyly alýan adamdarmen sóılesip, shytynady, jymıady, birese oıǵa ketedi. Sýyq qaryp kúreńitken aqsur júzinen, móldir, baısaldy, úlkendeý qońyr kózinen bári kórinip tur. Oqtyn-oqtyn saǵatyna qaraıdy. Jumys saǵatqa bólingen. Oń jaǵyndaǵy ashyq bloknotta úsh jol qyzyl jazý bar: «túngi on birge — Sherbakov, on ekige — Gıtelman, birge — Qanabek kelsin» depti.

On birge on bes mınýt qalǵanda papkeni jaýyp júre bastady. Boıyn ǵana emes, oıyn da sergitip júr. Radıony aqyryndaý sóıletip qoıyp, mýzyka tyńdady...

Qaraýyta, demige kirgen Sergeı Petrovıch syrt kıimin ilip, saýsaqtaryn syrtyldatyp bolǵansha, Meıram ornyna otyrǵan joq. Aıaǵyn baıaý basyp, salqyn óńmen kelip otyrdy ornyna. Sergeı Petrovıch ádetten tys bul minezge túsine almady:

— Óńiń nege synyq, jaı ma?

— Jáı emes, boran meni de buzyp ketti.

— Iá, boran osal jerimizdi dál tapty.

— Baıaýlap, salaqsyp bara jatqan sıaqtymyz. Osy jaıdy keń otyryp bir keńeseıikshi.

— Aıta berińiz, asqyndyrmaı aıtqan qandaı jaqsy.

— Tórtinshi shahta eki sýtka toqtady ǵoı.

— Eki juma, bálkı eki aı toqtar edi, jumysshylar erekshe erlik kórsetken joq pa?

— Sol erlik búlingeń istiń ústinde kórińgenshe: jańadan jasaý ústinde kórinse, — dedi Meıram. Ántek shytynyp qoıdy. — Donbasqa úırengen jumysshylar jergilikti aýa raıyn eskermegendikten, trýbalardy jyly oramaǵan. Ony siz basqarǵan tres qabyldaǵan ýaqytta kórmegen. Bul arada bilmegendikten kóri jaýapsyzdyq basym.

— Ras, bul ınjenerdiń kinási. Ol ınjenerge bir shara qoldanarmyz.

— Shahtanyń toqtaýyna eń basty sebep — shahta bastyǵyn taýyp qoımaǵansyz. Seıtqaly jaqsy joldasym bolsa da, aıtpadym ba, sonda? Kómektesemiz degenińiz qaıda? Joǵarylatyp alyp, ony endi tómendetýge týra keledi.

— Tómendetý asyǵys bolar, — dep Sergeı Petrovıch basyn shaıqady. — Qazaqtan jalǵyz ǵana shahta bastyǵy ǵoı. Áli de baıqaıyq, adamnyń bir kemshiligin kórip túńilmeıik.

— Keıingi úsh aıda 77 avarıa boldy. Osyǵan shydaı beremiz be? Boldyrmaý kerek. Al, boldyrmaý basqarýshy adamǵa baılanysty.

Sergeı Petrovıch qońyr júzi qyzara únsiz kúldi. «Jastyqqa tán albyrttyq-aý, bárin qolma-qol jasaǵysy keledi» dep kúlgen tárizdi. Ol oıyn tasalaı turyp jýyp-shaıa bastady.

— Óndirisimiz, kadrlerimiz jas, tájirıbemiz áli az. Toıpańsý, súriný kóp. Biraq istep tastaǵanymyz odan da kóp. Ekeýmiz kelgende bir ǵana shuqanaq shahta bar-dy. Qazir otyz bir. Kómirdi shelektep shyǵaryp edik, endi vagonetkalap shyǵaryp jatyrmyz. Sondaǵy buzylǵan bes-alty barak, búgin mine kádimgi qalaǵa aınaldy. Sondaǵy jalǵyz trýbanyń mańyna talaı trýbalar kóterildi. Eshqandaı kemshilik bul tabystardy búrkeı almaıdy, Meıram Omarovıch. Sonyń bárin Seıtqalylarmen jasadyq.

— Jasaryn jasap bolǵandar artyna kóbirek qaraıdy. Jasap bolmaǵandar aldyna kóbirek qaraıdy, — den qaljyńdady Meıram. — Biz «jasap boldyq» deı alamyz ba? «Boldy» degenimiz bolashaqtyń bir ushqyny ǵana emes pe?

— Árıne, — dedi de, Sergeı Petrovıch jymyń etti. — Artyna qaraǵysh kárige de, aldyna qaraǵysh jasqa da — aldy-artyńa birdeı qara der edim men.

Ekeýiniń áńgimesinen jarasymdy ázilder jarqyldaıdy. Biri qartań, biri jas bolsa da, jany qurby adamdar ekeni kórinip tur. Keıde qatty sózge kelip qalyp, qaıta keledi qalyptaryna. Meıram batyra, synaı sóılep otyr:

— ...Tresiń kadr bólimi ne isteıdi? Áli kúnge elektr kýrsterin uıymdastyryp bolǵan joq. Injener-mehanızator, ınjener kómirshilerińiz ne istep otyr? Qaraǵandy plasasyna qandaı mashınalar kerek? Shahtalar aldaǵy úlken úlken jospardy oryndaý úshin qandaı daıyndyqtar kerek? Azyq-túlik qory ne kúıde? Jumysshylar nege aýysa beredi? Osy máselelerdi qamtı búroǵa tolyq baıandama jasańyz?

— Durys-aq! Jasaımyn. Bári kezinde aıtylyp, kezinde qoıylyp otyr.

— Sizde jaqsy nıetten týǵan jaramsyz bir minez bar: qazaqty talǵamaı súıesiz. Qoımaı júrip Seıtqalyny joǵarylattyńyz. Qoımaı júrip Beısek, Yrymbek, Mahmetterdi jaýapty qyzmetterge aldyńyz. Esińizde bolsyn, men bulardyń biriniń iskerligine, biriniń saıası baǵytyna kúmándimin. Zaman tulǵasy olar emes qazir. Fabrıka-zavod mektebinde tórt júzge jýyq qazaq balasy oqyp júr. Qaraǵandy tehnıkýmy birer jylda eki júz tehnık beredi. Moskva, Lenıngrad, Dnepropetrovsk ondaǵan qazaq ınjenerlerin daıarlap jatyr. Mine, zaman tulǵasy, óndiris tulǵasy osylar.

— Aıta túsińiz, — dep Sergeı Petrovıch trýbkasyn bir soryp qoıdy. Buǵan deıin balasyndaı bolyp kelgen Meıram sekretarlyǵyn jańa sezdirgen tárizdi.

— Men aıtyp boldym, endi siz aıtyńyz.

— Meniki jaramsyz minez bolǵanda, sizdiki jaramdy minez eken, durys aıttyńyz. Asqynbaı turǵanda uǵynysqan jaqsy. Osy Yrymbek, Beısek jaıynda kúmándana beresiz, jańa materıaldaryńyz bar ma?

— Joq.

— Onda qýdalaı berip keregi ne? Ekeýi de komýnıs. Eski qylyqtary úshin jazalandy. Endi istetip baıqaıyq. Olar túgil Orlov ta túzelip ketti. Bul meniń qazaqty talǵamaı súıgenim emes, partıalyq tásilim. Túsinikti me, Meıram Omarovıch?

— Túsinikti, — dep basyn ızedi Meıram. Saǵatyna qarady. — On mınýtsyz on eki. — Biraz keńestik bilem. Ázirge osy jeter.

Sherbakov ornynan turdy. Meıram buryn baryp, paltosyn tosty arqasyna.

— Raqmet. Moja bop bara jatqan shaldardy árdaıym qaırap tur osylaı.

— Siz onda janyp qoıyńyz jastardy.

— Janımyz. Kerek bolsa, tas sharyqqa janımyz.

Kabınetten kúle shyqty Sergeı Petrovıch. Antonına Fedorovna jetip keldi qasyna. Jasy qyryq shamasynda, ońdy, symbatty tolyq áıel. Tunyq, kókshil kóziniń mańynda áli jóndi ájim joq. Sekem alǵanda tym ótkir qaraıtyn, kúıeýiniń kúlimdegen júzine qadalyp qarap qaldy.

— Qýanyshtysyń ǵoı?!

— Qýanyshtymyn. Jas sekretardiń qanshalyq óskenin jańa bildim.

— Iá, óte zerek jigit!

Sherbakov ketken soń keshikpeı, kabınetke Gıtelman endi. Imek muryn, tórtpaq dene, sekpil bet kisi. Jasy qyryq shamasynda, qımyly, sózi shapshań, ótkir kezdikteı qylpyldap tur.

— Otyryńyz, joldas Gıtelman, — dedi Meıram baıaý ǵana. Otyrǵansha ol «Meıram Omarovıchti» eki aıtyp úlgirdi. Galstýgin, omyraýyndaǵy «Kazsık múshesi» degen znachogin de túzep qoıdy. Sýyqta, tún ortasynda gorkom jáı shaqyrmaǵanyn sezgen bolar, sóz bastalýyn asyǵa kútkeni, jalt-jalt qaraýynan baıqalady. Meıram jýyrda sóılemedi. Stol tartpasyn ashyp bir papka aldy. Qaryndash, bloknotyn aldyna qoıdy. Sodan keıin biraz múdirip baryp:

— Men sizben qurylys jaıynda sóılespekpin, — dedi de papkege nusqady, — mynaý sizdiń árýaqytta gorkomǵa bergen baıandama, málimet hattaryńyz. Jaqsy jazylǵan. Biraq qalaı istep jatyrsyz, sony bilgim keledi.

— Jalpy alǵanda jumys jaman emes, Meıram Omarovıch, — dep lyp etti Gıtelman. Sóıler sózin jattap alǵan ba, múdirmeıdi, qolynda da damyl joq, birese sermep tastaıdy. Talaıdy kórgen ákki adam arnap aıtpasa da, memleket basshylarynda bolǵanyn kóldeneń tartady. Úlken bedeldiń, ótken isterdiń mańynan jýyrda shyǵa almady. — ...Qaraǵandyny qala etken qurylysshylar ǵoı. Ózgesin bylaı qoıǵanda zavod trýbasy on ekige, shahta kópirleri on segizge jetti. Nan zavody, mektepter... degende Meıram bir eskertip qoıdy:

— Bulardy budan bes aı buryn aıtqansyz. Odan beri ne bitti?

— Qoldy qys baılady ǵoı. Tas, ızvestkarerleri toqtap qaldy. Jıyrmasynshy, otyz birinshi shahtalardyń jıyrma bes prosenti ǵana daıyn. Kúshtiń kebin ortalyq elektr stansıasyna tókken edik. Onyń da syrtqy jumystary bógelip tur... .

— İshki jumystar she?

— E, júrip jatyr, — dedi Gıtelman. Meıramńyń búgin kórip qaıtqanyn bilmeıdi eken. Taǵy da sydyrta jónelgende, Meıram taǵy da qaqty.

— Shyn aıtyńyzshy, júrip jatyr ma, qatyp jatyr ma?

— Tek osy sýyqta ǵana bógeliń kiredi.

— Jyly úıdegi jumysqa sýyqtyń bógeti qansha?

Qaıtalaǵan suraqtardan Gıtelman jańa ǵana seziktendi. Biraq, lezde jol tapty:

— Úıimiz onsha jyly emes-ti, Meıram Omarovıch. Tres áýeli shahtalardy bitir degen soń, kúshti solaı aýdarǵamyz.

— Gorkom búrosy qalaı aýdar degen edi?

Gıtelman sóz tappaı múdirip otyryp, kenetten kúlip jiberdi. Syrtymen kúlgeni ishimen kúlgendeı.

— Men tek podrádchıkpin ǵoı, Meıram Omarovıch. Qojaıyndar qysqan soń shydamadym.

— Siz tek podrádchık emes, qojaıyndardyń, Qaraǵandyny jasaýshylardyń myqty birisiz. Olardyń qaısysy sizdi qysqan?

— Beısek Kerımovıch tipti moınymnan túspedi...

Keıingi sózdi Meıram bloknotyna jazdy. Odan ári sýrık, bermeı tolǵanyp otyr. Oı salǵan osy sózde búkil Qaraǵandynyń taǵdyry turǵan tárizdi. Qolburan, atbaraban ymeńderinen tez ótip, bý tehnıkasyn tez meńgergen Qaraǵandy áli de jańa qaýymnyń tileginen tómen edi. Elektr tómennen joǵary kótermek. Myńdaǵan adamnyń aýyr eńbegin jeńildetip, ónimin birneshe ese arttyrmaq. Sondyqtan elektr stansıasyn shapshań bitirýdi gorkom qadaǵalap tapsyrǵan. Beısek Kerımovıchtiń janama tapsyrma bergenin, ony Gıtelmannyń qup alǵanyn Meıram eleýsiz qaldyra almady. Oılana otyryp, ekeýiniń ómirbaıanyn da sholyp ótti Beısek — keshken joldar ırek-ırek... Gıtelman týra kelse de taıǵaq turǵan sıaqty. Yrymbek erteden belgili. Bári basshy qyzmettegi komýnıser. Árqaısysynyń boıynda ár qıly min bar. Kórsetse kek alady, kórsetpeske bolmaıdy. Qym-qýyt adam pıǵyldaryn júıeleýmen otyrǵan sekretardy Gıtelman bógedim dese kerek:

— Taǵy ne aıt deısiz? — dep mazalap qoıdy.

— Endi men aıtaıyn, tyńdańyz, — dedi Meıram. — Sizdiń qaraýyńyzda úsh myńǵa jýyq jumysshy bar, qazaǵy úsh júzge jetpeıdi. Qalaýshy, tokar, malár sıaqty maman qazaǵyńyz úsheýge de jetpeıdi. Partıanyń ult saıasaty degeniń ult kadrlerin daıarlaýdy umytqansyz ba?

Gıtelman shoq basqandaı yrshyp tústi:

— Turaqtamaıdy, kete beredi! Al mamany tipti joq, ne isteıin? Ómir boıy malshy qazaq ońaılyqpen maman bola ma? Kóshpeli ádetin qoıa ma? Osyny Ordjonıkıdze joldasqa deıin jazdym...

— Sabyr etińiz! Jazý ońaı. Kep, sol joqty jasaýda, turaqsyzdy turaqty etýde. Ol úshin tynbaı úıretý, beıim turǵandaryn batyl joǵarylatý kerek. Maman kadrdi siz mektepterden ǵana kútesiz. Mektepterde kóbinese jastar oqıdy. Bitirgenshe ýaqyt ótedi. Jumysty úlkender istep jatyr. Olar aldymen jalaqyǵa qaraıdy. Jalaqy mamandyqqa baılanysty. Ult saıasaty bul arada óndiristegi ult kadrleriniń turaqtylyǵyn da, mamandylyǵyn da qamtyp otyr. Siz ekeýin de eskermegensiz. Onyń ústine kóz boıaısyz.

— Siz meni qaıda aparasyz, Meıram Omarovıch! — dep Gıtelman qopań etti. Shapshań adam keń kresloǵa syımaı shyltypyrym bolyp otyr.

— Menen kórmeńiz... Qaıda barsańyz da, ózińiz bara jatarsyz.

— Joq, súırep barasyz! Ult saıasatyn aıaqqa bassam, aldaýysh bolsam, arjaǵynda ne qaldy! Partıa partbıletti nesine bergen? Halyq myna znachokti nesine bergen?

— Sabyr etińiz. Ekeýi de iske qaraı beriledi, iske qaraı qaıtyp alynady, — dedi Meıram. Jáı aıtsa da óńi sýyp ketti. Sherbakovpen qansha qajassa da bulaı surlanǵan joq edi. — İshińiz jańa ashyldy, semireıin degen ekensiz. Depýtat tóre emes — halyq qyzmetkeri, komýnıs — halyq soldaty. Bólshevıktiń sózi men isi bir jerden shyqsyn deıdi partıa. Sizdiń sózińiz mynaý, — dep papkeni ashty. — ...«Qalalyq komıtetiniń qaýlysy boıynsha ortalyq elektr stansıasynyń jumysyn qys kúnderinde toqtatpaýǵa barlyq shara qoldanyldy... qys qaýipteri joıyldy» dedińiz. Endi Beısekke jabasyz. Eger men búgin kózimmen kórmesem, jasyrýdan da taıynatyn túrińiz joq. Syılap keldim sizdi, áli de syılaımyn. Biraq, partıany kóbirek syılaımyn. Bir jumanyń ishinde ýádeńiz oryndalmasa, azynap turǵan sonaý mashına úıi jylynbasa, qazaq kadrleri jaıynda naqty shara qoldanylmasa, másele búroda qaralady, Bul sóz osymen bitsin. Ekinshi sóz jeke basyńyz týraly. Birsypyra shahtalarda qajyp, kirlep shyqqan jumysshylar jýynatyn monsha joq. Birsypyra ınjener-tehnıkterdiń páter úıi nashar: kópshilik jataqhanalaryna, kontorlarǵa qonyp júr. Men bir jumysshynyń asqanasynyń jarmysynda otyrmyn. Zavod bastyǵy Sherbakovtyń eki bólmeli ǵana páteri bar. Osyndaı jaǵdaıdy siz ózińizge alty bólmeli úı saldyrǵansyz. Eki-aq bassyz. Basqanyń janynan sizdiń janyńyz artyq pa? Sol úıdiń eki bólmesin ózińizdiń bas ınjenerińizge, eki bólmesin Áshirbekke berińiz. Boldym, endi qaıta berýińizge bolady.

— Partıa basshylyǵy emes bul! Ústemdik, ákimdik, shabýyl! Ólkelik komıtetke, Ortalyq komıtetke deıin jazamyn, — dep Gıtelman burqyraı turdy ornynan.

— Eriktisiz. Men partıa ámirin oryndadym. Oǵan tek ýaqyttyń, aıtqanyn qostym, — dedi de Meıram qońyraý qaqty. Antonına Fedorovna endi. Tańdana qarap tur..

— Týlap ketti ǵoı! — dedi Gıtelman ketken soń.

— Qytyǵyna tıgen shyǵarmyz. Qanabek keldi me?

— Keldi.

— Kirsin.

Judyryqtaı Qanabek jaıdary kirdi esikten. Meıram qarsy baryp amandasty. Sóz ázilden bastalyp, kúlkimen qostaldy.

— Qaraǵandy aýdanǵa qońsy edi. Aýdan endi Qaraǵandyǵa qońsy boldy. Qońsy aýyldyń shaly edim, bala. Qolyń qatty deıdi, qorqyńqyrap turmyn.

— Qorqarlyq qylyǵyńyz bolsa, qorqyńyz.

— Meniń kempirim kúlsem — kólgirin qarashy, kúlmesem — bezerýin qarashy dep ursady. Qylyqqa bizdiń kempirshe qaraı kórme, aınalaıyn...

Meıramnyń shek-silesi qatyp jatyr. Tildi, eski sózdi, qaljyńǵa «kempirin» qosa sóıleıtin Qanabektiń otyrǵan jeri kúlkisiz bolǵan emes. Onyń qalyń erni qopańdaı bastaǵanda-aq kúle beredi jurt. Adaldyǵyna, aqjarqyndyǵyna qarsy bitken qyńyr minezi de bar. Bir qısaısa bolmaıdy. Jyǵylyp jatsa da ashshy tilin salyp jatady. Sovet dáýiriniń aıtys-tartystaryn kóp kórgen adam. Qazir Telman aýdanynan Qaraǵandy qalalyq sovetiniń predsedateldigine aýysqan beti. Meıram biraz qaljyńdasyp alǵan soń, shyn áńgimeni bastady:

— Qaneke! Sizdi qoımastan surap aldyq qoı. Káribaı bıshara, birsypyra otyryp, iz-túzin qaldyrmaı ketti. Qaraǵandy jurtshylyǵy qıt etse gorkomǵa, profsoıýzǵa, treske keledi. Siz solardy sovetke de keltirińiz. Onyń tásilderin menen kóri kóbirek bilesiz. Talap úlken, tyndyrǵanymyz az. Oılasań uıqyń shaıdaı ashylady. Halyqaralyq jaǵdaı shıelenise tústi. İshki jaralardyń aýzy áli ashyq. Qala da, aýyl da jańa qonys, irgesin áli bekitken joq. Halyq taǵdyryn qolyna alǵan partıa men úkimetimiz qıyn jaǵdaıda tur. Osy sezimmen istesek qana qıyndyqtardy jeńemiz.

— Durys aıtasyń, shyraǵym, durys aıtasyń! — dep yńyranyp aldy Qanabek. — Osyny sezbeıtin komýnıser de bar. Erterek esińe salyp qoıaıyn — mynaý Beısek, Yrymbek degenderińmen ómiri kelisken emespin, qaltasynda partbıleti bolsa da, komýnıs degen emespin. Múmkin munym teris shyǵar, áıteýir júrek jibimeıdi. Sóz joq, taǵy shaıqasamyz. Tek sonda ádil bol.

— Tek eski kekti ermek qyla kórmeńizder, — dedi Meıram. Beısek, Yrymbekterdiń eski jarasynan ózi jırenip tursa da sezdirmedi. — Endigi sózdi bizdiń páterde sóıleseıik. Keń otyryp bir kúleıikshi.

Ekeýi ázildese úıden shyqty.

VIII

Aı qorǵalaǵan, tań aldynda ǵana týady. Aspan ashyq. Tymyrsyq aıaz Qaraǵandyny qyraýmen boıap tur. Shyqyr-shyqyr júrister tún boıy basylmaıdy. Jer astynda da damyl joq. Smenamen isteıtin jumysshy jurt biri ketse, biri kelip jerdi tynymsyz keýlep barady. Estakadalar ústinde saldyr-kúldir tymyq túnde alystan estiledi. Ár tusta qyzyp, byqsyp jatqan poroda (balshyq) úıindileriniń baıaý ottary alystan kórinedi. Oǵan óndiristerdiń, mekemelerdiń aldyndaǵy elektr lampalary, ersili-qarsyly júrip jatqan jumysshy qoldaryndaǵy benzın shamdar qosylǵanda, kómirli qala da kókshil tartyp aspandaı shypyrlaǵan juldyzdy bop tur...

Óli dalaǵa jan bitip, az ýaqytta osylaı jaınaı bastasa, qaraly kóńilder qaraıa tústi. Túngi progýlkaǵa shyqqan Beısek qabaǵyn shytyna qarady jan-jaǵyna. Keń, tynysh, tunyq dalany, qoıdaı momyn qazaq aýlyn kóksegen bas mynaý eńbek dúrsilderinen, eńbek jarqyldarynan zyrq-zyrq etedi. Osy dúrsil, jarqyldardyń qaǵazdaǵy esebine uzaq úńilip, bas qatqan soń tynystaýǵa shyǵyp edi. Tynyshtyq ala almady. İshinen tunǵan aýyr adam kúrsingen saıyn byqsyǵan keýdesin bosatqandaı bolady. Aldyndaǵy dóńeske kóterildi. Aınalaǵa taǵy qarady. Oıda temir jol stansıasy kórindi. Parovoz daýsy, jol boıyndaǵy jaryqtar qosylǵanda, kómirli qalanyń kólemi, sáýleti zoraıa tústi. Kúndiz quba tóbel qala, túnde jaınap, ottary shypyrlap ketken...

Beısek Kerımovıch dóńesti aınala qazǵan ordy boılaı júrdi. Ortalyqtaǵy bul ashyq alań oıynyń da bir bos alańy sekildi edi. Qazylǵan or, ony da aman qoımady. Molalalar tústi esine. Bıyl kúzge deıin osy dóńeste eski Qaraǵandynyń ólikteri jatatyn. Jan-jaqqa shashyrap jaıylǵan jańa Qaraǵandy ortada qalǵan qabyrlardy traktormen tegistep, aldaǵy jazda baqsha jasaýǵa daıyndap qoıdy. Orys, qazaq bolyp ólgenin, arýaǵyn qorǵar, tozyp bara jatqan din de bir jańǵyrar dep, eski nanymǵa ot tastap ta baıqaǵan edi Beısek. Janbady. Byqsı sónip qala berdi. Jumysshylar senbilik jasap, jer bolǵan molany mádenıetti demalys ornyna aınaldyrýǵa bet túzedi. Beısek jurttyń túrinen taǵy bir túńilip, qorshaǵan kapıtal sheńberine táńirisindeı syıyna tústi. «Batystan Germanıa, shyǵystan Japonıa attansa, biz balaqtan alsaq, sosıalızm dúnıeniń silimtiri qala ma! — deıdi ol. Biraq sol kún tez jetse, jańa qonys bop jaırap jatqan kezde dolydaı soqsa», dep sabyryn da, aqylyn da sara oılap barady. Art jaǵynan únsiz kelgen Yrymbekti baıqaǵan joq.

— Úıde otyryp áńgimeleseıik, — dedi Yrymbek kelisimen.

Óńi tym jaırań. Ekeýi Beısektiń ońasha bólmesine kirdi. Saq Yrymbek qanshyq tazydaı ıkem, terezeniń perdesin qymtaı jaýyp, esiktiń ilgegin ilip alǵan soń sóıledi:

— Búgingi TASS habaryn oqyǵan shyǵarsyń. Aldaǵy soǵys kúshi — motor men gaz bolar, sirá? Bizdiń daıyndyǵymyz qandaı eken?

— Mardymdy emes shyǵar, — dedi Beısek, oıynan áli arylmaǵan tárizdi. Aýyr otyryp, ár-berden soń ǵana úzilip qalǵan sózin jalǵastyrdy. — Eski Resseıdiń jáıi belgili. Japon zeńbirekterine qarsy ıkonmen shyqsa, nemis zeńbirekterine besatarmen shyqty. Reseıdiń meshel tehnıkasy besjyldyqta qaz turǵanmen, nemis motorlarynyń daýysyn estigende-aq qalpaqtaı túsedi. Tek osy álsiz kezde qımyldaý kerek edi. Olar keshigip jatyr. Kapıtalıserdiń alaaýyzdyǵyn paıdalanyp, bular kúsheıip jatyr. Biraq qansha tyrbansa da, elý jyl alǵa ketken eldermen birer «besjyldyqta» teńelý múmkin emes qoı...

— Olar bul minezin qoımasa, teńelý qıyn da emes. Saýda-sattyq jasaıdy. Mamandaryn jiberip, jańa tehnıka jasaýǵa kómektesedi. Aljıyn degen be, ózderi — dep Yrymbek tarylǵanda, Beısek jymıyp jáı kúldi:

— Bul tek alaýyzdyq, paıdaqumarlyq bolmas. İshki jaıdy bilý de, «İstep berem» dep búldirý de kerek shyǵar. Ózimiz sony istemeı otyrmyz ba?

Ońasha bólmede, qarańǵy túnde halyq jaýlary halyqaralyq jaǵdaıdy qarastyra kelip, qaıaýly kóńilderine medeý tapty.

— Osy demeý bolmasa «ózimdi ózim shaıansha shaǵyp, joq qylar edim, — deıdi. Yrymbek. Erterekte «elim», bertinde «sosıalızm» dep óńeshtegen «erler», ishin ashqan saıyn óńezderin kórsete túsedi.

— ...Gıtelman gorkom basshylyǵyna ókpeli. Bul alalyqty sheber paıdalanýymyz kerek. Jańa óndiristi meńgerý jolynda qıyndyqtar kóp. Ár qıyndyq bizdiń áreketimizge shymyldyq. Óz isimizdi isteı otyryp. Meıramnyń ústinen joǵaryǵa domalaq qaǵazdardy aıdaı bersek, Meıram óz basymen áýre bop ketedi. Ózimiz jasaǵan áreketterdi «olqylyq», «qıyndyqtarmen» búrkep, bárin sonyń moınyna aýdarýǵa bolady...

— Qanabekke de qaqpan qurý kerek.

— Qanabek aıtaryn aıtqan. İsterin istegen, — dedi Beısek. Eski jaranyń aýzy ashylǵan sıaqty. Shytynady. Ekeýin tobyqtan talaı qaqqan, biriniń ákesin, biriniń aǵasyn kýlakqa tartyp, elden bezdirgen Qanabek búıideı kórinip aldarynda tursa da, tarpýǵa dármen joq, eski materıalmen eshteme isteı almaıdy. Jańa materıal bermelik, aıaǵyn shalys basqan kezin ańdıyq, — dep toqtady Beısek.

Ashyq jaýlasa almaǵanmen kegin bular jasyryn alyp júr. Orlovtyń ólimi boıǵa sińýge aınaldy. Óndiriste jasaǵan avarıa, kedergiler kóp qıyndyqtyń arasynda sezilmeı barady. Oqtyn-oqtyn kóp arasyna tastap jiberetin zıandy laqap, qaýesetteri órshimese de, óshirýge birsypyra kúsh, ýaqyt ketip jatyr. Aýyr júkpen órge órmelegen halyq kóshin osy usaq qastandyqtar shirente túskende — jymyńdap qoıady. Alǵashqy kezde saýysqannan saq edi. Qazir urlyǵy sińgen urydaı qunyǵyp, dánigip alǵan, batyl sóılep otyr:

— ...İshki alalyqtar, jasandy kedergiler «besjyldyqty» joıa almaıdy. Tek syrtqy kúsh jetkenshe berekesin ketire berý úshin kerek. Dál qazir sovet dúnıesiniń názik jeri — azyq-túlik. Indýstrıa aýyldyń azyǵyn ǵana emes, adamyn da jutyp jatyr. Bastyqpaǵan kolhozdar ónerli kásipti toıǵyzǵansha qashan! Sondyqtan bir kartoshkeni óltirý — bir adamdy óltirýmen birdeı. Sen Mahmetińdi jete paıdalana almaı kelesiń.

— Álibek emes qoı ol. Budan artyq qolynan kele me? — dep Yrymbek Mahmetine qanaǵattansa da, Beısek aranyn asha tústi:

— Keledi! — dedi sendire, — Teris josparymyz óte bermeıdi. Durysty teris oryndaý qansha qıyn. Basqaryp júrgen jumysshy, qyzmetkerlerdiń ózi káni bolyp otyrǵan joq. Jáı jumysshylardyń sybaǵasyn jyrymdap, solardy toıdyrsań jaq asha almaıdy. Budan júzdegen jumysshylar ashyǵady, ashynady. Bizge keregi áıteýir sovet qaznasyn shasha berý emes pe!

— Mahmet buǵan bara alar ma eken?

— Barady! — dep taǵy da Beısek nyq aıtty. — «Uzaq ómir súrem deseń, súıeýshińdi kóbeıt, bas kótererdiń aýzyn al!» de. Bul onyń mıyna qona ketedi. Mamandyǵy da osy shyǵar óziniń. Bizge aqyldydan aqylsyzdar paıdaly ekenin umytpa?

Bir kezde Býharın bastaǵan top, bul kezde tozyp ketken. Áıtsede mandam sıaqty jeli tartyp, el denesiniń ár jerinde bir túınek qalyp qoıǵan. Beısek — sol túınektiń biri. «Mandamnyń basyn al» deıdi qazaq. Basyn almaı, jeke túınekterdi joıǵanmen jazylmaıdy dene. Býharın ázir aman, Máskeýde. Beısekter bytyrasa da, mandam túınegindeı birden-birge jalǵasyp, Býharınmen ushtasyp jatyr. Kúres tásilderi múlde ózgergen. «Jegi bolyp je», «syrtyńdy ber, ishińdi saqta», «senbe jurtqa» dep, Yrymbekti talaı taptady Beısek.

— Azyq-túlik qoryn molaıtpaýǵa qoldan kelgendi istep qalý kerek, — deıdi. Óziniń aıanar túri joq, qanyn ishine tartyp alǵan. — Bunymen jumysty túgil, jumysshynyń organızmin búldirýge bolady. Júz myń kartochkaǵa jetetin úsh aılyq zapas bar. Bylyqty kartochkadan bastasyn Mahmet. Ashyla qalǵan kúnde zıankestik emes, jáı qylmys esebinde qaralady. Qorǵaýshylar kóp, qutqarady. Jemtiktes bolǵandar, ózi áshkerelenbeý úshin eriksiz qorǵaıdy.

— Ashylmasyn, ashylsa bári bir sottaıdy, — dep edi Yrymbek, Beısek sylq-sylq kúldi.

— Mahmet osyny oryndap berse, sottamaq túgil, keskilese de meıli.

Bular qaıta-qaıta aýzyna ala bergen Mahmet jaý emes, jaýdyń qolshoqpary. Trese azyq-túlik jaǵyn basqarady. Ol orynǵa Yrymbektiń kómegimen ornalasqan. Ózinen joǵaryǵa jaǵympaz, óz qulqynyn kóbirek kózdeıtuǵyn jylpos jigit. Osy jylpostyǵymen utamyn dep, utylǵanyn bilmeı júr, Meıramnan qatty seskenedi. Yrymbekpen ámpeı Beısek boıyna Mahmetti túgil Álibekti darytqan emes. Yrymbek arqyly ekeýiniń syryn bilgen. Yrymbek arqyly oıyn da oryndatyp keledi. Endi, dánikken Mahmetti qaterge aıdap otyr.

— Ony kórikke salyp qyzdyrsań da, jaýlyqqa barmaıdy. Biraq barǵandardyń isin isteýge bolady, — deıdi Beısek. Dál tapty. Tyshqan kózi qandaı tanyǵysh adamdy. Álibekti de bir sypattap etti. — Bul qanyna qaraıǵan kisi. Tipti bolmasa, sen aıtqandaı shaıansha shaǵyp óledi ózin.

— Ras! — dep basyn ızedi Yrymbek. — Taǵy bir avarıa jasaýǵa tilenip júr.

— Qandaı?

— Ýklonnyń túbin qulatpaq. Bunysy úlken avarıa.

Beısek oılanyp qaldy. Portfelinen jer astynyń kartasyn alyp qarady da, basyn shaıqady:

— Az ýaqyt nasos toqtaıdy. Onymen jer astyn sý baspaıdy. Tez túzeıdi. Ýklonnyń túbin buzǵanmen basqa jol ashyq. Kómir shyǵa beredi. Eger ýklondy joǵarǵy jaǵynan ne orta kezinen qısa, kúretamyrdy qıǵanmen birdeı.

— Qıǵyza ma! Saqtyq kúsheıip barady. Qazir ýklonmen eshkimdi júrgizbeı qoıdy.

— Bilem, biraq, esebin tapqandar memlekettik shekaradan da etedi. Ótý ońaı. Qalaı, nemen buzý kerek? Qaıtse seziksiz bolady? Muny ábden oılanyp aıtarmyn. Mahmetti tez qolǵa al. Bulardyń búgin tańda eń osal jeri azyq-túlik. Jańaarqa, Shet, Qarqaraly, Telman, Baıan, Nura aýdandary azyq salyǵyn tikeleı Qaraǵandyǵa quıady. Telmannan ózgesi temir joldan qashyq aýdandar. Solardyń jetýin kesheýildetip, jazǵyturǵy alasapyranǵa soqtyrsaq, qolda bardy taýysyp, quralaqan otyrsaq, Qaraǵandy qara qaıǵynyń astynda qalady...

Osyǵan já desti ekeýi.

IX

Qala kún sanap ósýde. Shahta, shýrftar, barlaýshylardyń vyshkalary, tas, ızvestkarerlery, kirpish zavodtary jan-jaqqa shashyrap ketken. Solar shanjaý shyǵyp uzaǵan saıyn artjaǵy qoıýlanyp, qomaqtana beredi. Qala shetine qazir kóz jetpeıdi, birneshe belderden asty. Ortalyqtan uzaǵan bul óndiris bólshekterine sý, bý trýbalaryn, elektr, telefon stolbalaryn jetkizý, tehnıkamen quraldandyrý áli de mehsehtyq moınynda.

«Mehseh» dep jumysshylar ánsheıin burynǵy ádetpen aıtyp júr, shynynda, mehanıkalyq úlken masterskoıǵa aınalǵan. İshinde: ustalar, tokarlar, katelshiler, slesarlar, quıýshylar sehy atalatyn bólek-bólek sehtar, mashına bólimi, kochegar bólimi bar. Bıyl Donbastan kelgen eki júz maman jumysshylardyń birsypyrasy osy seh, bólimderge ornalasty. «Mehsehtyń» aǵylshyndardan qalǵan japyraq tas qorasy jańa sehtardyń qorshaýynda qaldy. Mehanık Kozlov sol tas úıdiń bir bólmesinde, Qaraǵandyǵa kelgen betinde ornalasqan óziniń jumys kabınetinde otyr. Kózinde kózildirik, aýzynda gazet qaǵazyna orap mýndshtýkke tyqqan shylym tútini anda-sanda burq etedi. Suq qoly eki býynnan joq bolatyn, qaryndashty ortan qoly men aty joq qolynyń arasyna qysa ustap, sydyrta jazyp keledi de, kilt múdiredi. Oılaǵanda qyrma, kókshil saqalynyń ósińkiregen tuqylyn tyqyrlata qasyp qoıady. Stolynda jumysshy qolynan shyqqan kirli qaǵazdar jatyr. Ár shahtadan, ár brıgadadan túsken qaǵazdar ǵoı, sóz az, syzyq, sıfrlarmen kórsetip, mehanızmniń túrli bólshekterin surap jatyr. Birin ortalyq skladtan alýǵa «trebovanıe» jazsa, birin qoldan jasaýǵa narád berip otyr Kozlov. Júzdegen qoıdy tústep tanıtyn zerek qoıshy sıaqty mehanızmniń qaı bólshegi bolsa da qaǵazǵa qaraı qalǵanda tanı qoıady.

Kishkene, jupyny bólmede ústinde kók tústi jumys kostúm, shaǵyn deneli, býryl tartqan bul adam úlken isti qozǵaýshy ekendigi bar qylyǵynan baıqalyp tur. Oqtyn-oqtyn shyryldaǵan telefon trýbkasyn kótergen saıyn, qıly adamdarmen, qıly jumystar jaıynda sóılesedi. Sonyń birinde qoly isten toqtamap edi, esikten Lapshın engende ǵana:

— Jaqsy keldiń, Kostá, — dep kózildirigin aldy qolyna. — Ivan men Anton brıgadalarynyń arasynda sosıalısik jarys qyzdy. Qart Ivan ózi kelip júz flanes alyp ketti jańa. Anton janymdy shyǵaryp barady. Ekeýine eki kún ishinde úsh júz flanes berýimiz kerek. Tokarlar men ustalar jarysyn úrleı tús, úlgersin.

— Bular da aıanbaı jatyr. Men sehtardy aralap kelip turmyn. Úlgeretin túri bar.

— Juldyzdyń jıyrmasyna deıin eki brıgada montaj jumysyn bitirse, erlik Kostá, erlik! Jańadan eki shahta qosylady. Myńdaǵan tonna kómir artyq shyǵady!.. — dep Kozlov turyp ketti ornynan. Endi júre sóıledi. — Birsypyra shahtalarda bir boltık úshin kameron áldeneshe saǵat toqtaıdy. Usaq jumystar basyp barady bizdi. Ol usaqty ár shahta ózi istep, biz úlkenirek jumystarmen aınalysýymyz kerek. Sen ne aıtasyń buǵan?

— Ol úshin ár shahtanyń óz mehsehy bolý kerek te.

— Árıne.

— Kadr qaıda? Sergeı Petrovıch keshe osy úshin renjimedi me bizge?

— Bosqa renjıdi ol, basqa! Ekinshi shahtanyń kótergish mashınasyn kim júrgizip otyr? Baljan. Birinshi shahtanyń kameronshysy kim? Joltaı. Maıpa mashınıst, Janabil tokar. Boqaı kochegar, Jamantik kochegar bolǵaly tur. Shaıken slesar... Úıretpesek, baýlymasaq bul ne? Barlyq shahtaǵa maman kadrdy bizden almaq pa? Odan da óziniń kadr bólimin qysa tússin...

Keshe osy ýaqytta Sherbakov kelip donbasshylardyń májilisin ótkizgen. Ult kadrlaryn ósirýdi qatty qoıdy alǵa. Kozlovtan bastap, jáı tokar, slesarǵa deıin synady. Úıretý, baýlý áli jetimsiz degende, Kozlov onyń kadr bólimin minedi. Qazir de sol betpen sóılep bara jatyr edi, Lapshın unatpaı basyn shaıqaǵan soń toqtaldy.

— Nemene, beker me?!

— Bári ras. Tabys aıtpasańyz da kórinedi. Jetimsizdikti kóreıik.

Lapshın bunda partıa uıymynyń sekretary. Túsi sýyq, minezi qatal jigit. Kisige týra qaramaıdy. Eńkis bitken qalyń qabaǵynyń astynda, tereńde jatyr kózi. Daýsy zor, jáı sóziniń ózi qatty estiledi. Syryn bilmegenderge ol ashýly, yzbarly kórinse de sırek ashýlanady, sypaıy sóıleıdi. Sol qalpyn buzbaı otyryp, bir pikir aıtyp tastady:

— Menimshe, Sherbakov kemshilikterdi taýyp aıtty. Bizdegi maman jumysshylardyń seksen, seksen bes prosenti orys, ýkraındik bolǵanda, balǵashylardyń toqsan toǵyzy qazaq ekeni beker me?

— Olardan stanok aıadyq pa? Mamandyǵy bolmaǵan soń aýyr jumysta júr.

— Maqsat aýyr eńbekti jeńildetip, ónimsiz eńbekti ónimdi etpek qoı! Ázirge kórik basýyn mashınalandyrsaq, sonyń ózi qanshama jeńildik. Odan ári balǵany elektrdiń ózine urǵyzamyz.

Kozlov ádetinshe tuqyl ıegin ustap oılana qaldy. Sóıleýge yńǵaılanyp ántek ashylǵan aýzy jabylǵan joq.

— Bolady eken, bolady! — dedi kóp kidirmeı, — eske jaqsy saldyń. Bir ǵana dvıjok kerek.

— Az túzeýmen qorada jatqan gorızontalnyı dvıjok te jaraıdy.

— Ábden jaraıdy. Porshenniń saqınasyn jańartsa bolǵany.

Áńgime ústinde Ermek endi. Mańdaıynda akkomýlátorly sham, ústinde jumys kıim. Lapshınmen amandyqtan buryn qıǵysty:

— Sekretardiń óndirispen isi bar ma, sirá?

— Senderde bolsa, bizde nege bolmaıdy?

— Bolsa, zakazdyń oryndalýyn nege baqylamaısyń.

— Keshe ǵana bes vagonetka túzep berdik.

— Ovcharenkoǵa da beseý berdińder. Eki shahta teń be? Bularyń kýlaksha teńeý.

— Teń bolmasa onymen nege jarysasyń?

— Chýdak! — dep myrs etti Ermek. — Qaraǵandy men Kýzbass nemese Kýzbass pen Donbass teńdikten jarysyp jatyr ma? Árqaısysynyń áline qaraı alǵan mindeti bar. Sony jaqsy oryndaý úshin jarysady da. Jospar, josparǵa qaraı jabdyqtaý qıly-qıly emes pe?

— Jeńildik Kostá, jeńildik! — dep qarq-qarq kúlip jiberdi Kozlov. — Ermek Barantaevıch, erteń keshke deıin taǵy da bes vagonetka beremiz. Ovcharenko qý kemirek alý kerek edi, teń alyp ketkeni ras.

— Raqmet, Borıs Mıhaılovıch, mynanyń sekretarlyq ór keýdesine meni bir shyǵardyńyz. Kótergish mashınany da bir qarap ótińizder. Keıde bógep tastaıdy.

— Kostá, sen bar, qazir bar, bular qyzý jarysyp jatyr. Qaq qasymyzda turǵan shahtada mehanızmniń bir mınýt begelýi de uıat bizge, uıat.

Ermek Lapshındy qoltyǵynan kóterip alyp ketti. Biri shahtanyń, biri mehsehtyń sekretary, jasy, qaıraty teń, minezdes jigitter. Bylaı shyǵa qol qysysyp, kúsh synasyp, oınap barady. Sońyraq shyqqan Kozlov olarǵa syrtynan qarap turyp:

— Eki aıýdyń oınaǵan túrin, — dedi de jebeleı basa jóneldi.

Mehseh albary burynǵysynan áldeqaıda keńigen. Keń albardyń ishinde ár tusta shańqyldaǵan temir daýsy, shashyraǵan ot ushqyny búgin tipti tolastaǵan joq. Jumysty sdelnyı, akordno alǵan slesarlar tynymsyz qımyldap, tez úlgirýge bar yntasyn salyp jatyr. Buryn ozyq jumysshylardyń kóleńkesinde júre beretin kerenaýlarǵa oryn tar: az istegen az, kóp istegen kóp alady. Kúndeme aqydan sdelnyı, akordnyı, progresıvti aqylarga kóshý ádisi kimniń, qalaı istegenin áıgilep qana qoımaı, árkimge aıanbaı isteýge jol ashty. Onyń ústine sosıalısik jarys týy joǵary kóterilgen. Mártebe, eńbekaqy maqsaty ulasqan shaq. Kozlov kúıki denesin qunjyńdata, salǵan boıy dvıjokke keldi. Beti ashyq aranda boıaýyn kún jep, totyǵa bastaǵan mashınany tinte qarap tur. Odan ári vagonetke shegelep, balǵasyn jantaıa uryp Bondarenko jatyr edi.

— Beri kel! — dedi daýystap. Bondarenko júgire basyp jetti. Joldastyq sottyń qaýlysynan keıin burynǵy shadyr minezderi synyp, ıyǵy túsińkirep ketken, Kozlov oǵan tús jylytpaı qysqa sóılesetin. Bul joly da:

— Qashan bitedi? — dep qabaǵyn túıip qoıdy.

— Erteńnen arǵy kún.

— Erteń bitirseń, búrsigúni myna dvıjokty qolǵa alyp, bir jumada remonttap, ornatyp berseń, saǵan kóptiń kózqarasy ózgerer edi. Jalaqy razrádyń da burynǵy qalpyna keler edi.

— Borıs Mıhaılovıch, múmkin be sol! Kórip tursyz ǵoı...

— Múmkin, tek yntań, sheberligiń jetsin.

Bondarenkonyń sýly kózi qurǵap, oınaqshyp sala berdi. Dvıjoktyń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵady. Birese vagonetkalarǵa jaltaq-jaltaq qaraıdy. Berilgen az ýaqytta ekeýin birdeı bitirý óte qıyn. Bitirmeý odan da qıyn. Buryn orta qoldy slesar edi, endi tómen qoldy slesar. Onyń ústine kóp nazary eńsesin kótertpeıdi. Bolmashy janjal, jalaqy razrádyn kemitip, jaýapty qyzmetten alǵanymen qoımaı, qadirin de alyp bolǵan. Sondyqtan basqa slesarlar ala qoımaıtyn isti.

— Bitiremin! — dedi ol qatýlanyp. — Kúndiz-túni birdeı isteımin:

— Onda, men de ýádemdi oryndarmyn. Profkom, partkom qarsy bolmas, — dedi de Kozlov jónele berdi. Bondarenko burynǵy jaǵdaıymdy alam dep qýansa, Kozlov shahtaǵa vagonetka berem, balǵashylardy kórik basýdan bosatam dep qýanyp keledi. Sol beti de tokarlar sehyna endi. On shaqty stanok birdeı flanes jonyp jatyr. Ár tokardyń qasynda úırenýshi bir qazaq jasy. Ázirge Janabilden ózge qazaq tokari joq, bári orys, ýkraındyqtar. Kozlov únsiz, baıypty kózimen stanoktardy jaǵalaı kelip, birine bógeldi. Flaneske buran salyp, úńile qalǵan tokardiń qasynda qunyǵa qarap qazaq bala jigiti tur. Bolat rezestiń súıir ushy temirdi taspasha sydyrǵan saıyn, jigit súısinip, stanokke tóne túsedi. Qyzyqqany sonsha, baıqamaı tokarmen basy soǵysty bir kezde.

— Kovalúk! Kórsetip qana úıretpeı, istetip te úıretý kerek, — dedi Kozlov. Stanokti toqtatty da, apsaǵaı denesimen buryla qarady Kovalúk. Ashyq omyraýynan keýde júni qulańjaldanyp kórinip tur,ádetinshe, tisin aqsıta, jymıa kúlip, ýkraın tilimen baıaý sóıledi:

— Bir flanestyń jonýy elý tıyn, ustalardyń soǵýy elý tıyn, materıal da elý tıyn turar. Sonda...

— Ia, sonda kóp bolsa, bir jarym som bolady. Úırenýshiniń jattyǵýy odan qymbatyraq. Keıde tym únemshilsiń!

— Aldymen uqyptylyqqa, búldirmeýge úıretken jaqsy. Az shyǵyndy elemesek, kóbeıýi op-ońaı, — dedi Kovalúk. Janabil, Sháıkenderdi úıretip shyǵarǵan egde master osy óndiristiń quty sıaqty. Dalada, albar ishinde úıilgen temir qıqymdary tek osy Kovalúktiń jıǵany. Jumysqa ol jarty saǵat buryn kelip, jarty saǵat keıin qaıtqanda, basqalar elemegen usaq-túıekti jıystyrýmen, jumys jabdyqtaryn daıyndaýmen bolady. Sasqanyń taryqqanyn kórmeısiń. Jaı júrip, ónimdi isteıtin, keń minezdi, uqypty adam. Kozlov onyń bul jolǵy uqyptylyǵyna shydamady. Bala jigitke sýporttyń tutqasyn ustatty da:

— Káne, istep baıqashy! — dedi. Jigit sasyńqyrap qaldy. Dáldigin qolmen qozǵap baıqap almaı, stanokti júrgizip jibergende, burannyń bir qyry qıylyp ketti. Bolashaq tokardiń mańdaıynan ter burq ete tústi.

— Búldirdim! Qap!

— Neǵyp búldirgenińdi bildiń be?

— Bildim...

— Sol bilgeniń kerek! — dedi de jigitti arqaǵa qaǵyp, Kovalúkke buryldy Kozlov. — Shyǵyn bir jarym, paıdasy myń jarym. Ol qaıtalamaıdy bul qateni. Osyndaı arzan iste qymbatty tájirıbeni úıretip alaıyq.

Kovalúk jaýap qaıyrmastan búlingen flanesty qolyna alyp kórdi de, basyn bir shaıqap bylaı tastady. Myna jaqtan Janabil daýystady oǵan:

— Betimen jiberse brak paıdany jep bitiredi.

Kozlov endi Janabildiń qasyna keldi. Jas tokardiń tańqy murny shyp-shyp terlep, qyzarańdap tur eken.

— Bachesh, Borıs Mıhaılovıch! — degende kúlip jiberdi Kozlov, — Ýkraınsha da sóıleısiń be?

— Kovalúkten juqty. «Bachesh», «vın», «kajı» dep azǵana orysshamdy ábden shubarlady.

— Oqasy joq, káne, neni kórsetpeksiń?

Janabil stanokti toqtatyp, jonyp jatqan flanesyn kórsetti. Flanestyń bir sheti qalyń, bir sheti juqa, ustalar baıqamaı shalys jasaǵan, tegistep jona kelgende shalys jaǵy juqaryp, qaımyjyqtaı bolypty. Kozlov kóre sala:

— Brak, — degende:

— Kim kináli? — dep Janabil oǵan tóne qaldy.

— Árıne, ustalar.

— Qaısysy sonda?

— Tabylady.

— Tabý qıyn. Siz túgil ustalar ózi de bilmes qaısysy jasaǵanyn...

Kozlov úndemeı ıegin tyqyr-tyqyr qasydy. Óskeleń óndiris óz tártibin usynǵanyn sezip tur. Buǵan deıin kimniń ne istegenin jatqa biletin. Endi jumysshy sany da, óndiris te ósip ketti. Bárin eske saqtaý múmkin be? Qatań tártip, dál eseptiń kúni týdy. Janabil jaratpaı laqtyryp tastaǵan eki flanesty symǵa tizip alyp:

— Komsomoldar ne tártip usynady? — dedi Borıs Mıhaılovıch.

— Tokar, usta, slesar árqaısysy ózi jasaǵan iske, óz belgisin salsa, sol belgi boıynsha brak ıesin árýaqytta tabýǵa bolady.

— Ár jumysshy bir belgi salǵanda, belgi sany qanshaǵa barady?

— Ras, kóbeıedi. Basqa shara ne?

— Joq. Bul ádis aýyr. Odan da barlyq usaq jumystardy qabyldaýǵa bir maman jumysshy bólý kerek. Úlken isterdi komısıa qabyldaıdy.

— Taptyńyz, Borıs Mıhaılovıch! — dep Janabil jaınap sala berdi. — Jurt kóp istep, kóp alýǵa qunyǵady. Ala bersin. Biraq, sapany tómendetýge eshkimniń pravosy joq. Siz bul jańa tártipti buıryqpen bekitseńiz, biz komsomoldar óndiris májilisinde betke soǵýǵa daıynbyz brak jasaýshylardy...

Janabil bunda komsomol uıymynyń sekretari. Jıynda, óndiris májilisterinde qyzý sóılep kóringen jas. Onyń ótkir tilinen bireý seskense, bireýdiń meıiri qanyp otyrady. Zerek, batyl, ázilqoı jigit az ýaqytta el aýzyna iline bastaǵan. Qalalyq komıtet komsomol jumysyna alyp, joǵarylatpaq. Kozlov óndiris komandıri etip shyǵarmaq. Bul oıyn osy arada bir basyp etti:

— Bala, sen bizdi talastyrmaı, óz betińdi bildirshi!

— Kim bilimdi kóbirek berse, men sonyki.

Esikten on shaqty jumysshy kórindi. Ortalarynda úlken stanok. Stanokti taqtaıǵa otyrǵyzǵan. Taqtaıdyń astyna jumyr aǵash, trýba kesindilerin tósep, sonymen jyljytyp keledi. Sovet zavodtarynan jańa shyqqan alyp stanokke seh ishindegi tokar, slesar, mashınıster ańyra qarap qaldy. Ony ornatýǵa ákele jatqan jıyndy brıgadanyń da tulǵasy bólek: qazaq, orys, ýkraın, tatar, armán, eston — bári bar bul brıgadada. Komanda orys tilinde.

— Eshe raz vzálı! — degen kezde jumyla kúsh qosyp, lyqsytyp jiberedi alǵa. Kozlov ta kóz almaı bulardyń qımylyna qarap turyp:

— Masterskoıymyz zavodqa aınalǵanda, krandar búrkitshe búrip aparyp, myna stanokti qoıa salady ana jerge! — dedi. — Men seni sondaı zavodtyń komandıri bolsa eken deımin. Óziń bilesiń. Oılan.

— Túpteı kelgende partıa biledi ǵoı, Borıs Mıhaılovıch, — dep kúldi Janabil.

— Partıa bizdiń pikirimizben sanasady, — dedi de Kozlov dalaǵa shyǵyp ketti. Jaramsyz eki flanesty ala ketti. Aldynda ustalar, quıýshylar sehy tur. Esikteri ashyq. Shyjyldap, shashyraǵan ot ushqyndarynyń ishine baryp endi ol. Oıdan, qyrdan jıylǵan osynaý qurama kópte ákimdiginen ustazdyǵy basym edi onyń. Shaqyldaǵan kóp balǵanyń ishinde sampyldaǵan daýsy estildi:

— Kesheden búgin, búginnen erteń jaqsy isteýimiz kerek.

X

Kún búgin jeksenbi bolsa da Antonına Fedorovna merzimdi ýaqytynda — saǵat segiz jarymda oıandy. Kózin asha sala qasynda bólek krovatta jatqan Sergeı Petrovıchke qarap edi, ol búrsińkirep jatyr eken, óziniń kórpesin sonyń ústine eptep japty. Túnde oqyp jatqan kitaby uıyqtaǵanda qolynan túsip ketken, kitapty alyp týmbochkanyń ústine qoıdy. Úı ishi áli ala kóleńke, salqyn, jyly tósekten tursa da salqynnan denesi seskenbedi. Syrt kıimderin qolyna ala, ish kıimsheń ortalyq bólmege shyqty. Fortochkany ashty. Úlken aınanyń aldyna kelip, kúndegi ádetinshe fızzarádka jasady. Jasy qyryqqa jýyqtasa da, et, bet ajary, qımyly otyz jasar áıelder shamasynda, áli esh jerine aqaý túspegen qaıratty, orta boıly, keýdeli, beti tolyqtaý kelgen aqsary kisi. Taza kók kózderi kúlimdep kerbez qaraıdy. Fızzarádkadan soń kýhnáǵa keldi.

Kýhnáda Antonınadan aınymaǵan, óńdi, symbatty, denesi óli tip-tik aq shashty áıel as qamdap júr. Syry ketse de syny ketpegen báıbishe eńbekke bap, eńbek ústinde de kerbez kórinedi: aq aljapqyshynda kirshik joq. Antonına kele:

— Saýmysyń, mama, — dep betinen súıdi kempirdiń.

— Saýmyn, jalǵyzym, qyzyǵym.

— Jalǵyzym bolsa men kópke balar edim, mama.

— Qaıteıin táńir isi, — dep, qart ana balasynyń balasyzdyǵy úshin de bir kúrsinip qoıdy. Antonına baladan erte qalǵan áıel. Bir uly eńbektep júrgende, bir qyzy júgirip júrgende óldi. Bala dese kókiregi qarys aıyrylady. Ár adamnyń óz basyndyń bir kemshiligi ne baqytsyzdyǵy bolsa, Antonınaniki osy balasyzdyq edi.

— Náreste ózińnen týsa da, basqadan týsa da súıkimdi ǵoı, mama, — dedi. — Sergeı Petrovıchke báribir, ol tek bala dese óledi.

— Ózińnen kúder úzgeniń be bul?! Qyryqtan asqan joqsyń, emdene ber. Elý jasynda bala tapqan, on jyl toqtalyp júrip bala kótergen áıeldi kórgenbiz...

— Apyr-aı, solaı ma?

— E-e, kúder úzbe, qaraǵym. Bereıin dese qudaıǵa qıyn emes.

— Káne, qolqabys eteıin, neń bar?

— Ózim de úlgirem. Dalaǵa shyq. Kún búgin tipti jaqsy. Esik aldyn sypyryp tastashy.

Tún boıy qylaýlap jaýǵan qar toqtalǵan. Jer ústi appaq. Jańarǵan jer, taza aýaǵa shyǵa kelgende Antonınanyń kóńili kóterile tústi. Tymyq, jaltyr aspan, boramaı tynysh jatqan qar Qaraǵandyda sırek kezdesedi. Antonına úıge qaıta kirdi de Sergeı Petrovıchti oıatty.

— Arystanym, tur. Kún tamasha bop ashylypty. Aspanda alaqandaı bult, úp etken jel joq. Shańǵy tebe Jaılaýbaıdikine baryp qaıtaıyq, shaqyryp júr ǵoı.

— Taýyp aıttyń, — dep, Sergeı Petrovıch tósekten turdy. — Qar boramap pa?

— Boramapty.

— Onda iz bar eken. Myltyq ala júremin. Jolshybaı qoıan atamyz.

— Tipti jaqsy, — dedi de Antonına ketip qaldy. Sergeı Petrovıch trýsıshań, aıaǵyna tápishkesin ile sala senekke shyqty. Senekte eki gır turǵan, árqaısysy put, ekeýin eki qolyna ala kótere bastady. Antonına «Arystanym» dese degendeı. Meılinshe deneli, ıyqty, keýdesine qushaq tolady. Baltyrlary júndes, qalyń, qatań qara shashtary tarlan tartsa da áli sıremegen, jasymaǵan. Eki gırdi birden basynan asyra kótergende, myqshımaı, demikpeı, tipti erkin tur. Biraq, syrty qansha aıdyndy bolǵanmen syrtynan ishi myqtyraq, kóriktirek edi. Talaı adam syrt kózge zor kórinedi, úı ishinde, oshaq basynda, usaqtap qalady. Sergeı Petrovıch úıde, túzde birdeı. Úı ishinde bolmashyǵa tarylyp ne dardıyp, shapshań, saıaz minezder kórsetken emes. Zady onda jasandy minez joq. Ol qoǵamǵa da, úı ishinde de, úlken-kishi, alys-jaqyn adamdaryna da adamshylyq, ádildik bir ǵana turǵydan qaraıtyn. Onyń bul qasıetterin Antonınanyń biletindigi, baǵalaıtyndyǵy sonsha — «onyń tabanyna qadalǵan shegir meniń mańdaıyma» dep tileıdi.

Mine, Antonına esik aldyn sypyryp tastap, betiniń ushy qyzara úıge endi. Sóıleı endi:

— Áli kıinbegensiń, Sergeı Petrovıch. Qoradan kórmegenińdi kórseteıin dep edim.

— E, ol nemene?

— Úı aınalasy, sharbaq ishi sonshalyq aq, taza, aıaǵyńmen basýǵa aıaısyń. Kún sonshalyq tymyq, seniń ekken aǵashtaryńnyń butaǵyna qar qonyp, qamys bastanyp tur. Jorytqan bir ańnyń izi jatyr.

Sergeı Petrovıch kúlip jiberdi.

— Dáýde bolsa, tyshqannyń izi shyǵar.

— Joq, odan úlkendeý birdeme.

— Mysyqtiki bolar?

— Mysyqtyń izi qandaı edi!

— Qarsaqtyń izin kórip pe ediń?

— Joǵa táıiri.

— Onda saǵan túsindirý qıyn eken.

— Bundaı kún Almatyda ǵana ma desem, munda da bolady eken ǵoı.

— Nege bolmasyn. Sosıalızm jasaýshylar bara-bara Qaraǵandynyń jaratylys jaǵdaıyn da ózgertedi. Bul jalańash dalaǵa qoldan orman, bul qurǵaq dalaǵa qoldan darıa jasaıtyn kúnder de bolar...

Báıbishe kelip asqa shaqyrdy. Ac ishetin bólmege endi ekeýi. Barlyǵy eki-aq bólme, bir kýhná. Múlik te shaǵyn, ustaýǵa, paıdalanýǵa kereksizdi jınamaǵan. Dastarqan ústinde úsheýi shúńkildesip, keıde ázildesip qoıyp otyr.

— Sútpen bitken minez súıekpen ketetin bolar ma, — dedi Sergeı Petrovıch Antonınaǵa. — Óziń anasyń, tipti egde anasyń. Sóıte tura shesheńe erkeleısiń.

— Onyń nesi sóleket? Bala qansha úlkeıse de anasynyń aldynda árdaıym bala-daǵy. Meniń mamam mamasyna áli erkeleıdi.

Shaı quıyp otyrǵan báıbishe aýzyn kemseńdetip, oramalmen kózin súrtti. Tisteri áli qaladaı bolsa da, sózder pyshyrap shyqty:

— Saǵyndym mamamdy, túsimnen shyqpaıdy. Saǵyndym Donbasty, túsimnen shyqpaıdy...

— Kúlermisiń, aıarmysyń! — dep Sergeı Petrovıch sál oılanyp aldy. — Saǵynsańyz Moskvaǵa barǵanda ala keteıin. Ar jaǵy jaqyn ǵoı, bireýge qosyp jiberemin. Qaıtarda ala qaıtarmyn.

— Pále, úıdi qaıtem?! Antonına júdep qalmaı ma?

— Úıge qyzmetshi ala turarmyz, áıtpese Antonına stolovoıdan ishe turar.

— Men ketken soń úıdiń de, Antonınanyń da kúıi ketedi. Joq, men bara almaımyn...

Járdeminen tilegi kóp qamqor ananyń aq júregin Antonına anyq kórip otyrǵan sıaqty. Kúlimdeı, tesile qaraǵan móldir kók kózinen iri eki tamshy jas yrshyp ketkenin qasyndaǵylar baıqaǵansha súrtip tastady.

— Mamajan-aý! — dedi sonan keıin — dúnıege tek men úshin kelgen tárizdisiń. Ózim ertip baramyn seni. Aldaǵy jazda ájeme seksen bes jas tolady. Sol qarsańda baramyz.

— Iá, ájeńniń seni de kórgisi keledi. Qandaı jaqsy kóretin edi seni, — dep báıbishe Antonınanyń alysta qalǵan balalyq shaqtaryn da eske túsirip qoıdy.

Sergeı Petrovıch júrýge qamdandy. Shańǵysy, qosaýyz myltyǵy ámen daıyn. Áıtse de ádet boıynsha olardy súrtip, qaıta bir qarap, tekserip ótti. Antonına da shańǵy kıimderin kıine bastady. Dene shynyqtyrý bularǵa ádet bolyp ketken, ekeýi alǵash tanysqanda katokta — muz ústinde tanysqan bolatyn. Búgin on eki kılometrdegi Jaılaýbaıdikine jaıaý bara jatqandary da dene shynyqtyrý qumarlyǵy. Jaılaýbaı birinshi sovhozda sıyr fermasyn basqarady. Sovhozǵa buırattardy julyqtap, jolmen, tegis jermen barýǵa da, buırattardy aralap, qıalap, órli tótemen asýǵa da bolatyn edi.

— Tótelep júremiz, — dedi Sergeı Petrovıch. — Jol ústinde ań jatpaıdy, buırat ishinen kezdesedi.

— Kózildirigińdi umytpa...

Kózildirikterin úıden shyǵa bere-aq kıip alysty. Kúnmen shaǵylysqan shańqan qaradan kóz uıalady. Eki shańǵyshy úzdik-sozdyq syrǵı jóneldi. Qaraǵandy qazaqtary shańǵyny ázir az biledi. Úlkeni tosyrqaı, jasy qyzyǵa qarady, bularǵa. Úıinen jańa shyqqan Báıtenniń de kózi shalyp qalyp:

— Erikken eken Sherbakov, — dedi ishinen, — Erke qatyn qasynan qalmaıdy. Ne kerek qatyndy sonsha erkeletip.

Qalanyń bul sheti jaqyn, buırattarmen ushtasyp jatady. Temir joldy kesip ótip, birinshi tóbeni qıalaı órledi shańǵyshylar. Tóbeniń ústine shyqqanda Sergeı Petrovıch kidirip temeki tartty, jan-jaqqa kóz jiberdi. Daıekteı jerdiń betinde Qaraǵandy qaraýytyp tipti aıdyndy tur eken.

— Ósip barady, á, ósip barady! — dedi kúlimdep.

— Balqashqa tartqan myna temir jol boılaı, qalanyń ońtústigine, batysyna ormandar egiledi. Orman yǵyna sonaý kóringen bıik belderdiń ústine jańa qala salynady. Qalalyq sovet qyzý kirisip jatyr iske. Jańa predsedatel durys adam eken.

— Aq jarqyn, kúldirgi kisi ǵoı ózi, — dep edi Antonına.

— Optımıs, — dedi Sergeı Petrovıch. — Qıyndyqtan qoryqpaıtyn, jumystan jalyqpaıtyn, bizdiń Kozlov sıaqty ma deımin. Az kúnde-aq qalanyń qojasy baryn seze bastady jurt.

— Iá, klýb úıi bitpeı qoıyp edi, sol kisi kelgen soń bitti. Kınoteatr da bitip qalypty, qandaı ádemi! Stadıon jasalyp jatyr...

Qanabekti áńgimeleı tóbeden asty bular. Buırat ishine enip barady. Kúnmen shaǵylysqan kóbik qar brıllıantsha jyltyldap jatyr. İz joq, tipti tyshqan izi de joq. Elsiz aq buırattardy qybyr etken jan, kóz tosar qara kórinbeıdi. Shańqan dúnıeni eki shańǵyshy kezip keledi, aǵyp keledi.

— Kún tań aldynda ashylsa kerek. Qan sonar emes, kelte sonar sıaqty, — dep Sergeı Petrovıch belesterdiń, birine shyǵa kelgende, beles eteginde bir atty atynan túse sala aq qarǵa qyzyl túlkini uryp jatty. Túlkini ol óltirip, qanjyǵasyna baılaǵansha, Antonına keldi aǵyzyp.

— Salamatsyz ba, ata!

Aq saqaldy, qoıan terisinen istegen aq tymaqty, qoıan júninen toqyǵan aq bókebaıly qyzyl kóz qart oryssha sóıledi. Tili tipti jatyq. Biraq, unatpaǵan adamdaı solǵyndaý sóılesedi. Sulap jatqan túlkini, jabýly jatqan qaqpandy qanjyǵasyna baılamaı del-sal tur. Sergeı Petrovıch famılıasyn aıtqanda ǵana jyly shyraı kórsetti:

— Sen, zavod bastyǵy Sherbakov emespisiń?

— Ia, sol Sherbakovpyn.

— Myna kisi kim bolady?

— Meniń áıelim.

Qart basyn ızeı yńyldap biraz turdy da:

— Jaqsy kezdestik, — dedi, — men anaý kóz ishinde kóringen «Aqqudyq», oryssha — «Tıhonovka» atalatyn kolhozdyń múshesimin. — Atym — Muzdybaı, ákem aty — Aqsholaq. Jas ulǵaıyp, qatty qaıyrymǵa ál kelmegen soń, kolhozdyń ańshylyq kásibin istep júrmin. Bul túlki keshe tazydan qashyp inge kirgen. Qazaq saltynda ańshy alǵan ańyn qasyndaǵy joldasyna ne ózderińdeı kóldeneńdi kók attyǵa baılap beredi. Kolhozda, orysta bul salt joq. Eki salttyń qaısysyn buzarymdy bilmeı turdym qapelimde. Bolmas endi, áıel joly úlken, kelin, myna túlkini jaǵa qylyp kı.

Muzdybaı túlkini ákele jatqanda Sherbakov pen Antonına birden bezektedi:

— Qozǵamańyz, baılamańyz, raqmet!

— Bizge tipti keregi joq, raqmet!

— Jo-o-oq, kónbeımin, — dedi Muzdybaı. — Bilemin-túlkige zárý emessińder. Men bir eldiń aqsaqalymyn. Sen bir eldiń azamatysyń, elimdi, jerimdi kórkeıtip, zavod salyp jatyrsyń. Saǵan bildirgen yrzalyǵym bul. Áıtpese, qaqpanǵa túsken ańdy baılamaýǵa da jol bar.

— Qarıa, sizdiń rızalyǵyńyz búkil ultyńyzdyń rızalyǵy dep bilemin. Baılańyz onda, qýana-qýana alamyn.

Muzdybaı túlkini Sherbakovtyń beline oraı baılap berdi. Myrza, jolshyl, esti qartqa qatty rıza bolyp, Sherbakov pen Antonına qonaqqa shaqyryp tur:

— Ata, kelińiz bizge.

— Báıbisheńizdi ala kelińiz, bizde de báıbishe bar. Tanysaıyq, aralasaıyq. Kolhozda tanysymyz joq, — dep edi Sergeı Petrovıch.

— Tanysyp alyp, qutyla almaı júrmeńder, — dedi Muzdybaı qaljyńdap. — Baramyz bir kúni. Biraq, qonaq bolý úshin emes, kolhozdyń qamy úshin bararmyn.

— Tipti jaqsy. Kolhozǵa járdemdesýge árqashan daıarmyz. Múmkin, shefke — qamqorlyqqa alarmyz. Kolhozdaryńyzdyń haly qalaı?

— Jaman emes. Jyldan jylǵa ósip keledi. Ósken saıyn mashına kerek eken. Adam, kólik kúshi jetispeı ketedi.

— Mashınaǵa ázir biz de baı emespiz. Áıtse de oraq, kóktem kezinde kómektesýge bolady. Jumysshylarda «senbilik» degen dástúr bar. Bul dástúr Qaraǵandynyń mesheý shaǵynda zor kúsh boldy. Aıtsaq, surasaq sol senbilik kómegin jumysshylar sizderden de aıamas.

Muzdybaıdyń qyzyl kózi jaınap, ekeýiniń qolyn kezek-kezek ustady. Qýanyshyn jasyra almady.

— Osy beremin degenińniń ózi bergendeı boldy. Qýanyshym qoınyma syımaı, kolhozǵa qaıtqansha, aıtqansha asyǵyp turmyn. Qosh, endi, saý bolyńdar, shyraqtarym.

Shoqyta jónelgen qazaq shalynyń at ústinde shıraqtyǵyna súısine qarap turyp:

— Bizdi qaryzdar qylyp ketti! — dedi Sherbakov.

— Al, biz ne beremiz oǵan sonda?

— Men qosaýyzymdy bersem qaıtedi?

— Berseń ber. Ańǵa anda-sanda bir shyǵasyń. Bosqa turady, odan da shal qyzyǵyn kórsin.

Ekeýi tura jóneldi. Budan bylaı qulama bolatyn, tereń saıdy boılaı synapsha aqqanda, bular shoqytqan attan shapshańyraq ketti. Saı bitken soń oń jaqqa kilt burylyp, bıik beleske kóterildi. Ferma aıaq astynda tur. Sheker at ústinde, qoradan shyqqan sıyrlardy oıdaǵy sýatqa aıdap keledi. Kóshpeli eldiń áıeli erkekshe kıinip, shalbarlanyp alǵan — qala erkeginen myqty otyrady atqa. Ózek ishinde «Kókpektiniń» úzik-úzik sýlarynyń birinen sýat oıyp jatqan Jaılaýbaı kórinedi. Baılaýdan, ala kóleńke qoradan shaǵyl dalaǵa shyqqan mal eligip, betimen jónelmek bolyp, jastary oınaq salyp, qasha jónelip qoıady. Sheker ondaılardy aqyryp, atpen bastyryp ákelip ortaǵa tyǵady.

— Shirkin, at ústine úırener me edi? — dedi Antonına, — Dene shynyqtyrýdyń bul eń joǵary túri ǵoı.

— Ýaqyt óte qoıdy ma eken, áli de úırenip baıqasań qaıtedi?

— Ótińkirep ketti ǵoı.

Zýlatyp kelip qalǵan eki shańǵyshyny Jaılaýbaı qasyna kelgende bir-aq kórdi.

— Apyr-aý, Sergeı me, Antonına ma? — dedi de ádetinshe jaı júrip kelip qol alysty. Qýanǵanyn kúlimdegen kózi, tisin aqsıta yrjıǵany aıtyp tur. Sonda da asyǵý joq, murtyna qatqan muzdy qolymen túsire sóılep tur. Sheker shurqyraı kelip amandasty. Amandyq, áńgime eki tilde birdeı júrip jatyr. Ara tura ymdasyp kúlisedi. Sergeı Petrovıch qazaqshany áli jete bilmeıdi, Jaılaýbaı orysshany jańa úırenip júr. Sheker men Antonına bul ekeýinen de az biledi. Sondyqtan ymnyń kóbi sol ekeýiniń arasynda. Sheker atty kórsetip:

— Mynadaı atqa minip nege kelmedińder, jaıaý júrgenderiń qalaı? — dep edi, Antonına «atqa min» dep tur dep uǵynyp lyp ete tústi:

— Jýas pa ózi? Minsem minip baıqaıynshy.

Tilengen Antonınany atqa mińgizip, attyń basyn ózi jaıaý jetelep Sheker úıine bettedi. Sý ishken sıyrlar da búrseńdep jyly qoraǵa qaıtty. Sergeı Petrovıch Jaılaýbaıdyń sharýa jaıyn surap keledi.

— Qalaı, mal kúıli me?

— Kúısiz bolsa oınaqtaı ma, qoradan oınaqtap shyǵady.

— Mal azyǵy jetkilikti me?

— Ekinshi qysqa asyp qalady.

— Tek myna sýattaryń jaısyz eken. Sýyqta, boranda qıyn ǵoı mal sýarý.

— Ondaı kúnderde sýarmaımyn, qar berem malǵa. Boranda shóp tasyp berýi qıyn. Sondyqtan ashyqta biraz shópti qoraǵa tyǵyp alǵamyn.

— Malda aýrý, ólim joq pa?

— Shúkir, ázir tyshqan murny qanaǵan joq.

Sergeı Petrovıch túsinbeı qaldy.

— Tyshqannyń murny nege qanaıdy? Qanasa ne bolady?

Jaılaýbaı myrs etti. Jaýap qaıyrǵansha birsypyra ýaqyt ótti.

— Orystyń talaı sózine men de osylaı túsinbeımin. Ekeýmiz bul jónde bastas ekenbiz. «Tyshqan murny qanaǵan joq» degenim — mal din aman degenim ǵoı.

Ferma sovhoz ortalyǵynan jarty kılometr jerde, ońasha, bıik qabaqta tur. Sovhoz kontorynan bulǵaqtaı shyqqan bireý ándetip týra osylaı bettedi. Áninde de, júrisinde de bereke joq. Boljyrap keledi, ońaı jyǵylady, ornynan azar turady.

— Bul kim?

Jaılaýbaı kim ekenin aıtýǵa uıalyp, qybyjyqtasa da týra berilgen suraqtan jaltara almady. Jaltarsa mynaý adamnyń ózi-aq ustap beretin edi.

— Dırektorymyz, — dedi sonsoń kúmiljip.

— Dırektorymyz?! Apyr-aý ol osylaı ma edi?!

— Kún demalys qoı.

Sergeı Petrovıch jaı ǵana basyn shaıqady. Jaılaýbaıǵa ere júrip, maldy qoraǵa qamasty. Saýynshy áıelder ár sıyrdy óz ornyna baılady. Qora jyly, biraq, mádenıet kemdeý. Bul úshin Jaılaýbaıdy kinálaýǵa bolmaıdy. Ol qolynan kelgenshe bilgeniniń bárin istetti. Soǵan kýá esebinde.

— Mine, bıyl syıǵa alǵan torpaǵym, — dep qyzyl taıynshany nusqap kórsetti.

— Qaıyrly bolsyn, ala ber, ekpindi bola ber. Tek mal kútýge de mádenıet kerek ekenin umytpaý kerek.

— Onda qandaı bolý kerek?

— Qora budan jaryq, taza bolady. Áýe vıntılásıamen jańartylyp turady. Mal astyna tósegen myna shópshalam, qordalar múlde qurıdy. Sý sıyrlardyń aldyna tútkikpen kelip turady, kereginde sıyr ózi ishedi. Shóp mashınamen kesilip, untaqtalyp... sıyr mashınamen saýylady... Neǵurlym jaqsy istesek, jaqsy basqarsaq, solǵurlym tez bolady. Árdaıym esten shyǵarma Jaılaýbaı, bul memleket sharýashylyǵy. Mańaıdaǵy kolhozdar seniń fermańnan, kolhozshylar senen úlgi alatyn bolsyn.

Mac dırektor kelip áńgimeni bólip jiberdi. Kújildetip, óleńdetip kelip edi, Sergeı Petrovıchti kórisimen jym boldy. Tipti aıyǵyp qalǵan tárizdi, kádimgi adamsha qol ustasyp, jalpyldap amandasyp jatyr. Mastyǵyn ózi de bildi bilem.

— Búgin kún demalys qoı, — deı berdi.

— Joldas Álibaev, úıińizge qaıtyńyz da uıyqtańyz, — dedi Sergeı Petrovıch. Qaraǵandy qalalyq sovetiniń burynǵy predsedateli Káribaı Álibaev edi bul. Araq burynǵysynan ári bıshara ete túsken eken. Jaǵympazdyqtyń talaı túrin kórsetip tur:

— Qonaq bolyp ketińiz. Kelinińizdiń sizge saqtaǵan qazysy bar. Sizdi bala-shaǵamyzben jaqsy kóremiz.

— Raqmet, ýaqyt az, osy aradan qaıtamyn.

— Onda sybaǵańyzdy ákelip bereıin osynda?

— Raqmet. Buıyrsa bir ýaqytta baryp jermiz.

— Apyr-aý, endi, sizdiń rızalyǵyńyzdy qaıtsem tabamyn...

— Joldas Álibaev, kereksiz sózderdi sóılep barasyz.

— Solaı ma, qoıdym, onda, qoıdym. Sergeı Petrovıch urysqaly keledi. Urysqannyń ózi basqanyń aınalaıyn degeninen artyq.

— Qaıtyńyz, uıyqtańyz. Saǵat beske maǵan at-shana jiberińiz.

— Óz atymdy jiberemin. Aýyzdyǵymen alysady. Jarty-aq saǵatta jetip barasyz...

— Baryńyz, uıyqtańyzshy endi.

Káribaıdan azar qutyldy bular. Onyń sonsha jalpyldaýynda mán bar. Bul sovhoz Qaraǵandy tresine qaraıdy. Káribaıdy sovhozǵa jibergen Sherbakov, Meıram onsha unatpasa da qarsy bolǵan joq-ty. Sherbakov endi ne oımen qaıtar? Mac Káribaıdyń mazasyn ketirgen osy qaýip. Qaýipti joıamyn dep jırenishti minezderin kórsetip aldy.

— Men Káribaıdy bilmegen ekenmin, — dedi Sergeı Petrovıch. Basqa eshteńe aıtpastan Jaılaýbaıǵa ere úıge endi.

Shaǵyn úsh bólmeli, ortasynan jal peshtermen bólgen qazaqy kirpishi úı kóńildi eken. Burynǵy qazaq úılerinen birsypyra aıyrmasy bar — bıik, terezeleri úlken, eki qabat, úsh bólmeniń úsheýinen de kún sáýlesi quıylyp tur. Áli eden jaıylmaǵan, kirpishten saty jasap, sylap tastapty. Tóbe de sylaýly. Úıdiń qurylysy qazaqsha, bıiktigi, jaryqtyǵy qalasha, sylaýy poselkeshe. Jasynyń kóbin keń dalada kóshýen ótkizgen Jaılaýbaı qalǵan ómirinde kóshpeýge bekingen tárizdi. Úı aınalasyn orlap tastaǵan, azyn-aýlaq egic te egip alypty bıyl...

Sergeı Petrovıch Jaılaýbaıdyń, turmysyna engen ózgeristerdiń bárin baıqaýsyz jibergen joq. Bárine qýana qarap, qýana surap, úı ishin kórip júrdi de:

— Eske túsireıikshi, Jaıleke, — dedi. Osydan eki-aq jyl buryn Qaraǵandydaǵy alǵashqy senbilikke siz malyńyzdy baǵa júrip, kıiz úımen kóshe júrip qatynasqansyz. Minezińizge Meıram ekeýmiz ishegimiz túıilgenine kúlgen edik. Sizdiń sondaǵy úı, sondaǵy kúı, eńbekke, keleshekke sondaǵy kózqaras búgin bunsha ózgeripti! Osylaı ózgere beredi. Káribaıdy jańa bilsem, sizdi sonda-aq bilgen ekenmin.

— Saǵan óle-ólgenshe qaryzdarmyn, Sergeı, jaqsy ornalastyrdyń, ornyǵyp úı bolýyma kóp kómektestiń.

— Maǵan emes, partıaǵa, úkimetke qaryzdarsyz. Men tek solardyń ómirin oryndaýshy.

— Qansha kishireıseń de, myna deneńmen seni kishi deı almaspyz, — dep, Jaılaýbaı jymyń-jymyń etedi.

Sheker men Antonına kele as qamdaýǵa kirisip ketti. Ymdasady da, túsinisip kúlisedi. Sheker, Jaılaýbaı Meıramǵa jeksenbi saıyn baryp turatyn. Barǵan saıyn Sherbakovtikine, Ardaqqa soqpaı ketken emes. Ábden úıir bolyp alǵan. Sondyqtan qonaqtar bunda óz úıindeı erkin, Antonına qyzara bórtip ystyq plıtaǵa jumyrtqa qýyryp tur. Sheker stol ústin býtylkelermen toltyrdy. Jaılaýbaı túlkini soıa bastady:

— Tastap ketińder. Kelesi demalysta ılep, ýqalap, aparyp beremin, — deıdi. Sergeı Petrovıch radıony ońdap jatyp, Antonınaǵa kózi túskende kúlip jiberdi:

— Tanaýyń tership, aldyńdaǵy tabanyń ústine tónip barasyń ǵoı. Úıde mundaıyńdy baıqaǵan emen.

— Aranym ashylyp tur.

— Júris, tunyq, sýyq aýa solaı etedi. Men de búgin jýyrda toımaspyn. Kostrúlderiń qaramdy kórinedi, áıteýir.

— Bir kúrketaýyq jetedi dep edim, bolmaı ekeýin saldy Sheker. Bular maldy azaıtyp, qusty kóbeıte bastapty endi.

— Ári sovhoz malyn, ári óz malyńdy kóbeıtý múmkin emes eken. Sonysyn oılap-oılap óz malymdy azaıttym, — dedi Jaılaýbaı. — Al myna qus bısharanyń baǵýy tipti ońaı kórinedi. Baıaǵydan beri bilsekshi. Biraq bilgenmen kóship júrdik-aý onda.

Dastarqan ústinde áńgime, qaljyń, kúlki qyza tústi. Sheker Jaılaýbaıdy «ýaıymsyz» dese, Antonına máz bolady

— Nelikten ýaıymsyz atanǵansyz? — dep qoımady surap.

— Antonına qaraǵym, bul qatyn bilmeı aıtady, — dedi Jaılaýbaı. — Bul birnársege tarylyp, asyǵyp ne ashýlanyp kelgende, men — sabyr et, jóni bolar deımin...

— Seniń sonyń sabyrlylyq emes, ýaıymsyzdyq! — dep baspalata jóneldi Sheker. — Osy qazyna jumysyna engennen beri ǵana shıraı bastady. Áıtpese aram óletin qýdyń ózi ǵoı.

Kúlip jatyr bári.

Kún batyp ketipti. Qara kashovkaǵa qos qara atty parlap jegip, kýsher ótti terezeden. Qonaqtar júrýge qamdandy. Shańǵy kıimimen shanada tońatyndary jańa tústi eske. Antonına Jaılaýbaıdyń qara seńseń tulybyn, Sherbakov qazaqy qara shapanyn kıdi. Shanaǵa otyrǵan soń Sheker ekeýiniń aıaǵyna kıiz jaýyp, qymtap orap tastady.

— Myna kıimderdi ala qaıt, — dedi Jaılaýbaı kýsherge daýystap. — Estidiń be?

Kýsherdiń qulaǵy múkisteý qazaq eken, «Estidim» dedi basyn ızep. Delbe ustasy, at aıdaýy tipti shıraq, ushyrta jóneldi. Taǵaly qos arǵymaq aıaq astyn boratyp barady. Antonına Sergeı Petrovıchke basyn sál súıeı, nazdana otyryp, syńsyp án sala bastady... Keń, jaltyr kók aspanda altyn teńge — aı júzip keledi. Keń, shańqan dalada jalǵyz qara dúzip keledi. Ádemi orys áni estiledi...

XI

Qalalyq partıa komıtetiniń aldynda adam búgin tipti kóp. Bireý kelip, bireý ketip, sapyrylysyp jatyr. Partıada bary da, joǵy da Meıramnyń aldyn bir kórip shyǵady. Meıram eki kúnnen beri solardy qabyldaýmen otyr. Minezi, ulty, jynysy árqıly kópshilik bórkemik basshyny mújise, qaıratty basshyny qaıramaı ma. Meıram qajyǵan da, jalyqqan da joq. Árqaısysynan bir ózgeshelik kórip, kórgen saıyn qunyǵa beredi. Oqyp júrgen kezinde túıindi, fılosofıaly taqyryptardy alystan izdeıtin. Endi ómir ózi tyqpalam tur. Mine aldyńdaǵy úsh komýnısiń biri ońaı máseleni qıyndata qoıdy:

— Ólkelik partıa komıtetiniń qaýlysymen keldim. «Myńnyń» birimin. Tegim batyraq. Azamat soǵysyn basymnan keshirdim. Árirekte bolystyq revkomdy, bertinde aýdandyq atqarý komıtetin basqardym. Shyraǵym-aý, endi atqorany basqar degeniń qaǵajý qylǵanyń ba, tanymaǵanyń ba? Mine dokýment...

Orta jasta, orta boıly, kóldeneńi shyǵyńqy, bezeý bet, qara kisi kónetoz qaǵazdardy býdyratyp, jaıyp tastady. Bel qylǵan, betke ustaǵan qaǵazdary kirlep, búktesińderi qyrqylyp qalypty.

— Tozdyryp tastapsyz ǵoı, — dedi Meıram.

— Tozsa kóshirtip alam, oqa emes.

— Kóshirmeden túp nusqa qymbatyraq. Qymbatyn saqtańyz.

Dokýment ıesi bul ázilge túsindi me, túsinbedi me, jaýap qaıyrǵan joq. Meıram dokýmenttermen tanysty. Maýsymbaevtiń sińirgen eńbegi ras eken. Biraq, bir kezde úlken Maýsymbaev, bul kezde tipti qorash kórindi. Dokýmentteri qandaı eskirse, ózi de sondaı sekirýge aınalǵan. Atqorany mensinbeıdi, odan úlken qyzmetti kótere almaıdy. Keýdesi joǵary, ózi tómen, aqpeıil jan álin bilmeı, dámesi úlkende.

— Búkil Qaraǵandyda Sherbakov pen Gıtelmanda ǵana birden mashına bar. Ony alyp bere almaımyn.Ol orynǵa ózińiz de talaspassyz. Sherbakov uıǵarsa, ázirshe sol atqorasyna bara turyńyz. Qyryq-otyz at, qanshama saıman, sharýashylyq bar qaramaǵyńyzda. Keleshekti isińiz aıtar.

Maýsymbaev qaǵazdaryn jınap alyp, shyǵyp ketti. Úndemese de úıdeı ókpe arqalap ketti. Qalǵan ekeýdiń bireýi Atalyq degen jigit. Bir suraqqa bir saǵat sóılese, jalyǵar emes, aǵyp tur. Az ómirinde kóp sharlaǵan. Sýretshi, bıshi, rejıser, dramatýrg, aqyn kórinedi. Bes mamandyqtyń birin myqtap ustamapty. Kóp sharlaýy sodan bolsa kerek. Bul da dokýmentterin qopara bastaǵanda.

— Qozǵamańyz, — dedi Meıram. — Aıtqanyńyzǵa sendim. Kóp bilgen jaqsy, sonyń ishinde birdi myqtap ustaǵan jaqsyraq. Qalalyq sovetke baryńyz. Qanabek ornalastyrady.

— Barmaımyn, barǵamyn, — dep órshelendi Atalyq. — Qanabegińiz tentek. Salǵan jerden «letýn», «baltýn» degen soń ketip qaldym. «Myńnyń» ishinde kelgen kadrdy osylaı qabyldaı ma?

— Ol kisi sizdi burynnan biletin be edi?

— Bilgende qandaı...

Meıram ádetinshe jymıa kúldi. Qanabek taýyp aıtqan tárizdi. Qaraǵandyǵa tus-tustan quıylyp jatyr halyq. Sonyń ishinde partıanyń, úkimettiń erekshe qaýlysy boıynsha bes júzdep, myńdap tobymen keletinder bar. Alǵashqy «bes júzdiń» ishinde: Beısek, Yrymbek, Gıtelman, Jumanıazdar, odan sońǵy «myńnyń ishinde Áshirbek, Qanabekter, keıingi «myńnyń» ishinde Maýsymbaev, Atalyqtar keldi. «Bizdi partıa, úkimet jiberdi» dep, bulardyń qaısybiri buldana keledi. Óndiris árkimge óz baǵasyn beredi. Ádilin aıtqan Meıram jaý túgil keıde jaqynnyń, da kóńiline qaıaý saldy. Tap tartysy, pikir talasy, jeke múdde men kóp múddesiniń arasyndaǵy qaıshylyqtar, órge súıregen óner-bilim, keıin tartqan nadandyq, ıkemsizdik, bularǵa jumys ústinde kezdesetin tabıǵı qıyndyqtar qosylyp jatyr. Osynyń biri qalalyq partıa komıtetine soqpaı ketpeıdi. Bárin kezinde sheshý kerek. Sozsa ý shyǵady. Úlgirem dep Meıram kúnniń qalaı ótkenin bilmeı júr. Qaınaǵan ómir, onyń jigerin de qaınatqan. «Sharshadym» degen sóz shyqpaıdy aýzynan. Qaıta er adamdy, ár qıyndyq shırata, tyńaıta túsetin sıaqty. Kúndiz-túni aldy bosamaı, kóp talqysynda otyrsa da, Atalyqqa kúle qaıyrdy jaýapty.

— Men sizdi Qanabekten kem bilem. Bireýdiń isine qol suǵý laıyqsyz. Áıtsede aıtyp kórermin. Sol kisige taǵy baryńyz. «Letýn», «baltýn» degeni ras bolsa, shamdanbaý kerek, bolmaýǵa tyrysyńyz. Beker bolsa ózinen-ózi qalady...

Atalyq ta aýyr shyqty úıden. Birge kirgen úsheýdiń úshinshisi áıel bolatyn. Jasy otyz shamasynda, alasy az, móldir, úlken kózi baısaldy, oıly qozǵalady. Kelgeli ún qatqan joq. Anda-sanda Maýsymbaev pen Atalyqtyń sózine jáı ǵana ezý tartyp otyrǵan. Áli de únsiz edi.

— Jeńgeı, sóıleńiz, — dedi Meıram.

— Men, jańaǵy kisilerdeı saýdalaspaımyn. Tek tresiń qaramaǵyna jibere kórmeńiz.

— Tresen nege qashasyz?

Áıel kidirip qaldy. Meıram ejikteı tústi.

— Qyzmet kóp. Sebebin aıtsańyz, onda jibermeýge bolady.

— Trese meniń aırylysqan kúıeýim isteıdi.

— Kim?

— Beısek Kerımov.

Meıram aldyndaǵy tizimge qaıta qarady. «Marıash Kerımova» tanys at, tanys famılıa. Beısek Kerımovıchtiń partıalyq isin aqtarǵanda kezdestirgen. Sol Marıash osy ekenin jańa bildi.

— Ekeýińiz de jas, minez, bilim jaǵynan ushqalaq kórinbeısiz. Qalaı aırylysqansyzdar?

— Bizdi aıyrǵan ustamsyzdyq emes, ustamdylyq. Árqaısymyz túsken jolymyzdan qaıta almaı kete bardyq.

— Joldaryńyz bólek bolǵanda qalaı qosylǵansyzdar?

Marıash tómen qarap, tolǵana otyryp, taǵy da bir ezý tartty:

— Uzaq joldyq aırylystaryn bilmeppiz, — dedi sodan keıin. — Ol kisi erterekte oqyǵan. Men sovet tusynda ǵana rabfakti bitirdim, ekeýmiz de kommýnıspiz. Birimiz Ólkelik komıtette áıelder bóliminde istedik. Birimiz halyq komısary boldyq. Kele-kele ol tómendep, oblysqa ketti. Nege tómendegeni belgili. Aırylystym eken dep, aǵyna qara jara almaımyn. Zerek, isker, oıly adam. Biraq, qanyna sińgen keıbir eskilik — feodaldyq minezderin tastaı almady. Men oǵan shydadym. Sol minez aqyry ultshyldyqqa, ońshyldyqqa ákep soqqanda, qarsylyq bildirdim. Buǵan ol shydamady. Aırylysyp tyndyq.

— Ólkelik komıtetten ne sebepti kettińiz?

— Kúıeýimnen qala almadym. Betke shirkeý túsken soń qalýdyń ózi qıyn eken.

— Bunda da qala almaı keldińiz be? — dep qaljyńdady Meıram.

— Iá, — dedi Marıash. — Onda qımaı ersem, endi qıyp keldim. Bul óte qaýipti adam. Ańdýǵa, alastaýǵa keldim...

Ashýsyz jáı aıtyp otyr. Sózi yzǵarly, oramdy jatyr. Jastyq, áıeldik minezder baıqalmaıdy. Basynan keshkendi muqıat eseptep, túıgen túri bar. Ómirdiń endigi usynǵanyn teksermeı, tańdamaı qabyldar emes. Meıram uzaǵyraq áńgimelesip: kóp erkekten qabiletti, oıly áıel eken degen pikirge keldi.

— Qalalyq partıa komıtetinde isteseńiz qaıtedi? Bizde qazaq áıelinen partıa qyzmetkeri joq.

— Laıyqtaǵandaryńyz bolsyn.

— Onda maǵan azyraq ýaqyt berińiz. Qyzmetińizdi oılasyp belgileıik.

— Jaraıdy, — dedi Marıash. Qoshtasyp shyǵyp ketti.

Kabınet ońasha. Jańa kelgen top bólinip, ornalasyp boldy. Uzaq otyrystan keıin Meıram boı jazyp júr. Antonına Fedorovna endi. Qolynda papka. Papkany stolǵa qoıyp, sulyq tur. Ádepti, baıypty turys. Meıram ornyna kelip otyrǵanda ǵana til qatty:

— Búronyń qaýlysy. Búgin as ishpedińiz ǵoı?

— Qol tımedi.

— Júdep barasyz. Tym qurysa úzilis ýaqyttaryń demalys kúnderdi durys paıdalansańyzshy.

— Durys aıtasyz, — dep Meıram papkany ashty. Qol qoıar qaǵazyn mashınkeden keıin de bir oqyp shyǵady. Núktesine, útirine deıin túgeldeıdi. Bul uqyptylyǵy basqany da uqyptylyqqa úıretip keledi. Óz mekemesi tursyn, basqa mekemeniń adamdary ol oqıtyn qaǵazdy qadaǵalap qaraıdy. Ásirese, Antonına Fedorovna saq, isker, bastyǵynyn, stılin bilip alǵan, kóńildegi jerden shyǵady.

— Ýaqyt ketirip qaıtesiz. Men eki ret oqydym, — deıdi.

— Senem sizge. Sengishtik keıde salaqtyqqa aparady. Soǵan barmaý úshin oqımyn.

Antonına Fedorovna taza, kókshil kózin kúlimdete, basyn ántek shaıqady da shyǵyp ketti. Meıram búronyń qaýlysyna úńilýde. Bul bir ózgeshe mańyzdy qaýly. Óndiris ósken saıyn basshylyqqa qoıylatyn tilek, talap ta ósti. Keshegi kúnniń bıigi, búgin alasaryp, keshegi tásildiń birsypyrasy búgin tozyp qalǵan. Beısek, Yrymbek, Álibek sıaqty jaýlar ashynsa, Gıtelman sıaqty dostar túsinbeı tomsaryp júr. Bylaıǵy jurttyń ishinde eski men jańalyq kúresi, óskeleń ındýstrıany baýraý kúresi júrip jatyr. Eńbek, salt-sana maıdanyndaǵy tartystar jańarǵan, tereńdegen kez. Osy qıyn jaǵdaıda myna qaýly úlken ózgerister jasamaq: jańa jumysshy tabyn partıa mańyna shoqtaı úıirip ustaýǵa shaqyrady. Óndiris, mekemelerde jumysshy baqylaýyn kúsheıtedi. Komsomol uıymynyń basshylyǵymen «jeńil kavalerıalar», ozat jumysshylardan ekpindi brıgadalar qurylady. Ójet, isker, talapkerlerdi batyl kóterip, qajyǵandardyń qolynan tizgindi alyp otyr. Seıtqaly shahta basshylyǵynan aýysyp, shahtkomǵa kelmek. Jumanıaz kómirshiler komıtetinen joǵarylap, qalalyq profsoıýz keńesin basqarmaq. Janabil qalalyq komsomol komıtetinde birinshi orynbasar bolmaq...

Búroda osy oılaryn ótkizgen Meıram, qaýlyny oqyp shyqqanda, jańa aýa jutqandaı sergip qaldy. Qarsy kúshterdi kórip qaýiptense, halyq kúshin kórip erlendi. Qol qoıyp bolǵan soń, qoıý qara shashyn qaıyryp tastap, kirpik qaqpastan áldenege qadalyp otyr. Qoly ózdiginen qońyraýǵa barǵanyń Antonınanyń qaıtyp engenin baıqaǵan joq.

Onyń oıy osy kezde sonaý jer astynda, tereńde, tabıǵat qamaldaryn buzyp jatqan shahterlermen birge istep jatty. Sol oıdy buzýǵa qımaı, sezgish Antonına turyńqyrap qaldy.

— Qol qoıdyńyz ba? — dedi, álden ýaqytta.

— Qoıdym. Bastaýysh partıa uıymdaryna telefonogram berińiz: talqylasyn, ár zaboıdaǵy shahter biletin bolsyn bul qaýlyny, — dedi de telefon trýbkasyn kóterdi. — Sergeı Petrovıch! Birinshi shahta bojyrap barady. Osıpov tabysqa mas bolyp qalǵan jáne sizdi arqa tutatyn kórinedi. Osy shahtanyń jınalysyna ózińiz qatnasyńyz.

— Ábden qatynasamyn! — dedi Sergeı Petrovıch. — Onda birsypyra máseleler týyp otyr.

Meıram trýbkany ile-sala qaıta kóterdi.

— Qaneke! Búgingi gazettegi jumysshy habaryn oqyǵan shyǵarsyz?

— Oqymaq túgil komısıa quryp teksertkeli jatyrmyn, — degen Qanabektiń daýysy sart-sart estilip tur.

— Durys istegensiz. Kartochkalardy tovarlandyrýda bylyq kóp. Ár magazınge kópshilik baqylaýyn durystap qoımaıynsha, ol bylyqtan arylý qıyn.

Asshy áıel tamaq ákep qoıdy. Ol ketken soń Meıram Antonınany qońyraýmen shaqyryp aldy:

— Sharshadym. Kúldirgi, kóńildi birdeme aıtyp jiberińizshi, jeńeshe?

— Jóneldemede ne túsedi aýyzǵa. Aıtpaqshy Sergeı Petrovıchtiń maqtaýymen Ardaqty kórýge mektepke bardym bir kúni. Ardaq muǵalimder bólmesinde kezdesti. Syltaý taýyp jarty saǵattaı áńgimelestim. Ómir qansha baı bolsa da aqyl, kórik, minez, sóz, ǵylym, qaırat — bárin birden ilýde bir adamǵa beredi. Ardaqqa bergen sıaqty. Sondaı qyzdy siz áli qınap kelesiz, Sergeı Petrovıchtiń sizdi qatal deýinde eń qurysa shyndyqtyń ushqyny barma deımin, — dep Antonına kúlimsirep telmire qarady. Ótkir kózi tereń ishtiń túbin kórip turǵan tárizdi.

Meıram Ardaq dese tolqymaı qoıǵan emes, juqalań aq-sur júzi qyzǵylt tartty. Tolǵana qaıyrdy jaýapty:

— Jat túgil jaqynnyń kóbi kóńil shirkindi tanı bermeıdi. «Qataldyq» ustamdylyqtan týady. Bul adamǵa eń kerekti qasıet. Ózińiz maqtaǵan Ardaq qandaı qatal! Áıeldi «názik» degen uǵym bar. Sol «názik» áıeldiń tózimdiligi eńbekte, mahabbatta, erkekti áldeneshe orap jatyr. Qadirli Antonına, syrlas dámdes bolsaq ta túsinbepsiz meni. Qınaýshy men emes, Ardaq.

— Solaı ma! Onyń da bir sebebi bar shyǵar. Jaqynyń keıde jattan ári qınaıdy, biraq, jaqynnyń bergen azaby, jattyń bergen raqatynan jaılyraq.

— Durys sóz. Al, men shahtaǵa kettim, — dedi de Meıram kıine bastady.

XII

Qysqy qysqa kúnder tez ótip jatyr. Shahta ómirinde bir kún eleýsiz ótpeıdi. Shahterlerdiń ár kúnnen alashaǵy bar, alsa qýanady, almasa renjıdi. Qaısysy bolsa da kóp aldyna sarapqa túsip, áıgilenip otyrady. Qazir birinshi shahtada qyzý jıyn. Taqtaı — standart úıdiń bir bólmesi qyzyl múıis. Onda eki júzge tarta adam jınalǵan. Deni qaılashy, tireýshi, kúrekshi, vagonshiler. Birsypyrasy jumystan shyqqan betinde, jumys kıimderimen kelip, artjaqta biryńǵaı otyr. Abajýrsyz elektr lampalary kóz uıaltady. Oıly óńderi sýyq top, ótkir jaryqqa shúıile qarap, qybyr etpeı tyńdaýda. Tıyshtyq buzǵan dybysqa alara qaraıdy. Trıbýnada tres ınjeneri Áshirbek sóılep tur. Bastaýysh partıa uıymynyń sekretary — ekpindi brıgadır Ermek, qalalyq komsomol komıtetiniń ekinshi basshysy — Janabil, qalalyq profsoıýz keńesiniń bastyǵy Jumanıazdar prezıdıým stolynda, tórde. Osy jańadan joǵarylaǵandardyń ortasynda nar deneli Sherbakov, náýbes Seıtqaly da otyr. Bir shahtanyń ózindik, smenalyq jınalysyna óndiris, qala basshylary kele bermeıdi. Bul Qaraǵandyda tuńǵysh týǵan, jospary úlken, jumysshysy kóp shahta. Sóz, ónege osydan bastalady. Áshirbek sonda da qatty synady:

— Eski Reseıdiń, jebir aǵylshyn baılarynyń jandy jegen qolburan, atbarabanynan tez qutylǵanymyz qýanysh bolsa da, maqtanysh emes, — dep keýde qaǵyp júrgenderdi bir tejep tastady. — Búgingi kapıtalıs óndiristerinen mol, ári arzan berý maqsat. Sondyqtan sosıalısik jospar, sosıalısik qarqyn barǵan saıyn údeı túsedi. Údeýdiń de mólsheri bar. Birinshi shahta etken jyly aı boıynda bergenin, bıyl bir kúnde berip keledi. Sonda da az berip keledi. Kúshti durys bólip, durys paıdalansa, jumys tásilin tapsa, budan áldeqaıda artyq bergen bolar edi...

— Sol tásilin aıtshy, tásilin! — degen daýys shyqty artjaqtan.

— Iá, ıá! — dep ony orta kezden taǵy bireý qostady.

— Daıyndyq jumystary bógep jatyr, — dedi Áshirbek. Ortasy dóńes murnyn oramalmen qapsyra ustap sińbirdi Buryn ashylmaǵan adam ashylarda, bireýge soqtyǵarda, ózi tıysh tura ala ma. Qyzyp alǵan. Tership, tyqyrshyp tur — Bul shahta qysylmaý úshin myń metr jol ashý kerek edi. Ashqany alty júz ǵana. Jol uzarmaı, kóbeımeı qalyń kómir qoınyna kirgizbeıdi. Syrttan qajalap aýyz toltyrmaq túgil, tisiń batpaı turyp qalasyń birazda. Shahta bastyǵy joldas Osıpov kúndelik normany asyra oryndasa, tres bastyǵy Sherbakov joldas arqaǵa qaǵady. Ermek jumys órisi tarylyp barady, keńeıteıik dep zarlasa, Osıpov «baıbalam» dep kúledi. Kúndelik tabysqa máz bolyp, aılyq, jyldyq tabysty joǵaltatyn basshyny arqaǵa qaqqannan, mańdaıǵa shertken paıdalyraq. Jol ashýshy — prohodshy Ermek brıgadasyn jeńil tabystarǵa paıdalanǵandyqtan shahta ári ketse eki-úsh aıda tuıyqqa tyǵylady. Ol tuıyqtan shyǵarýǵa aılar, bálkı jyl, myńdaǵan som aqsha kerek. Osıpov joldas muny nege eseptemeıdi? Keıingi bir aıdyń ishinde eki júz jetpis bes jumys saǵaty óndirýdiń ornyna, bos turýmen, búlingendi túzeýmen ketti. Jol buzylyp qalady, tóbe qulaıdy, materıal kezinde keltirilmeıdi... Buǵan isteýshiler, basqarýshylar kináli bolmaı memleket nege kináli! Bárin «bilmestikke», «tájirıbesizdikke» jaýyp, shyǵyndy memleketke aýdaryp kelemiz. Osy «bilmestik», «tájirıbesizdik»-tiń ishinde zıankestik, jaýapsyzdyq joq pa? Nege tinte qaramaımyz? Osıpovtyń ústinen Sherbakov qus ushyrmaıdy. Artyq senimniń arty aldanyshqa soqpaı ma?..

Eshkimniń betajaryna qaramastan Áshirbek ózara synmen soıyp saldy. Sarǵylt beti qyzaryp, samaıynan ter aqty.

Áshirbekten keıin trıbýnaǵa asyǵa shyqqan Osıpov edi. Tym erte súrindi. Salǵan jerden:

— Sergeı Petrovıch biledi... Sergeı Petrovıchtiń kórsetýimen... — dep Sherbakovtiń tasasyna tyǵylsa da qoımady jurt.

— Óz bileriń bar ma?

— Jańaǵy aıtylǵan kemshilikterdi kóremisiń, sirá?

Tús-tustan ilip-qaqqan soń kúıgelek Osıpovta bereke qalmady. Túkirigi shashyrap, qolyn damylsyz sermeıdi. Sóz jelisi úzilgen:

— Bremsberg... Orlov ashqan zapas bar... — dep qaıta-qaıta aıtady. Bremsbergi búkil shahtany súırep turǵany ras, biraq ol qanshaǵa jetedi? Orlov tapqan uzyn jal kómir áli alýsyz ekeni de ras. Alǵan kúnde jyldyq jospar oryndala ma? Josparly daıyndyq jumystaryn toqtatyp, qolda barǵa qanaǵattanǵan Osıpovty Áshirbek qattyraq soqty:

— Kómir teńizi turǵanda qudyq shuqyǵan bıshara! — dedi myrs etip. — Ýklon uzamaı, shtrek kóbeımeı shahta keńimeıdi, kómir molaımaıdy. «Orlov tapqan zapasty» zertteý kerek áli..

— Zerttelgen. Daıyn kómir.

Kóptiń ishinen qart shahter Sypannyń jýan daýsy estildi:

— Zerttelse, arjaǵynda kól qansha jer eken?

Osıpov múdirip qaldy. Orlovtan estigenin aıtyp edi, Orlovtyń ózi de zertteýge úlgirmeı ketken. Burǵy salyp baıqaý kerek. Ol uzyn jal kómirdiń arjaǵynda «Gerberttyń» úlken kóli jatyr. Alys-jaqyn jatqany belgisiz. Bilip almaı ońaı kómirge qyzyǵyp, sý apatyna ushyraý da múmkin.

— Sol qyzyl maman tegin aıtqan joq, zerttelsin, — dedi Sypan. «Qyzyl maman» degeni Áshirbek. Aǵylshyndar tusynda basshylardy jek kóretin eski jumysshylarǵa ol jaǵa bilgen. Solardyń betimen pikirin batyl aıtty. Biraq, kóp tyńdap, az sóılep, aýyr otyrǵan bul jıynnyń qazirgi syryn seze almady. Ysqaq, Qusaıyn, Sháımerden sıaqty qart shahterler oılanyp, tomsara qalǵan. Jańa jumysshylar bulardyń aýzyna qarasa, bular prezıdıýmdaǵy Ermekke qaraıdy. Ermek basyn tómen tuqyryp, ózimen ózi bolyp otyr. Osıpov biraz shyryldady da trıbýnadan ketti. Sóıleýshi joq. Jınalys basqarýshy Ermek:

— Kim sóıleıdi? — dep úsh ret qaıtalady. Eshkim shyqpaǵan soń:

— Sóılemese bolmas, — dedi de, jáı basyp, salyńqy qabaqpen ózi kóterildi trıbýnaǵa. Qol soqty, bári, burynǵylardyń birine soqpaǵan. Az sózdi, aýyr minezdi, týrashyl Ermeginen, kóńil túıtkilderin jadyratýdy asyǵa kútti kópshilik. Ermek asyqpaı turyp:

— Qańǵyraǵan bes-alty qoradan, óndiristi úlken qalaǵa aınalǵan Qaraǵandy jumysshy bilegimen jasalsa, sol jumysshylar Meıram men Sherbakovtyń eńbegin ózgeshe baǵalaıdy, — dedi qabaǵyn túıe — Osıpov pen Áshirbek Sherbakovqa orynsyz jarmasady. Syn — shyn, ádil bolǵanda ǵana adamdy túzeıdi.

Ermek endi ishki tártipti, jumysshylardyń ózin minep tur. Basqalar sıpap, jasqana aıtatyndy, qymsynbaı batyl aıtady. Qaılada aldyna jan salmaǵan qarýly, balǵyn dene kúshimen ǵana emes, týrashyl minezimen, bedelimen de baǵyndyryp alypty kópti. Bári búlk etpeı qarap qalǵan aýzyna...

— Qalalyq partıa komıtetiniń qaýlysy boıynsha qurylǵan «jeńil kavalerıa» jumysshy baqylaýyn jandandyra tústi. Bylyq, búrokratızm, jaýapsyzdyq degender birinen soń biri ashylyp jatyr. Bul, óndiris jegileri qurymaı óndiris órkendemeıdi. Keshegi tekseris bir ǵana smenada kómirmen aralas bes vagonetka poroda shyqqanyn kórsetti. Buny tapqan Janabil joldastyń komsomoldaryna kóp raqmet.

— Qaltaıdyń smenasy odan da kóbirek berdi, — dep salpaýyz Ákim aıǵaılady.

— Áne, keshe kelgen jas: Zaboıshy — «jeńil kavalerıanyń» múshesi Ákim qart Qaltaıdyń betine basty, — dedi Ermek.

— Kúres tek kómirdi mol óndirýde emes, sonymen qabat kómir tazalyǵyn saqtaýda. Lenın aıtqandaı, az berip, kóp alǵysy keletini memleket maqsatynan óz maqsatyn joǵary qoıatyn sumdar bizde de bar. Vagonetkalar keıde tórt elideı tolmaı shyǵady. Bastapqy kezde olaq ólsheýden jep dándegender endi vagonetkadan jemek. Kontorshy, esepshilerdiń ishinen de jemtiktester tabylady. Bul urylardyń jegenin jelkesinen shyǵarmaı tynbaımyz, — dep Ermek, jýan judyryǵymen stoldy qattyraq nuqyp qoıdy. — Bizde «búrkit» degen bir sóz bar. Qusbegiler ony ańǵa jiberse, bizdiń «búrkitshiler» shahtany qıratýǵa jiberedi. Arqan úziledi, tirkeý temir shyǵyp ketedi, ne jol buzylady. Áıteýir vagonetka qashady. Bul «búrkit» kóbinese adamǵa túsedi. Tireý kezinde tirelmeı, tirelse durys tirelmeı tóbe qulaıdy. Vagonetkashiler jol jamandyǵynan myqshyńdap jatqany. Qaısybireýler syltaý taýyp, jumysqa shyqpaıdy, onysyn taǵy habarlamaıdy, sóıtip búkil brıgadanyń jumysyn aqsatady... Áshirbek aıtqan «josparly daıyndyqty» bylaı qoıǵanda, osylardyń ózi eńbekti shiderlep, berekeni ketirip tur. Ashyp aıtý kerek, óndiris jaýy bireý emes, ekeý. Biri — jylandaı jorǵalap, abaısyzda shaǵatyn tap jaýy bolsa, ekinshisi — beıqam, jaýapsyz dostar. Lenın partıasynyń qaǵıdasy — revolúsıalyq qyraǵylyq, alǵyr oı, batyl, sheber qımyl — proletarıat dástúrine aınaldy. Bul dástúrdi buzdyrmaımyz eshkimge!

Ermek salqyn baryp, qyzý qaıtty trıbýnadan. Sol qyzý kóptiń qyzýy eken. Ár tustan qol kóterip, sóz surap jatyr. Kóse Ysqaq ornynda turyp, aýzynan jalyn shashyp tur:

— ...Aıtqan soń ákesin tanytyp, kózin shuqı aıtý kerek. Mynaý otyrǵan Bodaýbek «búrkitin» eki ret jiberdi bizge. Birinde — bárimizdi qıratyp kete jazdady. Birinde — bir adamnyń aıaǵyn syndyrdy. Endi jiberip kórshi, qudaı biledi, ákeńdi tanytamyz. Álgi «kóseý qara» bar ma osynda?! — dep Ysqaq jan-jaǵyna qarady. Kóptiń, ishinen kóre almady Álibekti — sol ylǵı kezeńdi istiń kezinde aýyra qalady, jaıshylyqta saý. Ázirge meni eki ret otyrtty. Aýrý bolsa jer ústine aýyssyn. Budan bylaı qospaımyn brıgadama. Jánibektiń kózi adyraıyp barady. Adyraımaq túgil shyǵyp ketse de jasyra almaımyn. Sen áneýkúni iship tústiń shahtaǵa. Desátnık bulǵalaqtap júrgende, jumys túzý júrmeıdi. Úremke dostarǵa jaǵdaı jasaǵyshtyǵyń bar. Tıimdirek, qolaılyraq jumysty solarǵa beresiń. Shahta seniń jeke menshigiń emes. Bul minezdi tastamasań bilek sybanyp kúresemiz, joldas...

Adýyn Ysqaq bosańsyǵannyń birazyn qarpyp-qarpyp aldy. Búkpesi, qaltqysy joq, tili uzyn, nıeti aq, ekpindi, eski shahterdiń minezi bárine málim. Eshqaısysy aıtysa almady. Astyńǵy ernin salbyrata, trıbýnaǵa Ákim shyqty. Tipti mol dene, ózgeniń emsheginen kelse, bunyń kindiginen keledi trıbýna. Ańqaý sóılep, salqam tur. Ózi baýlyǵan jas qaılashynyń tulǵasyn, sózin qyzyqtap Ermek jymyń-jymyń etedi.

— ...Ermekten keıin aqshany kóp alatyn, kómirdi kóp beretin men edim, — dedi Ákim. — Basybaıly zaboıym joq. Desátnık Jánibek birese raskosqa, birese kúrekke salady. Qaılashynyń kúni usaq-túıek jumyspen, bos júrispen ótse, kómirdi kim beredi? Zaboı bolmasa kómir qaıdan shyǵady? Janabil joldas kúnde urysady maǵan. Komsomol múshesisiń, ekpindi ediń, ne qara basqan deıdi. Meni qara basqan joq, bassa desátnıkti, shahta bastyǵyn basqan bolar.

— Komsomoldar ondaı basshyny sergitý kerek! — degen Janabildiń daýysy sańq etti. Qasyndaǵy Osıpov buryla qarady onyń betine. — Komsomol jınalysyna nege salmaısyńdar? Pikirlerińdi partıa aldyna nege qoımaısyńdar?

— Ol kisi bul uıymnyń ekeýinde de joq qoı....

— Profsoıýz qaıda! — dep Jumanıaz aralasty — Shahtakom ne bitiredi? Óndiris májilisterin de elemeı me, Osıpov?

— Elemeıdi. «Jeńil kavalerıa» talaı bylyqtyń, ústinen tústi. Óndiris májilisterinde, qabyrǵa gazetinde jumysshylar on úsh túrli másele kótergen. Sonyń úsheýi ǵana sheshilgen. Ózgesi qaǵaz betinde qalyp qoıypty...

Qalyp qoıǵan on úsh máseleni Ákim atap berdi. Jańylmastan jatqa aıtty. Ozat jumysshylardań komsomoldardan qurylǵan «jeńil kavalerıa» partıa qolynda qyrǵı sıaqty. Mekeme, óndiristerdi úımeleı bastaǵan bylyqtarǵa tutqıyldan shabýyl jasaıdy. Eshkimniń bet ajaryna qaramastan gazet betinde, top aldynda aıyptyny sógedi, synaıdy. Onyń aqyry bireýlerdi sotqa tartyp, ne ornynan alyp tynady. Búgingi jıyn Osıpovqa kóbirek shúıildi kúndelik tabystarǵa máz bolyp, shahtanyń keleshegin az oılapty.

Ásirese, Osıpovtyń ózimen birge kelgen Kostá Sımakov sıaqty Donbass jumysshylary batyl synady. Mine endi trıbýnaǵa jas Vorona kóterildi. Ashań, qońyr júzi qyzǵylt, salǵan jerden qolyn sermeı qyzý sóılep barady:

— ...Partıanyń alty sharty oryndalmaıynsha, óndiris alǵa baspaıdy. Osıpov joldas sharýashylyq esepke shorqaqtyǵyn ábden áıgiledi. Kemshilikterdiń kóbi obezlıchkadan, ár jumysshyny óz ornyna qoıa bilmegendikten týyp jatyr. Buǵan shahta bastyǵy Osıpov, desátnık Jánibek qana kináli ma?! Bul kináǵa Ermek Borantaevıch, — partkom de, Seıtqaly joldas — profkom de, Sherbakov joldas siz de ortaq.

— Durys aıttyń! — dedi Ákim. Súısingennen qopań etip bir qozǵalyp qoıdy. Sherbakov Ermekti túrtip qalyp, kúlim-kúlim etedi:

— Tos arqańdy komsomolesterge.

— Bul ekeýi ózara jarysyp, bir jarym, eki normadan berip kele jatqan komsomolester. Keıingi úsh kúnde bógetke ushyrap edi. Búgin dáý de bolsa Janabil qaırap salǵan shyǵar, — dedi Ermek qaljyńdaǵanda.

— Kim qaırasa da ótkir qaıraǵan, — dedi Janabil. — Saqal-murttaryńyz ósińkiregen eken, qyryp jatyr Vorona, keıbir komsomoldardyń da aýzyn túk basaıyn degen.

Vorona eshkimniń betajaryna qaraǵan joq. Ózi «jeńil kavalerıanyń» múshesi bolatyn. «Treýgolnıktiń», jeke komsomoldardyń minin kórsete kelip, Donbass tájirıbelerinen mysal keltirdi...

Uzaqqa sozylǵan qyzý jıynnyń aqyrynda Sherbakov ózi shyqty sózge. Jumysshy talqysyn talaı-talaı kórgen qart salmaqty, keń tur. Asyra silteýshilerge de «mynaýyń artyq» demedi. Ózine keregin taldap alyp, kóp sózdi qorytyp tur...

— ...Ózara syn jańa áýe sıaqty deneni sergitedi. Óndiristi úımelegen ıis-qońysty aıdap shyǵady. Búgingi jıyn uıymdastyrý sheberligimiz jetimsiz ekenin de ashty. Talap úlken, tabystar da úlken. Kertartpaq túgil jetken jerde turyp qalýǵa pravomyz joq, alǵa, áman alǵa basamyz. Biraq, osy alǵa basýdyń kıikshe orǵý, baqa qybyr, qarysh adymy bar. Áshirbek joldas myń metr jol ashyp, kıikshe orǵymaq. Jas ındýstrıa kerek quraldy túgel bere almaı jatyr. Jańa jumysshylar eńbekti erkin baýraı almaı jatyr. Sondyqtan men alty júz metr jol ázirge jeter dep edim.

— Jetpeıdi, Sergeı Petrovıch, — dedi Jumanıaz. Janabil de bir qaǵyp qaldy:

— Byltyr besiktegi bala, bıyl júrip ketti, tileýine til bitti.

Sherbakov talasqan joq. Qaljyńdap qaıyrdy jaýapty:

— Aýyzbaılyq mal bolsa, Beısek Kerımovıch eki myń metrsiz toqtar emes, — degende kúlip jiberdi birsypyrasy. — Jospardy ósirý ońaı, oryndaý qıyn. Eger asyra oryndasańyzdar tipti jaqsy. Buǵan talastyń keregi ne? Áýeli talassyzdy tyndyralyq. Sengishtikpen men baıqamappyn. Endi baıqadym. Ne qyl deıdi jurtshylyq? Qaıtse jumys alǵa ketedi? Qaýlysyn bersin. Sol qaýlyny alǵan soń tolǵana otyryp, tótenshe sharalar qoldanady tres.

Qaýly proektisin jasaýǵa bes kisiden komısıa quryldy. Aldaǵy senbide proektini talqylaýǵa taǵy da jınalmaq bolyp, top tarady.

Sherbakov jalǵyz ketti. Bulyńǵyr túnde shyqyr-shyqyr jaı basyp, oıly keledi. Qyzý jıynnyń kóńilde qaldyrǵany kóp, qoryta keledi. Mezgil saǵat birden assa da úıine qaıtpastan treske kelip endi. Jolyndaǵy óz kabınetine burylmaı, ústińgi qabattaǵy gorkomǵa kóterilip barady. Gorkomda da bul kezde túngi qyzmet aıaqtalǵan, tek sekretar Kabınetiniń aldyńǵy bólmesinde tyrsyldaǵan mashınka dybysy estiledi.

— Kesh jaryq, — dedi Sherbakov kire bere. — Meıram Omarovıch bar ma?

— Bar, — dep Antonına basyp otyrǵan qaǵazyn jıystyra bastady. — Bógele tur. Ordjonıkıdze joldaspen sóılesip jatyr.

Ekeýi ońasha shúńkildesip otyrǵanda kabınetinen Meıram shyqty. Kózi kúlimdep, ashań aqquba júzi kúreńitken, sózinde tolqyn bar.

— Grıgorıı Konstantınovıchten sálem sizge. Sizben sóılespek eken, taba almaı menimen sóılesti. Suraǵanyńyz azyraq eken, kóbeıtti. Osy kvartalda otyz vrýbmashına jiberetin boldy! Onyń ekeýin úırene turýǵa osy aıda jiberedi.

— Bárekeldi, — dedi Sherbakov. Súısine, qozǵalǵanda astyndaǵy oryndyǵy shyqyrlady. — Otyz mashına myń qaılashynyń bergenin beredi.

— Taǵy da elý júk mashınasyn jibermek.

— Bul bes júz atpen barabar.

— Bes legkovoıdy jaqynda alamyz. Kargres qurylysyn tezdetkeli jatyr...

— Mine, mine, eń keregi elektr! — dedi de Sherbakov syrt kıimin sheshe sala, Meıramdy qoltyqtaı kabınetke endi. — Jańa tehnıka kele beredi osylaı. Basqarýǵa daıyndyǵymyz jetkilikti me?

— Muny men sizden suramaq edim.

— Aıtaıyn. Áneýgi áńgimeden keıin birneshe shahtany jete zerttedim. Qazir jumysshylardyń jınalysynan shyqtym. Obezlıchkadan áli arylǵanymyz joq. Ár adamdy óz ornyna qoıa alǵanymyz joq. Avarıa, prostoılardyń kóbi osydan týyp jatyr.

— Sony tap jaýynyń qaldyqtary ýshyqtyra túsedi.

— Árıne. Sharýashylyq esepke, jańa tehnıkaǵa saı biraz ózgerister engizbekpin. Jańa kelgen jumysshyny óz jumysymen tanystyryp almaı, óndiriske jiberýge múlde tyıym salam...

— Durys-aq! — dedi Meıram. — Baýlý, úıretý jaýaptylyǵyn kúsheıte berelik.

— Keıbir shahta basshylary paıda-zıannyń bárin áli de memleketke júktegisi keledi. Olardyń boıyna sharýashylyq esepti sińirerlik, qoldanbaqpyn. Osıpovty ornynan alǵym keledi. Jumysshylar qatty synady.

Meıram oılanyp qaldy. Jaýap qatpaǵan soń Sergeı Petrovıch ejikteı tústi:

— Qostamaısyz ba, álde?

— Osıpov Seıtqaly emes. Kemshiligin túzeýge kúshi jetedi. Múmkin, syndardan keıin túzeler.

— Onda sógis berip qaldyra turaıyn. Ermekti joǵarylatyp, soǵan orynbasar etsek qaıtedi?

— Durys. Ermek tájirıbeli, alymdy adam.

— Jınalysta meni synasa da, Áshirbek maǵan unady. Oıly, qajyrly jigit. Kótereıik!?

— Qaıda?

— Birinshi shahtaǵa bas ınjener etsek deımin.

— Bul da durys. Sonda úlken shahtanyń basshylyǵyn birsypyra kúsheıtken bolamyz. — Sergeı Petrovıch kózildirigin kıip, qoıyp knıjkasyn aldy qolyna. Ádemi, usaq jazýly knıjka óndiris oılarymen toly eken, saǵat úshke deıin aıtyp bitire almady. Sóziniń eń aqyrynda:

— ...Endi jańa tehnıkany baýraý máselesi tur. Qazaqtan jumysshy armıasy jasaldy. Sol armıanyń komandırlerin de qazaq etý máselesi tur, — dedi. — Kýrstar, fabrık-zavod mektepteri oqyta bersin, maman jumysshylardy jekelep úırete bersin. Olarmen qanaǵattanbaı Donbass tájirıbelerin úırenýge — júz, Kýzbasqa — elý qazaq jumysshylaryn jibersek?

— Kóbinese jastardan jibere kórińiz.

— Qarttar da qaǵajý qalmasyn, — dep Sergeı Petrovıch qaljyńdaı turdy ornynan. Ekeýi ázildese aýyz bólmege shyqqanda Antonına Fedorovna jaırańdaı qarsy aldy:

— Kóp otyrdyńyzdar ǵoı. Sharshaǵan shyǵarsyzdar. Ekeýińizdi men qonaq eteıin, júrińizder.

Úsheýi qaljyńmen qaǵysa birge ketti.

XIII

Tún. El uıyqtaǵan. Ermek jalǵyz. Elektrdiń ótkir jaryǵyn kókshil qaǵazben qalqalap qoıyp, «Lenınızm máselelerin» orysshasynan oqyp otyr. Kóp oqyp sharshaǵan bolý kerek. Aýyq-aýyq kózin ýqalap, murnyn qysady. Qaıta qadalady kitapqa. Muqabaly qalyń tetrad ashýly jatyr aldynda. Jýan saýsaqtarymen qaryndashty qylǵyndyra ustap, jazyp ta qoıady. Jazýy úlken, ajarsyz. Kesh saýattanǵan eski jumysshy ǵylym dúnıesine qunyǵa qarapty... Senektegi aq tós qanshyq sháý ete tústi. Elemeı otyra berip edi, esik qaqty bireý.

— Bul qaısyń?

— Men. Báıten ǵoı.

Báıten entige, bir qapshyqty kótere endi úıge. Qorazdanyp, jymyńdaıdy.

— Meıram bar ma?

— Qaıtqan joq áli.

— Myna qapshyqty tez bosat. Ketem.

— Bunyń ne?

— Ne qylasyń surap, ala ber.

Ermek qapshyqtyń aýzyn ashty. Maı, syr, pechene, konserviler kórinedi. Úndemeı az oılanyp turdy da, Báıtendi tór jaqqa ertip kelip:

— Otyr! — dedi zekire. Surlanyp qara murty tikireıip ketken. — Itsiń! Itten de jamansyń. Anaý qara qanshyq osy úıdiń aıaqtaǵy asyna tımeıdi. Seni qajyǵan, eski jumysshy dep qazna mańyna jibergende, je, urla dep jiberip pe edi? Ońbaıtyn qaranıet! Dándeı-dándeı bizge keldiń be endi? Shapshań shynyńdy aıt. Qansha qapshyq tarattyń?

Uıqydan Ánıpa oıandy. Jalma-jan ekeýiniń qasyna keldi. Dir-dir etedi. Báıten shynyn aıta qoımady. Qanǵa toıǵan qara tóbetteı, az kúnde dúrdıe qalǵan. Dámesi áli de Ermekti kóndirmek:

— Bul urlyq emes, joldas. Qazna ózimizdiki. Ala ber. Qoldan kelip turǵanda Meıram ekeýińe istemegen jaqsylyqty kimge isteımin...

— Keńirdegińdi sýyryp alarmyn. Aıtasyń ba, shynyńdy, joq pa? — dep Ermek tóngende ǵana Báıten qıpaqtaı bastady.

— Qoı, eı, taqama qolyńdy. Qapshyq, jáshikterdiń talaıy ketip jatyr. Qaıda ketip jatqanyn qaıdan bileıin. Mynany ádeıi senderge berem dep, bastyqtan surap aldym.

— Bastyǵyń qaısy? Mahmettiń ózi me? Sklad bastyǵy ma?

— Mahmettiń ózinen qoıarda-qoımaı surap aldym. Jurttyń bárine tası beredi deımisiń meni.

Qansha ejiktese de Báıten budan artyq aıta almady. Ol ortalyq skladta, qolqabysshy jumysshy ǵana. Ańqaý, olaq, ojar, bıshara en azyqtyń ishinde qarny toıǵanyna máz. Jaqyn adamdaryna olja salǵansyp, mardymsyp kelgen dedi. Pushaıman boldy. Ermektiń kózi taıǵanda:

— Alsańshy, — dep ymdaıdy Ánıpaǵa. Ánıpa da ymdap beze túsedi. Aqymaq joldasty ne qylaryn bilmeı, Ermek daǵdaryp otyryp:

— Qapshyǵyńdy al da jónel! — dedi bir kezde. Ánıpa qapshyqty arqasyna salyp berdi. Arsyldaǵan qara qanshyqtan da qorǵap júr.

— Jyt, bıshara. Meıram kelmeı turǵanda jyt.

Qarańǵy túnde, arqasynda qapshyq, jytyp barady Báıten. Aramter mańdaıynan shyp-shyp shyǵyp barady. Osy baraktaǵy úıine, joldaǵy skladqa soqpastan, salǵan boıymen Mahmettiń páterine keldi. Esik aldynda, jeńil kashovkaǵa jegýli Yrymbektiń qaraker aty tur. Tereze qaqty. Mahmet ózi shyqty.

— Munda nege keldiń?

— Oıbaı, aparyp edim, ázireıildeı tergedi. Alǵany sol, keńirdegimdi sýyryp ala jazdady.

— «Qulaqqaǵys qyldy, dospyz» dep qolqalap suraǵanyń qaıda?

— Óz obaly ózine. Jaqsylyqty bilmedi. Alýshy tabylmas deımisiń, tyǵyp qoı. Men adal adammyn, ózime qaldyrýǵa arym jetpedi. Al kettim, kózge túsip qalarmyn.

Báıten basqa sózge kelmesten tartyp turdy. Mahmet seskenip, túrli jorýylmen endi úıge. Tompıǵan betinen týlaǵan júregi kórinedi: qany qashyp, oınaqshyp tur kózi.

— Ne boldy? — dedi Yrymbek.

— Naqurys Báıtenge túsine almaı turmyn. Meıram men Ermekke berem dep áketip edi. Qaıta ákep tastady. Bir pálesi joq pa?

— Áıgiletip ákelip, ústinen túsirip júrmesin!

«Qoryqqanǵa qos kórinedi, jalǵyz qýraı». Qansha júrek jutqan bolsa da sovet qaharynan dir etti deneleri. Ekeýlep, sorly Báıtendi talaı saqqa júgirtti. Ańqaýlyǵyn aıarlyqqa jorydy. Báıten de óshin alyp ketti bulardan: tátti áńgimelerin buzdy, aıaq astynan ábiger jasady.

— Saqtan! Dereý qapshyqty joǵalt! — dep ornynan turdy Yrymbek. — Keıin sóz bola qalsa, moıyndama. Ózine jap.

— Onda sizdiń shanańyzǵa salyp jibereıin?

— Joq, baratyn jerim bar, taǵy.

— Taptym, — dedi Mahmet. Jalma-jan kıine bastady. — Álibek otaǵasy sýdaı simiredi. Mine, sonda tastaı ketińiz joldan.

Qapty ala ekeýi shanaǵa mindi. Álibektikine bet burǵannan-aq Ardaq boldy áńgimeleri. Talaı duzaq qursa da, bir túspegen saq qyzdan toryqqan Mahmetti Yrymbek taǵy da dámelendirip keledi:

— ...Qyz kólgirsı beredi. Jalyqpaǵan jaýyn jeńedi. Aq toqashtaı saǵan qyz túgil kelinshek qyzyqpaı ma?

— Meırammen shatasty ma deımin...

— Qorqaqtaýsyń, — dep Yrymbek ótirik kúlkimen qaırap qoıdy. — Onyń senen nesi artyq? Qyz máselesinde sekretarlyǵy kómek emes, bóget. Sen barǵanǵa bara almaıdy, basqan qadamy sanaýly. Ol alystan toryp júrgende, sen búıirden tıip, qaǵyp áket. Qyz boıyna daryta ma ózińdi? Sóılese me?

— Sóıleskende qandaı! Biraq dini qatty anturǵannyń.

— Qansha qatty bolsa da jibimes qatty joq. Qajymaı izdep, qybyn tap...

Mahmet mahabbat jaıynda da Yrymbekti ózinen bilgish biledi. Tozǵan bedelin Mahmet sıaqtylardyń aldynda jańarta bildi Yrymbek. Birin qulqyn, birin tap kúndestigi bılegen dostar árqaısysy óz esebin ishine berik saqtap, syrtymen jylp-jylp etedi. Ólip qalǵan esekdámeni qaıta tiriltip, Mahmetti Álibektiń esiginiń aldyna qaldyrdy da, Yrymbek jaıyna ketti. Qar basqan jerbaraktyń tereńdegi esigine jetkenshe yldıda eki taıyp jyǵyldy Mahmet. Sońǵysynda tym oqys taıdy. Qapshyǵy ushyp ketti qolynan. Quıymshaǵyn ustap myqshıyp tur. Syrttaǵy sóleket dybysty estip, esik ashty Ardaq.

— Bul kim?

— Men ǵoı, Mahmet.

— Mezgilsiz neǵyp júrsiz? Úıge kirińiz.

Qyzqumar jigit qapshyǵyn súıreı úıge endi. Paltosynyń arty bylǵanǵan. Quıymshaǵy áli aýyrady. Bildirmen dese de bilip qoıdy Ardaq.

— Jyǵylǵannan amansyz ba? — dep jymıady.

— Iá, taıyp túskenim. Taıǵaq eken...

— Taban búrli bolsa taıa ma?

— Álden búri taýsylyp neǵypty. «Jazym» degen bar emes pe?

— «Jazymnan da» saqtanady ǵoı jurt. «Saqtyqta qorlyq joq» demeı me?

— Ańǵal basym aldanýdan shyqpaıdy! — degende Mahmet kúrsindi, — Kórýge bar, ustaýǵa joq, saǵym boldyń, Ardaq. Kúle otyryp, qatal synaısyń. Aıar kúniń bar ma eken?!.

Jalynyshty zardy tómen qarap, qunysa tyńdady Ardaq. Tyńdap bolǵan soń basyn kóterip, shalqıa otyrdy. Bosaǵada jatqan qapshyqqa, odan keıin Mahmetke kóz qyryn bir tastaǵanda ekeýiniń de ishin kerip shyqqandaı edi. Oılana, baısaldy otyr. Burynǵysynan birsypyra tolǵan. Keýdesi qus betegelenip kóterile túsipti. Suńǵaq, jumyr moınyna aq merýert taqqany jarasyp tur. Shashyn qyryqpaı jibere bastaǵan. Qysqalyǵyn bildirmeı, órip, túıip qoıypty. Buryn keıbir balalyq minezderi baıqalsa, endi ór minezinen, tulǵasynan boıjetkendik baıqalady. Oıy da ósken sıaqty. Stol ústinde qatarynan eki kitap jaıýly jatyr. Salystyra oqyp, betterin syzyp, jazyp tastaǵan. Jer kepede, uzaq túnde jalǵyz otyryp, jalyqpaı oıǵa, bilimge boılaǵan Ardaq Mahmettiń mahabbatyna balqı qoımady.

— Men sizdi alǵash kórgen jerde-aq aıaǵamyn, — dedi álden ýaqytta. — Zorlaýǵa júrek kónbeıdi. Aıtqanym qaıda sonda? Eger ózińizdi ózińiz aıasańyz, bunsha kiriptar bolmas edińiz.

— Aıamaımyn! Saldym júregimdi tabanyńa. Taptaı ber!

— Tym arzan baǵalaısyz júrekti. Qıt etse sýyryp alyp tastaı beresiz tabanǵa. Ondaı almaly-salmaly arzan júrekti taptady ne, qasterledi ne. Qaıtyp alyńyz. Kólbaqanyń da onsyz kúni joq.

Tolǵana kelip, salmaqpen aıtylǵan «sózder» esek-dámeńi syzyp-syzyp tastady. Sol syzyqtar Mahmettiń betinen aıqyn kórinedi. Tolǵan torsyqtaı tyrsıǵan beti endi. solǵan torsyqtaı qyrjıa qalypty. Júregi etpese de qapshyqty ótkizgisi kelip otyr:

— Otaǵasy qaıda? — dedi baıaýlap.

— Jumysta.

— Qashan qaıtady?

— Tańǵy altyda.

— Anaý qapshyqty sol kisige ákelip edim...

Nusqasa da, qasterlegen qapshyqqa qaramaı, Mahmetke aldyndaǵy kitaptyń birin usyndy Ardaq.

— Myna jerin ǵana oqyńyzshy.

Asty syzylǵan eki joldy Mahmet ishinen oqyp .shyqty.

— ...Ury-qary, kapıtalıser bir aqshanyń eki beti — degen Lenın sózi edi oqyǵany. Ardaq qynjyla sóıledi:

— Zamandas aǵa, partıa múshesi, jaýapty qyzmetker osynsha usaqtaǵanda, solardy kórgen keıingiler ne demek? Bul meni qorlaǵanyńyz ba, ózińizdi qorlaǵanyńyz ba? Qapshyǵyńyzdy da ózińizge qaıtardym. Ala ketińiz, — dep turyp ketti ornynan.

— Erteń alǵyzaıyn. Búginshe tura tursyn?

— Turmasyn. Bul da aıaǵanym. Áıtpese...

Aıaǵyn kirbeń basyp, qapshyǵyn qaıta arqalaı úıden shyqty Mahmet.

Árnárse synarynda ózinen myqtyǵa soqtyǵady. Meımanasy asqan Mahmet Báıtenniń shatastyrýymen Meıram, Ermek, Janabil, Ardaqtarǵa soqtyqty. Túngi odaǵaı júristi kórip barak ıtteri basyn kóterdi. Gúrildegen ala tóbet, shapyldaǵan sur qanshyq, arqańdaǵyny tastap ket degendeı, tap-tap beredi. Ózge ıtter tus-tustan sháýildep tur. Kesekpen atqylap, sytylyp bylaı shyǵa bergende, jolyndaǵy dárethanadan Janabil aqyra shyqty:

— Kimsiń, áı!

Mahmet daýysty tanyp qalyp, qapshyqty tastaı qashty: Tura qýdy Janabil. Jete almaǵan bolyp keledi. Kúlkiden shegi túıilip, qulaı ketti bir kezde. Mahmet ekenin bilgen joq. Túngi qyzmetten Meırammen birge kesh shyǵyp, Ermekke soqqan. Áli sol qapshyqty arqalap júrgen Báıten eken dep, qorqytty da qala berdi. Biraq, Báıtenniń bul barakqa nege kelgenine túsine almady. İz-ókshesi Álibektiń úıinen shyqqan tárizdi. Qapty endi Janabil arqalap kirdi Álibektikine. Kúlip jiberdi Ardaq.

— Búgin qap arqalaıtyn kún eken-aý!

— Osynda boldy ma, Báıten?

— Báıtendi kórgenim joq, Mahmet bolmasa...

— Pále! Tompaq jigittiń ózi me, jańaǵy! — dep qarqyldap jatyr Janabil. — Qap! Ol ekenin bilgende, bilmegensip biraz tepkileıtin edim.

— Óziń sekretarsyń. Qol jumsaý laıyq pa?

— E, sekretardyń qolyna búıen qaptap qoıyp pa?

Ázili jarasqan jastar ári-beri qaǵysyp aldy. Ótkir,týrashyl, aqjarqyn Janabil árdaıym unaıdy Ardaqqa. Ony aqysyz-bulsyz oqytýdan, onymen uzaq ýaqyt áńgimelesýden jalyqqan emes. Keıingi kezde qatynas sırese kerek. Ardaq jıi kezdesetin kúnderdi ógeısip otyr:

— Sekretar bola sala oqýdy, qatynasty sırettik. Bara-bara bárinen qol úzbeseń ne qylsyn. Jerden qol úzgen Anteıdiń halyn umytpa biraq.

— Men erteginiń batyrlary emes. Qarapaıym Janabil ekenimdi sen de umytpa. Mańdaıy terlemegen soń keńse qyzmetkerlerin aram tamaq deýshi edim. Kesek bir qatem osy bolsa kerek. Qolyna berilgen bir ǵana jumysty bilip, segiz saǵat istep, on alty saǵatty erkimen paıdalanǵan jumysshy ýaqytqa qandaı baı! Sol baılyqty ǵylymǵa jumsaı bilse, ǵalym bolar edi. Kórshi otyrsaq ta kezdese berýge ýaqyt jetpeıdi. Mine qazir saǵat eki! Sen typ-tynysh kitap oqyp otyrsyń. Biz aıtysyp, tartysyp shyqtyq. Som temirdi ıýden syńar ezý adamdardy burý qıyn kórinedi. Kúrjikti konfıskelep, aýyldan qýyp tastaǵanda, bar pále soǵan ere ketkendeı edi. Baıqamappyn qalyp qoıypty talaıy. Mahmet, Báıtender, keıinge bura tartqan oılar, ejelgi jaýdyń qaldyǵy — qaqpasań tóbeńe shyǵady. Qaqsań arasha shyǵýǵa tyrysady. Solar meniń oqıtyn, senimen áńgimelesetin qymbatty ýaqyttarymdy da urlap jatyr. Ardaq, oıly adamsyń ǵoı. Oılasań aıaısyń meni. Men Meıramdy ózimnen ári aıaımyn... Onyń basynda uıyqtap jatqanda da tıyshtyq bar ma eken!?.

Ardaq kózi jaýdyrap, tuǵyrdaǵy tuıǵyndaı montıyp otyryp, tyńdaı berdi. Keshe ǵana jalań aıaq, oıy qolynan, qoly oıynan shorqaq, aýyldan kelgen Janabil búgin jaǵasynda galstýk, ysylǵan, kóńil kózi ashylǵan, qoǵam qaıratkeriniń sózin aıtyp otyr. Onyń osy dárejege jetýine meniń de qarlyǵashtaı kómegim boldy-aý», dep ishinen qýandy Ardaq. Dıqanshy jer jyrtyp, el nesibin ekkende, kishkentaı ǵana qyz bala topyraq tyrnap gúl egedi. Gúli ónse ózinen baqytty joq. Ardaq ta sol baladaı baqytty qazir.

— Túsinem, Janabil, túsinem, — deıdi jaırańdap. — «Baqyt ne?» dep suraǵanda, «kúres» depti Marks qyzyna. Baqyt, ǵylym jasaýshylardyń bar ómiri kúrespen ótken tárizdi. Sóıte júre olardyń jazyp ketkenin biz oqyp bitire almaı jatyrmyz. Sóıte júre olar oqýǵa da, jar súıip; joldastarymen keńesýge de ýaqyt tapqan. Biz taba almaı olaqtyǵymyz ne bir jaqtylyǵymyz bolar. Sende, sen súıgen Meıramda osy kemshilikter joq pa?

— Mende bar. Joıý úshin budan bylaı jumasyna úsh ret sabaq bolsyn, daıyndalam, qaıtsem de oqýǵa ýaqyt tabam. Al, Meıram kúnde kezdesýge ýaqyt tabady. Biraq, bul úıge menshe kele bermes.

— Burmalama. «Kelsin» dep qashan aıttym, — degende Ardaqtyń qabaǵy kenetten kirjıe qaldy. Baıqamaı biteý, jarany aýyrtyp aldy Janabil. Kórgen jerde-aq Meıramǵa kóńili aýǵan Ardaq ákesin oılaǵanda, Meırammen uzaq ómir súrýine sene almaıdy. Jel buzbasty, sóz buzady. Kedeıden shyqqan kedeıshil jigit, el betine basa berse aınıdy, dep qaýiptenedi. Onyń ústine tuńǵıyq, áke túbin kórsetpeı keledi. Alastaýǵa da, aqtaýǵa da dáleli áli jetimsiz. Ákege degen mahabbat, el aldyndaǵy uıat, jar súıetin tabıǵı tilek — úsh jaqtap ózine tartqanda áldeneshe ıilip, tal shybyqtaı synbaı tur Ardaq. Sanaly qyzdy. qınasa da, shydamdylyqqa úıretti bul tartystar, Janabildiń jańaǵy «bul úıge menshe kele bermes» degeni Meıram týraly oıyn dál tapqandaı, qatty batty. Kirjıgen qabaǵyn jazbastan:

— Iá, kele almaıdy. Keıbir joldastarmen alystan syılasqan da jaqsy, — dedi de qoıa saldy. Bul kúdigin eń jaqynyna da aıtýǵa arlandy. Janabil astarly sózdi sezgen joq.

— Birsypyra áńgimelestik. Kelistik. Endi Maıpajandy aımalaýǵa ruqsat et, — dep, bardy da qapshyqty kóterdi....

— Oljaly qaıttyń-aý, búgin.

— Iá, bunyń ishindegi áńgime birsypyraǵa jeter...

Janabil shyǵyp ketti, onyń: «Bul úıge menshe kele bermes»: degenin Ardaq ońasha otyryp, oılaı berdi...

HİV

Áneýgi birinshi shahtada bolǵan qyzý jıynnyń qaýlysy qatal buıryqqa aınaldy. Tres bastyǵy Sherbakov qol qoıǵan kóp tarmaqty buıryq ár shahtanyń kórnekti jerinde, narád úılerinde ilýli tur. Osıpovqa sógis berilgen. Ermek shahta bastyǵynyń orynbasary, Ákim onyń ornyna ekpindi — jol ashýshy brıgadır bolypty. Óndiristegi ıesizdikti joıý, ár adamnyń, óz isine jaýaptylyǵyn arttyrý, jalaqyny eńbekke qaraı belgileý kúresterin kúsheıte túsken. Jańa jumysshylarǵa tehnıka qatersizdigin uǵyndyrmaıynsha shahtaǵa jiberýge tynym salǵan.

Ermek pen Osıpov osy jaılardy shahta kontorynda ońasha keńesip otyr. Ekeýi birine-biri qarsy jaralǵan tárizdi. Ermektiń denesi tolyq, minezi aýyr kisi. Osıpov alasa, aryqtaý, júrisi sózindeı shapshań, neni de bolsa tez istep, tez sheshetin adam. Bul qaıshylyqtar bulardyń yntymaǵyn buza almapty.

Jınalysta synǵa ushyrap, Sherbakovten sógis alǵan soń aqylym enip keledi, — dep jymyńdaıdy Osıpov. Ermek qostap qoıady:

— Shynynda da sizge urysqan jaqty. Bremsbergige baraban ornatýyńyz durys-aq bolǵan. Sonyń arqasynda jalǵyz Jumabaı birneshe vagonshynyń qyzmetin atqaryp otyr. Eger ýklondy uzarta bermegende, Ákimniń brıgadasyn sonda jibermegende qysylyp qalatyn edik.

— Áshirbek ekeýińizdiń bul jónde qatty aıtqandaryńyz paıda boldy. Men kúndelik iske qunyǵyp, keleshekti umytyp ketippin...

Qaltasynan úlken saǵatyn alyp qaraı sala, Osıpov ornynan turdy.

— Sergeı Petrovıch keshikkendi jaratpaıdy. Keteıin. Siz shahtaǵa túsesiz ǵoı?

— Ia. Armansyz aralaımyn búgin.

— Áshirbekterge de bara qaıtyńyz.

— Baramyn. Túbinde ol kómirdi alýǵa temir jol jaıý kerek bolady. Ony da aıtý kerek Sergeı Petrovıchke...

Ekeýi kontordan shyǵa eki aıyryldy.

Ermek tapsyrmalar berip, jumysshylardy jer astyna jóneltken soń, narád úıinen shyqty. Ýklonǵa túsýden buryn estakadaǵa kóterilip keledi. Qyzǵylt, ótkir kózi oıyna ǵana tóngen. Qalyń qabaǵy salyńqy, órge qaraı jaı basyp, testek, alasa, balǵyn denesi aýyr qozǵalyp keledi. Buryn bir qaılaǵa, assa bir brıgadaǵa jaýapty bolsa, endi búkil bir shahtaǵa jaýapty. Onyń oıy taram-taram jer astyn qarańǵy qýystardy kezýde qazir. Bıik estakadaǵa kóterilgende oıy sergip, shahta aýmaǵyna odan ár tustaǵy kómir shoqylaryna, kúlli kómirli qalaǵa kóz jiberdi. Jańada alynǵan, biren-saran qaılashylarǵa ǵana berilgen akýmýlátorly shamdy tastamapty, mańdaıynda tur. Ýytty inine mańdaıda shodyraıǵan sham ýyt qosypty. Qaınaǵan qalaǵa shúıile qarap, bul qalanyń ótken eli, qorash kúnderin de esine alyp tur. Aq tóbeshiktiń ústindegi «joǵarǵy Marıam» odan soltústikke qaraı sozylǵan segizinshi, toǵyzynshy, on ekinshi, on segizinshi, tórtinshi, ońtústik batystaǵy — otyz birinshi, jıyrmasynshy shahtalar qomaqtanyp, aralary túıisýge aınalǵan. Shyǵys jaqta otyz úshinshi, ekinshi shahtalardyń da kómir, balshyq shoqylary bıiktep barady... Keshe ǵana jalańash dala, búgin eńbek asyry, kóp ultty elderdiń darqan mekeni. Baılyǵy talaı úrim-butaqqa jeterlik...

Eski, jańa Qaraǵandyny Ermek kóz aldynan ótkizip turyp, jer astynan jańa shyqqan sostavqa eleń ete buryldy. Jumysshylar qolma-qol vagonetkalardy tars-turs tóńkere bastady. Kómir saldyrap, quıylyp jatyr tómenge. Burqyraǵan qara tozań aq qardyń betin jaýyp ketti. Vagonetka aıdaǵan ár jumysshyǵa qysqasha bir eskertip qoıady Ermek:

— Árirek aparyp tók... Vagonetkań maılanbapty ǵoı... Tirkis temirge saq bolyńdar...

Tómende, estakada astyna poezd kelip endi. Kómir porodasyn (balshyǵyn) tergen, kómir tıegen bir top jumysshyǵa joǵaryda turyp, qabaǵyn shytty Ermek. Kómir óndirýdiń ornyna kóp adam óngen kómirmen áýre. Osylardyń sanyn azaıtyp, eńbegin jeńildetse, kómirdi molaıtýǵa, ári arzandatýǵa úlken sep bolar edi. Ermek sony oılap, qol kúshti kesegimen jutyp jatqan qara jumysqa aıla qarastyryp turǵanda Seıtqaly keldi qasyna.

— Amanbysyń, áı, seniń qolǵabyń qaıda?! — dep tómendegi kúrekshiniń birine kezige aıqaılady.

— Bergen joq áli.

— Bezobrazıe! — dep, Ermekke buryla dúr etti Seıtqaly. — Tez berińder. Eńbek zańy oıynshyq pa?

— Beriler. Jańa kelgen jumysshy ǵoı. Ózi de qunttamaǵan shyǵar.

— Suratpaı berý kerek. Qoly oıylyp qalsa, qolǵaptan áldeqaıda qymbatqa túsedi bizge.

— Shahtkom ysyrap eńbekti kóre bilse tym jaqsy bolar edi. Mine, bir mashınanyń isin qansha adam istep jatyr?

— Ondaı mashına jasamaıdy Qaraǵandy. Kelgenshe kútemiz de.

— Osy «kútý» degen de bir dertke aınalyp barady, — dep qynjyldy Ermek. — Qol jaıyp suraı bergenshe, bilek sybanyp, bir shara isteý kerek emes pe.

— İsteseń tursyń ǵoı, ámiriń júredi endi.

— Iá, istegeli turmyn. Mashına kelgenshe kólbete aǵash astaý ornatsa... Kómirdi sol astaýmen aǵyzsa, tıeý jumysy budan áldeqaıda ónimdi, ári jeńil bolady...

Seıtqaly basyn ızeı berdi. Astaý áńgimesimen ekeýi shahtaǵa túsip keledi. Shahtaǵa túsetin jol ózgergen.Áýelde tik satymen, odan keıin kómir shyǵaratyn kólbeý jolmen túsetin. Endi olarmen júrýge tyıym salyndy. Adam joly bólek. Qaýipsiz. Jarty kılometrdeı barǵan kezde:

— Jeldi kúsheıtý kerek. Baıqaımysyń, aýa azaıa bastady, — dedi Ermek. Kezdesken kómir, balshyq kesekterin, aǵash, temir kesindilerin qaǵa beriske jıystyra tastap, sarań sóılep keledi. — Osyndaı usaq uqypsyzdyqtan iri kemshilik týatynyn bile me eken profsoıýz.

Seıtqalynyń kóntek aýzyndaǵy sırek murty tikireıip, shoqpar bas murny dúrdıe qaldy. Ókpeshil-aq. Ókpesin jýan daýyspen boljyrata aıtty:

— Óziń nemene? Partkom bolǵan soń, joǵarylaǵan soń, eski jumysshylarǵa aýyz sala bastadyń ba? Ermek bizden ketti, dep Báıten jylap kelgende nanbap edim. Ras eken ǵoı. Bárin shahtkomǵa jabasyń. Shahtkomnyń bir múshesi óziń. Al, ne qyl deısiń?

— Eski, jańa jumysshy, shahtkom, partkom bolyp; óndiristi alǵa tartýǵa mindetti. Árbir tártipsizdik, salaqtyq keıin tartady. Seniń uǵymyńsha — jumysshylardyń jumys kıimi, jumys saǵaty túgel bolsa bolǵany. Jańa bir qolǵapqa bola qansha taryldyń.

— Tarylma, eńbek qorǵaý zańyn eleme, deımisiń?

— Shahtkomnyń mindeti sol ǵana ma? «Profsoıýz komýnızm mektebi». Komýnızm — aldymen eńbek ónimin arttyrý, eńbek jolynda. mynaý usaq-túıekterden bastap, keıbir sharqy oılarǵa deıin qanshama bógetter jatyr. Shahtkom sony syndyrýdyń ornyna keıde aıaıdy.

— Sen Meıramnyń áýenimen kete berme. Oıymyz sharqy bolsa, Qaraǵandy munsha dalımaıdy.

Baıaǵy kózben ólshepsiń.. Qazir metrmen ólsheıdi. Kóbirek oqý kerek bizge;.Shamsyz shahta ishi kórinbeıdi;

Seıtqaly úndemedi. Tomsaryp kele jatqan, jol aırylysynda bólinip ketti. Ókpelep ketti. «Oqymaısyń» dese shamy. Biraq, Ermekke degen ókpesi úsh kúnnen asqan emes, aıaqsyz tatýlasady. Ermek artynan jymıa qarady da, oń jaǵyndaǵy atqoraǵa buryldy. Qara kók at, qamshylar jaq aldyńǵy aıaǵyn basa almaıdy. Tizesi kúp bolyp isip ketken. Jem jesi sáleń. Naýadaǵy sulyny taýysa almady. Ermek saýyrynan sıpap:

— Otaǵasy jyǵyp alǵan-aý, — dedi de kete bardy. Eń uzaq shtrekti boılap keledi. Jitigi kózinen eshteme qutylar emes. Anda-sanda eńkeıip, temir jol ústinde. jatqan bolmashy nárseni de alyp tastaıdy. Tóbeni, qabyrǵadaǵy keıbir tireýlerdi uryp, tyqyldatyp, beriktigin baıqap qoıady. Tas qarańǵyda, tar jolda, mańdaı shamy jarqyrap, jer astyn kezgen bul adam bul dúnıeniń ıesi bir ózi sıaqty. Ersili-qarsyly júrip jatqan vagon aıdaýshylardyń mańdaıyndaǵy shamynan, daýsynan tanyp, «Ermek», «Ermek» dep bir tildespeı ótpeıdi. Ysqyryǵy jer jarady, tory atqa úsh vagonetkany birden tirkegen Álibek otaǵasy kezdesti. At tartqan aýyr júkti ózi tartqandaı eki ıininen dem ala entigedi.

— Ermekjan, belimniń shoıyrylmasy bar edi. Sol qurǵyr ustaǵaly. tur.

— Ustasa qaıtarsyz, — dedi Ermek. Vagonetkanyń betindegi balshyqty kózi shalyp qaldy. — Bul qaı zaboıdyń kómiri?

— İsqaqtiki.

— Ony ne qara basty! Sizde de shalalyq bar; toltyra túsý kerek. Ár vagonetka osylaı olqy ketse, kúnine tonna jeısiz esepten. Esińizde bolsyn, budan bylaı erneýden tómen bolsa qabyldanbaıdy.

— Beldiń elegimen baıqamappyn.

— At qalaı aqsaǵan?

— Súrinip, relske jyǵylǵany...

— Qaıtsańyz aıtyńyz, dáriger jibersin dereý.

Ermek júrip ketti. Áneýgi jınalysta: «Kóseý qara kezeńdi istiń kezinde aýyra qalady, qutylam» degen sózine jetken eken Ysqaq. Álibek endi at aıdap júr. Jer astyna kánigi kek at súrinip, mertige qaldy. «Beldiń álegimen» vagonetka tolmapty. Eski zaboıshy İsqaqty «qara basyp» kómirinen balshyq tabyldy. Ermek sonda da Álibek týraly jaman oıǵa barǵan joq. Óndiriste mundaılar kezdese beredi. Áıtse de Ysqaqqa keshire almady, sonyń zaboıyna buryldy. Qara tuman, zaboılap, burǵylap, atyp ta úlgirgen. Tuman ishinde qarańdaǵan adam, sarǵylt sham kórinedi. Bolat kúrektiń shyńyly, temir vagonetkanyń dańǵyry, kómir saldyry estiledi. Opyryla qulaǵan kesek kómir kúrekke kónbeı, vagonshy, kúrekshiler qolmen kóterip, myqshyńdap, yrsyldap júr. Ysqaq qaılasymen salyp qalyp, ýatyp berip qoıady. Kómir úıindisi tipti úlken. Jumys qyzý. Álibek osyny kórip «shoıyrylsa» kerek.

— Ysqaq!- — dep daýystaı keldi Ermek. — Aljıyn dediń be, balshyq nege qosasyń kómirge?

— Qaıdaǵy balshyq?!

— «Kóseý qaranyń» vagonynan taptym.

— «Kóseý qara» menen ketken. Ol úshin jaýapty emespin.

— Zaboı seniki.

— Meniki bolsa, kór mine.

Úlken úıindini úńile Ermek bir aınalyp shyqty. Tap-taza, shammen shaǵylysyp, buıra kómirdiń keıbir kesekteri jyltyraıdy. Zaboıdyń tereńdigin ólshedi. Bir metr on santımetr. Bıiktigi — eki metr.

İsqaq qadala qarap tur. Belýarynan joǵary jalańash. Qara kúıege boıalǵan denesinde aqsıǵan tisi anyq kórinedi. «Al, ne taptyń» degendeı yrjıa kúledi,

— Kári tarlan shapqan saıyn údeısiń.

— Solaı ma!

Ekeýi kúrekshi, vagonetshilerden bylaıyraq ketti. Ermek jumysqa rıza bolsa da min taqty bir:

— Tozań basylǵan soń, dári ıisi ábden arylǵan soń alý kerek edi kómirdi.

— E, sony kútip turamyz ba. Eshteme etpeıdi, baıaǵydan beri jutyp kelemiz ǵoı tozańdy.

— Durys emes. Budan bylaı solaı iste. Áýe de azyraq eken, kóbeıtermiz.

Ermektiń nazary kúrekshilerge aýdy. Zaboı ilgerilep, temir jol keıindeý qalypty. Bir jigit kómir úıindisin kúrekpen laqtyrǵanda, tipti alysqa túsiredi. Onyń jalǵyz, alystan laqtyrǵanyn eki jigit qasyndaǵy vagonetkaǵa tıep, azar úlgiredi.

— Mynaý kim?

— Bilmeımin. Qutjan balýannyń brıgadasynda istep edim, deıdi.

— Bul bıshara áli kúnge kúrekshi me edi. Paı-paı Ysqaq-aı! Osyndaı adamdardy kóre bilmeısiń. Kórseń kótere bilmeısiń. Mynanyń qolyna dereý qaıla ber de, paryńa al.

— Almaımyn! Aıyrma Dúısembek ekeýimizdi...

— Daýryqpa! Ákim qaı eski qaılashydan kem tabady? Men kisi tanysam, mynaý sondaı jigit. Dúısembekke jeke zaboı berem, o da úıretsin bireýdi.

Adýyn Ysqaq jýasyp qaldy. Ermek eki aıtpaıdy. Kómrdi neǵurlym kóp berse, aqy solǵurlym kóp. Sondyqtan eski qaılashylardyń birsypyrasy paryna jańa qaılashy qossa, bóget bolady, aqym kemıdi dep qorqady. Biraq, Ákim qusaǵan jańalar eskilerdi artqa tastap barady. Álgi jigittiń qımylyna Ysqaq jańa kórgendeı shuqshıa qarap turdy da:

— Jaraıdy, — dedi.

Ermek endi týra bremsbergke tartty. Sol jaǵynda qalyp bara jatqan dáriger pýnktine burylǵan joq. Sharýashylyq qýystary kóp. Bir saparda bárin aralaýǵa ýaqyt jetpeıdi. Uzyny eki, kóldeneńi bir kılometrge jýyq qarańǵy dúnıede taram-taram joldar jatyr. Ár joldyń boıynda tynymsyz júris-dybys estiledi. Juldyzdaı jypyrlaǵan shamdar kórinedi. Kómir keýlep jer astyna — júz, eki júz metr tereńge súńgigen shahterler gaz, tozań, kúıe, qarańǵylyq ishinde tipti erkin júr. Aǵylshyn tusyndaǵy shıqyldaq táshke, zil shana, temir qazyq, put balǵa, tútini býdaqtaǵan bóleshke shamdardyń, qarasy óshken. Ár tustan atylǵan dári, temir jol dúrsili keledi qulaqqa. Biraq, áli de adam kúshimen qaıla berip tur kómirdi. Zaboıshy mashına-elektrovozdarynyń ózi ázir kelgen joq, dańqy jer jarady...

Shahta ómiriniń ótkendegisi men qazirgisin, qazirgisi men keleshegin oılaı otyryp Ermek bremsberg jetti. Jer astynda ýklon, shtrekterden sońǵy bul bir úlken jol. Birsypyra lava, peshterdiń kómiri osymen ótedi. Jumabaı ór betinde jalǵyz otyr. Aldynda — qos temir joldyń túıisken basynda baraban. Barabanǵa oralǵan bolat arqannyń eki ushy eki vagonetkada. Bir vagonetka kómir alyp óz ekpinimen yldıǵa ketkende, ekinshi bos vagonetka onyń kúshimen órge ózi shyǵady. Jumabaıdyń kásibi barabandy júrgizip, toqtatyp otyrý ǵana. Basyna pishenshilershe oramal baılap, kıimniń etegin shalbarlanyp alǵan. Eski tymaǵyn, syrt kıimin uqypty orap, bireý ala qashatyndaı tizesimen basa otyrypty. Osyndaı usaq uqyptylyǵy myǵym bolsa da, myqynyna shalbary turmaıtyn...

— Jumeke, shalbardyń baýy berik pe? — dedi Ermek kele-aq. Janabil atasynyń minezderin joldastarynyń arasyna jaıyp bolǵan, shalbar baýynan bastap «qaziret oqıǵasy», «qara sıyr yńyldaıdyǵa» sheıin biledi jurt. Bul joly da úırengen qol yshqyrǵa baryp qaıtty. Jumeke ony baıqaǵan joq. Qýanyshyn aıtyp jatyr:

— Qudanyń qudireti, osy aqyl Kozlovtyń basyna qalaı keldi eken! Vagonetkalar ózi baryp, ózi qaıtyp tur. Raqat taǵy! Donbasshylar bolmasa osy zavod júrmes edi, sirá.

— Júrmeıdi. Úlken Qaraǵandy qazaq kúshimen ǵana emes, búkil sovet kúshimen, Moskva basshylyǵymen jasalyp jatyr, Jumeke. Jýyrda elektrovoz degen mashına keledi. Soǵan mingende on-on bes vagonetkany bir jigit taqymymen súırep júre beredi.

Ózin atsha minip ala ma kisi?

— Minip alady. Zaboılaıtyn mashına da kele jatyr. Ol qyryq-otyz qaılashynyń shapqanyn bir ózi shabady.

— Oıpyr-aı, onda kúrekshiler úlgirmes!?

— Kúrekshilerdiń de jumysy jeńildeıdi. Kómir naýamen baryp, vagonǵa quıylady...

— Shyǵar, bul zamannan, shyǵar, — dep basyn ızedi Jumabaı. Táýtıgen saqalsymaǵyn sıpaǵan bolady. — Biz kelgende osy shahta kádimgi qudyq sıaqty edi. Kómirdi qaýǵamen tartatyn. Endi mynaý!..

Ermek qaıran qalyp otyr. Ańqaý Jumabaıǵa da ómir kóp nárseni ańǵartqan. Motor kúshin «saıtan»kúshi deýden ketken ol. «Qudanyń qudiretin» jıi aıtsa da, bárin adam jasaıtynyn jaqsy túsingen. Erterek týyp, kesh qalǵanyn ókinip qoıady:

— Jumysshy bolǵan soń bir mashınany basqarmaı bola ma? Oǵan da oqý shirkin kerek eken ǵoı.

— Nege oqymaısyz? Onsha qartaıǵan joqsyz ǵoı?

— Enbeıdi basqa. Janabil men Maıpa eki jaqtap-aq baıqady. Qol, til degeniń ılikpeıdi, tipti. Qudanyń qudireti, qaǵazǵa qarasam uıqy basady.

Ermek kúlip jiberdi. Jumabaı áńgimelesip otyryp, vagon jóneltken saıyn asyqpaı kómirdi bylaı tastaı beredi. Kózi taıǵanda Ermek ýystap-ýystap tastaıdy da:

— Bunyńyz ne? — dedi bilmegensip.

— Jóneltken vagonnyń esebi ǵoı.

— Sanańyzshy, qansha jóneltipsiz?

Jumabaı sanaımyn dep sanynan shatasty. Qaıta-qaıta sanaıdy. Ózine-ózi senbeıdi.

— Bul qalaı? Keshe osy mezgilde qyryq-bes edi. Búgin toqsan eki. Jo-oq, kóp, .bul kóp.

— E, qojanasyr! — dep Ermek kózinen jas aqqansha kúldi. Biraq, sol «qojanasyr» esepke shorqaq bolǵanymen, eńbek ónimi molaısa bári molaıatynyn ábden bilgen. Esepshi ol emes. Qumarlyqpen eseptep otyr. Kómirdi kóbirek jiberip, kóbirek aqy almaq. Jaqsy ataqty da jek kóretin kórinbeıdi:

— Toqsan ekige jetse, meni endigi qan kótermeı me? Jetken joq. Sonaý tómendegilerge ursyp ketshi. Vagondy bógemesin. Olar bógese, mynda da bógeledi...

— Bógelisterdi de esepteı otyryńyz... Bógeýshini maǵan aıtyńyz, — dep Ermek jónele bergende, gazet tilshisi keldi. Tipti ıkem jigit. Bloknoty qolynda. Salǵan jerden ıkemdep barady:

— Ermek, eki mınýt qana ýaqytyńyzdy alam. Jer astynyń búgingi jańalyqtaryn aıtyp jiberińizshi?

— Shahterler alty júzdiń ornyna myń metr jol ashpaq. Kómirdiń jyldyq josparyn on prosent artyq oryndamaq. Búgingi oı, búgingi kúres osy.

— Ermeke, endi bir mınýt. Aldaǵylar kim?

— Ákim, Ysqaq, Vorona...

— Ermeke, endi bir-aq sekýnd, Orlov proektisi ne kúıde?

— Zerttep jatyrmyz.

— Endi jarty sekýnd ǵana...

— Jumys ýaqytynda budan ári ýaqyt joq, — dedi de júrip ketti Ermek. Tilshi qalmastan ere júrdi, mazalap keledi:

— Ózińiz bilesiz, bizdiki jumysshy gazeti ǵoı...

— Jumysshynyń jumysshysy bar, Báıten, Jumabaı, Ákim, Ysqaq — tórteýi tórt qıly. Kómirge boıalyp kulaqtar da júr. Qatelespeý úshin, aýyzdan shyqqandy jınaı bermeı, jumystyń ózin bilý kerek, sizderge. Meniń ýaqytyma qıanat jasamańyz endi.

Tilshi azar qaldy. Qatty sózge qabaǵyn da shytpastan, júgire basyp, jymyńdap barady...

Jan-jaqqa taraǵan shym-shytyryq jol. Ońdy-soldy, aldy-artty boljap bolar emes: qalyń bultty, qarańǵy tún tárizdi. Aıaq astyn ǵana kórsetken sham, tek basty birdemege soǵýdan saqtaıdy. Ermek sonda da keń kóshemen kele jatqandaı. Bir qýystan bir qýysqa óz úıinshe erkin enedi. Uzap ketti. Eshbir tirshilik sezilmeıdi. Kómiri alynǵan, jumys toqtaǵan óńkeı mylqaý úńgir. Qaısybirinen uzaq eńkeıip ótedi. Tosyn adamdy ol araǵa qoıa berse, jol taýyp shyqqansha, jan teri shyǵar edi; Ermek býsanǵan da joq.

Sovet shahtasy men aǵylshyn shahtasynyń shekarasyna jetti. Úsh adam, úsh sham kórinedi. Biri bas ınjener Áshirbek. Orlov otyrǵan qandy kesekte, Orlov bloknotyna úńilip otyr. Eki burǵyshy som qabyrǵany jel buǵymen kezek tesip tur.

— Bylaıyraq otyrsań bolmaı ma, — dedi Ermek. Orlov óligin osy orynda tapqan ózi edi. Qarańǵyda qandy ólimge jalǵyz kezdeskeni esine túsip ketti. — Áli jetkizbeı bara ma? Qalyń eken ǵoı.

— Taqaldyń, bilem. Qazyp, burǵylap, jıyrma toǵyz metr boılappyz...

— Arjaǵynda kól túgil teńiz jatsa da on metr qaldyrsaq buza almaıdy. Sonda kóldeneńi jıyrma, uzyny eki júz otyz metr kómir bizdiń qolda emes pe?

— Men tipti Orlovtyń aıtqany kele me deımin, — dep kúlimdeıdi Áshirbek. — Ol burǵysyz-aq bilgen sıaqty. Qabyrǵa juqardy. Sý belgisi kórinbeıdi.

— Shynynda biletin adam edi. Qyzyl maman bolmaǵan soń, men oǵan salqyn qaradym, eger bul boljaýy kelse bısharanyń basyna eskertkish ornatý kerek. Igi jolda óldi ǵoı.

Ekeýi Orlov bloknotyn jaıyp tastap, keńese berdi. Biri ǵylymǵa, biri tájirıbege súıengen mamandar kómir dúnıesiniń júıelerin izdeýde. Ken degen shetinen salyp ala beretin topyraq emes, tolyp jatqan esep. Áshirbek qaǵaz betin qym-qýyt syzyqtarmen toltyrypty. Ermek ár syzyqty jýan saýsaqtarymen basyp ótip, suraq qoıdy:

— Aǵashty az jumsaý jaǵyn oıladyńyz ba?

— Oılaǵanmen amal tappadym.

— Eger kómirdiń ózinen dińgek qaldyrsaq qaıtedi?

— Kómir dińgek aǵash dińgeginen qymbatqa túsedi.

— Qaraǵandyda aǵashtan kómir kóp qoı.

— Kóp te bolsa, aǵashtan qymbat.

Biri jer ústindegi, biri jer astyndaǵy baılyqty únemdep otyr. Aǵylshyn tusynda temir jol joq, aǵash kázirgiden áldeqaıda zárý bolatyn. Sol zárýdi qolyna tússe, jumysshylar kómirden buryn jaǵatyn. Ermek endi óndiristiń ózine únemdep jumsaǵysy keledi. Áshirbek mıllıardtaǵan tonna kómirden dińgek qaldyrýdy ysyrap kóredi. Árqaısysy óz pikirinde qaldy. Keıin taǵy oılaspaq. Biraq, búginnen bastap, bul jerge temir jol keltirýge, áýeni kúsheıtýge, já desti.

— Tesildi Tesildi! — degen burǵyshylardyń dabyry estildi. Tórteýi birden burǵy tesigine úńildi. Sý joq...

— Al, Ermeke, shetinen kertip ala ber! — dedi Áshirbek. Qýanysh kernep, sarǵylt beti qyzara bórtken. Kúdis, úlken murny jetpegendeı, alqynyp aýzynan alady demin. — Bul endi daıyndyq jumystaryn keńeıtýge múmkindik berdi.

— Sherbakov sonda da alty júzden aspas, — dep kúldi Ermek.

— Biz assaq murtynan kúler. Basshylardyń aıaqty saq basqany jaqsy. Olar jyǵylsa mertigedi. Biz jyǵylsaq eshteme etpeıdi.

Kóńilderi kóterińki. Alystaǵy zaboılardy basyna kótere, ázildese qaıtty bular. Ermek ýklonǵa jetkende jeke ketti. Oqtaı túzý, uzyn, bıik, keń Jolmen keledi. Qabyrǵany, tóbeni qol salasyndaı qylyp, jumyr aǵashtarmen shegendep tastaǵan. Barǵan saıyn quldılap barady. Art jaq — ór, aldyńǵy jaq — yldı. Jumysshylar bul joldy birde «ýklon», birde «qara aýyz» dep ataıdy. Jer. astyndaǵy qym-qýyt kóp qýys, kóp joldar osynan taraǵan, kómirin osynda quıady, «Daıyndyq jumystary» jaıyndaǵy talastardyń da úlken túıini ýklonda jatyr. Ýklon neǵurlym uzara berse, solǵurlym kómir qoınyna qol erkin jetken, jumystyń aýmaǵy, tarmaǵy molaımaq. Jaryq dúnıe men qarańǵy dúnıeni baılanystyrǵan bul-úlken joldy Ermek brıgadasy jasaǵan. Ózi jasaǵan iri istiń ár tireýi jyly ushyrady kózine. Sonaý tómende, ózi baýlyǵan Ákimniń shamdary jarqyldady, mashına balǵanyń shapshań dúrsili estildi.

Ermektiń kóńili sharyqtap keledi. Esh eńbek eńseni bassa, janǵan eńbek jaınatpaı ma jandy. Onyń mańdaıynda qarańǵyda jarqyraǵan shamnan, kóńil shamy áldeqaıda jaryq edi.

— Soq, salpaýyzym! — dep jaırańdaı keldi. Jasy úlken bolsa da, jany súıgen Ákim, Janabildermen qurdasyndaı oınaıdy.

Ákimdi mashına balǵaǵa da ózi úıretip, balǵasyn berip ketken. Ákim qazir som qabyrǵaǵa balǵasymen súlikshe qadalyp tur eken, artyna qarady. Ter me, sý ma, beti saltaq. Astyńǵy erni salbyrap azyraq demigedi, Basynda jez qalpaq. Aıaǵynda, ústinde sý ótpeıtin rezınka kıimder. Omyraýy ashyq. Ańǵal turysy, úlken denesi erteginiń, batyrlaryn eske túsiredi.

— Ermeke, jaqsy keldiń, — dedi yrjıa kúlip. — Sý kúsheıip barady. Káne, master bolsań toqtatshy.

— Taýsylǵan soń ózi toqtaıdy. Toqtamasa kameron soryp qurtady.

Sorǵalaǵan tamshy tóbeni ezip, qulatyp tur. Tireýshiler qaılashylardyń sońynan ile, qolma-qol tirep júr. Jertaban shylqyldaǵan batpaq. Sý molaıyp jaıylmasyn dep shuqyr qazǵan. Shuqyrǵa jıylǵan sýdy qýtaıtpaı kameron damyl-damyl soryp alady. Qazylǵan kómir balshyqtardy bir jaǵynan vagonǵa tıep, jóneltip jatyr. Jumystyń aýyry, qyzýy osy arada. Qaılashy, kúrekshi, tireýshi, jolshy: — eki adamnan odaqtasqan. Kameronshy ǵana jalǵyz. Bári bir brıgada. Osylardyń biri bógelse, bárin bógeıdi. Sondyqtan qalyspaý básekesi ǵana emes, jumys jaǵdaıynyń, ózi bógelýge múmkindik bermeıdi. Alty saǵattyq smenada alty mınýt turys joq bularda. Sharshadym degen de eshkim joq, ýaqyttyń qalaı ótkenin bilmeı jatyr. Saıdyń tasyndaı óńkeı jas, ekpindi brıgada. Aldy byltyr, arty bıyl kelgen jańa jumysshylar — burynǵy batyraq kedeı, ortashanyń balalary.

Ermek súısine qarap turdy da:

— Jaraıdy komsomoldar! — dep .Ákimdi ıekke qaqty. — Sherbakov senderdi qomsynǵandaı alty júz berdi. Partkom myńdy usynady. Qaısysyń alasyńdar?

— Partkomnyń usynysyn ústeýge bola ma?

— Árıne.

— Ońda .myń eki júz metr ketemiz.

— Baıqańdar.

— A, óziń de qomsyndyń ba? — dedi Ákim. Kúlgende. eki ezýi eki qulaǵyńa jetti. Komýnıs aǵaılardan erekshe brıgada qur, jarysyp kóreıik...

— Komýnıser az ǵoı. Jumysshylardyń, bári aýyldan keldi. Partıaǵa enýge úlgire almaı qaldy. Partıa esigi ýaqytsha jabylyp tur. Az komýnısy jyryp alyp, bólektegenshe, keptiń, arasyna taratqan paıdaly.

Ermektiń kıgeni rezınkasiz, juqa, kenep pıdjak. Tamshy óte bastaǵan soń ketýge qobaljyp edi, Ákim qaljyńdady:

— Sýdan qorqaıyn dediń be. Shahtaǵa túsýge erinersiń, jırenersiń áli.

— Sen, ómir boıy qaıla shapsań jaman komsomolsyń. «Zaboıshy mashınany» oqydyń ba?

— Oqydym. Búgin ákep sal. Úsh kúnde basqarmasam betke túkir.

Vrýbmashına Qaraǵandyǵa ázir kele qoımasa da. ol týraly «Trýd» gazeti talaı jazǵan. Keıingi nomerinde mashınanyń sýretin basyp, keń túsinik beripti. Ermektiń, «Zaboıshy mashınany» oqydyń, ba? — dep turǵany sol.

— Onda komsomolsyń! — dedi de Ákimdi endi ońasha alyp shyqty. — Sherbakov ómir etti, bizdiń shahtadan tańdama bes shahterdi Donbass tájirıbesin úırenýge jiberýimiz kerek. Baramysyń?

— Áýeli eski qaılashylar barsyn da.

— Jańa tehnıkany jastar tez qabyldaıdy. Qaılada ásem kórindiń erteń mashınada da kórin.

Úıden buryn uzap shyqpaǵan Ákim, balanyń sózin aıtyp tur:

— Apam jibermeıdi ǵoı. Jumystan keshteý qaıtsam da jany shyǵyp kete jazdaıdy.

— O, shirik, shirik! Apańnyń emshegin áli kúnge emetin shyǵarsyń, sen shirik.

— Jaraıdy, kóndirem apamdy, taǵy kim barady?

— Tolyp jatyr.

Ermek budan ári bógelmedi. Plıtaǵa keledi.

Plıta stansıa sıaqty. Jer ústinen bos vagondar kelip, jer astynan júkti vagondar shyǵyp jatyr. Biriń qabyldap, birin jóneltip, tápeltek Iláda damyl joq. Vagonshiler:

— Meni jiber, maǵan ber! — dep kerildesip qalady. Árqaısysy ákelgen kómirin buryn ótkizbek. Burynǵydaı shabylǵan jer esep emes, jer ústine shyqqan vagonetka esep. Tus-tustan kómir, balshyq, basqa jabdyq tıegen atty, jaıaý vagon aıdaýshylar biri kelip, biri ketip, plıta mańynan tarsyl, daýys úzilmeı tur...

— Neshe vagonetka? — dedi Ermek kelisimen. Ilá Jumabaısha múdirmedi. Sart etkizdi:

— Júz jıyrma bes.

— Bremsbergi qansha berdi?

— Jetpis tórt.

Eki vagondy tirkeı aıdaǵan dáý jigit kımeleı kelip, vagonyn plıtaǵa ótkizdi. Ilányń:

— Aı, aı, toqta! — degenin tyńdaǵan joq. Jaǵasynan bireý shapyldap ala tústi, ony da elegen joq. Eki jaqtan ursyp jatyr:

— Kereńbisiń, óziń!?

— Basa kóktep Qaıda barasyń!?

— Desátnık bógelme degen.

— Bizdiń de desátnıgimiz bógelme degen!

Dáý jigit daýlaspady. Jumysyn bitire sala keıin qaıtty. Ermek onyń artynan súısine qarap qapty:

— Qashan kelgen? Naǵyz taýsoǵar ǵoı.

— Búgin ekinshi kún, — dedi Ilá. Áli ursyp júr. Az aqshaǵa jetik tilin salyp-salyp alady. — Muryndyqsyz ógiz sıaqty ózi, jara-buza keledi. Desátnıgi tapsyrsa bireýmizdi múıizine ile ketetin túri bar.

— Komandırdiń buıryǵyn oryndaǵany jaqsy.

— Sonda solaı oryndaı ma. Porojnák jetpeı jatqanda ol tipti suramaı áketedi...

— Mehseh búgin segiz vagon beredi. Porojnák ázirge jetip qalar.

Ilá kóńili demdegendeı nasybaıyn atty. Shahta ishinde shylym tartýǵa bolmaıdy. Nasybaıǵa úırengen. Shaqshasyn qaltasyna sala bergende eki jigit alaqanyn birden jaıdy.

— Eı, nasybaılaryńdy maǵan qosyp qoıyp pa edińder! ?

— İleke, ashyny aıamas bolar.

Ekeýine eki atqyzyp jymyńdaıdy Ilá. Qazaqpen kóp istesken eski shahter. Qazaq qaljyńyna da jetik:

Sizdiń jaqta ashshy tegin jatsa, bizdikine bir qap qurt ákep tastaı salshy, — dep Ermekke kózin qysady.

Plıta basyna jumysshylar tus-tustan kelip jatyr. Shahtanyń shaǵyn kezinde Ermek bulardyń árqaısysyn atymen ataıtyn, jyǵa tanıtyn, endi beıtanystar kóbeıgen. Birinen-birin aıyrǵysyz bolyp, bári biryńǵaı kómir kúıesimen boıalsa da kóp rýly qazaq, kóp ultty sovet eliniń ár jerinen kelgen adamdar ekeni keıbir sózderinen, minezderinen baıqalyp qalady. Bárin baıypty kózinen ótkizip turyp, bir tolasta:

— Ilá Grıgorevıch! — dedi Ermek, — biz kommýnıspiz, eski shahtermiz. Shahtany jańalar, jastar kernep barady. Bir plıtanyń basyndaǵy qozǵalysty basqarý saǵan az.

Ilá myrs etip basyn shaıqady. Tápeltek, qýnaqy denesin qunystyra, kógildir kózinen kúlki shashyratty:

— Sekretar bolǵan soń saǵan bári az kórinedi. Jas kezimde budan úlkendi basqaryp pa edim?

— Jaýap emes! Óziń shar tartsań da zamanyń jas. Jas zaman egde bizge úlken mindet artady.

— Al, deshi, káne.

— Bul adamdardyń dene qozǵalysymen qosa, oı qozǵalysyn da basqar. Jumys ústinde «olaı emes, bylaı» dep baqyra bergenshe, jumys aldynda uǵyndyryp, aıtyp qoıǵaısyń. Kún saıyn bir saǵat tehnıkalyq sabaq oqy olarǵa.

— Ermek-aı! Kártaıǵanda Iládan muǵalim shyqpaıdy, aýlaq. Injener, tehnıkter, donbasshylar oqytyp jatqan joq pa!

— Tájirıbeń kóp, Qaraǵandy jaıyn sen olardan jaqsy bilesiń. Sózdi qoı, erteńnen bastap, kúnine bir saǵat áńgime jasap otyr. Bul partkomnyń pikiri, — dedi de Ermek ýklonǵa túsip alyp, joǵary órledi.

Áýelde bul ózi ashqan shahta bolsa da, keıin óz jumysymen bolyp, aralamaıtyn. Endi bárin kórmek, búlingen jerin túzetpek. Ýklonǵa tipti uqypty qarap keledi. Árbireý, ár shpal jitigi kózdiń synyna ushyrady. Ótip jatqan ýstavtardyń dybysyn alystan sezip, aýyq-aýyq qabyrǵaǵa jabysa qalady Ermek. Ór, qarańǵy, qaterli joldyń uzyndyǵy kılometrden artyq. Sharshaıtyn da, seskenetin de emes, búgjeń-búgjeń basady. Bir sham aldyńǵy jaqtan jarq etti. Týra qaldy eleń etip. Qaıtyp jarqyldamaı sham joq boldy. Ań-tań, ne qylǵan sham.?! Adam júrmeıtin jolda ne bitirip júr? Álde ;jol,;túzetýshilerdiń biri me? Bile almady.

Ol baǵana «aýyryp» qaıtqan Álibek edi. Qolynda balǵa, jarty metrdeı qashaý temir, shamyn qaldalap-qoıyp tóbeni «egeý quıryqsha» tesip turǵan. Sol tesikke dári tyǵyp atyp, eki dúnıeniń arasyndaǵy jalǵyz joldy kesip tastamaqshy. Poezd kelip qaldy. Jasqanyp qabyrǵaǵa jabysqanda shamy jarq etti. Sonda Ermektiń de shamyn kórdi. Jan júrmeıtin jolmen kele jatqan jalǵyz adamnan qatty seskendi. Ádeıi sońyma túsken bireý me dep, shamyn óshire, tura qashty. Ýklonnan buryla eski joldyń birine; túsken. Kózge túrtkisiz qarańǵyda tóbege soqty basyn. Qyrynan jyǵylǵanda qabyrǵa jaǵyn jyrtyp ketti. Jaman jyǵyldy. Eseńgirep az jatty da taǵy jóneldi. İz tastap joldan jolǵa buryla qashyp, uzap alǵan soń shamyn jaqty. Mańdaıy shodyraıyp kógere qalǵan. Jaq terisi sydyrylyp qanap tur. Jarasyn jalaǵan ıtteı jaǵyn, mańdaıyn damyl-damyl sıpalap, alaqanyna qaraıdy:

— Qap! — deıdi kúńirene. Ashý ma, álsiregeni me, diril bar daýsynda. — Tamshyla-tamshyla! Tek, qan qanmen ulassyn táńirim!

Qoldyń qanyn etegine súrtip tastap, basyn tańyp aldy da júrip ketti.

Ermek bul jaıdyń birin sezbedi. Odaǵaı shamdy oılady ma, jer ústine shyqqanda:

— Ýklondaǵy kim? — dedi sıgnalshyǵa.

— Bilmeımin. Eshkim túsken joq.

Ketip bara jatyp, túsinbegen kúıde basyn bir shaıqady Ermek.

XV

Qaraǵandyda eń úlken úı — jańa salynyp bitken jumysshylar klýby. Qalalyq jıyn, oıyn-saýyq osy úıde ótedi. Búgin jınalǵandardyń kelbeti bólek: shamadan, jáshik, býma kótergen jolaýshylar. Olardy shyǵaryp salýǵa kelgen shal, kempir, qyz, kelinshek, jas balalar da júr. Uzynsha kelgen foıe osylarmen toly. Báriniń nazary foıeniń tórgi qabyrǵasynda. Búkil bir qabyrǵaǵa erteńgi úlken Qaraǵandynyń sýreti salynypty. Bul sýrette tútini býdaqtaǵan aıbyndy trýbalar, kóp etajdy, alýan tústi úıler, jıekteı aǵash ekken asfált kósheler, kóshe boıy aǵylǵan tramvaı, troleıbýs, avtomashınalar kórinedi. Skver, fontan... Sergek, kerbez halyq kórinedi...

Uzyn saqal, eńkek shal sýretke shúıile qarap turǵan, bul baıaǵy senbilikke jınalǵan jurtqa batasyn bergen shal edi:

— Donbass osy ma? Jannat ta osyndaı-aq shyǵar, — degende qasyndaǵy qyzyl galstýkty bala saq-saq kúldi:

— Ata, bul — Qaraǵandy. Bolashaq Qaraǵandy.

— Qoıshy! Osy ózimizdiń Qaraǵandy ma?

— Ózimizdiń ǵana emes, búkilodaqtyq úshinshi kochegarka...

Judyryqtaı bala atasyna úıretip tur. Aq bas ata myqtap yńyrandy:

— «Kóp jasaǵan bilmeıdi, kóp kórgen biledi». Kitaptan kórdiń-aý, qarashyǵym! Barsyń kórsin ákeń. Toqsannan asqansha úıkúshik bolyp biz ne bitirdik.

Mundaı alys saparǵa jolaýshy jóneltip ádettenbegender kúıeý attandyrǵandaı ábiger. Tańqy muryn, qara kelinshek topty jara, alqyna kelip, eriniń basyndaǵy eltiri tymaqty oqystaý sheshti de, qulaqshyn kıgizdi. Jýas erin jaıshylyqta bıdaıdaı-aq qýyratyn shyǵar, bul joly óńi biraq, tym jyly:

— Bodaýbektiń qulaqshyny. «Dos basqa, dushpan aıaqqa qaraıdy», — dep qylmyńdaıdy.

Kúıkiń-kúıkiń aıańdap Qanabek keledi. Jolshybaı kúlimdeı, qaljyńdaı keledi:

— Syǵala otaǵasy, syǵala! — dedi shaldyń qasyna jetkende. Shal sýretten jańa ǵana basyn alyp, kún sala qarady oǵan:

— Qanabekpisiń? Qysalarda kezdesetin patshanyń altyn saraıy ǵoı mynaý úıiń!

Shym qorada ósken qart asyra siltep tur. Ázirge Qaraǵandyda eń úlken, kórnekti klýb standart taqtaıdan salyndy. Biraq ishi-tysy sheber zeınettelgen. Qanabek qarq-qarq kúldi:

— Qalaısha meniń úıim? Kóptiń úıi emes pe?

— Sen kelgen soń salyndy ǵoı. Káribaıdyń tusynda da bar-dy, osy kóp.

Jumysshy óz saraıyn patsha saraıynan jaqsyraq i ilady. Áne, erteńgi saraılar! — dep Qanabek sýretke nusqady da jınalys zalyna enip ketti.

Jolaýshylar jınalys zalyna jınalǵan. Óńkeı qazaq. Olardy qorshap Donbass jumysshylary otyr. Kozlov, Lapshın, Vorona, Kovalúkter qazir qaraǵandylyq bolsa da Donbasqa baratyn qazaq jumysshylaryn qonaq esebinde qurmettep otyr. Ákim, Baljandarǵa hat berip sálem aıtyp, Týys, joldastaryn syrttan tanystyryp jatyr. Qart Ivan, Anton, Ilálar Ysqaqty shyǵara kelipti. Tórteýi de Qaraǵandynyń eski jumyskerleri, eski dostar. Adýyn Ysqaq esip-esip alady:

— Ivan eń uzaǵanda myna turǵan Buqpaǵa — Kerege-kózge baratyn. Anton Spastan ári asqan emes. Ilá shyrqadym degende «Ekibastuzǵa» ǵana bardy. Men Donbasqa bara jatyrmyn, Donbasqa!..

— Iá, astyń sen, — deıdi Anton. Shyn moıyndap tur. Mysqylshyl Ilá qaıraı túsedi Ysqaqty:

— Asqan-aspaǵany kelgende málim...

— Áı, ákel qolyńdy! Eń quryǵanda úsheýińdi úsh aı oqytarlyq bilim ákelmesem atymdy basqa qoı...

Qara murtyn sıpap qoıyp, Jumanıaz ornynan turǵanda, zal ishindegi gýil basyla qaldy. Ol sóılegenshe Janabil Qanabekti bir qaǵyp úlgirdi:

— Bunyńyz da úlgi me jastarǵa?

— Káriniń kúıbeńi kóp bolady. Bes mınýtke muny aıttyń, on mınýt keshiksem ne aıtar ediń?

— Komsomol kórigine salyp alar edim.

— Shyǵar, senen shyǵar...

— Joldastar! — dedi de Jumanıaz múdirip qaldy. Ýytty, ótkir jigittiń óńi de jumsap sala berdi. Daýysynan diril baıqalady. — Budan jıyrma jyl buryn, (bala shaǵymda) arqamda dorba, alystaǵy shym aýyldan jalǵyz, jaıaý shyǵyp qysqy jolda jumys izdep bara jattym... Búgin sol qazaqtyń balasy jalǵyz emes, tobymen, jumys emes, óńir izdep bara jatyr. Qastaryńyzdaǵy orys jumysshylary, orys dostaryńyz qoshametpen shyǵaryp salýǵa kelip otyr.

Sizder keledi dep myna jaqta Donbass, myna jaqta Kýzbass qaqpasyn keń ashyp qoıdy... Osynyń bári aýyr eńbekti jeńildetý, ónimsiz eńbekti ónimdi etý qamy. Oǵan tek tehnıkany meńgergende jetesizder. Jańa jumysshylardy bylaı qoıǵanda eski qaılashy Ysqaqtyń ózi jańa Qaraǵandynyń qarqynyna ere almaıdy. Sondyqtan, Donbastyń baı tájirıbesin, bizde ázir az, olarda kóp sosıalısik jańa tehnıkalardy úırenip qaıtyńyzdar. Profsoıýz atynan qattyraq aıtamyn, joldastar: budan bylaı bir mashınanyń mamany bola almaǵan jumysshy ózin-ózi kinálasyn.

Baljan qolyndaǵy býmasyn kúıeýiniń aldyna qoıa salyp ushyp turdy:

— Elektrovozdy úırenip qaıtýǵa ýáde berem, Jumanıaz joldas.

İle Ákimniń jýan daýysy estildi:

— Meniń qumarym vrýbmashına!..

Qutjan balýannyń brıgadasynda istegen, kekesh bala jigit sóıleı almaı tutyǵyp tur:

— Maǵan go-go-go gornospasatelnoe delo...

Daýystar jıylyp, zal ishinde gýil kúsheıip barady.

Jumanıaz qolyn kóterdi:

— Bilem, sýsaǵansyzdar bilimge! Poezd júretin ýaqyt jaqyn. Bógelmelik. Donbasqa baratyn topty Qanabek joldas ózi aparyp, ornalastyryp qaıtady. Kýzbasqa baratyn topty Seıtqaly joldas bastaıdy. Al, joldaryńyz bolsyn, attanyńyzdar.

Kópshilik qaýyrt qozǵalyp, shyǵa bastady. Foıedaǵylar qosyldy. Dýyldaǵan úlken top asyǵa ketip barady, stansıaǵa. Kozlov Ákimniń qasynda, aýzy áli damyl tapqan joq:

— ...Ol meniń eski dosym. Ol úlken master ǵana emes, úlken ustaz. Kóńilge quıyp beredi. Hatta qatty tapsyrdym, qoshametpen qarsy alar. Uıalma, bilmegenińdi suraı berińizdershi.

Kovalúk, Lapshınder Baljandy ortaǵa alyp keledi.

— ...Donbasta qazir bizdiń jańa tehnıkanyń, bári bar. Elektrovoz onsha qıyn mashına emes, — deıdi Kovalúk. — Elektr tehnıkalaryn úıren.

— Slesarlik ebiń bolsyn, — dep Lapshın suq qolyn kóterdi. — Onsyz jaqsy mashınıst bola almaısyń.

Końyraý qaǵyldy. Júgire kelip vagonǵa mine bastady jolaýshylar. Baljan az múdirip, kúıeýine kúlimdeı qarady da:

— Naýbasym, — dep ıeginen bir qaǵyp, enip ketti vagonǵa. Keıbireýler súıisip, bireýler qushyrlana qol qysysyp jatyr. Ákim jylamsyrap kempir sheshesimen aýyzy kemseńdesip turǵanda poezd qozǵaldy.

— Joldaryń bolsyn!., — degen san daýys, joǵary kóterilgen kóp qol, qadalǵan kóp kóz uzatyp saldy poezdy.

HVİ

Qalalyq partıa komıtetinde búro májilisi bolyp jatyr. Qatal májilis. Árkim tómen qarap óz oıyna úńilgen. Meıramnyń óńi sýyq. Qolyndaǵy, qaryndashtyń ushymen jazyp qoısa, sabymen tyqyldatyp, qıt etken sybyrdy-dybystardy basyp tastaıdy. Qanabek sóılep tur. Ol jumysshylardy Donbasqa aparyp salyp jýyqta ǵana qaıtsa da, kóp bylyqtyń betin ashyp úlgeripti. Uzyn stoldyń bir jaǵynda — Sherbakov, Beısek, Yrymbek, Mahmetter, ekinshi shaǵynda — Jumanıaz, Janabil, Ermekter otyr. Antonına Fedorovna bas kótermeı jazýda, qasynda Marıash. Áneýgini úıinde Báıten kótergen qapshyq búgin búroǵa túsip, Qanabek sonyń ishin aqtara sóıledi:

— ...Qapshyqtar biriniń sońynan biri kete bergen. Báıtenniń aıtýynsha, qaısybiri Yrymbek joldastyń da úıine barypty. Úsh magazınniń úsh kúngi saýdasyn baqylaǵanda, Jempazdar nannyń ózinen ǵana eki jarym sentner kem ólshep, gırden jegeni anyqtaldy. Ondaǵan magazın, myńdaǵan jumysshy bar. Ár magazın osylaı jese jumysshynyń qolyna ne tıedi? Tekserilgen úsh magazınniń satýshylary bastyqtarynyń jaqyny bolyp shyqty. Al, bastyqtar Mahmet joldastyń kóńildesi ne qaryn belesi eken. Jańa jumysshyǵa kartochka kezinde berilmeı kelgen. Berilse túrli syltaýlarmen azyq-túligi tolyq berilmegen. Jempazdar ólgen talondy tiriltip, memleketke ótkizip otyrypty. Kartochka mańyndaǵy bylyqtar tereń tekserýdi tileıdi. Urylar uıymdasqan túrde jep jatyr. Taıaýda Jumanıaz ekeýmiz jumysshy baraktaryn araladyq. Sonyń ishinde eki páter esten qalǵysyz. Biri, Mahmettiń naǵashysy Baıjan degendiki. Baıjannyń qolynda altyn saǵat, kelinniń, bileginde altyn bilezik. Úıdiń úsh qabyrǵasyna kilem qurǵan. Polǵa tegis kilem tósegen. Sol Baıjannyń jalaqysy tórt júzge jetpeıdi. Áıeli eshqaıda istemeıdi. Ózi nan lareginde satýshy ǵana. «Qaraǵandyǵa eski qara ábdiremen kelip edi» desedi. Ekinshi páter — İrymbektiń bajasy Tontaıdiki. Bul, ortalyq skladta isteıdi. Áıeli bosanǵan eken, toıda kezdestik. At shaptyrmaǵany bolmasa, ózgesi baıaǵy Bákeı qajynyń asynan kem emes. Araqtar sýdaı aǵyp jatyr... Urylar, rýshyldar, jerles sybaılastar Qaraǵandy tresiniń ORS-na shybynsha úımelepti. Gazet betindegi «jumysshy habaryn» anyqtaǵanymyzda osylar ashyldy. Jabyq jatqany qansha? Qap dushpannyń sýyq qoly joq pa? Tereńirek zertteýimiz kerek...

«Aq toqash» atanǵan Mahmet Qanabek sózinen keıin kúıgen toqashtaı. Terlep, byrshyp otyr. Yrymbekke japaq-japaq qaraı beredi. Yrymbek oǵan bir de qaramady. Burynǵysyndaı lapyldamady, shapyldamady. Juqa tanaýy qýsyrylyp, sazara qalǵan. Sherbakovtiń óńi órt sóndirgendeı, mańdaıyn ustap, tómen qarap qapty. Jumanıaz, Janabilder kózinen ot shashady. Meıram, Ermek zil salmaqpen surlana tyńdaýda. Marıash úlken kózin tóńkere árqaısysyna bir tastap Beısekke kelgende qadala qarady. Beısek qara tastaı, betinde eshbir ózgeris joq. Sonda da qyryndaı otyryp, bir núkteden kóz almaýy — qıyn oıdyń shyrmaýy ekenin sezdirip tur.

Qanabek bolǵan soń, Marıash shyqty sózge: bir qoly — keń, kóterińki keýdesinde, ekinshi qolyn — salbyratyp qozǵalmaı tik tur. Sózin tipti jáı bastady:

— «Jumysshy habary» ORS-taǵy ǵana emes, tresiń kadr bólimindegi bylyqtardyń da betin ashty. Turlybek, Sembi, Kúlshe sıaqty qıyrdan kelgen talaı eńbekshiler bir juma, on kún jumysqa ornalasa almaı júrgen. Shahtalardyń jumysshy, qyzmetshi suraǵan qaǵazdary aıaqsyz qala beripti. Biraq, Yrymbek joldas óziniń kóńildesine, jerlesine kelgende uqypty kórinedi. On ekinshi, ekinshi, segizinshi, toǵyzynshy shahtalarda basqarý qyzmetindegi qazaqtardyń jetpis prosenti Qarqaraly okrýginen. Adamyna qaramaı kóńildestigine, jerlestigine qaraý ádisi bul shahtalardy qanshalyq artta qaldyrǵanyn kórip otyrmyz. Tresiń ózinde isteýshi on qazaqtyń, tipti mynaý Mahmettiń ózi Qarqaralydan eken. «Adaldyq, iskerlik» degen partıa uranyn umytqan Yrymbek joldas.

— Umytty ma? Umytpaı-aq istedi me? — dep qoıdy Meıram. Marıash ashyla tústi:

— Bálkı bile tura istegen bolar. Áıtpese, eńbekke... Qyrbaı, jemqor, maskúnem, buzyqtar nege kezdese beredi oǵan? Nege tizgin beredi olarǵa? Botaqaradaǵy, Bolshaıa Mıhaılovkadaǵy fabrık-zavod mektepterinde, tehnıkýmde júzdegen jas kadrlar, jańa tehnıkanyń, bolashaq mamandary oqyp júr. Men osy baryp qaıtqanymda onda da talaı balyqtardy kórdim. Tósek-oryndary, kıim-keshekteri jóneń: ýaqytynda jýylmaıdy, tamaqtary dámsiz. Áıteýir, ash emes. Áli kúnge radıo joq. Mádenı tilekteri qanaǵattanbaǵan soń qaısybiri oqýyn tastap ketip qalǵan. Kadr bólimi altyn asyqtaı osy jas kadrlarǵa da kóńil bólmepti. Yrymbek jeme-jemge kelgende «men tek bólim bastyǵy ǵoı» dep bısharasıdy. Sonda bárine aıypty Sergeı Petrovıch sıaqty. Ol qýlyq tym saıaz, Yrymbek joldas. Sergeı Petrovıch qazaq jaıyn jaqsy bilmeıdi. Qazaq máselesin Beısek ekeýin, sheship júrsiń. Jazyǵy senderge sengeni me?

— Bas arazdyǵyn bul araǵa salma, — dedi Yrymbek. Meıram stoldy tyqyldatqan soń toqtalyp qaldy. Marıash bettegi shirkeýden qapelimde qymsynsa da, tez boı jazyp ketti:

— Bul bylyqtardy «bas arazdyq» búrkeı almaıdy. Jiger bárin arazdyqqa japsaq, meniki bas aryzdyǵy bolǵanda, sizderdiki tap arazdyǵy bolyp shyǵady. Qalaı shyqsa da memleket isin osynsha búldirýshiler jazasyn tartýǵa tıisti.

— Kontrrevolúsıonerler demegenińe shúkirlik, — dep Beısek jymyńdap edi. Marıash oǵan buryla, tesile qarap turyp, qaıyrdy jaýapty:

— Kezi kelse ony da aıtamyz.

Shyldyr etken qońyraý eki jaqtyń da únin óshirdi.

— Marıash, bolsańyz, otyryńyz. Sóz sizge berildi, — dep Yrymbekke ıek kóterdi Meıram. Tildi, shapshań Yrymbek salǵan jerden aǵa jóneldi:

— ...Mahmettiń partıalyq, azamattyq, ákimdik dárejesi menimen teń ekeni belgili. Teń bola tura ol meniń shylaýymda qalaı bolady? Partıa shylaýynan basqa shylaý bar ma, sirá? Eger ony qyzmetke alýshyny aıyptasaq, aldymen qalalyq komıtet, tres basshylyǵy, sodan keıin ǵana kadr bólimi aıypty. Ekeýmizdi qosaqtaı sóılegen joldastar muny eske alý kerek edi. Taǵylǵan kinániń biri — jerlestik jaıynda. Óz jerinen qyzmetker alma degen partıa nusqaýy joq áli. Eger alynǵan adamdardyń ishinen qylmystylar tabylsa, árqaısysy ózi jaýapty. Marıash pen Qanabek jerlesiń úshin de kúıdiremiz, deıdi- Sonda partıa tásilin buzǵan, rýǵa, jerlestikke tartqan qaısymyz bolamyz?

— Moıynǵa alaryńyz bar ma?.Joq bolsa, otyryńyz. Basqasynyń bári túsinikti, — dedi Meıram. Tobyqtan qaqqandaı boldy. Túıilip qaldy İrymbek ashshy tildi salyp alýǵa oqtalsa da, batyly jetpegeni baıqalyp tur.

— Kemshiligim bar shyǵar. Ádeıi istedi, degenge moıyndaı almaımyn. Sóz berilmese qoıdyq, — dep otyra ketti býlyǵyp.

Oramalmen betin damylsyz súrtkilep Mahmet turdy ornynan. Tulyptaı denesi, qorqaq kózi tipti ábiger. Neden bastap, nemen aıaqtaryn bilmeı bultaq-bultaq etedi. Óz kabınetinde, jumsaq kresloda shalqaıa otyryp saıraıtyn qaıran «aqtoqash» qyrǵı qýǵan torǵaı halinde. Eki sóziniń biri «partıa». Biraq, partıa aldynda bylyqtaryn ashýǵa batyly jetpedi. Yrymbektiń izimen:

— Kemshiligim bar shyǵar, áıteýir adalmyn, — dep bezekteıdi. Jumanıaz, Janabilder suraqty jaýdyryp otyr.

— Báıtenniń arqasyndaǵy adal qapshyq pa?

— Ony qudaı aqyna bilgem de, kórgem de joq. Keıin estidim.

— Naǵashyńyz Baıjannyń ashyq saýdasynan jasyryn saýdasy kóbeıgenin bilesiz be?

— Qaıdan bileıin...

— Úıine kirip kórdińiz be?

— Birer barǵanym bar.

— Qara ábdiresin kóterip, sizdiń úıge túskeni esińizde shyǵar, — dedi Jumanıaz. — Sol naǵashynyń úıine barǵanda baıyǵanyn qalaı kórmedińiz? Álde kóz jumyp otyrdyńyz ba?

Mahmet qaqalyp tur. İshke baılanǵan qoıa ońaılyqpen túse me. Janabil kúlip jiberdi.

— Qyzdardyń ákesine qapshyqty ózińiz tasıdy, deıdi. Ótkize almaı qaıta arqalap shyqqanda ıt qamalap, jigit qýady, sonda siz tastaı qashady, — deıdi. Bul da beker me?

— Beker. Qyzdyń japqan jalasy.

— Týh, saǵan daýa joq eken! — dedi Janabil. — Osynyń, bylshylyn tyńdaı beremiz be? Teris qaratyp baýyzdaý kerek!

Meıram jańa ǵana myrs etti. Aýyldan shyqqan Janabil aýyldyń bir aýyr sózin aıtyp saldy. Aýyl ertede mal soıǵanda aıaǵyn baılap qubylaǵa qaratyp, batasyn istep, jaqsy tilektermen baýyzdaıtyn. Janabildiń «teris qaratyp baýyzdaý kerek» degeni, sol mal qurly qasıeti joq, aıamaý kerek degeni ed...

Yrymbek yzaly kúlkimen kekedi:

— Baqtybaıdan bir-aq eli kem tústiń. Ol, sottan jazanyń atýdan aýyryn suraǵan.

— Aıtpasańyz da ishińiz eljirep otyrǵany belgili.

Jaltyraǵy joq qońyrqaı kabınettegi synaıy qaǵystardan ot jarqyldaıdy. Sergeı Petrovıch mańdaıyn ustap, tómen qarap otyryp qalǵan. Bar salmaq bir ózine túskendeı aýyr otyr. Beısek turdy ornynan, qatyńqy-qara súr júzi shimirikpeıdi, qysyńqy qara kózi jasqanbaıdy. Úlken aýzyndaǵy eki kúrek tisi soıdıa, sóılep tur:

— Qalada adam sany jospardan asqan joq. Jospar boıynsha memleketten alǵan azyq qorymyz jetpeıtin túri. Azyq skladynyń biri órtenip ketti. Onyń ústine urlaý, shashý kóbeıdi...

— Órt shyǵynyn memleket óz moınyna aldy ǵoı — dedi Meıram. — . Endi urylardyń jegenin tóle, demesek.

— Iá, suraýǵa tipti bet shydamaıdy, suramasqa taǵy bolmaıdy. Órt shyǵynyn kem kórsetippiz. Keıin ashylyp jatyr... Osyndaı aýyr halde komýnıs Mahmettiń qylyqtaryn keshire almaımyz. Aýyr jaza kerek. Bir Mahmetpen tazarmaıdy saýda oryndary. Jappaı suryptaý júrgizeıik, qylmystylaryn aıaýsyz sottataıyq...

Beısek partıa tilimen sóılegen bolyp, asyra siltep barady. Úlken shýǵa, naýqanǵa aınaldyrmaq. «Jaý áne kettilep» jurttyń betin aýdarmaq ta, shyn jaýdy qutqarmaq. Meıram bul qýlyqty aıqyn kórmese de, unatpaı qaldy.

— Sosıalızm jaýlary ádemi boıanǵan. Aldanbaı alastaýǵa, aıǵaı emes, qyraǵy kóz, batyl qol kerek. Baqshashylar alma qurtyn uıalatpaı qurtady. Bizde áli de osy jaǵy jetpeı jatyr.

— Durys aıtady, Meıram, — dedi Beısek. — Dos pen qasty aıyra bileıik. Qaýyrt jumystyń ústinde asyra silteý, kem silteý árqaısyńyzda bolady. Yrymbekti qansha aıyptasaq ta tek osy jóninde aıyptaıyq. Azǵyn Mahmetke qosaqtaý obal. Ádilet, bólshevıktik qyraǵylyq, proletarıat batyldyǵy kerek, joldastar! — degen jalyndy sózdermen ornyna baryp otyrdy Beısek.

Jumanıaz, Janabil qatty ketti.

— Vladımır Ilıchtiń: «Eshtemeni istemegen adam ǵana qatelespeıdi» degeni esimizde. Eskilikke jappaı shabýyl jasalyp astan-kesten bolyp jatqan kezde «qatelespedim» deýdiń ózi qate. Biraq, qateniń qatesi bar. Jumysshy taby, onyń partıasy aldymen adaldyqty tileıdi. Mahmet pen Yrymbektiń sózinde bir aýyz adaldyq, ókinish joq. Sondyqtan, olardy aıaý bolmasyn! — dedi Jumanıaz. Janabil odan asyp tústi:

— ...Qate, qate! Ne pálem qate? Urlyq jaman, qaznany urlaý odan da jaman ekenin jas bala da biledi. Biri — ury, biri — qasaqana býra tartyp búldirýshi ekeni kórinip tur.

— Siz sóıleısiz be? — dedi sekretar.

— Sóz jetti. Toqtatsa deımin, — dedi Ermek.

Aýyr sekýndtar ótip jatyr. Meıramnyń pikirin estýge tuna qalǵan bári. Baǵanadan bergi sózderdiń artyq-kemi bolsa, onyń sózi úkim tárizdi. Aıtpaıdy, aıtsa qaıtpaıdy. Keıde usynysty basqalarǵa aıtqyzyp, ekshep baryp alatyn. Bul joly týra ózi usyna bastady:

— Búgin tańda eń osal jerimiz — azyq-túlik ekeni belgili. Eńbekshi halyq erteńine bola óte tezimdilikpen istep jatyr. Tózimdiliktiń de shegi bar. Nan úshin kúres — sosıalızm úshin kúres. Bul kúreste aıaqtan qaǵýshyǵa raqym joq. Mahmet Torsyqbaev partıadan shyǵarylyp, sotqa berilsin. Basqa usynys bar ma?

Bir adam arashalamady. Búro músheleri tegis qol kóterdi. Meıram qysqa aıtyp, qatal sóılep otyr.

— Joldas Yrymbek Káribaevtiń qylyqtaryn eń jeńildetkende — búrokratızm deımiz. «Ne bolsa ol bolsyn» degen kózqarastan týǵan bári. Kadr jaıynda osy úıge shaqyryp alyp, eki ret eskerttim. Ony eskermepti. Endigi shara — qatal sógis bolý kerek.

— Aýyr, — dedi Beısek.

Meıram qaıyspady, ile daýysqa qoıdy. Búro, bir aýyzdan qabyldady onyń usynysyn. Sherbakov jańa ǵana sóz aldy. Áli de qabaǵy jabyńqy, kidire sóılep, aýyr otyr:

— Mahmet, Yrymbekterdi jazalaýmen jumys bitken joq. ORS-taǵy bylyqtyń tamyry tereńge ketken tárizdi. Bul máseleni bizde basqaryp kelgen Beısek Kerımovıch bolatyn. Ne qaraǵan? Jaýap bersin búroǵa.

— Onda ádeıi meniń baıandamamdy tyńdańyzdar. Daıyndalýǵa ýaqyt berińizder, — dep edi Beısek.

— Jaraıdy, — dedi Meıram. — Bir aıdan keıin tyńdaıyq. Sol baıandamada qazirgi ashylǵan bylyqtardy qanshalyq tazartqanyńyz da kórinetin bolsyn.

Osyǵan já desip, taraı bastady búro.

XVII

Ońtústikten soqqan jyly jel qalyń qardy qurtyp barady. Kóshelerden sarqyrap sý aǵa bastady. Deńderdi jotalaı salǵan jerbaraqtardyń adamy dalada. Qoldarynda qaıla, kúrek. Esik aldynyń tońyn qazyp, sýyn jyryp aǵyzyp júr. Laısań ýaqyt aqqula jumys jasasa da, janjamýar masaırap qarsy aldy. Ásirese bala, úırek, qaz, torpaqtar máz...

Boqaı kúıbeńdegeli de biraz ýaqyt ótken. Úı aınalasyndaǵy qar sýyn oıǵa qulatyp, kúregine súıene oıǵa qaraı tur. Tańdana qaraıdy. Buryn tegis betkeı maıysyp, tómen túsip ketipti. Aýyl aýmaǵyndaı oıpat paıda bolǵan. Oıpatqa sý jınalyp qaq turǵan, qaqta júzgen asyrandy qustar kórinedi...

— Bul shirkinder búıte berse úıimizdi qulatady-aý! — dedi Boqaı ishinen. Dese degendeı, shahterler osy beldiń astyn keýlep keledi. Kómiri alynǵan jer oı túsip, ózek bolyp, keıde tipti tereń jarylyp, yrsıyp jatady. Josparsyz salynǵan ýaqytta úıler túgil, erterekte salynǵan jospardy úılerdiń ózi kómir qurbany bola beredi. Boqaıǵa qazir kómirden de teri sińgen jupyny úıi qymbat sıaqty.

— Sherbakovke aıtyp qoımasam bolmas, — dep úıiniń tóbesine shyqty. Syrtqy qabyrǵasynyń bıiktigi bir metrdeı ǵana, tóbesi shatyrsha, tápeltek úı qorash kóringenmen ishi edáýir bıik. Qazyp tereńdetken. Osy úıdiń, tóbesine qurym qosty býyp-túıip jınap qoıypty. Tipti keregi joq, kerekke jarary da qalmaǵan. Sonda da, kóp jyldar mańdaı terin jutqan, baspana bolǵan qara qurym jyly ushyrady kózge. Tastaýǵa qımaı, eshtemege jarata almaı turyp:

— Jatsyn, — dedi de jyldamyraq úıine endi Boqaı. Áıeli mashınamen is tigip otyr. İshi kóterińki. Qara kisi edi, betine noqta túsip, bozaryńqyrapty. Qaraǵandyǵa kelgende tili jóndi shyqpaǵan erkek balasy taqyldap sóılep júr. Tór aldynda jatatyn túıe jabý, qara týlaq, yǵysyp kelip, bosaǵaǵa jetken. Olardyń ornyna kónetoz kilem, jańa kórpe jaıylyp qalypty. Qabyrǵada qońyraýly saǵat, bir búıirde temir krovat tur. Jyly, jınaqy, taza eki bólmeli úıde burynǵy qara qostyń ishindegi buıymdardan qara týlaq pen túıe jabýdan ózge eshteme kórinbeıdi. Bári ózgergen, jańarǵan. Úı adamdarynyń oıy, áńgime taqyryptary dar jańarypty:

— Kisim, men jumysqa bara berem, — dedi Boqaı. Áıelin «kisim» deıtin ádeti. Aıaǵy bylǵanysh bolǵan soń tórge shyqpaı bosaǵada tur. — Tóleýjan, kózildirigimdi ápershi.

Balasy úlken kók kózildirikti áýeli óz kózine, sodan keıin ákesiniń kózine ákelip kıgizdi. Erkelep, moıynǵa asylyp jalyna sóıledi.

— Kochegarkaǵa baram

— Qoı qarǵam. Kúıip qalasyń. Ot tozań. Jer bylǵanysh...

— Iá baram.

— Otyr ári! Jaman úıretpeshi balany, — dep áıeli zekip qaldy. Kesh, jas alǵan qara toqal baladan da erke. Bala men baıǵa ámir ete sóıleıdi. Adýyn ashyq. Ekpini qatty bolǵanmen jaýary joq qurǵaq jel sıaqty. Kónterli Boqaı onysyn kóp elemeıdi.

— Áne, shesheń ursady, — dedi balaǵa. — Erteń demalys, kınoǵa aparam, qarǵam...

Bala tez jubandy. Jumysshynyń jumysqa ketýi áıelge birsypyra mindet artatyn: tamaqtandyrady, jumys kıimin ázirleıdi, jumys basynda jeıtin tamaǵyn beredi. Kaıtyp kelgende jýyndyryp, dastarqandy jaıa qarsy alady. Qazir munyń biri joq. Jumys basynda monsha, stolovoı bar. Tamaqtanyp, jýynyp qaıtady. Erke toqal sondyqtan qapersiz otyr. Shyntaǵyn shoshaıta, mashınany zyryldatyp, tanaýyn shúıirip qoıady. Boqaı kózildirigin mańdaıyna kıe shyǵa bergende toqtatyp aldy:

— Búgin nege erte kettiń? Jumysyńda bir shataq bar ma?

— Joldan Sherbakovke soǵam. Kómir jetpegendeı úıimizdiń astyn úńgip keledi. Qulata ma, túge.

— Soǵan bola nesine barasyń, mazasyn alyp. Qulatsa, jańa úı berer. Jalǵyz seniń úıiń qulamas.

— Bitken isti búldirý durys pa, sonda! Ekpindiler osyndaıda óz oıyn aıtady. Toqtat mynalardy deımin. Jańa úı jurttyń bárine jetpeıdi. Jańa jumysshylar lek-legimen quıylyp jatyr.

— Odan da, álgi bermekshi bolǵan syılyǵyn alsańshy. Nege shúrshitip júr, — degende qara toqaldyń erni súırektep ketti. — Sony aıt Sherbakovke. Tez bergizsin. Bala bar. Mine jaz shyqty, sıyrsyz bola ma? Bodaýbekterge deıin sıyr saýyp otyr...

— Kisim, syılyqty kisi surap almaıdy, — dedi Boqaı, — Sabyr kerek. Sabyrsyzdyqtyń aqyry, uıatsyzdyqqa coǵady.

— Qyryq beske kelgenshe betmonshaǵyń túspeı-aq qoıdy, áıteýir. Tamaqty stolovoıdan iship qaıt. Tóleýjan ekeýmiz Janabildikine baramyz. Búgin sol úıde shildeqana bolyp qalar. Kindigin ózim kesem. Qalaımyń...

— Áýeli aman bosansynshy bıshara, — dep Boqaı úıden shyǵa bergende, Lapshın kirip keldi.

— Joǵary shyq, Kostá, joǵary shyq. Jaqsy keldiń.

Lapshın kishkentaı Tóleýjannyń da qolyn ustap amandasty. Qazaqsha tórge, jerge otyrmaı, búıirdegi eki oryndyqtyń birine baryp otyrdy. Amandyqtan keıin baıypty úlken kók kózderimen úı ishin bir sholyp etti de jymıa kúldi. Kúlgende úlken aýzy keń ashylyp, iri tisteri aqsıyp tur edi, ishi de sol tisterindeı aıqyn kórindi:

— Bárekeldi! Kádimgi úı bolypsyńdar ǵoı. Kúzdi kúni men kórgen qara lashyqtan eshteme qalmaǵan ba deımin.

— Bizdiń kisi sonda da qanaǵat qylmaıdy, — dep Boqaı qaljyńdaǵanda, aýyz úıde aq samaýyrǵa sý quıyp jatqan qara toqal sampyldady:

— Kostá, senbe onyń sózine. Naǵyz dúnıeqońyz sonyń ózi. Qaltasynan aqsha shyǵarǵysy kelmeıdi. Úı dúzeýge, boı dúzeýge ustamaǵan aqshany qaıtem, ólgende basyma qoıam ba.

— Sizdiki durys, — dedi Kostá. — Biraq men úshin samaýyr qoımańyz, ýaqytym az...

— On bes-aq mınýtta qaınaıdy. Ylǵı asyǵyp júredi ekensiń.

— Jumysy kóp ekeni ras. Tezdet, kisim, tezdet.

Boqaı men áıeli ekeýlep Lapshındi jibermedi. Samaýyrdy tutata sala, qara toqal dóńgelek stoldy dóńgeletip ákelip Lapshınnyń aldyna qoıdy. Eki stakan, bir býtylkany Boqaı ákele jatyr.

— Bunymen de Qaraǵandyǵa kelgen soń tanystym. Shaı qaınaǵansha ermek qyla turalyq.

Boqaı býtylkanyń aýzyn ashyp, qalyń qyrly stakanǵa aq araqty toltyra quıǵansha, qara toqal nan, maı, konservi, kolbasa ákelip úlgirdi.

— Káne bir qaǵyp jiberelik, Kostá!

— Qaqpastan buryn aıtatyn sózim bar, — dep Kostá qaltasynan kısetin aldy da temeki orady. Temekisin oraı otyryp baısaldy sóıledi. — Boqaı, saǵan úlken bir sóz aıtqaly, syrlasqaly keldim. Sen qazir saýatyńdy ashtyń, mamandyq aldyń, ekpindiler qataryna qosyldyń. Bundaı adam partıa qataryna da ótý kerek qoı.

— Endi solaı jetelediń be? Qalaı jeteleseń de tartynǵan jerim joq-ty. Oılanaıyn. Oqýdan, jumystan komýnıs bolý qıyn sıaqty maǵan...

— Árıne qıyn. Biraq, partıa ózi kómektesedi.

— Áı, sonda da partıa joly aýyr-aý...

— Aýyr da bolsa, ol jol árkimge ashyq emes. Men seniń partıa qatarynda bolýyń úshin ishemin, kel, — dep stakandy soǵystyrdy Lapshın! Boqaı iship salyp, ashshy araqtan bir tyjyryndy da, jadyraı sóıledi.

— Bizdiń kýlak Qaltaı: «orystan dosyń bolsa, qasyńda qara baltań bolsyn» deýshi edi. Sol orysqa sonsha nege Senbedi eken! Sen — orys, men — qazaqpyn, Kostá. Esh jaqynym senen artyq jaqsylyq kórsetken joq. Sondyqtan senen artyq jaqynym da joq.

— Orystyń Qaltaılary da qazaqqa senbegen, — dedi Lapshın. — Búgin seni men bizdiń senisýimiz, dos bolýymyz — partıa jumysynyń nátıjesi...

Burq-burq qaınap samaýyr keldi. Qara toqal áńgimeni bóldi:

— Ekinshide semiz qatynyńdy erte kel, aryqtap qalmas.

— Aryqtaıdy dep qoryqpaımyn-aý, senderdiń meımandos ekenderińdi bilgen soń osy úıden shyqpaı qoıa ma, dep qorqamyn. Tamaqsaý anturǵan.

Boqaı jymyń-jymyń kúlip otyrdy da, Kostányń bul qaljyńyna jaýap retinde qazaq maqalyn ózinshe orysshaǵa aýdaryp berdi:

— Ranshe kazahı govorılı: eslı tvoıa loshad mnogo kýshaet — bog tebe daet; eslı tvoıa jena mnogo kýshaet, — bog tebá bet. Znachıt bog tebá bet, Kostá?

Kostá qarq-qarq kúlip jiberdi.

— Ertedegi qazaqtardyń taǵy bir sózin aıtqanyń qaıda: «qatyn bılegen úı qarań qalady» - deıtin be edi. Osy úıdi kim bıleıdi?

— Jańa zamanda baı-kýlaktar ǵana emes, maqaldar da shatysty bilem, — dedi Boqaı myrs etip. Úsheýi birden kúldi.

Lapshın kep otyra alǵan joq, raqmet aıtyp ornynan turdy. Boqaı onymen ere shyqty. Oıyndaǵy kúdigin jolshybaı aıtyp keledi.

— Men treske soǵa júrem. Kórdiń be, úıimizdiń astyn keýlep kelip qalǵanyn. Biz kelgende osynaý oıpattar qyrat edi, kómirin alǵan soń shógedi eken, jer...

— Jer baraǵyń qulasa, jılkombınattardan úı beredi, nesine barasyń treske.

— Jalǵyz meniń baraǵym qulaı ma, jańa úı jurttyń bárine jete me? Qulatpaý kerek. Ázirshe beri bettemeı tura tursyn. Kómir jetpeı jatyr ma!

Áńgimemen stolovoıdyń deńgeıine jetkende Boqaı Lapshınnen aırylyp, treske buryldy.

Tóńiregi qorshalmaǵan stolovoı úıiniń yq jaǵynda bos jaıyq jerdiń úlken úıindisi turatyn. Sol úıindiniń túbinde úsh. adam kórinedi. Kıimder jóneń. Óńderi synyq. Qaıyrshyǵa uqsamaıdy. Býynshaq-túıinshekterin jastana, jantaıyp jatyr. Alystan sharshap kelgen tárizdi. Boqaıdyń sálemine býryl saqal otaǵasy ernin ǵana jybyrlatty. Qasyndaǵy jigit pen kelinshek elegen de joq. Aıaqtaryn jımaı, bastaryn kótermeı, qabaq túıgen bular kim? — dep Boqaı tur.

— Otaǵasy, bul qaı jatys?

Otaǵasy birazǵa deıin úndemedi. Úndep edi daýsyn tym tómen shyǵaryp, erine sóıledi:

— Myńbaı marqum malaı jaldarda: bizdiń úıge barsań jatyp ishesiń — deýshi edi. Ańqaý jigitter ony jan tynyshtyq dese kerek. Jumystan qaljyraǵanda jatyp ishkenderin talaı kórdim. Bul, sol sıaqty bir jatys qoı.

Boqaı túsinbedi. Shal sharshap jatsa da áldekimdi shalyp jatyr.

— Kimge aıtylǵan ókpe? Qaıdan júrsizder?

— Eshkimge arnamaımyn. Kimge batsa sol alsyn. Sen surap qaıtesiń, inishek. Qańǵyrǵan bir shalmyn.

— Azar bolsa túbińiz shıki shyǵar. Aıta berińiz. Bul qalada túrli adamdar bar.

— Sazaıymdy tartsam arman ne. Nahaq qınasa ne der ediń?

— Iapyraı, yntyq qylmaı sheshilseńizshi.

— Nege yntyǵasyń? Kimsiń óziń? Kóringenge keı-geı tartar kúıim joq.

— Mehsehta kochegarmyn. Anaý bıik turbanyń túbinde isteımin. Atym Boqaı, ekpindi jumysshynyń birimin.

— A-a! Ekpindimisiń shyraq, — dep qyńyr otaǵasy basyn kóterdi. Tolǵanyp otyryp, sózdi túıdegimen tastady endi. — Baılardyń, qyndaǵy kezdikteı ótkir, jylpos senimdi qolqanattary bolatyn. «Ekpindi» degen de osy qalanyń atqamineri desedi. İshtegini kórge ala ketkenshe, qolqa qyldyń, saǵan tastap keteıin. Alataýdyń baýyrynda naıman deıtin el bar. El ishinde baı emes, kedeı emes, Maýsymbaı deıtin shal bar. Kempiri qaıtys bolǵan soń, shal jalǵyz uzatqan qyzyn izdep Semeı keledi. Kúıeý balasy men óz balasy Qaraǵandyǵa júrgeli jatyr eken. Ere keledi. Qala beıtanys, qalta pulsyz. Ár shahtanyń, ár kontordyń esigin qaǵyp, segiz kún júredi úsheýi. Jumys kóp, syltaý odan da kóp. «Búgin», «erteń», birese «dastabyrnanyń meri kómeski», birese «arapsha jazylypty», áıteýir tıtyq qurydy. Sol sandalǵan úsheýi biz bolamyz. «Qaraǵandyǵa barsań kúmp ete túsesiń» degen laqappen shyǵyp qalyp edik, jáshikterdiń ortasyna kelip «kúmp»-ettiń osy jáshikterdi jınaýshy súıegimizdi de jınap alar. Qaıyr surap kúnde ólgenshe, bir-aq ólgen artyq...

— Túńilmeńiz, Maýseke! Túńilmeńiz, — dep Boqaı shyjalaqtaı bastady. — Maǵan erińizder, týra Sherbakovtyń ózine ertip aparaıyn, ol bunyń birin bilmeıdi.

— Bardyq, kórdik bárin! Jetedi osy...

— Onda gorkomǵa júrińizder, Meıram báriniń ákesin tanytady. Birin qaldyrmaı aıtyp berińiz...

Maýsymbaı aýyr kúrsinip, qolyn sermedi.

— Gorkomǵa da bardyq. Meıramdy men senen burynyraq kórgem. Túzde kóretin jigit eken.. Sulý áıelden kúzetshi qoıypty. Ol esikti basyp engizbedi, ózi kórinbeı tyǵylyp qaldy.

— Joq, Maýseke, ol óıtpeıdi...

— Kóńil toryqpasa kúıdirgi sóz shyqpaıdy aýyzdan.

— Men qazir kelem, — dep tura jóneldi Boqaı. Saspaıtyn adam jebeleı basty aıaǵyn. Bylaı shyǵa ózine-ózi sóılep barady. — Janym-aý, jer aýǵan orys-qazaq kýlagy da istep júr ǵoı. Jumysshy kerek. Bulardy nege sendeltedi?..

Boqaı salǵan boıy gorkomǵa keldi. Antonına Fedorovna ornynda joq. Úsh-tórt adam sekretarǵa jolyǵýǵa kezek kútip otyr. Tossa keshigip qalatyn, tórgi esikti aqyryn ashyp syǵalap edi:

— Kirińiz-kirińiz, — dedi Meıram. Ornynan turyp qarsy aldy. — Kúıińiz qalaı? Jeńgeıdiń, inishektiń deni saý ma?

— Shúkir, Meıramjan, shúkir.

— Qazandaryńyz ne kúıde?

— Jaqsy istep tur.

— Mamandyqty arttyrý jaǵy qalaı?

— Ol jaǵy da jaman emes edi. «Tórt amal» degen esep bar eken. Basty qatyryńqyrap júr. Sony úırenseń aǵa kashagar bolasyń, deıdi Kozlov. Qazir bólýden ózgesin bildim.

— Qýsyryp tastapsyz ǵoı, — dep kúldi Meıram, — Tájirıbeniń ózin eleýsiz ótkizbeý kerek, o da ǵylym...

Ábden-ábden. Qazan jaıynda bireý orys tilinde qalyńdyǵy eki eli kitap jazypty. Jastar kitabyn qolynan tastamaıdy, men kitapsyz úırendim. Oqytyp baıqasam, subyqan Alla, men etken tájirıbeniń bári sol kitapta tur...

Ǵylymda Boqaıdyń sózderi qyzyq. Ózi jańa kórgen soń, atam zamanǵy eskini jańartyp aıtady. Ǵylymdy baýlýǵa zerektigi jetpese de, ómirge qumarlyǵy jetip jatyr. Meıram bul qasıetti ózgeshe baǵalaıtyn. Taǵy da bir qozǵap qoıdy:

— Qaýpińiz kúshti desedi. Bel tómen túsip bara ma? Úı qulaıtyn emes pe?

— Iapyr-aý, qaıdan estip qaldyń, Meıramjan?!

— Aıtylǵan sóz erteli-kesh estilmeı qalmaıdy.

— Aýyzǵa myqty bolý kerek eken. Dáý de bolsa Janabil shyǵar, jetkizgen?

— Áıteýir syrlasyńyzdyń biri.

— Iá, sony aıtqaly shyǵyp edim... Toqtat, shyraǵym, búldirmesin qalany. Ózińe belgili ár úıdi qarlyǵashsha salǵanymyz qaıda? Keıin kelgenderdiń kebi bilmeıdi ony. Qudaıǵa shúkir, kómir telegeı-teńiz..

Meıram Boqaıdyń qamqorlyǵyn kúle tyńdady. Shaǵyn tilekten úlken súıispendik kórsetip otyr ol. Aýyr eńbekten ornaǵan qalanyń bir murjasy qısaımasa eken deıdi. Meıram úlken muratqa jetý jolynda úlken beınet, úlken shyǵyndar da bolatynyn uǵyndyrdy:

— Bul qalada kómirden qymbat eshnárse joq. Kómir úshin talaı úılerdi, talaı oılardy syndyramyz áli. Ýaıymdamańyz. Bir kezde baspana arman bolsa, bul kezde sańǵyraǵan saraı, kóp etajdy kombınattar salý arman. Bolshe Mıhaılovkanyń berjaǵynan jańa qala ornaǵaly jatyr. Kómirli Qaraǵandy men jańa Qaraǵandynyń arasynda tramvaı, avtobýstar júredi. Júmysshylar eń aldymen ekpindiler buryn jandaral turatyn jaqsy úılerge ornalasady. Jer baraq endi betke shirkeý boldy, Boqaı...

— Koıdym, Meıramjan, qoıdym, — dep qolyn kóterdi Boqaı. — Ýaqytyńdy almaıyn. Men de asyǵyspyn. Mynaý stolovoıdyń janynda úsh adam otyr. Alystan kelipti. Janym ashydy. Búkil Qaraǵandydan toryǵyp otyr. Solardy birdeme qyla gór...

— Osynsha jurt syıǵanda syımaǵan netken jandar bir shataǵy bar shyǵar.

— Men de túsine almadym. Áıteýir kýlakqa, buzyqqa uqsamaıdy, jasqanbaı sóıleıdi. Tili mirdiń oǵyndaı, óńbenimnen ótken soń keldim.

— Kadr bólimine — Yrymbekke jiberińiz.

— Barmaǵan mekemesi qalmapty. Ózińe de kelgen eken. Qatty ókpeli...

— Maǵan kelgen joq. Bilmeımin.

— Ol biledi. Tipti ashyna kórinedi.

— Ashyna kórinedi? Aty kim?

— Maýsymbaı.

Meıram oılanyp esine túsire almady. Bir kórgen adamyn umytpaıtyn. Umytqanyn moıyndamady.

— Kim de bolsa keltirińizshi. Kóreıik.

Boqaı asyǵa shyqty úıden. Qýanyshyn anadaıdan bildirdi Maýsymbaıǵa.

— Aıttym ǵoı! Ol ondaı jigit emes, júrińizder. Kútip otyr.

Maýsymbaı qozǵala qoımady. Taǵy da jantaıǵan eken. Únsiz, oıly jatyr. Qasyndaǵy jigit pen kelinshek oǵan japaq-japaq qaraıdy. «Baraıyq» deýge batpaıdy. Boqaı «bol-boldyń» astyna alyp tur. Álden ýaqytta yńyrana basyn kóterdi qart.

— Endi eshkimniń aldyna barman — dep jatyp edim. «Qoıman» dep tursyńdar, bolmas.

Oryndarynan sozalań turyp, úzdik-sozdyq júrip keledi. Aıaq alystary aýyr. Bir-bir túıinshekteri bar. Eki qabat úıdiń joǵarysyna kóterilerde, Boqaı bárin jınap óz qolyna aldy. Sekretardyń kabınetine túıinshekter qosa endi. Meıram shoshyǵandaı ushyp turdy ornynan.

— Iapyr-aý, Maýsekeń be?!

Qara saqal kúmisteı jyltyrap býryl tartqan. Ótkir, oıly kózdiń ushyqtary irińdegen. Qyzara bórtken tolyq bet qany qashyp, tolyǵa túsipti — kúltildegen isik. Qaıyrma jaǵaly qara shapan kir, julym-julym. Bastaǵy tymaqtyń tóbesi de myjyraıǵan. Buryn — kerbez, orta boıly, ıyqty, keýdeli jaıqan qart, qazir — qunysyp, kúlimsi ıisi ańqyp tursa da tákappar tur.

— Iá, sol Máýsekeń, — dedi yzbarmen.

Meıram sileıip qalypty. Aqsur júzi kúp-kúreń. Qoı kózi qantalap, oınaqshyǵanda ot shashady. Uıat pen yza birden qysqan túri bar. Kimnen uıalyp, kimge nalyǵany belgisiz. Sırek ashýlanatyn syrǵa berik keń adam, tarylǵanyn sezdirmen dese de, óńi, býlyǵa dem alysy bárin sezdirdi. Álden ýaqytta ózine-ózi kelgendeı. Biraq áli de túnerip jaı bastady sózin:

— Elden qashan shyqtyńyzdar? Qansha boldy bunda kelgeli?

— Elden shyqqaly aı jarym. Semeıden shyqqaly jıyrma kún. Bunda kelgeli segiz kún.

— Myna kisiler kim?

— Biri týǵan balam, biri kúıeý balam.

— Al, ne izdep júrsizder? Ne keshti bastan? Aıta berińiz.

— Óziń aıtpaqshy, ómirdiń betinde qalqyp júr ekem, astyna tústik. Bar sóz mynada, — dedi de Maýsymbaı tes qaltasyna myqtap tyqqan aryzyn alyp, stoldyń ústine tastady. Arab árpimen jazylǵan aryzdyń kóshirmesi. Kólemi onshaqty bet. Kórgenderin óz qolymen jazypty. Meıram oqyp otyryp, oqtyn-oqtyn basyn shaıqaıdy. Ashýly, zildi qart boıdaǵy ýytyn barynsha tókse kerek. — «Ol zamanda bul zaman:ózen jaılap, sý suraǵan, elde otyryp, álsiregen jandy estimep em, sol ózim boldym. Qaraǵandy — el. Kómir — teńiz. Basshylary mynaý depti bir jerinde — Yrymbegi ury ıtteı, Beısegi jaraý jylandaı, Meıramy ózin ózi qamaǵan, ár shahtada bir jylmań, qaısybirin aıtasyń. Segiz kún segiz hıkaıa. Sonyń ishinde balamnyń balasy jas náresteniń ólimi bir tóbe. Ózek taldy, kóz qaraıdy. Sonan soń jazdym, el aǵasy. Bul aryzym jetkenshe, keýdede dem jeter me? Laq qurly baqyrmaı ólýdi boıǵa ar kórdim...»

Meıram aryzdy ábden oqyp shyǵyp qaıyryp berdi. Bilimi, saqtyǵy, qaıraty, qumarlyǵy jetedi-aý degen jigit te tereń ómirdiń túbin tegis kóre almapty. Ókinishti, kúıinishti halde otyr.

— Aıyp aýyr, aýyr da bolsa keteremiz, — dedi kúrsinip, — úlken kisige shaǵypsyz. Úlken áńgime qozǵalar. Oǵan deıin mende bardy ala turyńyz... Ne suraısyz?

— Nan suraımyn. Kúrek berseń ózim qazyp alam.

— Jer ústinde, jer astynda, dalada, qala tóńireginde jumys byqsyp jatyr.Qaısysy qolaıly?

— Keńirek jerge, mal ishine barǵan táýir bolar.

— Durys! — dep qońyraý qaqty Meıram. Antonına Fedorovna endi. — Myna kisiler budan buryn boldy ma, osynda?

— Boldy. Sizde ýaqyt bolmaǵan soń qaıyryp jibergem.

— Ýaqyt bolsyn, bolmasyn, kim kelip, kim ketkenin men bilýim kerek. Monshaǵa tússin, kıim, tamaq berilsin. Qalalyq, sovetke aıtyńyz...

— Búgin men qonaq qylaıyn. Ornalasqansha bizde jatsyn, — dedi Boqaı.

— Erteń kún jeksenbi ǵoı. Gorkomnyń kóligimen bizdiń Jaılaýbaı otaǵasynyń úıine aparyp tastańyz. Birer juma tynyqsyn. Múmkin, sonda mal basynda qalyp qoıar. Maýseke, ózge áńgimeni keń otyryp sóılesermiz.

Antonına kelgenderdi ertip shyǵyp ketti. Meıram áldekimge «bes mınýtte jet» dep telefon arqyly ámir etti.

Bes mınýt ótken joq, áskerı adam endi. Denesi tip-tik, óńi sup-sur. Bıik qabaqtyń astynda arnasy tereń, kishirek kókshil kózi tym ótkir, brıllıantsha jaınaıdy. Sheshinip kelip bloknotyn qolyna ala otyrdy. Bir sózdi bos jiberer emes. Qozǵalysynan, kózqarasynan ózgeshe eptilik, saqtyq baıqalady. Meıramnyń aýzyn baǵyp qalypty. Meıram salǵan jerden keıip, mineı sóıledi:

— Joldas, Ponomarev! Jumysta avarıa, jumysshy qaznasynda urlyq, órt, jumysshy jetpeı jatqanda jumyssyzdar, toryǵýshylar kórine bastady. Buǵan, sirá, kóńil bólesizder me?

— Bólemiz, — dedi Ponomarev. — Birinshi shahtada ýklonnyı, tóbesine shpýr qoıyp, buzbaqshy bopty bireý. Sklad elektr provodynan emes, basqa «provodtan» erteńgeni anyqtalyp keledi. Shet, Jańaarqa aýdandarynda mal daıyndaıtyn mekemeler malyn ýaqytynda jetkize almaǵan soń, soıyp ótteı jetkizbek bolǵan. Qanshama etti sasytyp, órtep jibergen habaryn alyp otyrmyz. Jańa sizden shyqqan Maýsymbaı sıaqtylar jalǵyz bolmas...

— Sóıtip, baqylap, bilip qana qoıasyzdar ma? Kontrrevolúsıalyq áreket tek qarýly kúshpen be eken?!

— Siz taryǵyp, asyǵyp otyrsyz, Meıram Omarovıch. Jaý tereńge tyǵylǵan. Tapqansha sol bolyp jatyr. Kári mystan sıaqty nemis, aǵylshyn, japon, amerıkan shpıondary ishki jaýmen qosylyp, bizdiń jas razvedkanyń kózin aldaýǵa talaı sıqyrlar jasap júr. Jerdi qazyp kómir shyǵarýdan, bulardy qazyp shyǵarý qıynyraq.

— Yrymbek kim boldy? Biletin kún bar ma, sirá?

— Bar. Beker kúmándanbaǵansyz, rasqa shyǵyp keledi...

Meıram ushyp turdy ornynan. Sózinde ádetten tys shapshańdyq bar:

— Raqmet! Raqmet! — dedi Ponomarevtyń qolyn ustap. — Al endi, bar pále sonyń mańynda. Qaza túsý kerek. Buny, partıa atynan berilgen qatal tapsyrma dep uǵynyńyz.

— Hup! — dedi de, basyn bir ıip Ponomarev shyǵyp ketti...

XVIII

Jaz, jeńildiktermen qosa birsypyra aýyrlyqtar da ala keldi. Qystaıǵy qatty boran endi sel jaýyn, qoıý tumanǵa aınalyp, jadyratpaı tur dúnıeni. Ońtústikte «Kóktal», «Soqyr» ózensymaqtary kúshti tasyp, arbalyǵa ótkel bermeı qoıdy. Soltústikte Nura ózeni kóp jerde arnasynan asyp ketken. Shet, Qarqaraly, Qý, Baıan, Jańaarqa, Qarsaqpaı sıaqty alysta jatqan temir jolsyz aýdandarmen qatynas úzildi. Qaraǵandynyń óz ishindegi saı-jyralar da qalyń qardyń sýymen kólkip jatyr. Jazǵy-turǵy alasapyran aýyrlyǵyn aldymen qalanyń azyq-túligine saldy. «Qoldaǵyny shashý kerek. Alystaǵyny jetkizbeý kerek» degen Beısektiń oıyn qala basshylary keshirek sezgen sıaqty. Maýsymbaıdy kórgennen beri denesi túrshikken Meıram ile búro shaqyryp, Yrymbekti ornynan alǵan. «Jańylys málimet» bergeni úshin Beısekke qatań sógis jarıalaǵan. Birneshe jaýapty qyzmetkerlerdi aýdanǵa shaptyrdy. Qanabek, Janabil barǵan aýdandardan ǵana eki kerýen azyq kelip úlgirdi. Qoldaǵy azyq qory shaǵyn, shalǵaı jatqan azyq pýnktterinen myna laısańda jetkizý qıyn. Aýylmen az úzilis qalany qysyp jiberdi. Kartochkalarǵa aldaǵy kúnniń tamaǵyn berý toqtalǵan. Kúnbekún ala bastaǵanda magazın aldy kópshilik, kezek bolyp ketti. Ólgen talonmen semiretin qýlar kúlim qaǵady. Jumysshy halyqtyń ishinen qyńqyldar estiledi. Qalalyq partıa komıteti bul kúnderde tez azyq máselesin sheshýmen, magazın aldyndaǵy toptardy taratý sharasymen boldy. Meıram eshýaqytta bundaı qysylǵan emes. Ashýshań, burynǵysynan ári qatal, uıqy az, júris, tekseris májilisterden bosamaıdy...

Osy aýyr jaǵdaıda ortalyqtan bes kisi komısıa kelip jatyr. Komısıa aldymen Meıramǵa shuqshıa keldi. Mine, ońasha kabınette badana kóz, mosqal, baısaldy adam otyr. Meırammen áńgimeleskeli eki saǵattan asyp barady. Saspaıdy. Az sóılep, kóp tyńdaıdy. Aldyndaǵy jýan papkege búkil Qaraǵandy syıǵan tárizdi: anda-sanda ashyp qoıyp, ishinen oqıdy da, suraı túsedi... .

— Sizdiń ústińizden onnan asa aryz bar eken. Birin moıyndamadyńyz. Aryzshylardiki beker-aq bolsyn, sonsha nege óshigedi sizge?

— Bunyń sebebi: sana men sanasyzdyqta, eski men jańalyqta, batyldyq pen qorǵanyshtyqta. Ákeli-balaly, erli-zaıypty adamdar da osy sebeppen aıtysady.

— Halyq sanasymen sanas degen halyq sózi esińizde shyǵar?

— Ábden esimde. Halyq sanasyn, halyq kóshiniń aldynan izde, — deıdi Denın. Aryzshylar jurtynan izdep júr. Jurtta jaramdy nárse qalmaıdy.

— Siz basqarǵan qalanyń osy kúıine rızasyz ba?

— Rızamyn. Rıza emespin. Otyzdan asa shahta kómir beredi. Aǵylshyn, orys baılarynyń ondaǵan jyl alǵan kómirin biz bir-aq jylda aldyq. Olardyń ondaǵan jyl jasaǵan Qaraǵandysy bizdiń Qaraǵandynyń bir shahtasyndaı-aq. Adamdardy, jumysshy kadryn ósirý jaǵyn ótkenmen tipti salystyrýǵa bolmaıdy... Sonda da tilekten áldeqaıda kem jatyrmyz.

— Magazın aldyndaǵy toptar da maqtanysh pa?

— Joq. Uıat. Oǵan memleket kináli emes. Bizdiń jalań olaqtyǵymyz, salaqtyǵymyzdan da emes. Dushpandar áreketiniń bir túri dep bilemin. Kezinde kóre almaǵanyma partıa aldynda aıyptymyn.

— Azyq-túlik merziminen buryn taýsylady. Jumys merziminen kesh oryndalady. Avarıa oılamaǵan jerden shyǵady. Bunyń bárin jaýǵa japsaq, bizdiń adamdar ne bitirip otyr?

— Men kelgende osy jerde buzylǵan alty barak, tútinsiz jalǵyz trýba, qyryq-elý jumysshy bolatyn. Solarǵa sý da jetpeýshi edi. Qazir — eki júz myńdaı halyq jınaldy, júzdegen úıler salyndy. Kúnine kómir tıegen birneshe sostav poezd jóneledi. Qaraǵandy Otanymyzdyń úshinshi kochegarkasyna aınaldy. Bul bizdiń adamdardyń isi. Barlyq kemshilikti jaýǵa jaýyp, aqtalýdan aýlaqpyn. Áli de túzelmegendik, olaqtyq, shalaǵaılyq degender az emes. Bular bir jaǵynan bizge kedergi bolsa, ekinshi jaǵynan jaýǵa jamylysh bolyp tur.

— Basshy qyzmetshilerdiń arasyndaǵy alalyqtan ultshyldyq, shovınısik ne jikshildik baıqalmaı ma?

— Bastapqy ekeýi tereńge tyǵylsa kerek. Ázir sezilmeıdi. Sońǵysy jerlestik, kóńildestik túrinde baıqalyp edi. Shara qoldandyq.

— Bondarenko men Jumabaıdyń janjaly ne?

— Balalardyń janjaly sıaqty. Tatýlasyp ketken. Múmkin, olja túsirem deýshiler bolǵan shyǵar. Oǵan jibermeı qolma-qol óshirgemiz.

Komısıa aǵasynda qatty sóz joq. Jumsaq, keń otyr. Aqsary shyraıynan jadaǵaılyq ta, keńdik te baıqalady. Úsh kúnnen beri kóp adammen sóılesken. Kóp nárseden habary bar. Oıda joqty tutqıyldan suraıdy. Berilgen jaýaptyń unaǵan, unamaǵany belgisiz, Betin tipti kórsetpepdi. Alystan tolǵap, shyndyqty izdep otyrǵan sıaqty. Baısaldy qozǵalǵan úlken, móldir kók kózi Meıramnyń ishin kórip turǵandaı, endi kúlimsirep berdi suraqty:

— Mahmet Torsyqpaevpen arańyzda jastyq, qyzǵa talasý boldy ma?

— Mahmetter qylmystyń betin osylaı aýdarmaq pa? Ol, oljaǵa túsetin baıaǵynyń qyzy emes. Ǵylym qaıratkeri, qoǵam qaıratkeri bolam, erkekten qaı jerim kem? — dep júr. Talasý úshin: ondaı qyz ben jigittiń adamgershilik salmaǵy eń quryǵanda teń túsý kerek. Ólsheńiz, Aleksandr Aleksandrovıch.

— Jaqyndaryn jyldam kóteredi, deıdi sizdi?

— Ras. «Jaqyndyq» degendi týys, súıek shatys, kóńildestik maǵnasynda alsaq, ol mende joq. Jalǵyzbyn. Meniń jaqynym — iskerligimen, adaldyǵymen kóringen adamdar. Olardy kótermeske erkim de joq.

— Jaılaýbaı, Janabil, Boqaı, Ermek, Jumanıazdar kim?

— Jaılaýbaıdyń ǵana azyraq týystyǵy bar. Týystyń, da óz ornyn alýǵa qaqy bar. Basqasy menen keri úkimetke, partıaǵa jaqyn. Men olarmen partıa jolynda kezdestim.

— Tym qatal, ústem. Birge isteýge bolmaıdy desedi?

— Bul kináǵa shamdanýdan góri shúkirlik etem. Kúresken soń jyǵý kerek. Býyny bosaǵan jyǵylady.

Kún keshkirip, úı ishi qońyr kóleńke tartty. Sham áli jaǵylǵan joq. Ústińgi úıdiń ashyq terezesinen magazın aldyndaǵy keshki daýystar anyq estiledi. Tolqyp, basylyp tur. Komısıa aǵasy solaı qarap otyryp:

— Myna top qashan taraıdy? — dedi de qabaǵyn sál shytyp qoıdy. Meıram qyzara túsip tómen qarap ketti.

— Búgin Almaty. Moskvamen aýyzba-aýyz sóılestim. Eshelondar jolda. Úsh-tórt kúnde qala azyq qıyndyǵynan qutylady. Bul chaldiń aýyrlyǵynan da uıaty basym. Osynaý keptiń teń jarmysynda bir-birden sıyr, eshki, laq bar. Teń jarmysy kolhozdarmen baılanysty. Jańa kelgender bolmasa, turǵyn halyq elemeıdi muny. Halyq bul qalanyń irgesin temir jolsyz, sýsyz, tuzsyz kúnde-aq kótergen. Bastyqqansha bárine kóngen. Bastyqqannan keıin osy sál nárseniń ózi jurt betine qaratpaıdy, — dep Meıram kúrsindi. Súrinben degen jigit baıqaýsyzda kep aldynda taıyp túskendeı uıat, ókinish, yza kernep otyr boıyn.

— Iá, bárinen de uıat kúshti, — dedi komısıa aǵasy. Papkasynan Maýsymbaıdyń aryzyn sýyrdy. Partıa aldyndaǵy, el aldyndaǵy uıat túgil jeke adamnyń aldyndaǵy uıattyń ózi sondaı aýyr. Baǵanadan bergi áńgimemizdi partıa da bilip otyr. Mynany oqyp kórińiz.

— Oqyǵam, qanyqpyn.

— Onda jaýabyn keıin jazyp berersiz. Ázirge osymen toqtalaıyq. Kóp qamyqpańyz. «Eshteme istemegen adam ǵana qatelespeıdi» degen edi ǵoı Lenın.

Meıram aýyz bólmege shyqty. Burynǵy óńi joq. Aq sur júzi kúreń. Qoı kózi qyzarǵan. Antonına Fedorovna ushyp turdy ornynan.

— Kópten uıqym shala. Búgin tynyǵam, — dedi de júrip ketti. Korıdorǵa shyǵa Marıashtyń bólmesiniń esigin ashty.

Komısıanyń bir múshesi osynda eken, Marıashpen ońasha áńgimelesip otyr. — Meıram bosaǵada turyp:

— Men sizderge bóget bolǵam joq pa? — degende.

— Kelińiz, qaıta kómegińiz bolar, — dedi komısıa múshesi. Uzyn, aryqtaý, shuńǵyl kóz, sur kisi kórinedi, Marıashty qunyǵa tyńdap qalypty. Oqtyn-oqtyn jazyp qoıady. Marıash baısaldy qalpyn buzbaı, sóıleı berdi. Móldiregen bota kózinde yza tur.

— Beısek Kerımovıch ultshyldardyń jabaıy biri ǵana emes, basshylarynyń, eń zıandylarynyń biri. Eger onyń baıshyl-ultshyl júreginde halyqtyq birdeme bolsa, ol áldeqashan joıylǵan. Onyń ishi qazir qap-qara. Maýsymbaı ýaqıǵasy, sklad órtenýi, qısynsyz avarıalar, azyq-túliktiń talan-tarajǵa túsýi — bir de biri jaı qylmys emes. Kontrrevolúsıalyq qylmystar. Bulardyń túp tamyry Beısek, Yrymbekterge soqpaı ketpeıdi. Meıram Omarovıchtyń ústinen berilgen domalaq aryzdar da sol ekeýiniki bolý kerek...

Komısıa múshesi tyńdap bolǵannan keıin, Marıashtyń ár sózin qaǵa bastady.

— Beısektiń, ishi qap-qara ekenin qalaı bildińiz?

— Men ol kezde aıyrylysqanym joq-ty, bir jınalystan qaraıyp qaıtty úıge. Esikten kire: nesine «el» dep júrgemin, «el» degenim jaý eken ǵoı!.. dep qulaı ketti tósekke. Sodan keıin jarq etken onyń kóńilin kóre almadym.

— Alashorda basshylarymen baılanysty ekenin nemen dáleldeısiz?

— Alashordanyń eń birinshi basshysymen qoltyqtasyp turyp túsken sýreti bar. Sol sýrettiń syrtynda, sol basshynyń: «úmit artqan inime» degen jazýy bar.

— Domalaq aryzdardy jazǵan Beısek ekenin qaıdan bilesiz, qazir arazsyzdar, aıyrylysyp kettińizder...

— Domalaq qaǵazǵa. ol jasynan úıir bolatyn, qyz ben jigitti talaı aıyrǵan, arazdastyrǵan. Bul minezi. menimen birge turǵan kezde de baıqalyp júrdi...

— Joldas Kerımova raqmet sizge, shyndyqty ashýǵa kóp kómektestińiz, — dedi de komısıa múshesi sál kidirip qaldy. — Biraq, osy aıtqandaryńyzdy erterek nege aıtpaǵansyz?

— Aıttym ba, aıtpadym ba, surańyz Meıram Omarovıchtan, Sergeı Petrovıchten surańyz.

— Aıtýmen qatar jazyp ta bergen, — Dedi Meıram.

— Onda osy ýaqytqa deıin shara nege qoldanylmaǵan?

— Qoldanyldy. Aryzdyń ishinde kórsetilgen keıbir faktilerdi anyqtaý úshin tıisti zertteý oryndaryna jiberdik. Yrymbek, Mahmetter partıa jolymen jazalandy. Kerımov jaıynda másele erekshe qaralmaq edi, baıandamasyn tyńdamaq edik, jumystar qabattap sozylyńqyrap ketti.

Komısıa múshesi basqa suraq bergen joq. Meıram ornynan turdy:

— Marıash, siz áńgime bitken soń ekinshi rýdnıkke baryńyz. Jumysshylar búgin paekterin túgel aldy ma eken, bilińiz. Habaryn maǵan telefonmen aıtarsyz.

Bir bólmeden jańa shyqqan Janabil ere júrdi Meırammen. Qyz ba jigit burynǵysynan ári qyzý, býlyǵyp keledi:

— Bireýler bylshyldady dep bas qatyrady. Sham jaǵyp qarasa da eshteme tappaıdy!

— Nemene, minsiz-aq pa eń, sonsha?!

— Meni pisirip jese de meıli. Sende nesi bar?

— Meniń aıaǵym aspannan salbyrap túsken joq. Meni qorǵasańdar — shyndyqty qorǵańdar.

— Endeshe, Qanabek kóıitedi bárin. Bul ıtter almasaqtan beri aram eken. Domalaq qaǵaz, jala, urlyq, búldirý bári solardiki. Eger osynan seniń aıaǵyń taıatyn bolsa, men olardyń basyn taıdyrmaı tynbaımyn.

— Sabyr, sabyr. Komısıa jazalaýshy emes. Shyndyqty ashýshy. Kómektesý kerek.

— Jurt seni ornynan alyp tastady, sottaıdy dep, dúńkildep jatyr. Beısek, Yrymbekter nege jaırańdaıdy. Komısıa nege sóılesedi olarmen?!

Meıram bir myrs etti.

— Anturǵan-aý, ázir partıa múshesi ǵoı olar,..

— Búl partıada ne olar, ne biz turatyn shyǵarmyz! .

— Bar, úıińe bar. Kishkentaıyńdy súı. Maıpany aımala. Qalpyńa kelesiń sonda, — dedi de burylyp ketti Meıram. Ózimen ózi bolyp ońasha barady. Janabildiń sózi áser etken joq. Jurt ne dep jatyr. Ońasha bólmelerde, komısıa aldynda Janabil, Qanabek, Ermek, Jumanıazdar ne aıtty, Yrymbek, Beısekter ne aıtady, bári ózine belgili. Kún ysymaǵan kez, shań áli kóterilmegen. Kóktemdegi kók betegeli, qazotyly, sarmańyz kók alańǵa shyqty. Keshki tynyq áýege denesi súısinip, kıteliniń jaǵasyn aǵytty. Fýrajkasy artyna ustaǵan qolynda. Aıaǵyn jáı basyp, aýyr, oıly keledi. Aldynda ventılásıa shýrfy tur. Shýrf emes-aý, birinshi shahtanyń burynǵy aýyzy. Osy aýyz jer astyna aparatyn jalǵyz ǵana jol bolatyn. Osy aýyzdan Meıram birinshi ret jer astyna túsken. Tanys, tar jol oıdy órbitti. Kózdi jan-jaqqa jiberdi. Bıik qyrattyń, betinen qala aıqyn kórindi. Aınalasy atshaptyrym úlken aımaq shurq-shurq tesik. Jalyny jalaqtap qara shoqylar, tútin buıdalap uzyn trýbalar, kómir qoparyp bıik kópirler tur... Sonaý oıdaǵy elektr stansıasy da bitip qalǵan. Qorshaý aǵashtaryn buzyp jatyr. Shahta-shahtanyń arasynda kómir tıegen uzyn sostav poezdar júr. Tútin, sham, ot kórinisteri, poezd, shabash damyl-damyl kúrsildep, jer qoparǵan dári únderi qalany óte aıbatty kórsetip tur. Bunyń bári jer astyndaǵy uly eńbektiń syrt beınesi. Meıram oıymen ishinde sholyp shyqty. Asty-ústi birdeı qaınaǵan bul qala keshe ǵana óli dala edi. Bárin adam jasady desek, sol adamdardy basqarǵan ózi. El tilegin aqtadym ba dep júrgende, el qabaǵyn túıgendeı, dos qynjylyp, dushpan saq-saq kúlgendeı sezinedi. Shaǵylmaǵan arly jas jaǵdaıdy tym artyq baǵalady. Sondaı-aq óz álin artyq baǵalaǵan. Teńiz syndy tereń ómirge endi túıile qarap qalypty...

Kóz baılanyp barady. Mashınasynyń tóbesin ashyp tastap Sherbakov keledi. Jalǵyz. Rúldi ózi ustaǵan. Bilek sybanýly. Óte berip kilt buryldy. Joldan uzamaı mashınasyn toqtatyp, órge qarsy jaıaý aıańdady. Shylym tartatyn qartań adamnyń demikkenin anadaıdan estip:

— Sizdi kútip otyr. Tez baryńyz, — dedi Meıram.

— Bular aram adamdar eken! Ótirik málimet berip otyrǵan. Sen týraly oılaryn estigende tebe shashym tik turdy...

— Kesh te bolsa, bilgenińiz jaqsy.

— Ýaıymdama, partıa aqty óltirmeıdi.

— «Ólimdi aıtqansha, uıatty aıtyńyz», — dep shytyndy Meıram. — Birge júrsek te, órtep, búldirip, atystyryp júrgenderdi kórmeppiz. Bizdi qoǵam qaıratkeri, jańa dúnıeniń jasaýshylary deıdi. Bilem, bul úshin partıa bizdi «óltirmeıdi», sosıalızm moıymaıdy. Ar, namys keshirmeı tur. Dushpannyń oıyn tappaǵan ózin de tappaıdy. Jumystyń qybyn tappaǵan janyn qınaıdy.

— Senen kóri men kináli. Kórmegenim azdaı, qorǵadym olardy. Endi ne aıtam?!

— Ar, sana ne dese sony aıtyńyz, — dedi de jyljyp ketti Meıram. Bylaıyraq shyǵyp artyna qaraǵanda Sherbakov áli sol ornynda, aýzynda shylym oty jyltyldap, ventılásıanyń bir tireýine súıene tur edi. «Jábirlenip qaldy ma, ábes boldy ma?» degen oımen páterine qaraı oıysty. Ardaq kezdesti aldynan. Baǵanadan beri syrttan baqylap, qarańǵyny, ońashany kútken túri bar. Sózdi buryn bastady:

— Osy alańda osymen ekinshi ret kezdesemiz.

— Iá, biri qysta, biri jazda.

— Onda siz kelseńiz, endi men keldim. Jabyńqy kóńildiń yntyǵy jubatý ekeni esimde.

— Iapyr-aı, jarq etti ǵoı kóńil! Shyn ba?

— Ázir aldap kórgem joq. Aldansam óz sazaıym. Beldi bekem baılap keldim. Sizdi alǵashqy ret kórgende-aq meniń de kóńilim jarq etken. Sol sáýlege sene almadym. Senbeı taǵy qoıa almadym. «Bıik mansap — bıik jartas, erinbeı jyljyp jylan da shyǵady, ekpindep ushyp qyran da shyǵady» degen eken Abaı ata. Tereń sózdiń túbine jete almaı júrgenimde, bıikten túsip, qasyma jańa kelgendeı boldyńyz....

Shyn dostyq, shyn mahabbat qıyn kúnderde kórinedi. Meıramnyń basyna ondaı kún týmasa da dostary, súıgeni týǵandaı kórip júr. Bul tym jaqsy kergendikten. Súıgen adamyń tumsarsa basqanyń túnergeninen aýyr. Ardaqta burynǵy tizgin qashaǵan minezdiń biri joq, jaqyndaı túsip qarańǵyda jaýdyraǵan qara kóz Meıramnyń kóńilin elektr tútikshe tazartyp tur. Sergishi, endi qashan! — degendeı ásem kúlkisimen qytyqtap ta qoıady. Meıram ıyǵyna qol artyp, ózine taman beıimdegende, sylq etip asyla ketti aq bilek...

Saq, qatal qyz endi ańqaý, jumsaq. Saqtyq, qataldyq degenderdiń de shegi, kezi bar.

— Siz ketesiz ǵoı bul jerden, — deıdi Ardaq, — Ókingenshe aıtyp qalaıyn, oralǵan Osy bilekter ómir boıy jazylmasa tilegim! Shydaı-shydaı kelgende jaryp shyqty bul sóz.

— Sonsha; zaryqtyrǵanda ketýimdi ǵana kútip pe eń?

— Kútsem, óstem be... Bos qalsań qoqańdaı kóńil shirkin qulazyr áli...

Ardaqtyń oıynsha Meıram búgin-erteń ornynan alynady. Ketedi. Qımasyna sherin shertip tur. Jumsaq ún, názik naz qar eritken qońyr jeldeı boıdy balqytyp barady. Syrdań sulýdyń ózi kelip, bunsha egilgenine Meıram ań-tań.

— Muńaımashy, ketpeımin eshqaıda, syrttan úkim jasaýshy kim? Óziń be? Basqa ma?

— Jańabil aıtty jańa: «kergımin dep qur qaldyń, umtyl, qoshtas, osy arada seni kútip júr» degen soń keldim.

Shegi túıilgenshe kúldi Meıram. Ardaq Janabildiń qýlyǵyn jańa sezdi.

— Tý, shaıtan! Tipti keıip turyp aıtyp edi..

— Bul zaman da óz tontaıyn shyǵarǵany ǵoı.

— Sol tontaıǵa tym quryǵanda «raqmetteriń» qaıda! Kepken aýyzdaryńnan bal tamyzdy ǵoı, — degen daýys estildi. Janabildiń ózi eken jetken. Biri qulaǵynan, biri sholaq murynnan ustap syǵymdap jatyr...

— Qoıyńdar-eı, jeńgetaı bolam dep qulaq, murynnan aırylsam, esten ketpes.

Ekeýin eki qoltyǵyna alyp, Meıram endi shat, tası sóılep keledi:

— Búgingi tún buǵan deıingi ómirimniń bıigi eken! Bul bıikten kórmegen qınalys pen qýanyshty birden kórdim. Azaptan adam qorqady. Aqyry shat bolsa, qushaqtaı túsý kerek...

— Siz, sirá, fılosofıasyz, saıasatsyz sóıleı alasyz ba? — dedi Ardaq.

— Sóıleı almaıdy, — dedi Janabil. — Odan da tósekte jatqanda aıta kórme, — dep sura.

Meıram kúldi de baıaýlatyp án bastady:

Eı, Ardaq, sen aq qoıan shyńnan qashqan,

Artyńnan men aq tuıǵyn tilep ushqan.

.................................................................

.................................................................

Úsheýi osy Halyq ánine qosyla, keń dalaǵa bet túzep bara jatty...

Beısek pen Yrymbek at ústinde, salt. Ózen jaǵalap keledi. Ekeýiniń moınynda eki qosaýyz, qanjyǵalarynda úsh-tórtten úıregi bar. Jer degdigen. «Soqyr» sýy qalpyna kelip, aǵyny azaıǵan. Uzyn arnany ár jerindegi oıdym-oıdym qara sý — birde temir astaý, birde jaıýat bop kezdesedi. Seldir quraqty, shoq qamysty tar arnada otyrǵan qustar dál ústinen túskenshe kórinbeıdi.

— Qarshyǵa salatyn jer eken. Sýy álden kermek. Keıin ashyp ketetin shyǵar...

— Sarmantaıdyń bir taraýy — «Ójekeń» deıtin el otyrǵan munda. Qoı baǵyp júrip, Qaraǵandy kómirin sýyr ininen tapqan osylar, — dedi Yrymbek. — Sonaý jambastaǵy kóp qora Bapań, aýylynyń orny. Tapqan sol aýyldyń adamy...

— Ózderi otyryqshylyqqa erte beıimdelgen el-aý?..

— Shetinen kirekesh, usta edi. Spass, Qaraǵandynyń arasynda otyrǵan el kásipqoı bolmasqa amaly ne. Mehsehtaǵy Kóktaıynsha da osy aýyldardiki.

— Anturǵan taıynshadaı-aq bolyp, temirden túıme túıedi, á?

Ekeýi ár sózdi bastap, aıaqtamaı tastap keledi. Negizgi áńgime bul emes, negizgi ermek qus emes. Saıahat tek syltaý. Ken, dalada keń sóılesip, qapastaǵy oılaryn jelpip, tyńaıtyp almaq. Ózennen buryla betkeıge shyqty da attarynan tústi. Attaryn Otqa jiberip, ózderi tamaqqa otyrdy. Buıra betegeli, samal jeldi tek qıada ashshy araqtan birer rúmka qaqqan soń, Yrymbektiń qıaly alysqa ketti. Batystan shyǵysqa qaraı sozylǵan ońtústiktegi jataǵan kógildir taýlardan qozǵady áńgimeni:

— Mynaý qos shoqy — «Quljumyr — Sorań», arǵy eteginde Spass zavody bolatyn, Zavodtyń batys jaq irgesi Baıdáýlet taýy. Bul jerden qórinbeıdi, tasada tur. On jeti myń jylqy bitken Juman, Syrdan aýǵan beti bolý kerek, Baıdáýletke kelip mekendepti. On eki myń bitken Igilik taýlary anaý qońyrlar. Igiliktiń bolys balasy Tátı jańaǵy qoıshy tapqan kómirdi orys baılaryna satqan. Orys ulyǵyna alpys qara at para berip, Jumandardy búkil Sarmantaıymen qosyp, qys ishinde «Qosaǵashqa» qýyp tastaǵan. Tátı, Jumannyń, da urpaqtary qazir osy Qaraǵandyda júr. Azyp-tozǵan. Esalań sıaqty. Selt etpeıdi, eshtemege túsinbeıdi...

— Qazaq baılary, Álibekteı biren-saran kózi ashyq, ójeti bolmasa, áýelden eshteme bitirgen emes, — dedi Beısek. — Qanaýdy bilmeıtin. Qozyǵa qyzyqqan qasqyrsha jep tyndy ǵoı, áıteýir.

— Baılarmen tynsa ne ǵylsyn! — degende Yrymbektiń óńi qup-qý edi. Japan dalada, basqa túgil dosyna shoshyp otyryp aıtty syryn. — Spastyń úlken ákimi, prıstavy bolatyn. Men onyń eki jyldaı strajnıgi boldym. Álıhan, Aqmet, Eldester qashyp bara jatyp, Spasqa soqqanda, sovdepte isteıtinmin. Jumysshylardy jınap, solardyń kelýine mıtıńi jasadyq. «Qıametqaıym bolǵanda ıajúj-majúj shyǵady. Bólshevıkter sol, qasyq qan qalǵansha qarsylasý kerek» degen alash kóseminiń sózi meni osy jolǵa salyp ketken. Orys jumysshylarynyń arasynan sýyq únder estildi. Qazaq jumysshylary da olarǵa erip, elire bastady. Sonan soń mıtıńini sozbadyq. Qaýiptenip, olardy Qarqaraly granyna deıin shyǵaryp saldym. Jas shaǵymda bul-aıǵaqtan erte seskenip, Spastan erterek taıǵamyn. Keterimde arhıvterde iz qaldyrmaı qurtqamyn. Jumysshy atymen oqýda, jaýapty qyzmetterde on bes jyldan asa ómir súrgende eshkim sezbep edi bul syrdy. Meıramnan denem túrshigedi. İshinde úlken zár jatqan tárizdi. Bilmeımin, razvedka birdeme tapty ma, álde óz sezigi me? Sol kezderde ol zavod qorǵanynyń ishinde, tabelshık Júsipten oqyp júrgen bala kórinedi. Balany men baıqamaı, bala meni baıqaýy múmkin?

Bul sózderden Beısektiń de denesi bir shymyr etse kerek. Tynysh otyrǵanymen tyshqan kózi oınaqshı beredi. Biraq, kebińki, kesip alsa qan shyqqysyz qarasur júzinde qobaljý joq. Únsiz, uzaq tyńdap kezek ózine tıgen soń da, úlken ernin jymyra birsypyra otyrdy. Sheshendigi, qaısarlyǵy óz ortasynan ozǵan jigit tolǵana, ádetinshe jáı bastap, múdirmeı bir áýenmen, áldenege qadala qaraı sóıledi:

— Saqtyq, qorqaqtyqqa aınala kórmesin. Sovet razvedkasynyń kúshi halyqta. Biz halyqqa senýdi qoıǵan soń dara, sheber áreketterimizben el aıaǵyna shynjyr shider boldyq. Kirbeńdep, adymyn erkin jaza almaı keledi. Bir Qaraǵandynyń ózinde jıyrma segiz avarıa jasaldy. Eki júz tonnadaı azyq órtendi, búlindi. Eki myńdaı kartochkany, óz tilegimizshe jumsadyq. Orlov ólimi ondaǵan ólimge turady. Bular memleket moınyna mıllıondaǵan shyǵyn ǵana salǵan joq, júzdegen adamnyń janyn túrshiktirdi. Biz súıengen razvedkanyń qıyn tásilderin sovet razvedkasy tabalmaı júr. Eger Meıram anyq bilse, seni bul kúnge deıin aman qoıa ma?

— Solaı-aý! — dep Yrymbek ornynan qozǵala túsip qopań etti. Beısek budan ári halyqaralyq jaǵdaıǵa toqtaldy.

Er-toqymymen aýnaı bastaǵan tortóbel áńgimeni bólip jiberdi. Yrymbek júgirip baryp, turǵyzdy da qaıta kelip otyrdy.

— Degenmen biz qazǵan or saıaz áli. Ne shyǵyp, ne attap kete beredi. Kóktemde kútkenimiz budan úlkenirek edi ǵoı.

— Temir jol qutqardy, — dedi Beısek. — Áıtpese, ásem-aq otyratyn edi. Sóıtse de az áýrelegenimiz joq. Qaraǵandy túgil Almaty, Moskva qobaljydy. Ózdi-ózi qyrqysyp jatyr. Komısıa bir qap materıalmen erteń qaıtady. Meıramnyń baıandamasy Almatyda tyńdalady. Sol sapardan qaıtpas ol.

— Óziń Moskvaǵa nege barasyń?

— Negizgi jumys ózimizdiki.

Yrymbek bilýge qumartsa da dosy odan ári «óz jumystaryn» aıtpady. Ony bilgenshe mynany bil degendeı, tez ózgertti taqyrypty:

— Bosatatyn bolǵan soń, aryz berip bosanǵanyń jaqsy boldy. Endi basqa jaqqa ket. İz tasta. Seziktiniń sońynan qalmaıdy bular.

— Óz oıym da sol. İsimdi qýyp obkomǵa baram da, jańa qurylystyń birine ketem...

Kún eńkeıip baryp qalǵan. Aspannyń batys jaq eteginde sáýirdiń ulpa aq bulttary taý-taý bolyp, jýsap tur. Shyǵys jaq etekte, tipti alysta toptalǵan qara bulttardyń jarqyly kórinbeıdi, kúrili solǵyn estiledi. Jaýyp jatyr. Jaýyn jaqta doǵalanǵan ádemi kempirqosaqqa qunyǵa qarap otyrdy da, Beısek ornynan turdy.

— Qoı atqa qonalyq. Qus az eken. Jumyrtqa basýǵa taraǵan bolar.

— Jolda bir kólsymaq bar, soǵa júremiz.

Kólsymaqqa soǵa júrdi bular. Kıqýlaǵan qyzǵyshtar ǵana qarsy aldy. Basqa qus joq. Aldarynda bıik, uzyn jonnan býdaqtaǵan tútinder kórinedi. Turǵyn el bul jondy «Sámenqudyq», «Aqqudyq», «Qaraqudyq», «Jetiqudyq», «Toǵyzqudyq», «Kymyzqudyq», «Torqasqa» dep, ár saıyna at qoıǵan. Maldylar bel asyp, jaılaýǵa tartqanda, kedeı, kásipqoı «Elatań», «Ójekeń» qystaýlarynan onsha uzamaı osy qudyqtarda otyratyn. Talaı jyldar jaılaý, kúzek, eginjaı etkende mini quramaǵan «qudyqtar» qazir dal-dal. Buryn baıtaq jonnyń betinde toqymdaı-toqymdaı qarasyndar jatsa, endi qararyndardyń arasynda toqymdaı ashyq alańdar jatyr. Jyrtyp tastaǵan. Býdaqtaǵan tútinder eginshi brıgadalardiki. İrgeles otyrǵan birinshi sovhoz da qalyspapty. «Kókpekti», «Borlysaı», «Bóritesken», «Baıbasy», «Káritúlki», «Sholaqtúlki» jaılaýlaryna deıin otar-otar mal, eginshi brıgada, zvenolar. Qaraǵandynyń bul ońtústigi bolsa, soltústigi belgili qara Nura. Jaǵasy samsaǵan el, batysta «Dolınka» sovhozy. Bul bir alyp. Eki urý Altaı-Qarpyqtyń jerine azar sıyp otyr. Jalańash dalaǵa aǵash, baqsha ege bastady. Sýsyz oıpat, jyralardan ózen, kól jasap aldy. Mal men egisti kóbeıte otyryp, sapasyn arttyrýdy, tabıǵattyń kemtigin toltyrýdy maqsat etken sovhoz...

Jer jaıyna, el jaıyna jetik Yrymbek bárin kóıtip keledi. «Torqasqadan» asa bergende traktorshylarǵa kezdesti. Aq shatyrdyń qasynda bes-alty jaıaý, bir salt atty, eki traktor tur. Atty judyryqtaı ǵana shal. Qolynda dombyra. Keshki tunyq áýede dombyrasyn bulǵaı-bulǵaı elire shyrqaıdy. Eginshiler aýzyna qarap qalypty...

— Tóken qaqpas-aý, a? — dedi Beısek. Jetkenshe birsypyra minep tastady. — Aýzy balpańdap tek maqtaýdy biledi, dám joq sózinde...

Tóken óleńin toqtatpastan, óleńmen qarsy aldy bulardy:

— Mal balalap, dán balalap jatqanda qusqa da úkimet «ós» degen. «Ósirmen ony» degendeı, bularyń ne teńdegen?

— Úırek qoı.

Kókteı orǵan egindi —

Kókaıaz taba nan jeıdi.

Semirtpeı soıǵan aryqty

Kóke jasyq et jeıdi,

Eti túgil qany joq

Kelinder budan ne jeıdi?

Qyzyǵy kerek te?

Jetim tastap balasyn,

Anasyn atý qyzyq pa?

Jaınaǵan myna dúnıede

Basqa qyzyq quryp pa,

Qandy bolsa qoldaryń

Qurtyp bershi qasqyrdy,

Kúnde shaýyp qotanǵa

Uıqy shaıdaı ashyldy...

Beısek óleńniń aqyryn kútken joq. «Boldy, qoı, ári!» degendeı qabaǵyn kirjıte tákappar minez kórsetti de júrip ketti.

Meniń de isim asyǵys

Qosh turyńdar, balalar,

«Norma» degen qapshyqtyń,

Toltyra aýzyn baılańdar,

Dıqanshy jurtty aralap,

Sol úshin aqyn jar salar, —

dep Tóken de tebine jóneldi.

Bylaıyraq shyqqan soń Beısek artyna buryla qarap:

— Qap! — dedi. — Anaý qaqpas bolmaǵanda eginshilerdiń de aýjaıyn túıe ketetin edik.

— Tipti sóz beretin emes. Seksenge kelgende shoqytýyn qarashy. Ne qysyp barady eken buny, jatsaıshy.

— Halyq aqyny dep, qutyrtyp qoıǵan joq pa? Jáı júrip, zaman jáıin ózderinshe tolǵap, kóz baılana qalaǵa endi ekeýi. Attaryn jolshybaı atqoraǵa qaldyrdy. Beısek erteń Moskvaǵa júrmek. Páteri jolda bolatyn. Qus etin jeı otyryp, taǵy da áńgimelesýge Yrymbekti erte keldi. Kúlimdegen qyzmetshi qyzy bar. Jer aýǵan orys kýlagynyń qyzy. Sol qyzǵa:

— Shaıdy samaýyrmen ber. Mynalardy qýyrdaq jasa, — dedi de Beısek túıile, tym sylbyr baryp qısaıdy dıvanǵa, bir jeri aýyrǵan túri bar. Yrymbek seze qoıdy:

— Sharshap qaldyń ba?

— Ózen basynan attanǵannan beri júregim jaısyz. Qobaljı ma, aını ma, bilmeımin.

— Óli sý ishken joqsyn. Araqty da az ishtiń... Kolbasa, konservilerdiń birdemesi bolmasa.

— Asqazanym durys tárizdi.

— Endeshe sýyq sýmen jýynaıyq, tez sergitedi. Jýynsa da Beısek sergı almady. Aldynda álbom, Yrymbekke erterekte túsken sýretterin kórsetip otyr. Qazaqtyń eski oqymystylarynyń, alash basshylarynyń birsypyrasy bar eken.

Qyzmetshi qyz:

— As daıyn, — degen kezde esik qaqty bireý.

Qyzyl jaǵaly, qarýly eki adam endi. Qolyn usynǵanda ekeýi eki orderdi qosa usyndy. Bozaryp sylq otyra ketti Yrymbek. Beısek túnere, sileıip tur...

— Kıinińizder!

XX

Tún. Vokzal basy. Kópshilik. Aqyrǵy qońyraý qaǵyldy. Meıramnyń qolynda bir shoq gúl, ishke enbeı vagon esiginiń tabaldyryǵynda tur. Sherbakov, Qanabek, Jumanıaz, Ermek, Janabilder qoshtasyp bolyp jerde tur. Ardaq ta kelgen. Qazaqy ádeptiligin saqtap, el kózinshe Meıramǵa jaqyndaı almasa da, ákelgen gúlin ebin taýyp tapsyrǵan.

— Elektr stansıasynda jumys kúndiz-túni toqtalmasyn — dedi Meıram. Poezd qozǵaldy. Qolyndaǵy gúlin joǵary kótere bulǵap barady. Ardaqtyń da qolynda damyl joq. Kúlip turyp, kózinen jas ytyp ketti. Janabil keldi qasyna.

— Eljireýin. Qomaǵaıyn. Toıarsyń. Meshel balasha tapjylmaı otyrar áli qasyńda.

— Tek joly bolǵaı-aq.

— Oılamasty oılaıdy ekensiń.

— Kim biledi, shaǵym kóp, úlken kisiler nanyp qala ma.

— Shaǵymshylardyq aldy moıny astyna kele qulady. Arty ne bitirer deısiń. Biz osy bette elektr stansıasyna baramyz, jalǵyz qaıta alamysyń?

— Qoı aparyp tasta. Nege barasyńdar túnde?

— Meıram Almatyǵa jetkenshe biz stansıany júrgizýimiz kerek. Búroda ol «stansıa bitti» dep aıtatyn bolsyn.

— Onda baryńdar, bar. Qoryqpaımyn, — dedi Ardaq. Jalǵyz ketti. Vokzal men «Zagorodnyı» atalatyn jumysshy poselkasynyń arasy bir kılometrdeı jer. Shamnan uzap, qarańǵy kóshelerden ótkende elegzı-elegzı úıine jetti. Ákesi eki-úsh kúnnen beri búk túsip jatyp qalǵan. Aýrý-saýy belgisiz, úndemeıtin. Qazir esik aldyndaǵy taqtaı oryndyqta otyr eken. Ardaq qýanyp qaldy.

— Turdyńyz ba, kóke?

Jaýap qaıtpady Álibekten. Ózimen-ózi bolyp, kúbir-kúbir sóıledi. Moınyn soza, baspalap áldenege qaraıdy.

— Ne tintip júr!? — dep buǵa qalady.

Qaladan shetirek, bıik elevatordyń basynda kúshti projektor aınala janyp tur. Jaryǵy birneshe kılometrge ketken. Jáı aınalady. Sol jaryq aınalyp kelip, dóń basyndaǵy qarańǵy poselkaǵa túskende, buǵa qalady Álibek. Ardaq kúlip jiberdi.

— Kóke, ol elevatordy qorǵaǵan jaryq bolar.

— Buryn joq edi ǵoı!?

— Ornatqan shyǵar. Kúnde ornatyp jatqan joq pa?

Álibek tıyshtanǵandaı bolyp, úıge endi. Biraq kózinen, deminen mazasyzdyq baıqalady. Kishkentaı, ótkir, jylan kózi qantalap, shatynaǵan. Qarasa óńmeninen ótedi. Álsin-álsin kúrsinedi. Peshte janǵan kómir shytyr etse de, ystyq plıtaǵa tamǵan sý shyj etse de, elire, seskene otyr. Ushyp turyp, tereze perdesin qymtaı japty. Kóńili kónshimeı odeıal qurdy ber jaǵynan. Esiktiń ilgegin salyp keldi. Ákesiniń ádetten tys minezderin Ardaq jańa ǵana baıqady.

— Kóke, nemene búgin, qymtanyp, bekine beresiz?

— Jáı, shyraǵym. Saqtyq-taǵy.

Shaı jasalyp, dastarqan basyna kelgen kezde, kúrsinip qoıyp sóz bastady ákesi:

— Balam, eshteme sezdiń be?

— Joq, kóke! Ol ne?

— Túsi sýyq bir adam óńimde de, túsimde de sońymnan qalmaı qoıdy.

— Kim ózi?! Ne qyl deıdi!?

— Qaıdan bileıin kim ekenin. Syrttan toryp júr. Shahtaǵa tússem ere túsedi. Qaıtsam ere qaıtady. Jaqyndamaı ylǵı izimdi baǵady. Bilmegensip, men de ony bilip aldym. Qaıter eken dep eki kúnnen beri jatyr edim, sonda da úıdiń mańynan keter emes. Kıimin, túrin ózgertip, olaı-bulaı óte beredi. Esikten, terezeden baspalap tyńdap ketedi.

— Sonda nege ustaı almaısyz? Ury ǵoı.

— Atyp jiberse qaıtem! Toqta! Áne, keldi... Jalǵyz emes.

Ardaq ushyp turdy ornynan. Býyny dir-dir etedi. Aq shólmekteı júzinde tirshilik belgisi — oınaqshyǵan qos qara kózi ǵana. Sonda da esikti tyrmysyp basyp tur. Álibek krovattyń astyna súńgip ketken.

— Bas! Jiberme! — dep kúbirlep jatyr. Birneshe mınýttar ótti. Eshbir dybys estilmeıdi. Týlaǵan júrekterdiń dúrsili saıabyrlap keledi...

— Ketti bilem, kóke?

— Joq, tyńdap tur.

Ardaq esikti basa-basa sharshady, jalyqty. Qorqynyshqa da boıy úırense kerek. Esikti kúrekpen, qaılamen tirep qoıyp, oqıǵany ejikteı bastady:

— Osynymyz jáı birdeme emes pe?

— Qulaǵyńnyń múkisi bar ma edi, balam. Bul joly eki kisi keldi. Tyqyry, sybyrlary estildi.

— Onda nege kirmeı ketedi?

— Aqyryn sóıle, áli ketken joq. Bekingenimizdi bilip tur.

— Terezeden shyǵyp...

— Atama, shyǵarmaıdy.

Sabyrly, qajyrly ákesiniń munsha úreılengenin kórgen emes balasy. Túsinen, minezinen adam shoshyrlyq. Tanaýy qýsyrylyp, kózinen ot shashady. Aýyq-aýyq sandyraqtaǵanda oıdy ár saqqa júgirtetin sózder shyǵady aýzynan...

— ...Túsimde uıyqtap jatyr ekemin... Shoshyp oıandym. Oıandym desem uıyqtap jatyppyn. Osy qazir oıaýmyn ba men?

— Kóke, ne boldy sizge! Oıaýsyz.

— ...Orlov... ýklon... avarıalar... bilmeımin: Birin bilmeımin... dep betin basa, ózinen-ózi kúbirlep sóılep otyrdy da aqyryp qaldy Álibek. — Yrymbek kóıtip jatyr! Zymıan! Bilip otyrsyń-aý, bárin. Ekeýiń jettiń túbime! Eki bólip, mynaý otqa tyqsam ba! Kári sheńgelmen qylǵyndyra qyssam ba! Aıt shapshań!

— Kóke-aı, búıtip tiri qoıǵansha, óltirseń óltirshi! — dedi Ardaq. Eńirep jiberdi. Salaly jýan saýsaqtar búıishe jorǵalap omyraýyna keldi. Uzyn, ıir, qara dene qoıan jutatyn jylansha zár shashyp, búktetile tóndi. Sonda da qoryqqan joq. Qorqynyshty — yzaly qorlyq jeńdi. — Óltir! Óshken eken úmitim. Bir-aq juma raqat kórdim. Túsim be dep senbeýshi edim ózim de. Jaryq dúnıe báribir, maǵan endi qarańǵy!..

Syrttan dybystar estildi. Álibek tósegine baryp jata qaldy. Ardaq kóz jasyn súrtip, esik ashty. Maıpa men Sheker báıbishe endi.

— Kelshi, qarǵam, kórmegeli birsypyra ýaqyt ótti. Saǵyndym, — dep qushaǵyn jaıa, Ardaqty betinen súıip amandasty Sheker. Atjaqty, muryndy, deneli áıel edi. Nury onsha taımaǵan, baıypty kózi kúlimdep, telmire qaraıdy Ardaqqa. Ózimsingen kóńili ár sózinen baıqalyp tur: — Qabaǵyń nege synyq, qarǵam?

— Jáı, ánsheıin.

— Kókeń neǵyp jatyr?

— Syrqattaý.

— Meıramjan Almatyǵa júredi degen soń kelip edim ketip qalypty, — dedi Sheker. Asyǵys ekenin aldyn-ala bildirse de, asyqpaı keń otyryp, belbeýin sheshti. Qoınynan býtylka sýyrdy. — Qolyma qarar dep Meıram ekeýinińe eki býtylka balqaımaq ákeldim. Bizdiń ýaıymsyz sasa ma Meıramnyń júretinin ol keshe estise de, maǵan búgin aıtty. Sonan soń bir atqa mine sala jortyp kettim. Osy tún ishinde qaıtam. Jumys kóp. Ýaıymsyz egiste, men maldamyn. Jas tól jas bala tárizdi ǵoı, onyń ústine qazna maly, kózden tasa bolsa, uıyqtaı almaımyn. Osy kelgende álgi Maýsymbaı degen shalǵa tapsyryp kettim. O da bizdiń ýaıymsyzdyń syńyry. Shaldardyń áńgimesine qumar ediń, Ardaq jan, kelip qaıtsańshy. Ekeýiniń otyrǵan jeri bazar. Ózen bolmasa da, qara sýlar bar. Bıik taý bolmasa da, jartas, buırattar bar. Jazy shyqqan dala, tóldegen mal ishi qandaı qyzyq...

Qaraǵandyǵa elden kelgen betinde Jaılaýbaı Álibekpen az kún aýyldas bolǵan da, jumys jaǵdaıymen bólinip ketken. Qazir «Kókpekti» sovhozynda isteıdi. Sheker sovpadaı kelip otyr. Ózine unaǵan Ardaqty Meıramǵa qosýǵa qumar. Qospaı jatyp-aq syrtynan kemdenip, kelinindeı, ne týǵan qyzyndaı jaqsy kóredi. Ardaq bul joly onsha úıirile qoımady. Óńi synyq, tipti jóndi sóılesken de joq. Ákesiniń álegimen shaı ishýsiz qalǵan. Maıpaǵa:

— Shaıdy ysytyp jiber, men qazir kelem, — dedi de shyǵyp ketti. Esik aldyndaǵy Shekerdiń kúreń qasqasyna mine sala jortyp barady. Qala kórmegen jas sáýrik jalt berip, atyp ketip, oqtyn-oqtyn osqyra úrikse de, atqa úırengen aýyl qyzynyń taqymy áli myqty. Tizgindi shıraq ustap, shylbyrmen shyqpyrtyp qoıady sáýrikti. Jarylǵan jerlerden, temir joldardan sekire-sekire on segizinshi shahtanyń janyndaǵy elektr stansıasyna keldi. Atyn baılap, stansıanyń esiginen qarady. Adam kóp, Qanabek, Jumanıaz, Janabil, Gıtelmandar — bári osynda. Jýan bórenelerdiń basyn baılap eki mosy qurǵan. Ekeýiniń ústinde qabattap salǵan eki arqalyq. Arqalyqqa eki tál asýy. Qos tálmen shańyraqtaı shoıyn dóńgelekti jumysshylar saýmalap kótererde slesar Lapshınniń zor daýysy estiledi:

— Bir, eki, úsh!..

Lapshın komanda berip tur. Bilek sybanýly. Sarsha júzi kúp-kúreń, maıdaı tershigen. Janabil, Jumanıazdar syrt kıimderin tastap, jumysqa kirisip ketken. Ekeýi jumysshylarǵa qosyla eki táldyń shynjyryn ustap qatyp qalypty. Anda-sanda:

— Kóter, komsomoldar! — dep qoıady Janabil. Kileń jastardan qurylǵan brıgada. Gazogeneratordyń aýyrlyǵy eki-úsh tonna, mahabıgin bilikke kıgizgeli jatyr. Komandaǵa ere tegis kúsh qosyp, eptep kóteredi. Túsip ketse, adam túgil sement poldy talqan etedi. Kúsh qosylmasa, biz baqpaı turyp alady. Osy dáý dóńgelek birer kúnde kóz úlestirmeı zyrlamaq. Ony qozǵaıtyn mashına jerge belýarynan bata jatqan. Turqy tórden esikke jetedi. Búktese jatqan bel sıaqty. Bir basynda dınamo. Dınamodan bilekteı-bilekteı rezenke tútikter taraǵan. Elektr qýaty bul tútikterdi boılaı suryptaý appartatyna túsedi de, qabyrǵadaǵy mramor taqtada túıisedi. Taqtanyń beti shypyrlaǵan knopka. Elektrshiler knopka arqyly tokty qalaǵa taratý qamynda júr...

Ardaq buryn kórmegen alyp mashınany tamashalap biraz turdy. «Joldastar! Stansıanyń myna kúıge ushyraýy úlken qylmys» dep qara maımen aq stenaǵa jazylǵan iri jazýǵa kózi tústi. Meıramnyń qoly sıaqty. Orap keltiretin ádemi «q» qarpi aınymaıdy...

Qatelesken joq Ardaq. Meıram qystykúni boranda Áshirbek ekeýi kelgende jazyp ketken. Sol kúıinde, uran esebinde turyp qalypty. Slesar Lapshınniń mehsehtan ýaqytsha bunda aýysýy, fabzavých jastarynan erekshe brıgada qurylýy, tún ishinde basshy qyzmetshilerdiń osynda bolýy — qalalyq partıa komıtetiniń qaýlysyn oryndaý qamy edi. Meıramnyń búgin ketip bara jatyp qadaǵalaýynan-aq Ardaq bárine túsingen. Qazir úlken, qyzý jumys ústinde, jat adamdardyń kózinshe «attan» sala kelýge uıalyp ta, shydaýǵa sabyry jetpeı de tur edi. Janabil bir oqshaýyraq shyqqanda sybyrlap, ymdap shaqyrdy. Júgirip keldi Janabil.

— Nemene, jaı ma?

— Jaı emes. Kókem naýqas.

— Maıpany nege shaqyrmadyń?

— Maıpa túgil óziń qorqasyń.

— Ne deıdi? Jaı naýqas pa?

— Bilmeımin. Denem túrshikti, júrshi.

Kúreń qasqaǵa mingesip, ekeýi qaıta jorytty. Janabil artta maza bermeı ejiktep keledi...

— Shalyqtan aman ba, áıteýir?

— Jaı shalyq bolsa ne qylsyn. Sandyraqtarynyń túri jaman.

— Ne aıtady?

— Yrymbek, taǵy bir sýyq sózder aýzynan túspeıdi, Jaýynyń biri men sıaqty.

— Onda bunyki saıası naýqas bolmasa ıgi edi, — dedi Janabil. — Kúrjik marqumdy konfıskelegenimizde o da elirip, jyndanǵan. Osy kisi tárizdi bárin ishine jıatyn. Oılaı-oılaı mıy ashyp ketse kerek.

— Qaıdan bileıin. Meıramǵa eskertken edim.

— Jylama, bosama. Bes jasymnan ákesiz men de ólgem joq.

— Aq ólim bolsa, arman ne!

— Qara ólim alsa, sen qansha aıypty. «Áke úshin bala kúımeıdi».

— Kúımese de jurt betine qaraı almas.

— Qate, joldas, qate! Jurt seni ákeńnen áldeqashan bólip tastaǵan. Óz qolyń óz aýzyńa jetti. Jetkizgen áke emes. Sovet mektebi, sovet tárbıesi. Umytpa.

— Janym, Janabil, shyn aıtshy, jurt solaı qaraı ma?

— Jurt basqasha qarasa, Janabil osylaı aıaǵyn salaqtatyp, seniń artyńa mingese me.

— Ýaıymshyl bolǵansha, ójet nege bolmadym! Sen ójettigińmen bárin jeńip kelesiń.

— Kópshikteme, jaıdaq minip úırengem. Borkemik qyz sendeı bolsa, ójet qyzdan «qudaı» saqtasyn.

Ardaqty esik aldynda qaldyryp, Janabil attan túspesten dárigerge shapty. Ardaq úıge engende Álibektiń eki qoly artyna baılaýly qutyrǵan qasqyrsha alasuryp otyrǵan. Jumabaı taǵy bir-eki jumysshy kelip qalypty. Birinde ún joq. Álibek bárin balaǵattap boldyrǵan. Ardaqty kóre sala qaıta elirdi:

— Keldiń be! Habarladyń ba! İshińder jabylyp qanymdy! Qan basqan dúnıeden qanǵa toımaı ketermin! Oder, Laýara, Dýnaı, Dnepr, Volga tasyp jatyr. Qan tasyp jatyr... Baltyq, Atlantıka, Tynyq muhıt tolqyp jatyr, qan tolqyp jatyr. Tym quryǵanda seniń ǵana bir qasyq qanyń buıyrmady. Jettiń túbime. Endi mende dármen joq. Shesh qolymdy. Tilim aýzyma syımaı barady. Aqyrǵy mınýtte óz qolymmen qara sýdy simire bir jutaıyn!..

Ardaq ákesiniń aldyna úlken kesemen sý ákep qoıdy. Kóz jasy tamyp ketti kesege. Keseniń qasyna pyshaq qoıdy. Endi qolyn sheshe bastaǵanda shý etti bári. Eshqaısysyn tyńdaǵan joq, qolyn bosatty da:

— Súıgenińizdi ishińiz, — dep sulyq turdy aldynda.

Álibek sýdy bas saldy. İship alyp meń-zeń bolyp otyr.

Sharshady ma, esi endi me, kim bilsin, basyn ustap, tómen qarap ketti bir kezde. Otyrǵandar jym-jyrt. Baqjıa qarap qapty oǵan.

Úsh dárigerdi birden ertip Janabil endi. Álibek:

— Men daıyn. Jaǵalaryńnyń qyzylyn jasyrma.

— Biz dárigermiz. Qyzyl jaǵa bolmaıdy bizde.

— Á, dárigermiz? Aýrýmyn ba, men!? — dep Álibek bosaǵa attady. Ardaq sileıip turyp, sylq qulap ketti krovatyna...

ÚSHİNSHİ BÓLİM

I

Aılar, jyldar ótti. Shahtalar múlde ózgerdi. Shahta ózgerisi búkil Qaraǵandyny ózgertti. «Tehnıka bárin sheshedi» demeıdi qazir, «Kadr bárin sheshedi» deıdi. Tehnıka jasaldy, endi sony erkin meńgerý jarysy ketip barady. Jańa tehnıkadan týǵan stahanovtyq qozǵalys shettegi kishkentaı shýrftarǵa, dala kezgen burǵyshy partıalarǵa deıin jaıyldy. Badıa, atbaraban, bý, qaıla bir kezde Qaraǵandyny qozǵaýshy zor kúsh bolsa, bul kezde kertartýshy kúsh esebinde qatardan shyǵýǵa aınaldy. Elektr tústi alǵa. Kómirshilerdiń qolynda — vrýbmashına, elektrovoz, elektrli balǵa, konveıerler oınaıdy. Kýlak mırasqory Beısek, Yrymbekter túgil, olardyń kósemsigen Býharın, Troskıılerinen de sovet topyraǵy tazarǵan. Jańa tehnıkaǵa mingen jańa qaýymnyń saltanatyna, shapshań, alǵyr qımylyna jer júzi tańyrqaı qaraǵan shaq. Alaıda, osy qaýymnyń ishinde qıyndyqtar, tartystar bitken joq-ty. Qıyndyqtar — jańa tehnıkany jete paıdalaný jolynda, tartystar — tabystan-tabysqa jetý jolynda edi.

Burynǵy qolburandy jalǵyz ǵana shahtanyń ornyna endi mashınalanǵan jetpis-seksen shahta bar. «Jańa Qaraǵandy», «Kómirli Qaraǵandy» dep, qala ekige bólindi. Jańasyna oblys ortalyǵy ornady. Qaranura, Sherýbaınurasy atanatyn eki ózenniń arasy jetpis-seksen kılometr. Erte kúnde Altaı-qarpyq rýlary meken etken osy eki ózenniń arasy shahty, shýrftarmen túıisýge jaqyndady. Halyq kóbeıgen soń — sý, mashına kóbeıgen soń — elektr birinshi másele bop qaıtadan turdy alǵa.

Osy kúnderdiń birinde, jańa qalada, úsh qabat sur úıdiń ekinshi qabatyndaǵy keń kabınette Meıram jalǵyz júr. Maqpal qara qoıý shashyna neken-saıaq aq engen. Qatyńqy denesi biraz eteıip, tulǵasy endi shymyr, kesek kórinedi. Jasy áli otyzdyń ishinen shyqpasa da, oı basyp, aýyr júr. Bıazy aq kenep kıteliniń qyry synbaǵan. Eki koly artynda, qora jaqtaǵy terezege kelip, fontanǵa qarady. Fontan mańy ekken aǵash, gúl, elektr fonarlary... Alaqandaı aýmaq sýǵa, shamǵa, esimdikterge bólengen soń jan saıasy bolyp tur...

— Ár korpýsqa osy kerek! — dedi Meıram ishinen. — Sý, elektr baılyǵy bolmaı, qalada naǵyz mádenıet baılyǵy bolmaıdy.

Antonına Fedorovna endi. Asyǵys ense de kerbez júrisinen jańylǵan joq, suńǵaq, balǵyn denesi qozǵalǵan saıyn eden solqyldaıdy. Býryl tartqan samaı shashyn búgin joǵary qaıyryp túıgen. Sál qyzǵan, taza, tolyq aqshyl júzin sol shashtyń orny aǵaryp ajarlandyra túsipti. Beti qazir — syrty qyzyl, aq baýyr alma sıaqty. Qaıratty, isker áıel balasyn júrgizetindeı, Meıramnyń jol jabdyqtaryn qamdap júr. Meıram terezege qarap qalǵan kúıinde túr edi, papka ákelip usyndy.

— Kargres materıaldary. Mashına daıyn. Qashan qaıtasyz?

— Keshirek qaıtarmyn.

— Men qaı saǵatqa keleıin?

— Búgin kelmeı-aq qoıyńyz, demalyńyz. Túngi on ekige Áshirbek kelsin. Meni shyqty dep Qanabekti habarlańyzshy.

Sony aıtty da Meıram bógelmeı shyǵyp ketti. Tysta domalaq muryn bala jigit M-kanyń esigin asha qarsy aldy. Qalalyq sovettiń aldyna kelgende Qanabek mindi mashınaǵa. Jalpaq jondy jotalaı jatqan kúreń joldardyń birine túsip alyp, kómirli Qaraǵandyǵa tartty. Eki qalanyń arasy on eki kılometr. Taram-taram, shıyr qumaıt joldardy ersili-qarsyly aǵylǵan júk mashınalary oıyp tastaǵan okop. M-ka erkin júre almaı keledi. Meıram ázi ustady rúldi. Múlt ketse ustaı alýǵa daıyn otyrǵan shofer, bastyǵy sasyp qalǵanda kúlip qoıady.

— Qalada qazir júzdegen mashına bar, — dedi Meıram. — Júzdegen shofer basshylaryn jeteleýmen júr. Júzdegen úı qyzmetshileri bar, olar hozáıkalaryn baǵýmen júr. Óz úıin baǵa almaǵan hozáıka, óz mashınasyn júrgize almaǵan basshy, «múgedek» emes pe? Sol «múgedekti» baǵýshylar óndirýshi bolsa, óndiris budan da alǵa keter edi.

— Shyraq, sen komýnızmge týra tarttyń ba, qalaı, — dep kúldi Qanabek.

— Komýnızm bir kúnde ornaı ma! Bógetterdi birtindep jeńe otyryp jetemiz de. Rúl ustaýdy komýnızmge qaldyrý — «múgedektikten» jalqaýlyqqa jaqyn tur.

Kómirli Qaraǵandyǵa endi. Meıram rúldi shoferǵa berdi. Joldyń okopy jıilep, tereńdep ketti. Jaryqtan júrgen arbadaı, mashına kúrs-kúrs soǵady.

— Qalalyq sovet buny da komýnızmge qaratyp qoıdy ma eken?

— Shymshyma, shyraq, shymshyma! Bárin kómirge, qurylysqa salasyń da, bireý súrinip ketse de qalalyq sovetke jabasyń. Senderge eligip alyp kempirim óltiretin boldy. Kúl jáshiktiń topsasy shyǵyp ketken eken, sony jasata qoımadyń dep nyqyrtty búgin! O, subyqan alla, topsaǵa deıin men jaýapty!

Qanabektiń sózine Meıramnyń shek-silesi qatty. Burynǵy tegis betkeıler oı túsip kól turǵan. Qaısybir kólderdiń, ishinde úı tur, adamdary kóship ketken. Jer astynda mashına kóbeıgen soń tegis jerler oıylyp, sýsyz jerlerge sý paıda bolypty. Qulaǵan, qulatpaı tirep qoıǵan baraktar kórinedi. Kómirli Qaraǵandy bir jaǵynan qaýyrt jasalyp jatsa, ekinshi jaǵynan birtindep, eskileri joıylyp ta jatyr. Meıram ár ózgeristi buljytpaı tanyp keledi. Temir joldardan ótip, qalanyń soltústik shetine shyqqanda, kómir baıytý fabrıginen ushqan tozań mashınanyń ishine ene bastady. Qara kúlge shennen batqan mashınanyń burqyratqany azdaı-aq, jel turyp, qara borandatqanda, shofer aldyn kórmeı tura qaldy...

Qaladan uzańqyrap, «Kerala at» betkeıine kóterilgende Meıram mashınadan tústi. Ústin qaǵyp sóılep tur:

— Budan bylaı jumysshy poselkelerin, sosıalısik gorodokterdi óndiristen aýlaǵyraq salarmyz. Tájirıbe, sony aıtady. Elektr, sý baılyǵy bul maqsatqa tez jetkizedi. Mynalardyń tulǵasy bólek emes pe! — dep ıegimen nusqap qoıdy...

Bel asqan telegraf baǵanalarymen jarystyra, biraz jumysshylar temir baǵana ornatyp barady. Ornatýlary ózgeshe. Tórt temir baǵanany mosysha quryp bastaryn túıistiredi de, túpterin sementtep bekitedi. Borbaıy bórenedeı dáý temir «mosyǵa» Meıram súısinse de, Qanabek tańyrqamady. Shalbaryna deıin sheship, silkinip alǵan soń, jelge qarsy semizshe qarnyń kóntekteý ernin shoshaıta táshtıip tur. Sarǵylt, shubar, kóse, tápeltek adam edi. Tulǵasy qandaı qyzyq bolsa, sózi de sondaı qyzyq.

— «Ysqyryǵy jer jarady, aıdaǵany eki-aq eshki». Osynsha shegendegende artylatyny bir arqan, — dedi stolbalarǵa qarap turyp.

— Sol bir arqan Qaraǵandynyń kúretamyry. Basqa ne artpaq edińiz?

— Eger men ınjener bolsam, Kargrespen eki araǵa júk tasıtyn áýe poezyn qosa jasar edim. Myna mosylar jer-poezyn de kóteredi.

Meıram oılanyp qaldy. Byltyr Donbasqa barǵanda vagonetkalar elektrly arqandy boılap aspanda júrgenin kórgen, endi Kargres pen Qaraǵandynyń arasynda, sondaı aspanda adamsyz, qumyrsqa joly sıaqty ersili-qarsyly aǵylǵan vagonetkalar qozǵalysy elestep ketti...

— Al, ol jelmen ne tasymaqpyz?

— Bárin tasımyz. Sýdyń, toktyń keni, kómiri irgesinde. Kórersiń Kargrestyń mańyna áli talaı zavod opnaıdy.

— Bul boljaýyńyz durys, — dedi de Meıram kabınkege otyrdy. — Sol kezde áýe jolyn da eskerermiz.

Samal jel. Tas qaıraq jol. MK synapsha aǵyp keledi. Kargres pen Qaraǵandynyń arasy otyz bes kılometr. Býryı jol ústinde jalǵyz úı Muzdybaı ǵana otyratyn. Qazir kolhoz, podhoz bólimsheleri shashyrap ketken. Qaı sharýashylyq kimdiki ekenin bilip bolmaıdy. Buırat, salalardyń saýy joq: jyrtylǵan, qazylǵan, jeke qoralar ornap qalǵan. Mal, traktor, mashına órbip júr.

Meıramnyń Muzdybaıǵa soǵa ketkisi keldi. Mańaıy kókpeńbek jalǵyz qoranyń janynda kúıbeńdegen aq bas Muzdybaı bularǵa kúnsala qarady. Kózin qyzartyp, belin búkireıtip, kárilik jelkesine myqtap minipti. Sonda da kartop arasynda qyltanaqtaǵan aramshópti julyp júr eken, bir ýysy qolynda tur.

— Bul, qaı balalar? Meırambysyń! — dep úńile tústi.

— Iá, Muzdeke, Meırammyn. Qalaısyz, den saý ma?

— Qasqyr qoıǵa shapqanda, kárilik densaýlyqqa shappaı ma! Alyp soǵa almasa da ár jerimnen julyp-tartyp, maza bermeıdi.

— Seksenniń nesheýindesiz?

— Úsheýinde turmyn. Úıge kirińder. Qolǵa túspeı júrgen bala ediń, keń sóıleseıik.

— Dalaǵa otyrsaq qaıtedi?

— O da bolsyn. Dala adamy qalaǵa, qala adamy dalaǵa áýes. Áı, qaıdasyńdar! Kıiz, kórpe ákelip sal. Tez, samaýyr qoıyńdar....

Muzdybaı basqaǵa sóz bergen joq. Buıyryp ta, baıandap ta jatyr. Erte kúnnen orys poselkeleriniń arasynda ósken. Orys tiline sýdaı. Tómendeý atanyń balasy edi. Jýan atalardan zorlyq kóre bergen soń, qazaqtardan bólek ketken. Biraq, úlken joldyń ústinde beket sıaqty bolyp otyrdy. Orys, qazaq jolaýshylary bir soqpaı kete almaıdy. Kóligi shepke, ózi etke toımaǵan qazaqtar bylaı shyǵa, «orys Muzdybaı, shoqyndy Muzdybaı» dep ketetin. Júrginshiniń bárin rıza qylýǵa Muzdybaıda shama joq. Keıde kóńili súımegenderin qondyrmaı, qondyrsa aqy alyp júrdi. Qazir kolhoz múshesi. Áli de orys ishinde. Birese oryssha, birese qazaqsha sóılep, ótkendi, búgindi biraz sholyp aldy da:

— Mynaý qaı bala? — dep Qanabekke jańa kóńil bóldi. Uzyn moınyn soza, shuqshıa qarap qalǵan. Sahnadaǵy artısshe qubylǵysh ádetin qoımapty. Kózimen iship-jep barady.

— Ózińizdi ókshelep júrgen bala, — dedi Meıram. — Aty — Qanabek. Qaraǵandy qalasynyń bastyǵy.

— Ózińdeı kóp oqyǵan ba?

— Kóp oqyǵan. Troıskide Zeınolla qaziretten de sabaq alypty.

— A-a-a, — dep basyn shulǵydy da jym bola qaldy Muzdybaı. Úndemesten ornynan turdy, úıine baryp endi. Meıram kúlki qysyp, jymyńdap otyr. Qolynda dáý quran, Muzdybaı bir kezde qaıta shyqty.

— Qurttyń-aý, bala! — dedi Qanabek. Muzdybaı kele qurandy usyndy.

— Zeınolla qazirettiń mahamyna salshy. Men oqymaǵan adam, oqyǵandardan birdeme alyp qalý kerek.

— Muzdyeke-aý, bala kúngi este qala ma. Áldeqashan umyt bolǵan.

— Bala kúngi qalmasa, shal kúngi tipti qalmaıdy. Aldyńa kelgen adamdardyń aryzyn umyta berseń ne bolǵany? Sekretardyń aldynda jaýap ber. Biz kolhozda darmoedterdi osylaı tergeımiz...

Muzdekeń tuıaq jazar emes. Meıram silesi qatyp, kúlip jatyr. Qanabek qalaı sóıleserin bilmeı otyryp, qurandy aldy qolyna. Áıteýir bir shamaǵa soǵar dep sypyrta jóneldi. Ártúrli maqam-sazǵa da salyp qoıady. Muzdekeń enteleı túsip uıyp qalypty.

— Boldy, boldy! — dep Muzdybaı qurandy qaıtyp aldy. — Molodes! Aıaq alysyńnan-aq tanydym. Men quran oqı almaımyn. Qazaqsha óleń de bilmeımin. Aýyl kádesin orys óleńimen aıtyp bereıin...

«Karı glazkıdi» aıtqanda, óndirshegi úńireıgen aryq shaldyń buǵaǵy isip, moıny jýandap sala berdi. Tynysy tipti uzaq. Zor daýysy shatynaıyn degen, biraq syńǵyry áli bar. Shyrqap bıikke, báseńdep tómenge ketedi. Alýan yrǵaq sulý ánniń bir jerine daq salmastan, balqyp berilip otyryp aıtty...

— Esil daýys ishte ketti-aý, — dedi Meıram.

— Iá, ishte ketti. Ol kezde basqa túgil ózim de baǵalamadym. Jaqsy keldiń, Meıramjan, bir jasadym. Ákeń marqumnyń eti tiri jigit edi. Kásip izdep olaı-bulaı etkende soqpaı ketpeıtin. «Ákeń ólse ólsin, ákeńdi kórgen ólmesin». Bizdeı shaldyń tiri otyrǵany da seniń baǵyń. Surap, bilip qal.

— Talaı jasqa keldińiz, talaıdy kórdińiz. Endi ne kórgińiz keledi?

— Sonyń bári bir kúndeı bolǵan joq. Taýsylmas úmitti taýysatyn bir ǵana nárse bar eken. Balam óldi, belim synǵandaı shoıyrylyp jattym. Biraq, baladan úmit kesilmedi. Áıelim óldi. Úıdiń ıesiz qalǵany — dúnıe ıesiz qalǵandaı kórindi. Biraq, áıelden úmit kesilmedi. Jan muryn ushyna kele úsh ret aýyrdym. Tirshilikten úmit kesilmedi. Qabyrǵamdy qaıystyra qaıǵy shirkin basqanda, úmit ylǵı demeı berdi. Sol moıymas úmitti kárilik qurtty. «Jasaram» dep selt etpeıdi kóńil. Tereńge shym batyp baram. Qaıta shyǵar dármen bar ma! Dármensizden jaman bar ma!

Meıram bloknotyn alyp jazyp qoıdy:

«Taǵdyr meniń qolymda bolsa — osyndaı jaqsy shaldardy jıyrma beske qaıta keltirip, jıyrma bestegi keıbir berekesiz jigitterdi seksen beske bir-aq kóterer edim».

Qonaqtar qazan asýǵa qaraǵan joq. Tez qaınaǵan shaıdy tez ishti de júrip jetti. Kargrestiń bıik trýbasy kórinedi. Áli tútinsiz. Ózen jaǵasynda qyratta, Samarqan poselkesinen shoqtyǵy joǵary turatyn qyzyl tóbeli tórt-bes aǵash úı, patshaly Reseıdiń, bir maqtany edi. Bes-alty bolys eldiń ortasyndaǵy jalǵyz aýrýhana bolatyn. Qazir Kargrestiń tabanynda qalypty. Kargrespen taıtalasa, qabat-qabat jılkombınattar bıiktep barady. Ózenniń arǵy jıegindegi, «Qojyr», «Myrza — shoqy», «Jaýyr» dal-dal. Kúrs-kúrs atyp, tas buzǵan adamdar júr...

Meıram atrapqa tegis kóz jiberip, bolyp jatqan ózgeristerdi ishteı tolǵana poselkege engende:

— Mynaý bir uqypty jigit eken, a? — dep Qanabekke buryla qarady. Jańa qurylystarmen qobyraǵan poselkeniń ishinde úlken alań. Alańǵa aǵash egip tastapty. Japyraqtaǵan jas aǵash bolashaq ásem baqshany elestetip tur.

— Iá, — dedi Qanabek. — Bunda bizdiń poselkelik sovettiń de kómegi az emes shyǵar...

— Sizdiń basqa jerdegi sovetter ol kómegin nege aıaıdy?

— İstelmese jazǵyrady. İstelse — abyroıyn bireý alady. Al, qoıdyq. Ybrash bárin istegen!

Meıram myrs etti. Qanabekti qaǵytyp, qaljyńdap otyratyn ádeti. Onyń keıde úlken basymen balasha burtıa qalatyn nemese úshkir tilmen túırep tastaıtyn minezderin qyzyq kóredi. Taǵy bir túrtti:

— Ózara syndy súıem deıtinińiz qaıda?

— Óziń bireýdi synasań raqat-taǵy. Bireý seni irep jatsa shydarsyń!

Qanabekti mashınamen poselkelik sovettiń aldyna qaldyryp, Meıram jalǵyz jaıaý ketti. Kargres Qaraǵandynyń bir bólimshesi bolǵanmen kómir kombınatyna — Sherbakovqa baǵyna qoımaıdy. Qaraǵandyǵa tek partıa, sovet jaǵynan baǵynady. Sondyqtan Meıram men Qanabek kelip otyr. Ekeýi jańa qurylyspen eki jaqtap tanyspaq. Jumystyń úlkeni, qyzýy — oıda, Nura ózeniniń arnasynda.

Meıram papkasyn qoltyqtap, ózendi jaǵalaı eleýsiz kelip turdy. Arnada oısań qımyldar bolyp jatyr. Adamnyń, mashınanyń alýan túri bar. Ekskavator, traktor, taptaýshy, júk mashınalarmen qosa kúrek, shot, qaılalar da sholtańdaıdy. Aq saqal, qara saqal, jylmaq aýyz jigittermen qosa, áıelder de kórinedi. Ózen sýyn ýaqytsha bógep, arnasynan shyǵarǵan da, qoldan jasaǵan arnamen aınaldyryp ákep, eski arnaǵa qaıta quıǵan. Jumys alańy qurǵaq. Arna tabanyn keń, tereń orlap, sementtep bitep tastapty. Endi bıiktetip, baılap barady. Bar mashına jabylyp, tereń arnanyń kózin topyraqpen tyǵyzdap júr. Nasyptyń eninen tórt mashına birden etkende qysylmaı ótedi. Bulardan sál búıregirek, kileń sement, temirmen aınalysqan biraz jumysshy bar. Qatarynan bes temir qaqpa jasap jatyr. Arǵy jaǵada, qolynda úlken tabaq qaǵaz, qıraǵan jartasty oryndyq qylyp, bir jigit jeke otyr. Meıram jumysty aralaı otyryp, jaqyndaǵanda jigit qarsy júrdi...

— A, Meıram Omarovıch, jaqsy keldińiz.

— Saýmysyń, Ybrash. Meniń áıelim «Jaqaevıchti» úıretken joq áli.

— Úıretpese de, orysta bul qurmet belgisi ekenin bilesiń.

— Qazaqta, ákeniń, úlkenniń atyn ataý qurmetsizdik ekenin de bilemin.

Ybrash ázilge shorqaqtaý bolatyn, bógelip qaldy. Jasynan oryssha oqyǵan, áıeli orys, birbet, qazaq dástúrine tikbaqaılaý jigit. Kargresti basqarýǵa Almatydan keldi. Sovet mektebinen shyqqan ınjener. Meırammen bul ekinshi kezdesý. Biri papkasyń biri qolyndaǵy josparyn jaıyp salyp, jartas ústinde keń sóılesti. Sózderinen osy jartastaı joǵary, osy alaptaı keń oılar baıqalady...

— Kargres Qaraǵandyǵa tok baılyǵyn jasap qana tynbaıdy, — deıdi Ybrash. — Kemi, eki júz elý mıllıon kýbometr sý qoryn jasamaq. Ol, tildeı Nuraǵa qaıdan syısyn. Jetpis bes sharshy kılometr aýmaǵy bolady. Sý keıin teýip, on bes-jıyrma kılometrge, aýdan ortalyǵy Tokarevkanyń túbine deıin ketedi. Sondyqtan «Jińishke jol» kolhozyn, burynǵy Bek, Orazbek aýyldarynyń qaldyǵyn kóshirip, oryndaryn órteýge, dárileýge kiristik. Mańaıym tolǵan kolhoz, podhoz. Bári tok, sý dámetedi. Ázirge tym bolmaǵanda, úsh-tórt myń gektar egisterin sýaryp bersek.

— Qaraǵandy toımaı, sýǵa myrzalyqty qoıa tursaq, — dep edi Meıram, Ybrash óz pikirin qýattaı tústi:

— Qaraǵandyǵa baseınnen bir tamshy sý berilmeıdi. Nuranyń astyńǵy kózine jettik. Áne, eki jerden kúshti nasos ornatyldy. Sol nasostar endi jer astyndaǵy baseındi tartady. Qaraǵandynyń ishýine ol sý jetip baǵady... Jer ústindegi baseın stansıanyń óz qaznasy. Kolhoz, podhozdarǵa stansıa paıdalanǵan sýdy ǵana beremiz. Paıdalanylǵan býdy da bosqa jibermeı, jılkombınattardyń batareıalaryn jylytý kerek. Budan, júzdegen tonna kómir janǵa qalady...

Kargrestiń keleshegin, bul kúnderde onyń aldyna qoıylmaǵan mindetterdi qamtı sóılep otyr Ybrash. Alysty oraǵan óz oıyn batyl aıtady. Basqalar ne der, unaı ma, unamaı ma degen qaýip, jasqaný joq. Stansıa qojasy bir ózi sıaqty. Sheshek shyqqan shubar júzi, qara kózi tym ýytty. Oıyn qorǵap, salǵylasýǵa taıynar emes. Sóziniń kóbi keńesýden góri «osylaı bolady, osylaı isteıminge» tirelse de, Meıramnyń qytyǵyna tımedi. Únsiz uzaq tyńdap otyryp, jaırań qaıyrdy jaýapty:

— Alty aı jaz jibergende jańbyrlyǵyn jappaıtyn jylan qabyrǵa jylqylar bolady eken. Bar múmkindikti paıdalana bilmeı, bárin joqqa jabatyn jylaýyq basshylar da bar. Bizdiń keıbir sharýashylyq qyzmetshilerdiń basty kemshiligi — óz isiniń qojasy ekenin áli sezine almaı keldi. Baıaǵy jalshylyq minezderden arylmaǵan. Keıde kóz aldaǵysh, keıde jasqanshaq, keıde tipti dárethana jasaýǵa da dırektıv kútedi. Kóńil patshasy — sosıalısik sana bolý kerek. Men ınjener emespin. Pikiriń biraq unady. Áneýgi áńgimede «Arqanyń mol jelin paıdalanar ma edi» degen ediń. Qandaı ádemi qıal! Jazyp bershi bárin. Zertteıik. Múmkin búroda qararmyz.

— Qup! — dedi Ybrash. Ekeýi jartastan túsip kele jatty. — Myna temir qaqpalar — shlúz. Qardyń, jańbyrdyń sýy qosylǵan kezde baseın plotınany buzýy, ne qalaǵa jaıylýy múmkin. Sonda qaqpalardy ashyp, arnasyna túsiremiz.

— Ne jetpeıdi? Qandaı kómek kerek?

— Bári jetkilikti.

— Bul sózdi birinshi ret estýim.

— Buǵan qarap múltiksiz eken dep qalma. Eshbir jumys jospar boıynsha bola qalmaıdy. Boldyramyz biraq.

— Qashan beresizder eksplýatasıaǵa?

— Belgilengen merzimde.

— «Besjyldyqty» tórt jylda oryndap keledi ǵoı jurt.

Ybrash jymıyp kúldi de, Meıramǵa qarap basyn shaıqady.

— Shuqylaı-shuqylaı eriksiz aıtqyzdyq-aý. Srokten úsh aı buryn berelik degen ishki sertimiz bar.

— Tórt aı buryn berilse tym jaqsy.

— Tyrbanyp kórermiz. Ázirge úsh aıdy berik usta.

Ózen qabaǵynda eńbek ónimin kórsetetin úlken taqta.

Taqtadan joǵary, kerilgen uzyn qyzyl matada «Sosıalısik jarys órshı bersin!» degen iri aq jazý tur. Meıram taqtadan eki adamnyń úzdik eńbegin kórdi. Biri tórt, biri bes ese oryndaǵan.

— Bul ekeýi qaısy?

— Áne, biri.

Sypyrǵyshynyń eni metrden artyq, aýyr topyraqty kóbik qarsha ysyrady, kóptiń ishinde nardaı bop, mosqal kisi nasyp jaıyp júr. Meıram tanı ketti. Qasyna kelip:

— İske sát, Jeteke! Siz temir jolda isteıtin edińiz ǵoı? — degende, ol túıeshe mańqıa qarady. Álden ýaqytta til qatty:

— Umytyp qalyppyn?

— Ana jyly boranda, dalada kezdeskemiz... Meniń atym — Meıram. Sizdiń atyńyz Jetpisbaı emes pe? «Ákemniń jetpis jasynda týdym» degensiz. Jıyrma bes jasynda týsańyz ne bolar edi!

— A, Meırambysyń, shyraq. Syrtyńnan qanyqpyn. Ákeıdeı bolý qaıda!.. Qudyqqa túsken jylqshy jalǵyz sýyryp tastaıtyn. Eki-úsh júz jylqyǵa qaýǵa tartqanda, mańdaıy tershimeıtin.

— Ózińizdi de onsha qomsynbańyz.

— Mynanyń ýystap bergenin azar taýsamyz. Nemene! — dep Jetpisbaı ekskavatorǵa nusqady. Tórt norma oryndalsa da azsynyp tur.

— Mashınamen básekesiz be? Onyń bir ýysy bir tonna.

— Degenmen kúsh qaıtsa kerek. Anaý jigit asyp ketti, menen.

Bes norma oryndaǵan jigitti Jetpisbaıdan da zor shyǵar dep edi Meıram, tipti shaǵyn eken. Biraq, qurysh kesek. Nura tabanyn qazǵanda aldyna jan salmapty. Qazir o da ózenniń arǵy jıeginen beri qaraı nasyp jaıyp keledi...

— Bul ekeýi olaı-bulaı mashınadan kem istemeıdi, — dedi Ybrash, — Syrtqy elder mundaı kúshti «Majıno», «Zıgfrıd», «Mannergeım» bekinisterine jumsap jatyr. Bizdiń bekinisimiz osy.

— Olar bekinip qana jatqan joq, beıbit dúnıeni búldirgeli jatyr. Ispanıa, Abıssınıa, Hasan kóli oqıǵalary bolashaq úlken soǵystyń ushqyny ǵana. Gıtler bılegen Germanıa úp etse, lap bergeli tur. Sondyqtan, sizderge bul bekinisti tezirek bitirý kerek.

— Sol Gıtler degen neme qaıdan shyqqan ózi! — dep Jetpisbaı tyjyrynyp qoıdy. — Soqtyqsa soqtyǵyp tynsynshy. Bárimizdiń de sheshemiz bosanǵanda maı ishken shyǵar!

Ańqaý, alqam-salqam Jetpisbaı shetel habaryna qulaq túre júripti. Jumysyn ǵana emes, dushpanyn da bilgen. Meıram onyń rekordynan góri osynysyna qattyraq súısindi. Jumysshylarmen áńgimelesip, bylaı shyqqan soń súısingenin bildirip keledi:

— Jetpisbaılardyń qara kúshinen sana kúshi basym. Sana bir taý — samolet basynan asa almaıdy, zeńbirek buza almaıdy...

Ekeýiniń endigi áńgimesi halyqaralyq jaǵdaı edi. Qanabek te kelip jetti. Qasynda Gıtelman. Mashınadan túspeı jatyp kiristi sózge:

— Gıtelmannan ońdyny kórgem joq. Kargresti lezde qalaǵa aınaldyryp barady...

— Meıram Omarovıch sonda da ursady, — dep kúle keldi Gıtelman. Bir kezde onyń omyraýyndaǵy «Qazaqstan ortalyq atqarý komıtetiniń múshesi» degen znachok Meıramnyń omyraýyna «Depýtat KazSSR» bop taǵylǵan. Úlken Qaraǵandy qurylysyn basqaratyn Gıtelman kishi Kargreske aýysqan. Qazir asqaq minezderiniń biri joq. Tipti kishipeıil. Sózge baı bolsa da, sarań sóılep «isimdi kórdiń ǵoı, aıta tús» degendeı Qanabekke qaraı beredi. Ybrash Qanabekke qosyla maqtady. Meıram bul joly jyly júz kórsetti:

— Qolyńyz aýzyńyzǵa tym beıim turatyn. İsten sózińiz kóbirek bolatyn, sonsoń ursatynbyz. Endi kúle sóılesemiz.

— Meıram Omarovıch, onyń bárin tastadym. Tań qarańǵysynan turyp, tún qarańǵysynda qaıtamyn. Áıtpese az ýaqytta alty jılkombınat bite me?

— Altaý anyq bitti me?

— Jetinshini dendep qaldyq!..

— Páterińiz neshe bólme?

Gıtelman saq-saq kúldi. Qaraǵandy jańa qonys bolyp jatqan kezde aldymen ózine alty bólmeli úı saldyrǵany, Meıram onyń tórt bólmesin eki ınjenerge eriksiz ápergeni esine túsip tur.

— Kórińiz, shaı iship ketińiz. Bir-aq bólmede otyrmyn. Onyń ózi kolhozdiki.

— Raqmet. Páterdiń tym tary da jaqsy emes. Buny da eskerińiz.

Tórteýi áńgimelese júrip, stansıanyń mashına bólimderin, jer astynan sý tartatyn jańa nasosty, jańa baqshany aralady. Monshany da kórip shyqty. Sodan keıin stolovoıdan tamaqtanyp júrip ketti Meıram. Kóńili kóterińki. Týra qaıtpaı Nurany boılap keledi. «Qojyr» taýyn kesip ótip, «Jalǵyztóbege» qaraı shyqqanda:

— Qaneke! — dedi daýystap. Qanabek qalǵyp ketken.

— Ah! — dep ashyp aldy kózin. Baǵanadan aýyz jappap edi, sharshasa kerek. Esinep berekesi ketip keledi.

— Ybrashtyń kartasymen tanystym. Myna «Qojyrdy» úsh jaǵynan sý qorshap, bir beti ǵana ashyq qalady. Anaý «Jalǵyztóbe» sýdyń ortasynda tóbesi qyltıyp turady. Keremet emes pe!

— Bul teńizdi bıyl kóre alamyz ba?

— Ábden.

— Qar sýy ketip qaldy ǵoı?

— Nura sýynyń ózi jetedi.

— Nurany jibermeı qoısa, tómengi el ne kún kóredi?

— Kóp bolsa bir aı, eki aı jibermes. Qor jasap alǵan soń burynǵy qalpyna barady.

Aldarynan tútin, eski qoralar kórindi. Biren-saran adamdar júr. El otyrǵan eski oryndy órtep, dárilep, bolashaq úlken arnany daıyndap júr. Uzyny jıyrma bes-otyz, kóldeneńi tórt-bes kılometr sozylǵan, ózen boıyndaǵy keń alqap — Telman aýdany kolhozdarynyń, Qaraǵandy podhozdarynyń eginjaıy. Bul alqapqa tek ovosh egiledi. Ybrashtyń oıy osy egisterdi sýarmaq. Osy kolhozdardy elektrlendirmek. Meıram buryla júrgende sol oıdy kóre ketpek edi. Qara topyraqty, quıqaly Nura jaǵasy alýan-alýan baldyr egindermen buıralanyp jatyr. Kóz ushyndaǵy sonaý Botaqara shoqysyna, myna jaǵy Jaýyr, Oshaǵandyǵa deıin sozylǵan tutas, qoıý, alqarakók, buıraǵa suǵyna qarap kele jatyp:

— Ybrash aqyldy jigit! — dedi Meıram. — Sý elektr jaıylǵanda jannat bolady da bul jerler. Abaı: «dámi qaıtpas tátti bar ma!» depti. Eńbek jemisiniń dámi qaıta ma? Oǵan, sirá, toıa ma adam? Bir kezde qaılany qalaı ustaýdy úırettik. «Gerbert» qudyǵynan óńeshteı tútiktermen sý tartqanǵa, shahtydan shelektep kómir tartqanǵa qýandyq. Tehnıkadan túk bilmeıtin Beısek, İrymbekter úlken oqymysty sanalyp júrdi. Bul kúnde bizdiń Ybrashtar asaý ózendi noqtalap, «jyndy jeldi» baǵyndyrǵaly júr. Áshirbekter baı, jańa tehnıkanyń ózin baıyta, jańarta túsý qamynda. Qandaı uly ózgerister!.. Instıtýt bitirý azdyq qylady qazir. Ǵalym bolý kerek... — degende, Qanabek yńyranyp qoıdy:

— Sender bolarsyńdar-aý! Kók sholaqpen tópeńdep biz qaı jerde qalar ekenbiz...

Tymyq kesh. Jupar ıis dala. Jaıylǵan kolhoz, podhoz sharýashylyqtaryn qaq jaryp otyryp temir jolǵa jetkende, Qaraǵandyǵa kilt buryldy bular. Endi ersili-qarsyly aǵylǵan poezd, mashına, salt atty, arbaly adamdar. Bári Qaraǵandydan keledi, Qaraǵandyǵa barady. Aspan etegine shókken shonjar bult tárizdi uzyn belderdiń betinde Qaraǵandy jatyr qaraýytyp. Qarańǵy túse shypyrlaǵan juldyz bolyp ketti...

— Aspan da, jer de juldyz. Qandaı ádemi! — dedi Meıram. Kóz baılana qalaǵa enip; Qanabekti úıine qaldyrdy. Aınalasy kók sharbaq, ishine aǵash ekken, bir qabat ońasha úıge kelgende ózi tústi mashınadan. Ardaq esik aldynda gıtar tartyp otyr eken. Qasyndaǵy kekili jalbyraǵan erkek balany jeteleı aldynan shyqty jaırańdap...

II

Túngi saǵat birdiń kezi. Ardaq ońasha. Ústinde jumys halaty, aldynda birneshe kitap, betterin syzyp, jazyp tastaǵan. Qunyǵa qarap otyr qaǵazǵa. Erge shyqty, balaly boldy. Instıtýtta syrttan oqıtyn. Bir jyl kesh bitirýge týra keldi. Qazir qazaq prozalaryn zerttep otyr. Burynǵysynan tolypty. Qaýyzynan jańa túsken aq bıdaıdaı. Áli boıanbaǵan, syrǵa, bilezik, júzik salmaǵan. Kishkene qol saǵaty stol ústinde jatyr...

Ekinshi bólmeden esikti eptep ashyp, Sheker shyqty. Iyǵynda keń qazaqy shapan. Kúndigi joq, jaýlyqshań. Shyqqan betinde turyp qalyp, qaıta ene bergende:

— Apa-aý, áli uıyqtaǵan joqsyz ba? — dedi Ardaq.

— Oıyma árnemeler túsip, uıyqtaı almadym.

— Ne tústi?

— Myljyńdap ketsem, oqýyńa bóget bolmaıym ba?

— Aıta berińiz.

Sheker jaqyn kelip, jaılanyp otyrdy.

— Dúnıe birqalypta turmaıdy, — dep bastady sózin. — Jastyq ótedi. Kárilik jetedi. Kárilikten buryn jetetin qıyn kúnder de bolady. Sony oılaısyńdar ma?

— Oılaımyz, apa!

— Oılamaısyńdar. Ekeýiń birden qyzmet isteısiń. Osy tórt bólme úıde qaqıǵan tórt bes oryndyqtan ózge ne bar? Bireý kelse betimnen otym shyǵady. Jurt senderdi bolyp otyr deıdi. Báıtenniń tóriniń aldynda da bir kilem jatyr. Jaman aıtpaı jaqsy joq, bas aýyryp, baltyr syzdasa, qyzmet degen qyl ústi — aıaq taıyp ketse qaıtesińder? Anaý Maýsymbaı, bizdiń ýaıymsyzdar mal ishinde. Tym quryǵanda, Bolatjanǵa yrym qylyp, birer qara qospaısyńdar ma? Kisi kelip, ketetin úı osyndaı bola ma? Ony da oılańdar...

Tyńdap otyryp, Ardaq jymıyp qana kúldi. Kúlkisi «qartaıǵan adam bala minezdi» degen sıaqty edi. Sózi de solaı shyqty:

— Apa, osynyń bári eski aqyl, tastaý kerek. Bul kúnde maly qansha, múlki qansha? — dep suramaıdy. Oqýy qalaı, kásibi qalaı? — dep suraıdy. Bul jaǵynan biz onsha kedeı emespiz ǵoı deımin?

— Qudaıǵa shúkir, qarǵam.

— Onda baı kisimiz. Kıim, tamaq, jatar oryn saı. Ardaq dúnıe, artyq beınet emes pe?

— Sonda da...

— Bilem, apa, bilem. Siz bastan keshken qara kúnderdi oılaısyz. Bizdiń tusymyzda, eńbek adamyna qara kún joq. Eńbekke jaramaı qalsaq, qazyna kómektesedi. Al, Bolatjannyń bolashaǵy bizdikinen de kórkem... Sondyqtan, qazyna baılyǵyn jasap jatyr jurt. Múlik jınaý, tamaqty úıden ishý, úıge qyzmetshi ustaý sizge baılyq kórinse de, kedeıliktiń qaldyǵy. Qazyna ábden baıyǵanda onyń biri bolmaıdy, bári daıyndandyrady. Meıramǵa salsańyz, Bolatjandy qazirdiń ózinde balalar úıine baqtyrmaq...

— Betim-aı, endi ne deıin! — dep betin shymshyp aldy Sheker. Estirtpeńder bul sózdi maǵan. Bolatjandy kózden tasa qylyp otyra alman. Alyp kórsin, baýyrymnan shyryldatyp...

Basqa sózdiń, bári qaldy. Sheker sóılegen kúıi enip ketti bólmesine. Pys-pys uıyqtaǵan balanyń qasyna kelip, aınalyp-tolǵanyp tur. Bas kemshiligin kórgen qart áıeldiń osynaý jas bala jalǵandaǵy jalǵyz tynysy sıaqty.

Ardaq esik syrtynan tyńdap eljireı kúledi. Qamqor ana, qamsyz náreste biriken-biri ótken qyzyq. Minezderin Meıramǵa aıtyp, kúnde bir raqattanatyn. Búgin aıtqansha asyǵyp, tyqyr estilse eleń etip, boı jazyp júrgende Meıram qaıtty qyzmetten.

Qasynda Ermek bar. Burynǵy Ermek emes, tuıyq minezi jazylǵan, júzi jaırań, sheshinip kelip otyrdy. Tipti, kerbez. Aıaǵynda aq búrkı, jaǵada galstýk, ústindegi qarakók baston kostúmnyı, qyry da synbaǵan. Bir kezde aq jaǵalynyń bárin baı dese, endi ózi olardan asyp ketti.

— Tamaǵyń, araǵyn, bar ma? — dedi Meıram.

— Bar, — dep asqanaǵa endi Ardaq. Báıbisheni de, uıyqtap qalǵan qyzmetshi Nadány da oıatpastan daıyn asty ózi qamdady. Dastarqan ústinde Ermek jymyń etip, ázildep qoıdy Meıramǵa:

— Bir balanyń ákesi bolǵanda, samaıyń aǵarypty, ekinshide túse bastamasyn shashyń.

— Birinshide-aq túse bastady, Ereke, — dep edi Ardaq, Meıram kúlimsireı, daýysyn soza:

— Iá, — dedi, — ýaqyt bárin ózgertedi. Qylymsyǵan Ardaqtar qaqpassha qaqyldap otyr, mine. Túıe minezdi Erekeńder, túlkideı oınaqy bolypty.

Úsheýi birden kúldi. Meıram rúmkasyn kóterdi:

— Erekeńniń oqý bitirip kelgeni úshin ishkenbiz, endi qyzmeti jemisti bolýy úshin ishemiz. Qaldyrmaı ishelik.

Qaldyrmastan iship qoıysty. Ermek keıingi úsh-tórt jylda Sverdlov qalasynda bolyp, Promakademıany bitirip kelgen. Jańada ǵana birinshi shahtaǵa bastyq bop bardy. Ózi ketkeli óndiriske engen ózgeristerdi qumarta áńgimelep otyr:

— Kómir buryn qolburan, atbaraban, bý kúshimen shyǵatyn edi. Endi elektr shyǵaryp jatyr. Shahtada qol eńbek qalýǵa aınalǵan. Bári mashına bolyp ketipti...

— Jańa tehnıka eńbekti baıytyp qana qoıǵan joq, adamnyń oıyn da baıytyp barady, — dedi Meıram. — Kozlov oılap shyǵarǵan elektrli lebedka ár lavadan alty vagonshi qysqartyp, Qaraǵandy kóleminde júzdegen adam kúshin únemdetti. Lapshın kómirdi býnkerden vagonǵa tikeleı quıý ádisin tapty. Elý-alpys tonnalyq vagondardy ekskavatormen toltyrǵansha saǵattan artyq ýaqyt ketetin. Qazir býnker arqyly jıyrma-aq mınýtte tolyp shyǵady. Stahanov jerjúzilik rekord jasasa, Ákimder odan da asty...

— Áshirbektiń ashyq shahtasyna qalaı qaraıdy gorkom?

— Sherbakov kónbeı júr.

— Kónbegeni jaqsy, — dedi Ermek. — Bul jerdiń qary, borany kóp. Ashyq shahta qar men sýdyń astynda qalady. Áshirbek qansha dáleldese de poezd zaboıǵa enedi degenge men senbeımin. Aýa raıy qolaıly, baı tájirıbeli Donbastyń ózinde shahtalar jabyq qoı.

— Donbas ta kómir tehnıkasynyń shegine jetken joq. Zady ǵylymda, ónerde shek bar ma? Áshirbek usynysy sátsizdikke ushyraǵan kúnde de qundy tájirıbe bolyp qalmaı ma?

— On segizinshi shahtanyń arǵy jaǵynda qara tóbe tur. Ol kúnde ony «Qara zaboı» deıtinbiz. Aǵylshyndar ashyq shahta jasamaq bolyp, eshteńe shyǵara almady sonan.

Meıram oılanyp qaldy. Ermek pen Sherbakovtyń sózi bir jerden shyqty. Áshirbekti Chaıkov qoldaıdy. Ashyq shahta máselesi sozylyp barady. Myńdaǵan tonna koksilenetin kómir parovozǵa, qazandarǵa... otynǵa ketip jatyr. Ashyq shahtanyń kómiri solarǵa jarar edi de, sapaly kómir koksige qalar edi. Shahta, tehnıka ósken saıyn jańa usynys, jańa pikirler de kóbeıe tústi. Meıramnyń basyna qazir sonyń birnesheýi kelip tur:

— Ovcharenko selık qaldyrmaý kerek deıdi. Buǵan ne aıtasyz?

— Odan myńdaǵan tonna kómir únemdeledi. Aǵylshyndar tusynda alǵanymyzdan qaldyrǵanymyz kóp bolatyn. Ol ysyrapty, olaqtyqty joıatyn kez jetti.

— Áshirbektiń temir tireýimen tanystyńyz ba?

— Tanystym. Uzartyp, qysqartýǵa bolady. Onsha aýyr da emes. Eger osy aıtqanyndaı bolyp shyqsa, burynǵy tireýlerdiń bárinen qolaıly. Qanshama aǵash, qanshama jumys ýaqytyn únemdeıdi.

— Kozlovtyń kombaınyna qalaı qaraısyz?

— Eshteńe aıta almaımyn. Biraq, Áshirbek pen Ákim qýattap, tipti kúni buryn qabyldap júr.

— Sergeı Petrovıch osylardyń áli birin qabyldaǵan joq! — dedi Meıram. Arjaǵyn aıtpasa da unatpaǵany ántek shytynǵan qabaǵynan baıqaldy. Áńgimege Ardaq aralasty:

— Ol kisi kózi jetkende ǵana qabyldaıdy.

— Kózi jetkenshe kún etip barady.

— Sonda ǵylymdyq, tehnıkalyq máselelerdi zerttemeı, dáleldemeı qabyldaı ber demekpisiń?

— Jaqalyqty qabyldaýǵa qoryqpa, batyl bol demekpin.

— Saqtyq — qorqaqtyq emes, soqyr batyldyq — erlik emes, aıyra bilý kerek.

Ardaq árdaıym erine osylaı oı tastap, ózi joqtyń sózin sóıleıdi. Búgingi kesh taraǵan tehnıkalyq májiliste Sherbakovtiń sózin unatpady Meıram. Kóp aldynda onyń bedelin saqtap eshteńe aıta almady. Endi Ardaq bassa da boı bermeı barady:

— Jańaǵy májiliste «oıdan ómir ozyp ketti» degeni ne sóz? — Oı sonda kóshke ergen kúshik bolǵany ma? Oı ómirden týsa da, ómirdiń ózin bastap otyrǵan joq pa? Rýhanı kúsh, materıaldyq kúshke aınalǵanyn kúnde kórip otyrmyz ǵoı! Sergeı Petrovıchtiń sózinen materıaldyq kúshti ǵana kórgendigi, jasalǵanǵa qanaǵat qylǵany baıqalady.

— Saıası birdeme japsyrǵaly keledi, — dep kúldi Ardaq. — Bárin ózi jasaǵan bolady keıde. Sergeı Petrovıch shaǵyn adam bolsa, Qaraǵandy munsha zoraımas edi.

Ermek qostaı jóneldi Ardaqty:

— Zerttep almaıynsha, neǵaıbilge barmaıtyn ádeti ol kisiniń. Sen, «osylaı» dep dáleldep tursań, ol: «bulaı bolsa qaıtesiń?» dep máseleni kerisinshe qoıady. Menińshe bul qorqaqtyq emes, adamdy qateden qorǵaý, saqtyq...

Ermek sóılegende Meıram basyn shaıqap qoıyp, kúlimsirep otyrdy. Ol bolysymen:

— Jaqsy, jaqyn degen adamdardyń da jaramsyz jaǵy bolady. Sony kezinde kóre, ózderine kórsete bilý kerek, — dedi. — Sergeı Petrovıchtiń saqtyǵy, zertteýi keıde tym uzaqqa sozylyp ketedi. Ýaqyt oǵan shydamaıdy. Ýaqyt, soǵan saı qarqyn sheshedi bárin.

Quıylǵan rúmkalar ishýsiz tur. Ystyq tamaq sýyǵanmen áńgime sýyǵan joq. Ardaq mysqyldaıdy:

— Ereke, alyńyz. Ol uıqysyraǵanda da «Kómir» dep uıqysyraıdy.

— Tamaq umyt qalypty-aý! — dep rúmkasyn kóterdi Meıram. Endigi áńgime Janabilge aýdy. Jaqyn joldastyń jaǵymdy minezi umytyla ma. Kezek-kezek eske túsiredi. Saǵynyshtaryn aıtyp, kelýin asyǵa kútedi. Janabil Moskvada, joǵarǵy dárejeli partıa mektebinde oqıdy. Odan hat kelgen saıyn bular bir raqattanady.

— Ójet qoı, anturǵan! — dedi Ardaq. — Keıingi hatynda, «shaı kýshaıttan» bastasam da orys tilinde otlıchno oqyp júrmin, — depti. Erekeńder «qaıla bezıden» bastap, promakademıany bitirip kelip otyr. Bizdiń Merekeń «ós» dep úgitteıdi. Ózi óspeıdi.

Meıram basyn shaıqap, qyzarańdaı kúldi:

— Sendegi ýaqyt maǵan berilse, endigi doktor bolar edim.

— Ýaqyt tappaýdyń ózi olaqtyq ne salaqtyq deıtiniń qaıda? Kandıdattyq dısertasıa bunsha sozylǵanda, doktorlyq ómirge jeter.

— Ereke, osy muǵalimderińiz qazymyrlaý, — dedi Meıram qaljyńdap. — «Jańbyr-jańbyrdyń arasymen keldim» dep Qojanasyr aıtpaqshy, jumys-jumystyń arasynda dısertasıa jazyp júrsem de jaqpaımyn. Ózi bir mezgil sabaqtan soń bos. Men bospyn ba?..

— Jo-joq! Seniki teris, — dep qolyn kóterdi Ermek. Aýyr, qolaqpandaı qolyn túsirmeı tur. — Janabil ekeýmizge de jumys kóp kórinetin. Ardaq «qazymyr» bolmasa, múmkin, ol jyndy sırkte, men áli zaboıda júrer edim. Eshqaısymyz ǵylymdy Ardaqtaı súımeımiz. Qaraǵym, men saǵan ómir boıy boryshtymyn. Janabil soqqan ol boryshtan qutylypty: «ekeýin tólegen men» dep júr.

Úsheýi kózden jas aqqansha kúldi. Biriniń oıy, biriniń boıy jas, Qaraǵandynyń ózi jas kezderde talaı oqıǵalar ótipti bastan. Oqyp bilgen tarıhtan óziń jasaǵan tarıh qyzyq-taǵy. Utylaı aıtsa da taýysa almady bular. Saǵat úshti soqqanda ǵana Ermek úıine qaıtty. Ol ketken soń, Sheker men bala jatqan bólmeniń esigin eptep ashyp, syǵalap turdy Meıram. Ardaq kelip qolynan tartty.

— Júr, olardyń búgingi qyzyǵyn aıtaıyn, — dep quralaı kózi kúlimdegende, bárinen de ózi qyzyq tárizdi edi. Ekeýi qoltyqtasa uıqy bólmesine endi...

III

Shahta kontorynda Ermek, Ákim, Seıtqaly, Ysqaq, Áset, Semenov, Erjanovtar keńesip otyr. Eski joldas, eski dostardyń tilegi bir bolsa da, sózderi birikken joq. Jáı, shúńkilmen bastalǵan áńgime qyzyp barady...

— ...Tehnıka jańa. Lavalarda jumys uıymdastyrý ádisi eski! — dep stoldy qoıyp qaldy Ysqaq. Bárinen jasy úlken qart zaboıshy, ári partıa búrosynyń sekretary bolǵan soń adýyn minezin tejep otyr eken, shydamaı ketti. — Durys emes grafıkteriń! Qaıta jasańdar!

Ermek úndemedi. Shekesine deıin qyzardy. Grafıkti jasaýshy Áshirbek ekeýi. Áshirbek qazir shahtynyń bas ınjeneri. Shahta burynǵy tresen úlkenirek: kómirdiń bir aýmaǵyn bitirip, ekinshi aýmaǵyna kóshken, tik shahta. Jumystyń kóbi mashınamen isteledi. Bir mashına ondaǵan adamnyń bergenin berip tursa da, azsynyp, aıtysyp otyr bular. Ysqaq sózinen soń bel alyp, Seıtqaly dúrildeı jóneldi. Myqyr, jýan saýsaqtary barbıyp stolda jatyr...

— Shahtkomnyń de aıtatyny osy. Qaıta qaraý kerek. Bir sıkl eki sótkege nege sozylady? Árıne grafık teris. Kúnine on bes prosentten kem bersek, aıyna neshe myń tonna borysh arqalaımyz? Shahty mashınelengende, sen oqý bitirip kelgende, kútkenimiz osy ma edi? Bizdiń shahty, ómiri mundaı olqylyqqa ushyraǵan emes. Keıingi bes kúnde el betine qaraýdan qaldyq...

Ermek áli únsiz. Emen bederles, sarǵylt boıaýmen belýarǵa deıin boıalǵan kontor qabyrǵasynda eki shtepsel qatarynan tur. Sonyń birine stol ústindegi zajıgalka sabaǵyn suqty da shylymyn tutatty. Ekinshi shtepselge ventılásıanyń sabaǵyn suqty. Stol basy jeldete bastady. Jastar jaǵy boı baǵyp qalypty. Árqaısysynyń oıynda bir túıtkil tursa da jasy, tájirıbesi úlken, birsypyrasyna ustaz, aǵa Ermekti mineýge uıalyńqyrap otyrǵan sıaqty. Ákim japaqtap Erjanǵa qaraı beredi. Erjan shahtynyń komsomol komıtetiniń sekretary. Ermek bunyń ózin túgil ákesin de úıretken jumysqa, sonda da ol ysylǵandyǵyn istedi:

— Nege aıtpaısyńdar? — dep Aqtanovqa ıek kóterdi. Ashylmaǵan jas mehanık qyzarańdap, eki-aq aýyz sóz aıtty:

— Erekeń tehnıkany tym jaıyp jiberdi me, deıim. Basqarý qıyndap barady.

Aqtanovtyń sózin baǵanadan tyqyrshyp otyrǵan Semenov ilip áketti. Shapshań, ótkir jas. Basyn shalqaq ustap, úshkir, qaıqıa bitken tumsyǵyn kótere sóılep tur:

— Ermek Borantaevıch! Jol bógetteri de, porojnák jetpeýi de osydan týyp jatyr. Jumys taraýlaryn tym kóbeıtip jibergensiz...

Ermek eshqaısysyna jaýap qaıyrǵan joq. Kónterli, aýzy aýyr adam bárin ishine jınap, lyqyldap otyrǵany kúreńite tyrsyldaǵan betinen, qyzǵylt, ýytty kóziniń quıqyljýynan ǵana baıqalady. Zyryldaǵan ventılásıany toqtatyp qoıyp:

— Salpy aýyz, sen ǵoı bárin qozdyrǵan! — dedi, bir kezde Ákimge. «Salpy aýyzdy» buryn súıispendikpen qaljyńdap aıtatyn. Bul joly kúlmedi kózi. Tipti Ákimge týra qaramady. — Al, ne qyl deısiń? Ashyp aıtshy!

Jınalystarda turyp sóılep ádettengen Ákim ornynan turdy. Nar denesi tolyǵyp, burynǵysynan da molaıa túsken. Galstýgi qısyq, shalbarynyń bir túımesi salýsyz qalypty. Ol sóılegenshe Ermek bir synap qoıdy:

— Galstýgińdi túze, túımeńdi sal.

Ákim teris aınalyp, qaıta burylǵanda, úlken aýzyn asha buryldy. Qatty kómirdi qaılamen kóp shapqany betinen bilinip tur: kómir shashyrandylary bezep, ár jerine kishkene daq qaldyrypty. Salqam minezine syımaıtyn sózder shyǵady aýzynan:

— ...Ereke, ózińiz jaqsy bilesiz, men qaıla ustaǵan kúnnen beri normamdy asyra oryndap kelem. Mashınege kóshkeli de aldyma eshkim túsken joq áli. Keıingi bes kún barlyq abyroıymdy joıdy...

— Soǵan men be, kináli?

— Siz emes. Sizdiń grafıgińiz.

— Grafıksiz istemekpisiń?!

— Grafık boıynsha ár lava kúnine bir sıkl berý kerek. Bergen lava bar ma?

— Bermese, nege oryndamaısyńdar?

— Aǵash kezinde keltirilmeıdi. Remont kezinde istelmeıdi. Porojnák jetpeıdi. Tolyp jatqan bóget. Qalaı oryndaımyz? Men kúnine bir sıkl berip kelgende, rekord jasaǵan ýaqyttarymda áýeli osy bógetterdi joıǵamyn.

— Onda saǵan erekshe jaǵdaı jasalǵan. Jańa grafık ár lavany sol dárejege kóterýdi kózdeıdi. Buǵan aldymen ár jumysshynyń óz tapqyrlyǵy kerek.

— Bilmeısiz, Ereke, — dep Ákim basyn shaıqady. Shákirtiniń bul sózinen Ermektiń kózi shatynap ketti.

— Bilmesem, úıret!

— Siz oqýda bolyp, mashınelengen shahtyda az istedińiz. Mehanızm bólshekteriniń toqsan toǵyzy durys, biri teris bolsa, sol bir toqsan toǵyzdy bógeıdi. Qaılada júrgende kómirdi qulatý shartty. Qazir qulaǵan kómirdiń taý basyna shyǵýy shart. Zaboıdan bastap, temir jol vagonderine quıylǵanǵa deıin kómir talaı qoldan, talaı mehanızm saqtarynan ótedi. Biri bógese, bári bógeledi. Osy bógetterdi joıý jaǵyn az eseptegensizder.

— Sen jete eseptegen shyǵarsyń, aıt.

— Jol sharýashylyǵy jónge qoıylsa, kúshti lebedka ornatylsa, shtrekter joly dańǵyl bolsa, vagonetkalar qatynasy shapshańdar edi, «porojnák ber!» aıqaıy azaıar edi. Smena bastalarda, ár lavada jıyrma, jıyrma bes vagonetka, ár qulatýshyǵa kemi — eki-úsh metr qulaǵan kómir, tireý aǵashtar daıyn tursa, kómir jóneltýdegi qazirgi bógelisterdiń biri bolmaıdy. Menimshe, úsh smenanyń ekeýin kómir óndirýge, bireýin remont, daıyndyq jumystaryna qoısaq...

— Ár smena neshe júz tonna kómir beretinin bilemisiń?

— Bilemin, Ereke. Daıyndyq jaqsy bolsa, eki smena úsh smenadan kóp beredi.

— Bylshyldap turǵanyn! — dep, Ermek qaryndashyn laqtyryp tastady da, qolyn qaltasyna salyp júre bastady. Býlyǵa sóılep júr. Anda-sanda túkirigi shashyrap ketedi. Otty kózin qadap-qadap qoıady Ákimge. — Jetilgen ekensiń! Smena saıyn júzdegen tonna kem bermek. Úıretedi taǵy, «bilmeısiń» deıdi. Sen salpy aýyz, men jer keýlegende shesheńniń ishinde jatqansyń!..

Ákim jym boldy. Qyzarańdap kúle beredi. Aǵalyq, ustazdyq eńbegi sińgen Ermekti qatty syılaıtyn. «Bilmeısiz» — degenin ózi de ábes kórip:

— Ózińiz bilesiz. Áıteýir meniki durys, — dep edi.

— Áı, sen ne bilýshi ediń! — dep Ermek jetip keldi qasyna. Ákim jylap jiberdi. Dobaldaı bolyp eńkildeıdi. Úlken aýzy boljyrap, sózi irip shyǵady:

— Aıtqyzyp alyp ursady. Aıtpasań taǵy ursady...

— Já, toqtal, Ermek! — dedi Ysqaq. Aqyryp qaldy. Erni, qoldary dirildep tur. — Qozdyrma saıtanymdy!

Qyzý keris sý sepkendeı basyldy. Tereze tusyna Áshirbek mashınamen kelip toqtady. Taqyr basy, úlken búkir murny kabınkeden terleı shyqty. Kún ystyq, shahta mańy kúıip tur. Oramalmen basyna deıin súrtinip, kontorǵa sóıleı kirdi Áshirbek:

— Myna kún Sherbakovten ári qysyp barady ǵoı, — dep qolyndaǵy jumarlap oraǵan qaǵazyn Ermekke usyna berdi. — Ruqsat etti, áıteýir.

Ysqaq aqyrǵannan keıin bári tomsaryp qalǵan. Endi qaǵazǵa úımeledi. Qaǵazda temir tireýdiń sýreti, onyń astyńǵy jaǵynda: «elý dana jasalsyn» degen Sherbakovtiń jazýy bar.

— Elý dana ne bolady!

— Ruqsat osy ma?

— Elýdiń nátıjesin kórgen soń myńǵa ruqsat etedi, — dep sylq-sylq kúledi Áshirbek. — Baıqamaı aıaq basama, ol tarlan. Osynyń ózin bererde sýdıadan ári tergedi. Otyrmaıyq. Qazir zavodqa zakaz berý kerek. Bul tireý barlyq, shahtaǵa jaıylady. Myńdaǵan kýbometr aǵash únemdeledi.

— Áshirbek taǵy birneshe myń syılyq alady, deseńshi!

— Ashyq shahta máselesi ne boldy?

— Meıram birdeme qylmasa, kóner emes. Qaıdan kónsin, Ermektiń ózi bet baqtyrmaıdy. Biraq, báribir men jeńem...

Túıilgen qabaqtar jazylyp ketti. Shahtaǵa engen ár jańalyq qýantady, sátsizdik renjitedi, bulardy. Ermek sabasyna túsken soń, yrjıa kúlgen Ákimniń qasyna keldi. Onyń salpy erninen bir julqydy da, arqaǵa qaqty.

— Renjip qaldyń ba! Usynysyńdy aqyldasarmyz. Bir jeriniń jany bar sıaqty.

Shyr etken telefonnyı, trýbkasyn kótergende surlanyp sala berdi Ermek.

— Qaı jerde? Jer astyn habarla tegis! — dedi de esikke umtyldy. — Tórtinshi ýchaskeden órt shyqty! Qutqarýshy, járdemshi komandany habarlańdar!..

Tura júgirdi bári. Erte kezde, bundaıda shabash bozdaıtyn. Jurt abyrjyp jınalyp qalatyn. Qazir onyń biri joq. Jer astyna júrip jetkenshe qanshama ýaqyt ótetin. Ermek kletkamen birer mınýtta-aq jetti. Dereý basyna maska kıip, vagonetkalardy aǵytyp tastap, elektrovozben aıdap barady. Órt shyqqan ýchaske eń shette, birneshe kılometr. Jan-jaqqa tarap ketken qymqýyt temir joldardyń birinen qatelespeı bult buryla, mańdaıdaǵy jalǵyz kózi jarqyrap, tóbesinen kók jalyn shashyraı qońyraýlatyp keledi elektrovoz. Mashıneshi Baljannyń basynda da maska. Sózderi uǵymsyz bolǵanda ymdasyp qoıady ekeýi. Qarańǵyda shamdary jarqyldap qashyp bara jatqan jumysshylardyń birin-biri shaqyrǵan, túgeldegen daýystary estiledi. Elektrovoz, konveıer, vagonetkalar toqtap qalǵan. Ventılásıa men kletka istep tur. Úlken apat, úlken qaýip tóndi. Jer ústindegi órtten, jer astyndaǵy órt zıandyraq. Qanshama adam ólýi, qanshama ýaqytqa shahta toqtalýy múmkin. Aldymen adamdy qutqarý amaldary qoldanylyp jatyr. Kómir órtiniń uly tútini birtindep jaıylyp barady. Bireýler jyǵylsa, súrine, bireýler birin-biri súıemeldep barady. Ermek basqadan buryn jetti órtke. Jetse de esh áreket istegen joq. Myqynyn taıanyp, jaı tamashalaǵan kisideı, tıysh qarap tur.

Biraq onyń basynda tıyshtyq joq: «ylaı sý quıyp óshirý kerek pe, áýe jibermeı tunshyqtyryp óshirý kerek pe?» degen eki oı jeńise almaı tur. Byqsı janǵan qalyń kemir, qoıý tuman, tuman ishinde jarqyldaǵan ot, qulap jatqan tóbe, mańyna jolatar emes...

Qutqarýshy komanda, olarǵa qosyla shahta jumysshylarynan qurylǵan kómekshi komanda kelip jetti. Jez qalpaq, maska kıgen, órt aspaptarymen qarýlanǵan óńkeı iri jigit. Qımyldary batyl, shapshań. Bárin eńgezerdeı bireý basqaryp júr. Az sóılep, kóp ymdaıdy. Órtke aldymen ózi kirip, otty beri jazyqqa qaraı kúreı bastady. Janǵan aýmaqty bólip tastap, jazyqqa shyǵaryp alyp óshirmek. Serpip jibergende, boratyp jiberedi shoqty. Jan alyp, jan bergen ójet qımyldardy qoıý tútin jóndi kórsetpeıdi. Qaıla, kúrek, súımenderdiń tynymsyz tarsyly, shytyrlaı janǵan kómir dybysy — adam kúshi men mylqaý kúshtiń ǵajap soǵysyn sezdirip tur...

— Bulaı óshire almaısyńdar! Áýe jibermeı tunshyqtyrý kerek, tunshyqtyrý kerek! — dedi de Ermek tura jóneldi. Onyń basyndaǵy shahtynyń óz ishindegi jáı maska. Qyryq-otyz mınýttan artyqqa kıslorody jetpeıdi. Qutqarýshy komandalardiki úsh-tórt saǵatqa jetedi. Endi keshikse Ermektiń ózi tunshyǵatyn edi. Asyǵys kele jatqanda Baljan tóteden qosylyp, bir japyraq qaǵaz ustatty da qala berdi. «Eki jumysshy shyqpady, ózgesi qutyldy» depti qaǵazda. Ermek salǵan kúıi tyǵylatyn bólmege keldi. Maskasyn sheship, alqynyp otyr. Joǵalǵan eki jumysshy osynda kórinedi. Bireýi shalqasynan basyn kekjıte jatyr eken. Tiriligin táýtıgen saqaly aıtyp tur. Qozǵalyp-qozǵalyp ketedi. Dáriger áıel jaırań, «eshteńe etpeıdini» senimdi aıtady.

— Jumabaı ǵoı mynaý! Jumeke qalaısyń? — dep qasyna keldi Ermek.

— Shúkir. Basym synyp barady, qudanyń qudiretimen...

Ekinshi jumysshy sergek. Sýsyndy ózi alyp ishti. Tyǵylatyn úıdiń egisi uqypty qymtalǵan. Tamaq, sýsyn, dári-dármek ázir. Áýe turba arqyly daladan keledi. Bári dárigerdiń baqylaýynda. Jer astyndaǵy mádenıetti aýrýhana jumysshylarǵa osyndaı halde birinshi kómek kórsetedi.

Ermek dárigermen, aýrýlarmen qysqa sóılesip, óz isine kiristi. Telefon trýbkasyn ala-sala buıryq berip jatyr:

— Ákimbisiń? Órt basyna kirpish, topyraq jetkizińder.

Ákim, Áshirbek, Ysqaq, Seıtqalylardyń qazir qaıda júrgeni Ermekke málim. Kúni buryn apatqa qarsy sharalar daıyndalyp qoıylǵan. Kimniń ne isteıtini, tipti qaı ýchaskeniń jumysshysy tysqa qaı jermen shyǵýyna deıin belgilengen. Abyrjý, topyr joq. «Attan» shyǵysymen árkim óz jumysyn bilip, qutqarýshy komandaǵa járdemdesip júr. Ermek komandaǵa aqyl salmaı, óz tusynan tótenshe sharalar qoldanyp jiberdi. Jótele, entige Sherbakov endi esikten. Qasynda Áshirbek.

— Adam aman ba?

— Aman.

— Órt boı beretin emes, ne oılaryń bar?

— Bólip tastaý kerek. Eki esikti bitese, tunshyǵyp ózinen-ózi óshedi, — dedi Ermek. Sherbakov múdire qalyp:

— Taptyq! — dedi de jaýyrynǵa qaqty. — Eń durys amal osy. Al, turmalyq!

Sýsyndap, maskalaryn jańartyp alyp, qaıta jóneldi úsheýi. Býlyqqan ýly tútin bos zaboılarǵa lap berip, shahtyǵa tez jaıylatyn edi. Mashına aıdaǵan kúshti aýa jeldetip keıin tyqsyrypty. Jelden jeńilgen tútin, órttiń arjaǵynan tesik tapqan. Eski shahtymen jańa shahtynyń túıisken jerinde áýe, keıde tipti adam ótetin tesikter bar. Sol japsardan eski shahtyǵa qaraı aýysypty. Áýe tútindi qýǵanymen órtti qutyrtyp barady. Qutqarýshy komanda jaýyngerleri bir jaǵynan órtpen alyssa, ekinshi jaǵynan metannan, tozańnan qatty saqtanyp júr. Bularǵa ot ushqyny tússe, apat áreketi ǵalamat bolmaq. Sondyqtan áýeniń jylylyǵyn, metan gazynyń bar-joǵyn oqtyn-oqtyn baqylap, ólshep qoıady. Órt mańyndaǵy joldardyń qabyrǵa, tóbeleri júz elý metrge deıin appaq: tozań tutanbasqa qalyń qylyp, slanes poroshogin seýip tastaǵan. Komanda bastyǵy baǵanaǵy dáý jigit áli órt ishinde. Kók jalyny aralas, qyzyl shoqtardy qulatyp, beri shyǵaryp alyp óshiredi. Sýdy órtke quıǵyzbaı, mańaıyna, bólip alǵan shoqtarǵa quıǵyzady. Ádeıi topyraq qosqan ylaı sý tez óshiredi. Tútin, jalyn, bý aralasqan saryala tuman ishine Ermek kirip ketip, komanda bastyǵyn jeke alyp shyqty.

— Boı bermeıdi. Biteý kerek!

— Qa-qanshama daıyndalǵan kómirdi tastaımysyń!? Bolmaıdy!

— Daıyndalǵan kómirdiń kóbi berjaqta. Myna, joldas Sherbakovtiń de, Áshirbektiń de oıy osy.

Jigit alqynyp tursa da oılanyp tur. Sherbakovtiń kelgenin jańa bildi. Kekesh, bir bet, órt ústinde óz ámirin ǵana júrgizetin túri bar. Ermektiń usynysy mıyna ense kerek. Basyn bir ızep, tuman ishine qaıta endi.

— Toqtańdar! Tastańdar! — degen daýys maska ishinen de qatty estiledi.

Endigi shara órtti bólip tastaý, aýa jibermeı, býlyqtyryp óshirý. Uzyn shtrektiń túp jaǵynda órt aýmaǵyna qatynaıtyn eki aýyz tur. Komanda sol ekeýin biteýge kiristi. Kirpish, aǵash, topyraq lezde kelip qalǵan. Jer astyna qanyq, ysylǵan jigitterdiń qımylyna kóz ilespeıdi. Qalap, sylap barady. Apatpen kúresýdiń tájirıbesin ǵana emes, ǵylymyn da biletin, arnaýly kýrsterden ótken jaýyngerler ot ishinen shyqqan soń, dańǵyl jolǵa shyqqandaı zýlaı jóneldi...

Áshirbekti qaldyryp, Sherbakov pen Ermek tyǵylatyn bólmege qaıta keldi. Jumabaı basyn kótergen. Bir qolynda maska, ekinshi qolynda qoıyn knıjkasy, basyn shaıqap otyr.

— Maskańyz bar, qalaı ýlanǵansyz? — dedi Ermek.

— Qudanyń qudireti, osyǵan ózim de qaıranmyn! Órtti elden burym bilip, habarlaǵan men. Áýe jylyp sala berdi. Tynysym tarylǵan tárizdi. Keńirsigen ıis seziledi. Sonsoń maskamdy kıe sala júgirdim. Elektrovozben Baljan keledi eken. Estı sala keıin shapty.

— Atpen be?

— Joǵa táıiri! Elektrovozben.

— Sonsoń?

— Sasqalaqtap júrgende basqa bir jolǵa túsip ketippin. Bilmeımin, mynanyń ishindegi dárisi taýsyldy ma, álde júgirip alqynǵandiki me, álim azaıdy. Endi júgirmeı, dereý reshtakty, relsti, trýbalardy qaǵa bastadym. Sóıtip jatqanda bir jaýynger kezdesip, osynda arqalap ákep tastady.

— Knıjkadan ne qaraısyz? — dep surady Ermek.

— Bárin jazyp alǵam. Kerekti jerin taba almaı otyrǵanym.

— Erejeni jatqa bilý kerek.

— Syıa bere me judyryqtaı basqa. Aıtpaqshy, aman ekenimdi bizdiń qatyn estidi me?

— Estimese, kórer. Búgin bir bozqasqa jeıtin shyǵarmyz sizdiń úıden.

— Jóni kelip tur, qatyn unatsa. Janabil men Maıpaǵa saqtaǵan bir qoı bar edi. Sherbakov ta kelipti, ómiri bizdiń úıden dám tatqan emes. Qaıdam, qatyn biledi, aqyry.

— E, qatyn sizden asyp qaıda barady!

— Oıbaı, minezi shálkes! Qudanyń qudireti, keıde tipti qaradan qarap otyryp soqtyǵady.

Jumabaı qazir eski jumysshy sanalady. Saýatyn ashqan, jer astyna tanys, shahty óziniń úlken úıindeı bolyp ketti. Ańqaý, momyn minezi qalǵan joq. Otyrǵan jeri kúlki, kúldireıin degen nıeti joq, sonda da jurt kúledi. Jańaǵy sózderin Ermek orysshylap jetkizgende Sergeı Petrovıch te raqattanyp kúlip aldy.

— Bálesin qarashy! Seze qoıyp, taǵy dereý habarlap júrgenin! — dep úlken Jumabaıdy balasha qyzyqtap otyrdy da, Ermekke kilt buryldy. — Buny ataýsyz tastamaý kerek. Kóńildegideı oryndap shyqsa, jaýyngerlerge de syılyq berilsin.

— Olardyń óz mekemesi, óz basshysy bar ǵoı.

— Meni sarań deıdi, túge. Naǵyz sarań sen. Eń kómirden selıkti mol qaldyrýǵa aıap, órt shyǵardyń. Órtti ulǵaıtpaı óshirýshilerden syılyq aıaısyń, taǵy.

— Biz múlde selık qaldyrmaý jaǵyndamyz. Mindetten artyq oryndaý jaǵyndamyz.

— Bul sózdiń de sarańnyń qıas minezderin kórsetti.

Ekeýi qaljyńmen qaǵysyp otyr. Tóngen aýyr apattan jeńil qutylýǵa kózderi jetken sıaqty. «Kómirdi arǵy túpten bastap alý kerek», «daıyndyq jumystaryn kúsheıtý kerek» dep erteden qaqsaǵan Áshirbek, Ermekter des ózderine tıgen soń oılaryn oryndapty. Birsypyra shahtylarda aldymen jaqyn kómirdi alady. Kúndelik, aılyq jospardy oryndaýǵa qumartyp, daıyndyqty umytady. Olar osyndaı apat kezdesse myqtap otyrar edi. Bul shahty birneshe saǵatta-aq burynǵy qalpyna kelgeli tur. Baǵana Ermek, İsqaq, Ákimderdiń tús shaıysýyna da daıyndyq jumystarǵa kóńil kóbirek bólingenniń, áýeli alystaǵy kómirdi alǵannyń áseri tıgen. Endi sol áser apat zardabyn tez joıýǵa da tıdi!

— Kómirdi keýlep baryp, arǵy túpten beri qaraı alsa, shahtynyń tynysy tarylmaıdy ǵoı, — dedi Ermek. — Eger jaqynnan bastasaq, osyndaı apat, avarıalarda arjaqtaǵy kómirge jol kesilip qalǵan bolar edi. Búgin bizdiń jigitter jospardyń beskúndigi oryndalmady, dep shý kóterdi. Siz de telefonmen maza bermedińiz. Múmkin, taǵy bes-on kún shabandarmyz. Onyń esesine aı boıy, jyl boıy talmaı shabýǵa barmyz. Keıbireýler taı shyǵymyndaı dyz etip, jaıyla qalatyn qarqynyna máz. Ondaılardy siz de az maqtaǵan joqsyz.

— Tek alysqa shap, Ermek Borantaevıch. Biraq, bir kúnniń, normasy kemimesin.

— Búginniń kemin erteń toltyra, órlegen qalaı? Erteńdikin búgin berip, tómendegen qalaı?

— Árıne, tómendeý jaman.

— Bizdiń Áshirbek sol jamannan qashady. Alǵyr jigit, Sergeı Petrovıch!

— Bilem, bilem. Átteń, erkine jiberseń aıǵa shabady. Mert qylyp alma, tizgindi onsha bosatpa.

Jumanıaz endi. Basyndaǵy maskasyn, syrt kıimin sheship tastady. Entigip terlegen. Ashýly. Ádemi qara murtyn sylaýdy, amandasýdy umytyp, kele Ermekke soqtyqty:

— Biledi, biledi degenge betterińmen ketesińder! Sondaı selık qaldyra ma kisi?! Biriń tipti selık qaldyrmaımyn, biriń ashyq shahty jasaımyn, dep aspanǵa qaraısyń. Jerge, zaboıǵa úńilý kerek!..

Ermek úndemedi. Sherbakov teris aınalyp jymyńdap tur. Jumanıaz eski shahter, eski slesar, ári profsoıýzdar sovetiniń bastyǵy. Tez ashýlanyp, tez basylady. Eshkimniń bet ajaryna qaramaı, qatty aıtady. Ol aryndap alǵansha qarsy kelmeıdi bular. Endi Sherbakovtiń ózine tıisti:

— Ot shashyp elektrovoz júr. Sergeı Petrovıch kórip otyr. Qaterden saqtanýdy umytsańdar, men jumysqa bir jumysshy shyǵarmaımyn. Al, shaýyp alyńdar!

— Jumeke! — dedi Ermek, Jumanıaz basylǵan kezde. — Qajet bolǵan soń úlken jolda bir ǵana elektrovoz júr. Ol jol qatersiz. Basqa elektrovoz toqtaǵan. Kóp selıktiń osaldyǵynda emes. Bos jatqan kómir úıindisinen de órt shyǵady. Kómirdiń sondaı janǵysh tegin kúni buryn zerttep, bilip qoıý kerek edi, bile almadyq. Áshirbek ekeýmiz jańada keldik. Sonyń saldary ǵoı...

— Saldary bolsa, júmysshylardyń bos ýaqytyna aqy tólep kór, kómir baǵasy arzandaıdy sonda.

— Tóleımiz, Jumeke. Shahty da, jumysshy da kúızelmeıdi. Ońaı qutylamyz apattan...

Ermek uǵyndyryp, Jumanıaz ábden sabasyna túsken soń Sherbakov qaljyńdaı sóıledi:

— Aqyry keldiń-aý, tipti.

— Baı aýyldyń bir baıbalam shaly bolatyn. Qojaıyn sen, kúıetin aldymen partıa, profsoıýz.

— Meıram Omarovıch qaıda?

— Sonda qaldy. Telefonmen órt habaryn alǵan soń men júrip kettim.

— Plotına bitip pe?

— Shlúzderi keshe bitipti. Búgin jınalǵan sýdyń ózi kishigirim kól.

— Stansıany sroginen buryn tapsyratyn boldy bular.

— Úsh aı buryn tapsyrady. Neshe toımaıtyn bolsań da, sý men elektrge toıarsyń. Shahtany kúndizgideı jarqyratyp jiber endi...

— Ia, Kargres kóp ózgerister engizedi, — dep Sergeı Petrovıch kózin shúıire oılap ketti. Tereńde, apattan tyǵylatyn tar qýysta, aq bas adam keń oılap otyr...

Órtshiler qaıtty. Áshirbek, Lapshın, Ysqaq, Ákim, Seıtqaly, jaýyngerlerdiń bastyǵy baǵanaǵy dáý jigit te bar. Shahtynyń saıası, kópshilik, tehnıkalyq basshylary túgel. Úlken sharýashylyqtyń salalary kóp. Bas ınjener Áshirbek barlyq jaıdy baıandaı bastady:

— Biteldi. Qalap, sylap tastadyq. Qyzýdy, gazdy baqylaıtyn adam qaldy basynda. Áýe barmaıdy. Endi tunshyǵyp tez óshýge tıisti. Apat ýaqytynda panıka bolǵan joq. Adam aman. Árkim óz mindetin dál atqardy. Transport, elektr, ventılásıa, sý joldary qaz-qalpynda. Endi jeldi kúsheıte túsip, shahta áýesin tazartý kerek te, jumysty keshiktirmeı bastaý kerek.

— Tek, órt aýdanynda isteýge ázir ruqsat etpeımin! — dep komanda bastyǵy ornynan turdy. Jumabaı ony júgirip kelip qushaqtaı alǵanda, boıy emshegine de jetken joq. Shurqyrasyp jatyr...

Birin-biri jańa tanydy. Qaraǵandy bastalǵan kezde, Qutjan balýannyń brıgadasynda Álibek úsheýi bir istepti. Sonda, Álibekke: «dáýde bolsa sen kýlaksyń» deıtin badyraq kóz, kekesh bala jigit osy komandır kórinedi. Qazir eki ıyǵyna eki kisi mingendeı, jigittiń syrttany. Búgin Jumabaıdy jyǵylyp jatqan jerinen tyǵylatyn bólmege ákep tastaǵan jaýynger de osy eken.

— Aıtjan, qaraǵym, qaryzyń kóp mende, júr, úıge júr! — dep Jumabaı qalbalaqtap tur. Sherbakov kelip Aıtjannyń qolyn qysty.

— Sizge, siz basqarǵan jaýyngerlerge kópten-kóp raqmet! — dedi de onyń qolyna óziniń qol saǵatyn baılady. — Dál júredi. Osy saǵattaı dál iste. Syılyq emes, eskertkish, shyraǵym...

Tóngen úlken apat osymen aıaqtaldy. Dýyldasyp, tyǵylatyn bólmeden shyqty bári. Temir, rezınka trýbalardan gýlegen jel shahty ishin seıiltip sala berdi...

IV

Sherbakov shyqqan betinde shahtanyń monshasyna kirdi. Narád úıi, lampa úıi, monsha úsheýi bir korpýste. Jumysshylar páterinen taza kıimderimen shyǵady. Osynda kelip jumys kıimderin kıedi, lampa, narád alady da shahtyǵa túsedi. Shahtydan shyqqan soń bárin qaıta tapsyryp, jýynyp, taza kıimderimen úıine qaıtady. Sherbakov te kıim aýystyryp kıgen. Endi jýynyp, óz kıimderin kıýge keldi. Bul shahtynyń jańa monshasyn kórgeni osy. Súısine qarap tur. Qabyrǵalaryna sý juqpaıdy, jalt-jult etedi. Eki júzdeı kisi sıatyn keń zaldyń ortasyn jara tutas, uzyn shkaf jasaǵan. Shkaftyq eki jaq beti de shypyrlaǵan esik. Ár esikke ıesin jazyp qoıypty. Dýsh kerek pe, par, vana kerek pe, qaı mezgilde kelseń de daıyn, tegin. Monshashy qartań áıel oramal, prostyná ákep bergende:

— Anna Petrovna! Aǵylshyndardyń óz monshasy osydan qalaı edi? — dedi Sherbakov.

Aınadaı jaltyraǵan doıby shybar qysh qabyrǵany monshashy búkir saýsaqtarymen tyqyldatyp turyp qaıyrdy jaýapty:

— Buny shirkeýde de kórgem joq. Sheber áıel tazanyń qıqymynan qurap balasyna sándi kórpe isteıtin. Sondaı-aq qurastyrǵan. Shyny ma, tas pa, áıteýir asyldyń tegi ózi. Qazyna aqshasyn aıamaısyńdar, dúnıeniń qadirin bilmeısińder, túge. Monshaǵa munsha zeınettiń keregi ne?

— Jumysshy jurt eńbeginiń ıgiligin kórsin, Anna Petrovna. Bul áli az.

— Shúkirlik etińder, shúkirlik! Astamshylyq bolmasyn. Ózgesi bir jón, dárethanaǵa aınanyń, shynynyń keregi ne edi. Qazyna múlkin sýdaı jumsaıdy, túge. Ursyp qoı,

Sergeı Petrovıch, orynsyz jumsamasyn. Ońaı tabylǵan dúnıe emes...

Sergeı Petrovıch bıshara qamqorlyqqa sylq-sylq kúldi de, dýsh bólmesine enip ketti. Jýynyp shyqqan soń, júmysshylar stolovoıyna sýsyndaýǵa endi. Uqypty kózi kórgeniniń birin eleýsiz ótkizgen joq. Turmysqa sińip ketken sol nárselerge de, ótkenmen salystyryp súısine qaraıdy. Stolovoı zalynyń qabyrǵasyndaǵy sýret taý basyndaǵy quıǵytqan ańshyny, túlkige túıilgen búrkitti kórsetip tur. Sergeı Petrovıch pensnesin súrtip kıip, shúıile qarap, sýretshi Junysov degen jazýdy oqyǵanda:

— Talant! Úlken talant! — dep ózine-ózi kúbirlep qoıdy. Qazaq jastarynyń ishinen bolashaq Repındi de kórgen sıaqty. Jasamys baısaldy adam magazınge kirgen balasha bárine qyzyǵady. Onyń kombınat bastyǵy, úkimet múshesi Sherbakov ekenin bilmegender: «mynaý apsaǵaı shal, alańǵasar ma» dep qalar edi. Biraq, bul qalada ony bilmeıtin kemde-kem. Otyrǵandardyń birin atymen, birin famılıasymen, keıbirin tipti joldastary qoıǵan qosymsha atymen atap, amandasyp etti. Baýyrsaq muryn, qońyrsha, jasóspirim qyz keldi qasyna. Kúlimsirep aljapqyshymen oınap turyp:

— Sergeı Petrovıch, ne ákeleıin? — degende, ymdap, ózi taqala tústi de:

— Bári bar ma? — dedi sybyrlap.

— Ne kerek edi, sizge?

— Narzan.

— Bar.

— Bir býtylka narzan ǵana ber. Toqta, jylposyn qarashy. Qalaı, jumysshylar rıza ma, tamaqtaryńa?

— Rıza. Tek osy sýsyn jaǵy keıde bolmaı qalady.

— Aqyrynyraq sóıle, qulaǵym estıdi. Nege bolmaı qalady?

— Sony bilmeısiz be, Sergeı Petrovıch! Basqa qalalardan ákeledi ǵoı.

— Kóp ákep qoısa qaıtedi?

— Odan da osynda nege jasamaıdy?

— Narzandy ma?

— Tátti sýdy aıtam...

— Jany bar sóz! Jany bar! — dep Sherbakov kilt oılana qaldy. Qyz kete bergende taǵy bógep, aljapqyshynan ustap turdy endi.

— Synapsyń ǵoı óziń, turmaısyń. Fontandaryń tamasha eken! Kim jasady?

— Sony bilmeısiz be, Jumash emes pe.

— Jumash!? Qaı Jumash?

— Ózimizdiń Ysqaq ataıdyń balasy.

— Kádimgi adýyn Ysqaqtyń ba?

— Iá.

Sergeı Petrovıch qyz sýsyn ákelgenshe fontanǵa qunyǵa qarap otyrdy. Sementten jasalǵan eki jas balanyń músini aýmaǵan qos ornyndaı sement tegenede, sý ishinde birine-biri sý shashyp tur. Sýda tiri balyqtar oınap júr. Shahter stolovoıy saltanatty restoranǵa uqsaıdy. İshindegi adamdardyń kıimi, sózi oqymystylarǵa, fızkýltýrnıkterge uqsasa da, Sergeı Petrovıch birsypyrasyn tanyp otyr: ýchaske bastyǵy, master, mehanık, ınjener-tehnık, stahanovshylar. Qaısysy óndiriske qashan kelip edi, nemen kelip edi? Kór degendeı, árqaısysynyń artynda, alysta qalǵan bir mesheý tulǵa elestep ketedi kózge...

Sherbakov sýsyndap dalaǵa shyqqan soń, shoferyna:

— Ere ber sońymnan! — dedi de, mashınaǵa minbeı jaıaý aıańdady. Áýeli oıdaǵy teatrǵa bettep edi, buryla sala betkeıge tik órledi. Bir kezde jel esken quba beldiń betinde bos jer joq. Tipti, anaýkúni ǵana bos alańdarda jańa úıler tur. Josparsyz, qalaı bolsa solaı salynǵan úıme-júıme poselke tez ósipti. Bir sheti sonaý kolhoz jerine — Maıqudyqqa, bir sheti — aǵylshyndar tusyndaǵy eski beketke jetken. Otyz, otyz birinshi jyldary sovet Qaraǵandysy bastalǵan kezde jan-jaqtan quıylǵan qarasha aýyldardyń kóbi, sonyń ishinde Ardaq, Janabil, Boqaılar osy arada otyratyn. Qazir jer ústinde isteıtin jumysshy, qyzmetshilerdiń birsypyrasy menshikti úı salyp, úlken poselka qylyp jiberipti. «Zagorodnyı» atalady. Qalanyń soltústik jaǵynda, oıda temir jol syrtynda da «Kapaıgorod» atalatyn osyndaı úlken poselka bar. Qaraǵandynyń jańa qalasy, qabat-qabat bıik úıleri, jospar boıynsha esip bara jatsa, bul poselkeleri betimen ósip barady. Qalaı ósse de bárine elektr, sý kerek. Sergeı Petrovıch sony oılap keledi. «Jýyrda Kargres júredi, endi elektr, sý joldaryn qalanyń shetine deıin tartýǵa bolady» dep kele jatqanda bir úıdiń janynan Qanabek pen Báıten kórindi.

Báıtenkiń aýzynan túkirigi shashyrap tur. Kúrek tisi túsken, qara murty býryl tartqan. Shashyn alyp tastapty. Basy tuz túıgen kelsaptyń basyndaı. Áli de oıqastaı júrip, qara býradaı sóıleıdi:

— ...Bul otyrǵandardyń bári daıynǵa kelgen jańalar.

Shydaı turady. Qaraǵandyny biz jasaǵanbyz. Meniń úıimde sý, elektr nege joq!? Kári jynym qozbaı turǵanda birdeme isteńder...

— İsteımiz, isteımiz, — dep kúledi Qanabek. — Shyǵanǵa shyǵyp alyp aqyrmasańshy. Qazyna úıin óziń tastap ketkeniń qaıda. Endi osy kóppen bir kóresiń

— Sıyrymnyń jaıyna bola kettim. Beti ashyq jer edi, buny da taryltty jurt.

— Al jaǵasynan, bosatpa! — dedi Sherbakov kele. — Daýsyń estilmegeli birsypyra boldy. Osynda ma ediń? Qaıda isteısiń?

— Zavod kúzetemin. Mehsehty tastap qaıda baram.

Báıten ádetinshe murtyn qorazdana bir sıpap qoıdy. Burynǵy mehseh qazir zavodqa aınalǵan. Vagonetkalar, júzden asa mashına bólshekterin jasaıdy. Kún saıyn keńip, jasaıtyn zattarynyń, túri kóbeıip bara jatqan úlken zavod. Eski Báıten sonda da eski mehseǵyn qosa sóıleıdi:

— Ózimiz mehsehta istep júrgende búkil shahta, búkil qala qolymyzda bolatyn. Murnyńdy kórsetpeıtin boranda on eki jigitti bastap baryp, tórtinshi shahtany qutqardym. Sonda tize búkpeı jıyrma segiz saǵat istegen ekemiz! Jurt jaǵasyn ustady. Osy kúni omdaı jumys bar ma! Bári mashına. Bizdiń zavodtyń ishine kirseńiz mashınadan bas aınalady. Men kúzetip turmyn. Saıası oryn Báıten ǵana kúzetsin, — depti...

Maqtan men ótiriktiń arasy qansha eken? Báıten maqtanamyn dep, ótirik te aıtyp jiberdi. Sherbakov pen Qanabek myrs-myrs kúlip kete bardy. Betimen esken poselkada beıbastaq isterdi de kórip keledi. Bireý esik aldynda qoı soıyp jatyr. Bireý bóshkemen ákep sý satyp júr. Tar jolda kese-kóldeneń salyp jatqan úıler kórinedi...

Osy yǵy-jyǵy dúnıeden áldeqaıda bıik turǵan úsh qabat aq úı poselka balalary oqıtyn orta mektep. Aınalasyn qorshap, tal egip tastapty.

— Mektep-aq emes pe? Tez bitirdik, á? — dep kele jatyp Sherbakov bir kezde tańdana tura qaldy.

— Mynaý ne?

Qanabek sylq-sylq kúledi:

— Meshit qoı ol.

— Bul kimge kerek?!

— Moldasymaq bir-eki shal qaıta-qaıta kelip mazamdy alǵan soń, ruqsat berdim. Maǵan dese shoshqa qamasyn, onda meniń jumysym ne?

Jańa salynyp jatqan kishkentaı kirpish úılerdiń mańynda qolǵabys tıgizgen úsh-tórt, keıde jeti-segiz orys, qazaq júrse, jańa meshittiń qasynda eki molda ǵana júr. Úlken ózen tasyǵanda úıir-úıir seń kóshedi, soqtyǵa aǵyp, synady, erıdi, bitedi seń. Bir muzdaq mújilip jeke qalady. Sorly meshit, sorly molda tek osyny eske túsiredi.

— Buǵan da sý, elektr kerek shyǵar, — dedi Sherbakov. — Bunyń bárin tártipke salǵansha Qanabektiń basy qatar.

— Jumysshy seniki. Meniń basym nege qatady?

— Qala seniki.

— Já-já, syrǵytpa! Ár shahty óz jumysshysyna jaǵdaı jasaýǵa mindetti. Birlesken kúshpen elektr, sý joldaryn tarta berý kerek. Erteń qalalyq sovet erekshe qaýly shyǵarady. Poselkelerdi tártipke keltiremiz. Kargres bitip qaldy. Sý, elektr baılyǵy jetedi endi.

— Áne, qıt etseń kúsh kórsetedi. Qaýly...

— Kúshti áli kórmegen ekensiń, Meıram meni kempirimniń qoınynan sýyryp alyp jiberdi osynda.

— Kempirdiń qoınynan sýyrǵan ókinish emes.

— Seni toqalyńnyń qoınynan sýyrdy ma?

— O da eshteńe emes, — dep Sherbakov kúrsindi. Poselkeden shyǵa, shettegi jańa baqshaǵa qaraı buryldy ekeýi.

— Nege kúrsindiń, nege túıildiń?

— Men qaıranmyn osy jigitke! — dep keń qushaǵyn barynsha jaıa, artyna buryldy Sergeı Petrovıch. — Osynaý qaınaǵan keń qala tar oǵan. Alyp qashady, tejeseń eregisedi. Qaýlap ósip kele jatqan anaý jas baqshadan, ádemi qaladan erteń buzylyp qalatyn myna poselkesymaqty kergish bop barady.

— Jamandy kórgeni teris pe? Jaqsy ózi de kórinedi.

— Jamandy kóre berseń oı kirleıdi. Jaqsy sol kirdi tazartady.

— Meıram ondaı syńar ezý emes qoı. Ras, kóbirek synaıdy.

— Synnyń da mólsheri bar. Óndiris degen úlken esep. Sosıalısik jospar — ár adamdy óz ornyna qoıýdy, ár somdy óz ornyna jumsaýdy tileıdi. Meıram Omarovıch meniń bul mindetime qol suqpaq. Tipti jospardyń ózin jóndemek. Bolǵan ústine bola bergenin kim jek kóredi. Tabystan bas aınalsa kerek. Áli zerttelmegen, jete eseptelmegen usynystardy tyqpalaıdy. Qabyldaı qoımasań shamdanady. Aqyldy jigittiń — aqylsyz, baısaldy jigittiń — ushqalaq oıyna erý de, ermeý de qınap júr meni.

Qanabek tomsaryp keledi. Ekeýiniń de ózinen óresi bıik, jaqyn joldastar. «Seniki teris, ne durys» deýge ǵylymdyq, tehnıkalyq talastardyń túıinin sheshe almady. Tek, bútindik, birlik jaıynda ǵana basalqy aıtty.

Áńgimemen ekeýi baqshaǵa endi. Jas baqshany jel aqyryn terbep tur. Ýaqyt sál erterek. Adam áli az. Japyraqtar sybyssyz qozǵalady. Qoltyqtasqan biren-saran jastar sybyr-sybyr sóılesedi. Qara topyraqqa egip tastaǵan alýan tústi gúlder qazaq tekemetin, ádemi túskıiz, syrmaqtaryn eske túsiredi. Sýsyn, asqanalardyń, tır, bı, saýyq oryndarynyń esigi jańa-jańa ashylyp jatyr. Qalanyń qapasynan shetkeri, tunyq baqsha, shahterlerdiń jan tynysy. Osydan eki-úsh-aq jyl buryn jyp-jylmaǵaı dala edi bul jerler, yrymǵa bir buta bolmaıtyn.

— Meıram, budan da kemshilik tapty, á, — dep kúldi Qanabek. — Úsh aı meniń ornyma tura turyp, óz ornyn maǵan bermeıdi-aý! Bálemge kórseter edim, buıryqpen oryndaýdyń aıyrmasyn.

— Qaljyń óz aldyna. Ol bul kemshilikti dál tapty. Jer júziniń kartasyn osy aradan ornatý kerek. Stahanovshylardyń sýretin kóldeneńdete tartsaq...

— Al, fontan! Lenın tulǵasy.

— Onyń orny áne, keń alań...

— Sergeı Petrovıch! Bizde sement joq osylarǵa?

— Birese surap, birese qorqytyp alady. Jaraıdy, men bereıin.

— Nesine qazbalaısyń. Meniń kempirim kelmeıdi bunda. Seniń jumysshylaryń keledi.

Poselka, baqsha zeınetterin keńese, keńes arasynda ázildese tatý zamandastar mashınaǵa da bir minip edi. Qanabek shoferyna aıǵaılady:

— Sen baǵanaǵyny bitirip qaıt. Men myna baıdyń artyna mingesip júrip, taǵy biraz jerdi aralaıyn.

— Paıdakúnemin qarashy! — dep úlken denesin selkildete kúldi Sherbakov.

Jańa qalaǵa tartty bular. Uzyn jondy saýyrlaı, ersili-qarsyly aǵylǵan mashınalar tas qaıraq joldy tilip jiberipti. On eki kılometr shetke salsa da, shahtalar jańa qalany qýyp jetip, asyp ketken. Soqyrdy, Qarakóz, Ashshylyaıryqty basyp, batysqa — Dolınka, Sherýbaı nurasyna qaraı jaıylyp barady. Buryn jyp-jylmaǵaı belesterdiń beti kópir, shýrf, kómir, balshyq úıindilerimen qobyrap jatyr. Poezdar, shahty-shahtynyń arasynda kómir ǵana tasıtyn. Endi saǵat saıyn adam tasyǵan poezd, avtobýstar júr. Sıyrbúırek beles — buırattarǵa sińip, ushyǵyn kórsetpeı uzap bara jatqan qalaǵa bıik jonnyń jotasynan kóz jiberip:

— Qanabek Amantaevıch, qarashy! — dedi Sherbakov. — Men kelgende aǵylshyndardan qalǵan, tútinsiz jalǵyz turba bar edi osy jerlerde. Budan artyq jasampazdyq ertegilerde, Meıram Omarovıchtiń basynda ǵana bolar. Jastyq mastyǵyna tabys mastyǵy qosylyp, buzǵan ony, buzǵan! — dep qoıady.

Qanabek qostaǵan bolyp, áńgimeniń betin burdy:

— Ras, tabys keıde buzady. Mashınalar joldy da buzyp tastapty. Asfált kerek, asfált! Tramvaı kerek, tramvaı!

— Mádenıet saraıy she?

— Soǵys kıip ketpese, zeınet, saltanat jasaýǵa myqtap kiristik qoı. Úshinshi besjyldyqtan komýnızm bıikteri kórine bastady.

— Men soǵystan qoryqpaımyn endi... — dep qolyn sermep tastady Sergeı Petrovıch. Jańa qalaǵa kirip qalyp edi. Kún saıyn ósip bara jatqan qabat-qabat bıik úıler, japyraqtaǵan jas aǵash, ádemi skver, fontandar bóldi kóńildi. Eskiniń qıqymy da joq. Shetki kóshede, tórt qabat úıdiń ústinde balkonda dombyra shertip Boqaı otyr. Jerde, oǵan tóbesinen qarap, motosıkline súıene Jumabaı tur. Búgingi órt jaıyn aıtyp turǵan tárizdi, saqaly men qoly birden shoshańdaıdy...

— Kórdiń be!? Anaý, tyshqan inindeı jer baraktan, tórtinshi qabatqa shyǵyp ketken. Mynaý «qara sıyrdyń yńyldaǵanyn» ǵana biletin. Endi motordyń gýilin de bildi. Qurylys jumysyna kúnine bir mıllıon som jumsalyp jatyr. Meıram Omarovıchqa sonda da az.

Qalanyń batys jaq irgesi kel. Kóldiń batysynda úlken orman qaraýytady. Orman men qala aralyǵynda kól jıeginde, baqsha ishinde shahterlerdiń demalys úıleri kórinedi. Osy kóringenderdiń bári qoldan jasalǵan. Kólge kelip mashınadan túsken soń, Qanabek qarnyn sıpap turyp sóıledi:

— Ras, bul jerler meniń ıegimdeı kóse edi, endi mynaý!.. Sonda da jetpeı jatyr. Qaraǵandy úshin kel me, osy! Shalshyq qoı. Butasyz jonǵa anaý orman kóp bolsa da, Qaraǵandyǵa az. Al, ne isteımiz? Oıyńdy aıta ber.

— Jaraıdy, qazdyq. Beldiń túbine jettik. Kól úlkeıdi, tereńdedi. Sondaǵy kúnde aǵynsyz sýdy qalyń el sasytyp jibermeı me?

— Ózendi qaıdan tabamyz?

— Sherýbaı nurasyn tartsaq qaıtedi?

— Alysyraq qoı. Jáne órge qarsy kele me?

— Mashınamen aıdaımyz.

— Onda Qaranuranyń ózin tartý kerek.

— Kargrestiń, Qaraǵandynyń ishýinen asa ma, Nura?

— Eger Kargrestiń tómengi jaǵynan buryp ákelip, osy kólge quısa. Kólden asqan sýdy Nuranyń óz arnasyna qaıta aparyp quısa qaıtedi?

— Sý mamandarymen keńeselik, — dedi Sergeı Petrovıch oılanyp turyp. — Shahtadan shyqqan sýlardy kósheniń tozańyn basýǵa, ósimdikterge paıdalanýǵa bolar edi. Buny da keńeselik.

— Ormannyń ósý beti qalaı? Seniń shahtalaryń búldirmeı me?

— Durys bettep barady. Bul bette kómir joq. Jel, boran kóbinese osy jaqtan soǵady. Ormandy ulǵaıta ber. Qorǵasyn qalany...

Áńgimemen keldi jaǵalap uzap ketti ekeýi. Mashınany qaıtaryp jibergen. Kún keshkirip orman tasasyna tústi. Qanabek orman jaıyn áńgimelep barady. Eski, jańa qalanyń ońtústigin ala, Balqashqa tartqan temir joldy boılaı jas orman jıyrma bes-otyz kılometrge sozylmaq. Qalanyń óz ishine myńdaǵan túp aǵash, tórt-bes jerge baqsha egilipti. Endi aǵashsyz keshe bolmasa, ár shahtanyń óz baqshasy bolsa, dep keledi. Kún bata kól yǵyndaǵy óz úılerine oraldy. Shýdan shetirek, qoıý aǵash arasynda aǵarańdap úsh-tórt úı tur. Bolatty jetelep, Ardaq pen Antonına júr.

Sergeı Petrovıch balasyz adam. Balany kóterip alyp, keýdesine qysqanda jadyrap ketti kóńili:

— Oı, kýrnosık! Munsha súıkimdi bolarmysyń!.. Ákeń minezdi senen, shesheńnen nege almaıdy.

— Ákesiniń óz minezi ózine jaraıdy, — dedi Antonına.

— Árkimniń óz minezi ózine jaraıdy. Basqaǵa jaraı ma? — dep edi Ardaq, Sergeı Petrovıch qarq-qarq kúlip jiberdi:

— Mine, taýyp aıtty! Basqaǵa, joldastarǵa unaýy kerek.

Keshki tunyq áýede, kúldirgi sózdermen qas qaraıǵansha otyra berdi bular...

Meıram shyqty úıden. Qasynda Chaıkov bar. Chaıkovtyń moınynda sýmka, qolynda qaraıǵan birnárse, qyzý sóılep mashınasyna mingeli barady.

— ...Óndiris ómirine uly ózgeris jasaıdy bul! — degende, Sherbakov Qanabekti túrtip qaldy:

— Qolyndaǵy tas. Sýmkedeginiń de bári tas. Dáýde bolsa sonyń qasıeti jóninde sóılep barady.

Meıram Chaıkovty jóneltken soń beri aıańdady. Onyń jetýin kútpeı-aq Qanabek sóz tastady:

— Anaý qasqabas seni buzyp ketti-aý, shyraǵym?

— Iá, — dedi Meıram. — Bizdiń Chaıkov, Kozlov, Áshirbek, Ermek, Lapshınder eskirgen oıdy buzýshy. Anatolıı Fedorovıch bul joly da óte baǵaly, oısań pikir aıtty.

Qandaı pikir ekenin Meıram ózi aıtqan joq. Myna jaǵynan Bolat kelip qoıyp. jibergende etpetinen tústi. Jas bala «men bokser» dep saq-saq kúledi. Balany biraz qyzyqtap bolǵan soń Sherbakov áńgime bastady.

— Shynynda da qalanyń shetine kóńildi az bólippiz. Qanabek ekeýmiz kóp nárseni kórip qaıttyq...

— Aldymen sý, elektr jetkizý kerek, — dedi Qanabek.

Sherbakov tolyqtyra tústi.

— Sol ýaqytsha úılerdiń ózin budan bylaı tártippen salý kerek eken.

— Tártipsizdik, mádenıetsizdik meıli ortada, meıli shette bolsyn, joıýǵa mindettimiz, — deı berip edi Meıram, Ardaq oqyp otyrǵan kitabyn jaba saldy da, onyń sózin bólip jiberdi:

— Adam jaıynda bárin aıtasyzdar. Sol adamnyń oıyn, sezimin jeteleıtin ádebıetti nege umytasyzdar? Ádebıettegi tártipsizdik, mádenıetsizdikti de kórý kerek.

Meıram múdirip qaldy. Qanabek sanyn bir soqty. Sherbakov jymyń-jymyń etedi. Antonına Fedorovna da qaǵytyp qoıdy:

— Sergeı Petrovıch bir romandy oqı bastaǵaly aıdan asty. Ádebıetke qumarlyǵyn sodan baıqa.

— Qutqar, Qanabek! — dedi Sherbakov. Qanabek bezek qaǵady.

— Aýlaq, oı, aýlaq! Sýǵa ketip baramysyń, jarmaspasańshy.

Ardaq sózin soza tústi:

— Ádebıettegi kemshilik te az emes! — dep kózin kishireıte, kidire qalǵanda, oıy alysqa ketkeni baıqalyp turdy. — Qazaqtar qazir eńbekte sosıalısik ádis qoldanady... Qazaq ádebıetinde epos ádisi áli qalmaı keledi...

Qanabek qarq-qarq kúlip jiberdi:

— Qaraǵym, jattap alǵan birer qıssam bar edi, tıise kórme.

— Qaneke, qıssalardy men de jattaǵam. Biraq, búgingi ádebıetimizge qıssalar joly qysyńqy. Orys klasıkterinen qalǵan realızm, Gorkıı salǵan sosıalısik realızm joly — keń jol jatyr. Soǵan túsý kerek.

— Dısertasıańdy osy jerde birjola qorǵap shyqsańshy, — dep qaljyńdap edi Meıram, basyp tastady Ardaq:

— Sen saıasatshylsyń ǵoı, myna kitaptyń ishi toly saıasat. «Dmıtrııdi», «Metreı», «Fedordy», «Shodyr» dep buzsa, mashınany «shaıtan arba» dep uǵyndyrady bul kitap. Bir kezde bireýler: «qazaq qala eńbegine kóndige almaıdy» dep dalbasalady. Myna kitap — ózinen týmaǵan tildi qazaq qabyldamaıdy, — dep tur. Ultshyldyqpen kúreskende bunymen nege kúrespeısiń! Bul ne, ultshyldyq emes pe? Eskilikpen kúreskende, tildegi arhaızm, jargonderge, ádebıetti shoqpyttaýǵa — prımıtıvke shydaýǵa bola ma?

— Shydamasań jaz.

— Árıne jazamyn.

Qanabek Ardaqtyń qolyndaǵy kitapty surap aldy. Kitaptyń betine jazyp, syzyp tastaǵan eken:

— Qaraǵym-aý, dal-dalyn shyǵarypsyń ǵoı, myna bısharanyń, — dedi. — Kim jazǵan ózin? «Aıshyq» deıdi? Onysy kim?

— Jasyryn aty. Jasyrǵanmen jany qalmas.

Kún batyp, qas qaraıdy. Ardaq ádebıet jaıynda áli sóılep otyr... Ár sózinen qumarlyq, izdegendik, ár minezinen baısaldylyq baıqalady.

— Moskvaǵa baryp qaıtam, — dedi sóziniń aqyrynda. — Ǵalymdardyń sarabyna salatyn birneshe másele bar...

V

Áýe jibermeı bitep tastaǵan soń, órt tunshyǵyp, tez sóngen. Shahtada daǵdyly jumystar júrip jatyr. Jańa grafık áli qalyptasqan joq. Jospar on kúnde bes myń tonna kem oryndaldy. Vrýbmashına setkesine sıkl berýdiń ornyna, birjarym-eki sótkede berip tur. Endi Ákim, Ysqaq, Seıtqalylar ǵana emes, árkim-aq qabaq shytyp, kúńkildeı bastady. Úlken gazetter ázir úndeı qoımasa da, shahtanyń óz gazeti dabyl qaǵyp, basshylyqty, jańa grafıkti synap jiberdi...

Shahta basshylary kúndiz-túni jer astynda, olqylyqty joıý qamynda. Bas ınjener Áshirbek lavada otyr. Aldynda akýmýlátorly sham, qolynda bloknot, bir qolynda saǵat. Tabıǵat, adam, mehanızm áreketterin mınýtpen, sekýndpen eseptep, bloknotyna jazyp qoıady. Basyndaǵy temir tysty fýrajkanyń kúnqaǵary astynan jyltyldaǵan saq kózi, qalampyr tústi plashy ishinde búkjıe otyrysy — áldeneni ańdyǵan mysyqqa uqsaıdy. Bógetti, kemshilikti izdep tintine qarap otyr. Lavanyń basynan túse, yldıǵa qaraı jer baýyrlap jyljyǵan mashına qulash tilin qabyrǵaǵa suǵyp jibergen. Uzyn tildi aınala zyrlaǵan shynjyrdyń ıtazý temirleri qabyrǵany arasha tiledi. Tasbaqadaı alasa, aqyryn bolsa da osy jataǵan mashına qyryq-otyz qaılashynyń shabatynyn bir ózi shaýyp barady. Áshirbek sonda da azsynyp:

— Nege aqyryn? — degende:

— Qatty kómir, — dedi Ákim.

— Múmkin, tisteri muqalǵan bolar?

— Men muqalǵan tisti salmaımyn.

Aldyńǵy jaqta, túbin jerge, basyn tóbege suǵyndyra tiregen jýan tireý tur. Tireýdi bir oraǵan bolat arqannyń eki ushy da mashınada. Arqan sýsyǵan saıyn mashına jyljyp, tirkeýge taqalyp keledi.

— Ekinshi tireýdi daıyndaı berý kerek.

— Daıyn, Áshirbek joldas. Tireý aýystyrý úshin mashına bógelgen emes.

Ákim suraqtarǵa irkilmeı, alańdamaı qaıyrdy jaýapty. Uzyn boıy tóbege ántek tıgen joq. Mańdaıynda jarqyraǵan shamnyń sáýlesi tek mashına ústinde. Eńgezerdeı denesimen eńkeıe qarap, som qabyrǵaǵa enip ketken bardyń dybysyn, qozǵalysyn oqtyn-oqtyn baqylaıdy. Dene moldyǵyna qosa, minez moldyǵyn da kórsetip tur. Nasybaıyn atyp, ernin jymyra, Áshirbekke jańa buryldy. Basyn shaıqap, únsiz yrjıa kúledi. «Kináni bizden izdegenshe ózderińnen izde» dep kúlgen tárizdi. Jumyspen bite qaınaǵan jas maman ózine tym senimdi.

— Endi bir sıkl qossańdar mashına shaýyp úlgiredi. Tek alýǵa úlgirińdershi! — deıdi.

Eki jumysshy reshtakty. burynǵy ornynan beri jyljytyp, mashınaǵa taqaı ornatqaly júr. Lavany boılap sozylǵan bul temir astaýmen kómir aǵady. Mashına qaılany joısa, temir astaý adam terin sýsha tókken tashke, shana túgil, lavadan vagonetkalardy qýdy. Elektr teńsegen reshtak ondaǵan adamnan ónimdirek istese de, Ákim qanaǵattanbapty.

— Osynyń qıqań-qıqańy bola beredi, — dep shytynady. — Meniń lavamda lentti transporter nege joq?

— Grafıktiń oryndalýy soǵan qarap tursa, erteń-aq ornataıyq.

— Usaq bógetter kóbeıe berse, myqty tusaý aıaqqa.

Áshirbek óz oıymen bolyp, jyljyp ketti ornynan.

Reshtakty attap ótip, biteýshilerge keldi. Lavanyń bul qabyrǵasy dal-dal. Kómirin alǵan soń tóbeni dárimen atyp, opyra qulatypty. Joǵarǵy jaq qatpar-qatpar tereń quz. Áli de gý etip, qulaı túsedi. Biraq tóbeniń mashına jaǵyn qulatpaı, temir, aǵash tireýlerdi aralastyra jıi tiregen. Erte kezde lava qulatý sırek kezdesetin qaterli jumysty. Bul kúnde kómirdi lavalap alý ádisi keń qoldanyldy. Ermek, Áshirbekter kómirden selık — jal, dińgek qaldyrýǵa da qarsy. Jer astynda jatqan telegeı-teńiz ken baılyǵynyń ózin ysyrapsyz almaq. Aǵash únemdeý úshin Áshirbek oılap shyǵarǵan temir tireýdiń jańa túri osy lavada qoldanylypty. Biteýshi orys jumysshy egde adam eken, ınjenerge qýana aıtty pikirin:

— Tireýisiz tipti qolaıly! Onsha aýyr emes. Uzartý, qysqartý tetigi qolda. Qanshama aǵash janǵa qalyp otyr. Bitep bolǵan soń, bosatyp alyp basqa jerge tireı qoıamyz. Bul tozbaıtyn tireýdi nege kóbeıtpeıdi? Basqa lavalar nege qoldanbaıdy?

— Usynysyńyzdy jazyp berińiz, — dedi Áshirbek. — Synnan ótse barlyq shahta qoldanady.

— Jazam-jazam. Qansha syılyq aldyńyz osyǵan?

— Ázir eshteme alǵam joq.

— Qansha berer eken?

— Berse, bir besten kem bermes.

— «Berseńiz» ne?! «Besińiz» bir aıdyń ǵana jalaqysy. Ondaǵan myń paıda engizgende bes myń az, az. Ánsheıin aıtasyz ǵoı. Biz ózimiz aı saıyn alyp turamyz ony...

— Ákim on myńnan alyp keledi.

— Iá, ınjener-tehnıkter men bizdiń aramyzda jalaqy aıyrmasy jóndi qalmady ma, deımin, — dep jymyńdaıdy jumysshy.

Mashına kómir qabyrǵasyn astynan tilip, uzap barady. Rezınka tútikti qaryna shýmaqtap ile, qoıbas burǵyny qulaǵynan kóterip burǵyshy endi lavaǵa. Kele burǵysyn jasap, elektr kúshimen qabyrǵany tesýge kiristi. Kóz ilespeı zýlaǵan burǵy ushy mınýtyna jeti júz aınalady. Bir mınýtta bir jarym metr tereńdeıdi. Som qabyrǵany lezde qarlyǵash uıasyndaı qylyp shurq-shurq tesip tastady. Keıinirek buzýshylar kelip, bul tesikterge dári qoıady da, tastalqan etip buzady. Erterekte ondaǵan adam, ondaǵan put balǵa, bolat qazyqtardyń qulatqanyn, endi birer adam elektr, dári kúshimen qulatyp júr. Qutjan balýandy qajytqan tas kómirdi jaı adamdar mańdaı tershimeı-aq jemirip, eńserip barady. Qol jumys joqtyń qasy. Tek jańaǵy biteýshi jumysshy, balshyq kesekterin qıýlastyryp qalap turyp:

— Osyny da mashınaǵa istetse! — dep, ósken kóńildiń ushqyr tilegin bildiredi...

Áshirbek burǵyshynyń qasyna kelip te azyraq turdy. Birese qulatyp, qalap, birese kesip, tesip tabıǵat qamaldaryn alyp jatqan alýan eńbektiń birin synsyz ótkizgen joq. Sóleket eshteme taba almady. Mashınany burǵyshy qýyp jetetin. Sodan keıin buzýshylar dárimen atyp qulatady. Qulaǵan kómir adam kúremeı-aq, Kozlov jasaǵan qoparǵysh mehanızmmen reshtakqa quıylady, reshtakpen aǵyp baryp, lava syrtynda kútip turǵan vagonetkalarǵa quıylady. Onymen de tynbaıdy. Birine-biri kómektesken kóp mehanızm utylap ákete beredi. Eger biri bógelse, bárin bógeıdi. Áshirbek sol bógetti izdep júr. Lava ishi qaratúnek. Ár jerde jarqyldaǵan sham, yzyńdaǵan elektr, tas kómirdi shaqyrlata úńgigen bolat tister. Yrqyna kele qoımaǵan áldeneni boqtap jibergen daýystar da estiledi. Áshirbek bárin aralap, qaıta oralǵanda, Ákim mashınasynyń tumsyǵyn tuıyqqa tiregen edi.

— Mine, joldas ınjener! — dedi. — Zaýlap jettim. Shuqshıǵanmen bizden kedergi tabylmas. Aýyldan jańa kelgemiz joq. Aldymyz on, artymyz eki jyldan asa istep kelemiz. Onyń ústine mektep, kýrs bitirdik. Kórsetip bergendi uqsatpaı neǵypty. Kedergi basshylyqta jatyr. Aıtqanym aıtqan: úsh smenanyń ekeýin kómir óndirýge, bireýin daıyndyqqa qoıý kerek.

— Boryshqa onda belshemizden batarmyz.

— Batpaımyz. Jumys, mehanızm túri kóp. Birimen-birin qalyptastyra, tutas júrgizsek qana grafık oryndalady.

— Bir smenanyń ónimin óltirmeı-aq, qalyptastyratyn shyǵarmyz...

Qarama-qarsy eki pikir taıtalasyp turǵanda qatty ysqyryp jiberdi bireý. Júmysshylar jumysyn tastap, tyǵylatyn tasaǵa jóneldi. Búkil lavada qazaq qyzy men orys jigiti ońasha qaldy. Bári, elektr jabdyqtaryn tasyp shapshań, oınaqy júr ekeýi de. Áshirbek qastarynan óte berip:

— Sýmkany saq ustańdar, saspańdar! — dedi de joǵarydaǵy lava aýzynan tómendegi shtrekke sekirip tústi. Qarańǵyda eki-úsh saǵat bolyp, jaryqqa shyqqan kóńil jarq etti. Shamyn óshirdi. Lavadan ózge jumys oryndary elektr

— Komýtator, mashınısti berińiz! Joldas mashınıst! Sekýndyna on tórt metr alyp jiberdińiz. Pravılany buzýǵa kim ruqsat etti? — dedi de áıelge buryldy. — Qansha shyqty?

— Bes júz jıyrma jeti.

— Bógelis qansha?

— Saǵattan asty.

Aqyryn ǵana basyn shaıqady Áshirbek. Bir saǵat bógelistiń ózi ondaǵan tonna kómirdi jep qoıǵanyn sezip tur. Kónterli adam shymbaıyna batsa da budan ári syr bermesten satyǵa kóterildi. Baspaldaqqa qonǵan kómir ulpalarynan aıaq dybysy estilmeı, tik órmelep kele jatqanda, onyń oıy jer ústinde eńbek maıdanyn sharlap júrdi...

Lavadan temir arnamen aryq sýyndaı aqqan kómir ótkenekterden osylaı etip kelip, stvol arqyly jer ústine shyqsa da áli tynym tapqan joq. Endi kópir ústinde — jerden joǵary kóterilgen meılinshe bıik, uzyn aǵash saraı ishinde aǵyp barady. Jańaǵy eki skıp taǵy bir úlken saýytqa quıǵan. Saýyttyń shúmeginen tómendegi temir elekke quıylyp jatyr. Elek ústinde, qolynda balǵa, jalǵyz ǵana qazaq jumysshysy tur. Balǵamen iri kómirdi shekip qalyp usatady. Jany tipti tynysh. Terlemek túgil býsanar emes. Sonda da kóńili jaı tappapty. Áshirbekke tilegin aıtty:

— Bári mashınamen istegende men balǵamen isteımin. Aýystyrshy, ne mynaýyńdy mashınaǵa aınaldyrshy.

— Osy jurt bara-bara toǵyshar bolyp keter!

— Toǵysharlyq emes, ishim pysady. Ónersiz, qunarsyz jumys.

— Shydaı tur, kórermiz. Bas qazir basqamen áýre, — - dedi de Áshirbek prohodqaǵa jóneldi.

Toly sabadaı laqyldata quıǵan taǵy bir shúmek. Tynymsyz teńselgen taǵy bir elek. Elekten ótken soń kómir eki bólinip, usaǵy biryńǵaı, irisi biryńǵaı qos lentamen órge qarsy qatarlasa aǵyp barady. Usaǵy taý sýyndaı shapshań irisi jaı aǵady. Jaı aqqan kómirdi tazartyp, lentany ortaǵa ala bes-alty áıel tur. Toqash bet kelinshek jeke tur. Balshyq tergen qoly taýyqtyń tumsyǵyndaı jyp-jyp etedi.

— Serigiń qaıda? — dedi Áshirbek.

— Aýyryp qaldy.

— Brıgadır qaıda, ornyna kisi nege bermegen?

— Keregi joq, ózim de úlgerem. Budan bylaı eki norma berińizder. Ne, aǵyndy tezdete tússe qaıtedi?

— Úsh norma oryndasań da erkiń. Aǵyndy tezdetýge bolmaıdy.

— Nege bolmaıdy?

— Basqalar úlgirmeıdi. Kómirge boqat jiberedi.

— Jibermesin, úlgirsin. Munyń nesi qıyn, oqýy bar ma?

— Sýsyńdama, áı kelinshek! — dep aqyryp jiberdi mosqaldaý áıel. — Kómirdiń tazalyǵy kerek.

— Men ári taza, ári shapshań istese deımin.

— Boldy-boldy. Sendeı kúnimizde bárimiz de asyǵatynbyz. Kóp istep shala bitirgenshe, az istep babyn keltir. Kómir bap tileıdi, shyraǵym, bilip qoı:

Zańǵar saraı ishinde uzyn órdiń basyna qaraı aqqan dúp-dúzý, qara buıra qos bulaqty jaǵalap Áshirbek eń bıikke — býnkerge jetti. Budan ári jol joq. Tómenge qarady. Jerde beti ashyq ken, aran, kómir maıalary kórinedi. Irile túsip, temir jol jatyr. Býnkerdiń astynda, qyryq-otyz qyzyl vagondy shirene qozǵap poezd tur. Bıikten qulaǵan kómir vodapad sıaqty gúrildeı quıady vagonǵa. Shyńyraýdaǵy lavadan shyǵyp, shyńǵa quıǵan eki bulaq saıabyrlap qaldy bir kezde.

— Prostoı! Kómir berińder, kómir! — degen daýystar estiledi...

Kómir maıasyna asyla jatqan bolat arqan qozǵaldy. Arqan súıregen skrıper kópeneleı sypyryp, maıany qudyqqa qopara bastady. Qudyqtan konveıer arqyly qaıta kóterilip, vagondarǵa quıyldy kómir. Erte kezde bir top adam júretin bul jumysta. Jýyrda ǵana ekskavatormen, basqa mashınamen qoparatyn. Slesar Lapshın skrıper qoldaný arqasynda tıeý jumysyn tezdete, arzandata tústi.

Áshirbek lavadan býnkerge deıin aralap shyǵyp, monshaǵa keledi. Sarǵylt júzi kómir kúıesimen qaraıǵan. Iyǵy salyńqy. Kóp júristen soń denesi tynyǵý tilese de, oıy damyl bermedi. Bloknotyna jazylǵan kemshilikter kez aldynan ketpedi. Kúndelik ónim, kúnde kelgen poezdy toltyrýǵa tıisti. Toltyra almaı avarıınyı skladqa — aran ishindegi kómir qoryna qol sala bastady. Ol qanshaǵa jetpek! «Qorsyz qalsaq, poezdy bos qaıyrsaq ne bolǵanymyz!?» degen uıat ınjenerdiń aryna soqty. Monsha aldyndaǵy úlken zalǵa shıryǵa endi. Zal ishi kópshilik. Ekinshi smena jumysshylary jınalyp qalǵan. Lampashydan lampa alyp jatyr. Alǵandary brıgada-brıgada bolyp, jumys jaıyn keńesip otyr. Tutasqan jaı únderdiń tynymsyz, uǵymsyz gýili estilip tur...

Áshirbek monshaǵa kirýge úlgirmedi. Lampasyn tapsyrdy da zaldyń tórindegi kishkene sahnaǵa kóterildi. Bul sahnaǵa smena saıyn shyǵady. Kemshilikterdi aıtyp, ony joıý jolyn kórsetedi. Bloknotyn asha bergende, qasyna óziniń kómekshisi jas ınjener kelip turdy.

— Ýchaske basshylary túgel me?

— Túgel, bári osynda.

— Tórtinshi lavada bir vıntık úshin vrýbmashına otyz segiz mınýt turyp qaldy, — dep bastady Áshirbek sózin. — Demek, kómir aǵysy otyz segiz mınýt toqtaldy. Sonda bir vıntık neshe tonna kómir jegenin esepteńizder! Mehanızmniń usaq bólshekteri jumys basynda nege daıyn turmaıdy, Áset joldas? Besinshi lavada Ákimniń shapqan kemirin reshtak keıde alyp úlgirmeıdi eken. Danchenko joldas kere júre lentti transporter ornatýdy nege eskermegen? Jańa grafık boıynsha: zaboılar, joldar, ventılásıalar durys bolýy, mehanızmder bógetsiz isteýi, tireýlik aǵash zapastary ár lavada sýtkege jetýi shart edi. Taýtannyń ýchaskesinde aǵash jetpeı jatyr. Petrovtyń ýchaskesinde vagonetkalar joldan taıyp jatyr... Osyndaı usaq kedergilerden týǵan úlken zıandy qaısybir masterler grafıkke jappaq. Múmkin, grafıktiń de kemshiligi bar shyǵar. Biraq, myna kemshilikterge tikeleı sol masterler, ýchaske basshylary jaýapty. Ár basshy óz ýchaskesinde sosıalısik jarysty qyzdyra otyryp, eńbek ónimdiligin uıymdastyrý sheberligin arttyra berýge, kómirdiń baǵasyn arzandata túsýge mindetti. Sıkldi jumystyń jańa grafıgi osyny tileıdi...

— Durys aıtady. Komýnızmge biz kómirmen baramyz!

— Kómirdi neǵurlym kóbeıtsek, solǵurlym tez baramyz... degen daýystar kóterildi. Shahtaǵa túser aldynda smena saıyn bolatyn bul sholaq jınalysta sóz qysqa. Injener búgin tym qatal. Sózin bitirgen soń ýchaske basshylaryn trıbýnǵa birtindep shaqyryp, tergep-tergep aldy. Eshqaısysymen keńespedi. Nusqap, ámir etip tur. Eń aqyrynda:

— Óndiris tártibin ásker tártibine jetkizsek qana grafık buzylmaıdy. Jetkizemiz! — dedi de sahnadan tústi.

Ýchaske basshylary jumysshylaryn ertip shahtaǵa jóneldi. Ermek jer astynan jańa qaıtty. Lampasyn tapsyryp, oıly, aýyr turǵanda Áshirbek keldi qasyna.

Biri — shahtanyń shyǵys jaǵyn, biri — batys jaǵyn aralap kelip tur. Sýy qatty adamdar jumsap qalypty. Áshirbek:

— Batysta ne bolyp jatyr? — degende:

— Olqylyq! — dedi Ermek shytynyp. — Qatelesipsiz. Jumysshylardyń usynysy da, Sherbakovtiń eskertýi de durys. Grafıkti ózgertpeı bolmaıdy.

— Men de sol oımen qaıttym. Eki smenaǵa kóshý kerek.

— Joq! Jumys maıdanyn jınaqtap, ýchaskelerdi irilendirý kerek...

Ekeýi oı talastyra monshaǵa endi...

Jańa qalada, jańa baqshanyń yǵynda úsh qabat, ádemi kúreń úı tur. Úıdiń qabatynda, keń kabınettiń tórinde kombınat bastyǵy Sergeı Petrovıch ońasha otyr. On, jaǵynda, kishirek dóńgelek stolda birneshe telefon. Trýbkanyń birin alyp, birin salyp, damylsyz sóılesedi. Tresermen ǵana emes, shahtalarmen de tikeleı baılanysady. Dúrdıip, mansabyn buldamaıtyn jadaǵaı, aqjarqyn adam osy otyrǵanda Qaraǵandynyń asty-ústin birden kórip otyrǵan sıaqty. «Sender qalyp barasyńdar, qımyldańdar. Sender, ozdyńdar, osy qarqynnan jańylmańdar» dep bireýdi qaıraıdy. Bireýdi tabys mástyǵynan saqtandyrady. Almaty, Moskvamen de aýyzba-aýyz sóılesip aldy. Óshken shylymyn oqtyn-oqtyn tutatqanda da onyń oıy istep jatyr edi. Saǵatyna qarady. Eki eken, taǵy da telefon trýbkasyn kóterdi:

— Tyńdańyzdar! — dedi japadan jalǵyz otyryp, — birinshi shahtanyń tehnıkalyq qysqasha májilisi ashyq. Shahta bes kúnde on myń tonna kem berdi kómirdi. Joldas Ermek Borantaev, qashan óteledi bul borysh?

Sergeı Petrovıch kúnde osy ýaqytta telefon — selektor arqyly bir shahtanyń qysqasha májilisin ózi ótkizedi. Bul májiliske ádettegideı jınalmaıdy jurt, árkim qyzmetinde otyryp-aq qatynasa beredi. Ermek jer astynda, ekinshi ýchaskede tyńdap turǵan, dereý jaýap qaıyrdy:

— Jumys maıdanyn tym jaıyp jiberippiz, sizdiń eskertýińiz durys eken. Bizdegi partıa uıymy, ozat jumysshylar grafıkti ózgert deıdi. Ózgertýdiń kerektigine kózim jetti...

— Qaı baǵytta ózgertpeksiz?

— Ýchaskelerdi kóbeıtip, usaqtaýdyń ornyna azaıtyp, irilendirmekpin. Zaboı jumysyn kúsheıte túspekpin.

— Ákim barmysyń, sen ne aıtasyń?

— Barmyn, Sergeı Petrovıch, — dedi Ákim. Jer astynda, elektr bóliminde tyńdap otyrǵan, trýbkaǵa aýzyn taqaı tústi. Elektrshi qyz qybyr etse, qolymen ymdap basyp tastaıdy. — Erekeń durys aıtty. Sonyń ústine eki smenaǵa kóshelik.

— Sen bul aqyldy qaıdan taýyp júrsiń?

— Jumystyń ózi berdi, Sergeı Petrovıch. Meniń lavamda ondaǵan tonna shabylǵan kómir dalaǵa shyǵarylmaı jatyr. Kezinde vagonetka, tıisti jabdyqtar jetkizilip turmaıdy. Olar jetse, mehanızmniń birdemesin jóndeýge týra kelip qalady. Úsh smenanyń birin daıyndyqqa qoısaq, bul bógetter joıylady. Eńbek ónimi arta túsedi. Donbastaǵy joldastar da osyny qýattaıdy. Hat alyp turamyn...

— Bas ınjenerdi tyńdaıyq.

Áshirbek jer ústinde, óz kabınetinde. Shashyn taqyrlap alyp tastapty. Trýbka qulaǵynda, kózi aldyndaǵy kóp syzyqty jer astynyń planynda edi. Áli de sodan kózin almaı otyryp sóıledi.

— Keıingi kúnderde eńbek barysyn zertteýmen boldym. Tehnıkany sarqa paıdalanýǵa, óndiriste bos ýaqyt qaldyrmaýǵa aldymen durys grafık, jaqsy daıyndyq kerek. Ermek pen Ákimniń usynysyn qossaq, borysh ta óteledi, bul maqsat ta oryndalady.

— Ortalyq Komıtettiń partıa uıymdastyrýshysy ne aıtady?

— Maquldaıdy, — dedi Ysqaq. Kózinde kózildirik, seldir, sarsha saqaly aǵarǵan, qasynda shahta gazetiniń redaktory bala jigit bar, partkom kabınetinde otyr. — Bul usynystar ózimizdiń gazet betinde, partkomda talqylanǵan bolatyn...

Sherbakov árqaısysyn osylaı qysqa, dál sóıletip pikirlerin alǵan soń, óz qortyndysyn da sozbady:

— Olaı deseńizder, eki smenaǵa kóshýdi áýeli bir lavada baıqap kórelik. Ákim qoımaı júr ǵoı, sonyń lavasynan bastalsyn, oǵan tolyq jaǵdaı jasalsyn. Ermek Borantaevıch! Ýchaskelerdiń sanyn azaıtyp, irilendirmesten buryn, oıyńyzdy qaǵaz júzinde dáleldep ákelińiz. Jaýabyn sonan keıin aıtam.

— Tezirek aıta kórińiz, — dep edi Áshirbek.

— Saspa, — dedi Sergeı Petrovıch. — Bárin, jabylyp jańa grafıktiń tusynda asyqtyrǵansyńdar. Endi ol qateni qaıtalaman.

— Meniń tireýim ne boldy, jolshybaı aıta ketińizshi?

— Jańa ǵana buıryqqa qol qoıdym. Tireýińiz barlyq shahtalarda qoldanylady. Ózińizge on myń som syılyq beriledi.

— Raqmet, Sergeı Petrovıch, raqmet!

Telefon arqyly Áshirbekke tus-tustan qutty bolsyn aıtylyp jatyr. Sergeı Petrovıch «aıtsyn» degendeı biraz kidirip otyrdy da:

— Májilis jabyldy, joldastar, — dep ilip qoıdy trýbkany.

Óz kabınetinde otyryp Meıram da telefon trýbkasyn ildi. Májilisti bastan-aıaq tyńdady. Kepkesin qolyna ala aldyńǵy bólmege shyqty da:

— Kombınatqa kettim, — dedi Antonınaǵa.

Kombınat pen gorkomnyń arasy bir-aq kvartal. Ystyq kúnde aıaǵyn jaı basyp, bıik úılerdiń kóleńkesinde jalańbas, oıly keledi Meıram. Kombınat aldynda tres, shahta basshylarynyń mashınalary tizilip tur. Kópshiligi «M», gazıkter neken-saıaq. Solardyń arasynda birinshi sovhozdyń, faetonǵa jegýli qos qara arǵymaǵy da kórinedi. Ádemi arǵymaqtarǵa súısine bir qarady da Meıram úıge endi. Bas kıimin ilip kelip, jaıdary amandasty Sherbakovpen.

— Májilis jaqsy ótti. Jańa pikirler aıtyldy.

Sergeı Petrovıchtyń da betine qan júgirip, kúlimdeı kóterile sóıledi:

— Mine búgingi málimet. Júz on prosent! Shahter degen namysqoı halyq. Eregisse besjyldyqty tórt jylda oryndap jiberedi. Sender ámán alǵa qaraısyńdar, artqa da qaraý kerek. Arttaǵylardy kótermelep, aldaǵylarǵa jetkizip alý kerek.

— Tek sol aldaǵylardy tejeýge aınalmasyn.

Meıram arttaǵylardy teńeýge qarsy emes, aldaǵylar odan ári shyrqaı bersin, deıdi. Sherbakov aldaǵylardy tejemek emes, biraq arttaǵylar jetsin, deıdi. Sondyqtan alasurǵan ushqyr qıaldardan góri, keıinde qalǵan jumys ýchaskelerin kóterýge kóbirek kóńil bóledi. Biri — aldy alystan sholyp, jol izdegen, biri — artyn jıystyryp, toptaǵan eki basshy ózara uǵynysa almaı qalady keıde. Birine-biri qynjyla júrse de uǵynysýǵa qumar. Meıram qazir ońasha otyryp, keńirek sóılesýge kelse kerek.

— Kargres bitti, — dep bastady sózin. — Sý, energıa máselesi sheshildi. Oıdaǵyny endi ortaǵa bir salaıyqshy.

— Ábden-ábden. Men osyny asyǵa kútkemin.

— Jurttyń jasampazdyq kúshi ósýde. Óskeleń tilek, óskeleń tehnıka shyńǵa shyǵyp barady. Keshegi bıik búgin alasa bop qaldy. Sol alasany áli bıik dep aldanýdan amanbyz ba?

— Ómir syry kóp qoı, tereń ǵoı, — dedi Sherbakov. — Bilgen saıyn kóbeıe, tereńdeı túsedi. Biraq, bizdi adastyrmaıtyn nysana bar. Ol — sosıalısik tájirıbege, ǵylymǵa negizdep bergen partıamyzdyń, úkimetimizdiń jospary, dırektıvteri. Osyny oryndasaq adaspaımyz.

— Jospar, dırektıvter tájirıbege, ǵylymǵa negizdelse, onyń oryndalýy tvorchestvoǵa negizdelgen. Eshbir Ivannyń ıakı Baıjannyń tvorchestvolyq qýaty bezbendep ólshengen joq. İs ústinde bireý asyp tússe, bireý kem túsedi. Kemin tolyqtyrý, asqanyn tókpeý bizge tapsyrylǵan. Jospardyń, dırektıvtiń oryndalý tetigi sol tapsyrmada emes pe?

— Árıne.

— Olaı bolsa, qalyptan asqanǵa qabiletimiz shamaly sıaqty?

— Mysaly?

— Mashınıst Ákim, partkom Ysqaq eki smenaǵa kóshýdi usynady. Mehanık Kozlov kómir kombaınyn jasaý qamynda. Áshirbek ashyq shahta máselesin kóterip júr. Ermek jumys maıdanyn jınaqtap, zaboıdy kúsheıtpek, ýchastkelerdi irilendirmek. Osylardyń ústine kúnbe-kún túsip jatqan usaq usynystardy qossańyz, ıektep turmyz. Bastan aspaı turǵanda basqarý amalyn qarastyraıyq.

Sherbakov jaýaptan buryn qoıyn knıjkasyn sýyrdy. Knıjkadaǵy shypyrlaǵan, ádemi usaq sıfrlarǵa kózildirigin túzep kıip, shuqshıa qaraǵanda, qoly oıyn buzbastan shylymyn tutatyp jatty.

— Mólsherden tysqary shabandyq ta, shapshańdyq ta zıandy, — dep kózildirigin bylaı alyp qoıdy. — Qalyptasqan sosıalısik óndiristiń ózine tán qarqyny bar. Ol aryndamaıdy, baıaýlamaıdy. Josparly, esepti qarqyn. Bizdiń adamdar keıde tym asyǵys, ushqary oıǵa eredi... «Baıqa» deseń shamdanady. Ákim, Ysqaqtarǵa, Ermek, Kozlovtarǵa baıqaıyq, zertteıik dep edim, renjip ketti. Áshirbek tipti bolmasty aıtyp júr. Múmkin, olar meni — «qorqaq» ne «shaban» deıtin shyǵar. Men esepshil adammyn, esebim túgel. Tehnıkaǵa qaýyrt kóshken alǵashqy bir jylda ǵana kómir josparyn kem oryndadyq. Ózge jyldarda tolyq, ne asyra oryndap kelemiz. Eńbek ónimin arttyrý jaıynda bıyl túsken júz alpys eki usynystyń toqsan eki prosentin iske asyryppyz... Bastan asyp bara jatqan eshteme kórinbeıdi maǵan.

— Bári ras, Sergeı Petrovıch. Tek «kórinbeıdi» deýdiń ornyna «kóre almadym» deseńiz durysyraq bolar edi. «Kórinbeıdimen» alǵa tartqan kóp usynystar jatyńqyrap qaldy. Jaqsy pikirdi tanýǵa, bógemeı jaryqqa shyǵarýǵa asyǵý kerek.

— Al, sonda ne istemekpiz?

— Ǵylymdyq-tehnıkalyq jańa pikirler kún saıyn týyp jatyr. Olardy bul ádispen basqarý jetimsiz. Tártipke salaıyq. Bir shahtany erekshe tájirıbege shyǵaryp, Búkilodaqtyq ınstıtýttyń — VÝGI-diń qaramaǵyna bersek, Qaraǵandy kómir keni ǵana emes, tehnıkalyq ǵylym kenine de aınalady. Áshirbek poezdy zaboıǵa engizem deıdi. Engizsin. Ashyq shahtadan nege qorqamyz?

— Meıram Omarovıch, men jıyrma birinshi emespin, — dep, basyn shaıqaı kúldi Sherbakov. — Birneshe mıllıon túgil bir somdy neǵaıbilge jumsaǵym kelmeıdi.

— Tehnıkalyq revolúsıada qurbansyz bolmaıdy,- — dedi Meıram. Endi ashyńqy qabaǵy jabyńqy, baspalata sóılep ketti. — Sosıalısik ındýstrıa mıllıon shyǵyndarmen jasalyp, mıllıardtaǵan paıda engizdi. Búginmen bolyp, erteńdi umytsaq, jospar dırektıvti tvorchestvolyq syn demeı, temir qalyp dep uǵynsaq, bizden bıshara joq. Eger siz meni ushqyr qıalǵa elikteýshi deseńiz, men sizdi keshegi turǵyda qalyp qoıdy der edim. Revolúsıalyq ótkirligin joıǵan aqyl — moja bolǵan pyshaqpen teń. Mesheý Reseıge qarap, sosıalısik Reseı ton pishpeıdi. Bizge endi kapıtalıser dúnıesinde eń jetildim degen Amerıka da ólsheý bola almaıdy. Barlyq álemge ólsheýishti, úlgini biz beremiz. Bara-bara bizdiń tehnıka, qyrýar eńbek, materıaldy jutyp jatqan osy alyp shahtalardy jaýyp tastaýy, kómirdi jer astynda órtep, tek gazyn ǵana alýy múmkin. Lenın buny Oktábr revolúsıasynan birneshe jyl buryn aıtqan. Mendeleev arman etken. Tehnıka, uıymdastyrý sheberligi qansha jetilse de odan ári óspese shegingeni. Ómir zańy — áman ózgeris, áman alǵa! Siz ashyq shahtadan qorqasyz. Uıymdastyrý ádisterin jańartýǵa qıpaqtaısyz. Osynyńyz toqyraýdyń nyshanasy emes pe, baıqańyzshy.

Sergeı Petrovıch óńi kúreńitip, úlken denesin stolǵa arta, jaǵadaǵy jartastaı myzǵymaı qalypty. Tolqynsha urǵan Meıram sózi óndiristegi ozyq joldastardyń da sózi ekenin túsinip otyr. Qalyptasqan óndiristen, qalyptasqan oıdy ózgertý qıynyraq. Bir kezde arman bolǵan sosıalızm dúnıesi ornady, qalyptasty. Sergeı Petrovıch endi onyń áp boltyn sementten bekitpek bolsa, Meıram «toqyraý» dep aıyptamaq bolady. Jalańash dalanyń asty-ústine birdeı jaıylyp ketken kómirli qalany kóz aldynda jasatyp, basqaryp otyrǵan úlken adamǵa aýyr tıdi bul sóz. Syrtqa shashyraǵan ashý kórinbese de, qaıysa otyryp qaıyrdy jaýapty:

— Talas túıini qarqynda jatyr, — dep, knıjkasyn qaıta jaıdy aldyna. — Qaraǵandy birinshi besjyldyqtyń orta sheninde bastalyp, aqyrǵy kezinde-aq aǵylshyn-orys baılarynyń alpys jylda bergenin berdi bizge. Qazir sol maqtanyshymyzdyń ózinen on bes-on alty ese asyp tústik. Eńbek tarıhy budan artyq shapshańdyqty bilmeıdi. Qaıtadan, qol shelekten bastalǵan shahtalarymyzdyń aldy júz prosent mashınalandy, artyn soǵan teńgerip kelemiz. Tehnıka tarıhy da budan artyq shapshańdyqty, baılyqty bilmeıdi. Kapıtalıser dúnıesinde kómirdi kóbeıtý, arzandatý eńbekshilerdiń dińkesine tıse, bizdi sergitip, dene, oı qýatyn arttyryp barady. Bizdiń jumysshylar men ınjenerler arasynda eńbekaqy aıyrmasy joıylýǵa aınalyp keledi. Tek jańa qurylystarǵa ǵana kúnine bir mıllıon som jumsap otyrmyz. Eshqaıda, eshýaqytta taqyr dalada ornaǵan qala bundaı shapshań ósken emes. Basshylyq toqyrasa, shabandasa qalaı ósken? Álde men tek qaraqshymyn ba?

— Joq, siz jaqsy basqardyńyz. Endi odan jaqsy basqarmasańyz jamanǵa aınalady. Ómir qozǵalysy shapshańdaı tústi.

— Árbir shapshańdyqtyń da esebi bar.

— Esepteýińizge qansha ýaqyt kerek?

— Aı, múmkin jyl kerek. Kesip aıtaıyn, ashyq shahtaǵa ruqsat berilmeıdi.

— Sebep?

— Birinshi sebep — Qaraǵandy jaǵdaıynda ashyq shahta bola almaıdy. Ekinshi sebep — bola alǵan kúnde, ony biz emes, jergilikti otyn óndirisi mınısterstvosy ashý kerek. Kómirdi biz zavodtar úshin daıyndaımyz. Ashyq shahtanyń kómiri jergilikti otynǵa ketedi.

— Zavodtarǵa arnalǵan sapaly kómirdiń myńdaǵan tonnasy jaı otynǵa ketip jatqanyn esepteısiz be?

— Esepteımin, qynjylamyn.

— Endeshe, Áshirbek aıtyp júrgen ashyq shahta tek kúshti tehnıkamen ǵana jasalady. Ol tehnıka sizdiń qolda. Jergilikti otyn óndirisi oryndarynyń shamasy kelmeıdi.

— Basqanyń isine qol suǵyp keregi ne? Óz isimiz az ba?

— Bu da óz isimiz. Ashyq shahtanyń ónimdiligi, jaı otyn úshin kerektigi bylaı tursyn, koksilenetin kemirge 15 prosent qossa, koks buzylmaıdy, — deıdi Chaıkov.

— Chaıkov, Áshirbekterdiń qıalyna kóz jumyp ere beremiz be, Meıram Omarovıch, — dep sylq-sylq kúldi Sherbakov. — Chaıkov óndiriske atom energıasyn qoldansa, deıdi. Qandaı jaqsy qıal! Áshirbek, Ermekter kómirge úlken shabýyl jasamaqshy bolyp, jańa grafıkterimen qulady. Biz ár usynysty ábden salmaqtap, zerttep baryp qabyldaýymyz kerek. Sabyrmen zertteýdi siz shabandyq, deısiz. Menińshe shabandyq pen shapshańdyq jigin tapqan joqsyz.

— Siz saspaı zerttegenshe ýaqyt kúte me, — dedi de Meıram ornynan aýyr turdy. — Qalǵan áńgimeni gorkomda sóılesermiz.

Sergeı Petrovıch terezege kelip, ketip bara jatqan Meıramǵa syrtynan qarap turdy. Tentek bala qansha renjitse de, áke shirkin qıa ma. Sol ákedeı qıalmaı, ne kóne almaı albarly oıymen tur. Ol tek sharýashylyq eseptiń adamy emes. Óz durystyǵyna senimdi bolsa da, alǵa aryndaı umtylǵan kóp, adal, alǵyr joldas bekire balyqsha basyn tasqa soǵa ma dep qaýiptenedi. Onysy naǵyz qaýip pe, álde aıaýlysyna áıenshek bolatyn barlyq adamǵa tán belgili minez be, kim bilsin, áıteýir qamqor oımen qynjyla kelip otyrdy ornyna. Telefon trýbkasyn kóterdi.

— Obkomdy berińiz... Asan Amantaevıch taǵy da Sherbakov sóıleıdi. Meıram Omarovıch asyqtyryp barady. Ne aıtasyz?.. Almaty, Moskvanyń pikirin kútemiz? Onda tym jaqsy! Oǵan deıin Meıram Omarovıchqa ıe bola kórińiz. Tipti terisine syımaı júr, — dep kúldi de Sherbakov trýbkany ile saldy.

Qoltyǵynda jumarlap oraǵan úlken tabaq qaǵaz, ruqsat suramaı-aq Kozlov kirdi.

— Iá, Borıs Mıhaılovıch taǵy ne?

— Taǵy sol. Kór, jasap ákeldim, — dedi Kozlov. Alasa, tórtpaq qart áli shıraq. Qaǵazyn jaıyp tastady. Tolyp jatqan syzyq. Bolashaq kombaınnyń sýreti. Sergeı Petrovıch shúıile qarap otyryp, suraqtar qoıdy:

— Ónimdiligi qansha?

— Saǵatyna elý bes tonna. Uzyndyǵy júz elý metr lavany segiz saǵatta bir shaýyp shyǵady. Shapqan kómirin reshtakqa ózi salyp jóneltedi.

— Neshe adam basqarady?

— Tireýshilerdi qosqanda jeti kisi jetedi. Smena saıyn on bes-jıyrma adamnyń eńbegi únemdeleldi. Men kemirek aıtyp otyrmyn. Kombaın ónimi ulǵaıa bermek... vrýbmashınasha júredi. Bary úsheý. Onyń — ekeýi qısyq, biri dúzý...

— Bardyń, mehanızm bólshekteriniń dál esebi nege kórsetilmegen?

— Kórsetemiz, kórsetemiz...

— Solardy kórsetip, maketin jasap ákelmeısiz be! — dedi de qaǵazdy ysyra saldy Sergeı Petrovıch. Kozlov jalma-jan jınap jatyr. Mańdaıy qyzaryp, erni jybyrlap ketipti.

— Búrokratızm! — dedi bir kezde dirildep. — Gorkomǵa baram. Seni partıa talqysyna salmasa bolmaıdy...

Jasynan birge istesken, birge ósken qart jumysshy qatty ashýlandy. Sherbakovke qaraǵanda tulǵasy torǵaıdaı-aq. Sonda da tónip-tónip qoıady:

— Sen túgil, seniń ákeń, marqum Petr Alekseevıch te betimnen qaqqan emes-ti. Nege asqaqtaısyń, nege ysyryp tastaısyń, meniń qaǵazymdy!? Onda jurtshylyqtyń ozyq oıy jatyr. Ash kózińdi!..

Usynys artynan usynys, keris artynan keris. Sergeı Petrovıch «lám» degen joq. Kozlov ursyp bolyp, sharshap baryp otyrǵanda ǵana, jymyń etip til qatty:

— Atylmaı qalǵan patronyń bolsa, taǵy at. Áıteýir qur dárilep atyp jatyrsyń.

Hatshy áıel telegramma ákeldi. Sergeı Petrovıch oqyp jiberip, saǵatyna qarady da ornynan turdy:

— Janabil keledi. Aerodromǵa baram. İsteı ber, Borıs Mıhaılovıch, isteı ber.

— Ala ket, men de baram. Ol meniń shákirtim! — dep Kozlov qosa shyqty kabınetten.

VII

Sherbakovten shyqqan soń, Meıram týra obkomǵa tartty. Obkom men Oblıspolkom bir jerde, úsh qabat aq úıde turady. Ol úıdiń syrt jaǵynda kınoteatry, baqsha, aldyńǵy jaǵynda keń alań bar. Alańǵa byltyrdan beri aǵash, gúl egilip aınalasyn qorshaǵan. Aýmaǵymen oıyp ákelip ornata qoıǵan eresek aǵashtar birer jylda-aq zeınetti baqshaǵa aınaldy. Qaq ortasynda kún shyǵysqa qol sozyp Lenın tulǵasy tur. Aǵash kóleńkelerinde japyraq, tústi syrly oryndyqtar, ystyq kúnde sý sebelep fontandar tur. Kómirli Qaraǵandyda egin arasyndaǵy aramshópshe eskiniń jurnaqtary kezdese berse, bul Qaraǵandyda ol yrymǵa joq. Túzý, tegis kóshe, úsh, tórt, bes qabat úıler, fontan, skverlar kún sanap kóbeıe túsedi. Kómir tozańynan aýlaq, jalpaq jonnyń ústindegi shymqaı jańa, qylań qalanyń bir shetinde aerodrom. Dýadaqsha júgire ushyp-qonyp júrgen samolet tobynyń gúrili túnde de basylmaıdy. Ekinshi jaq shette — «Dınamo» — sport alańy. Myńdaǵan adam dýyldasyp, dene shynyqtyrý ónerin qyzyqtap júrgeni.

Qulazyǵan jalańash dala az ýaqytta osyndaı mádenıet, óndiris oshaǵyna aınalsa da Meıramnyń kóńili kónshir emes. Sherbakovtiń jańaǵy: «Shabandyq pen shapshańdyqtyń jigin tappaı júrsiz» degeni shamdandyra tústi. Baqsha ishinde jalǵyz, tómen qarap, jaı basyp kele jatyp: «ol tek keshegi men búgingini salystyrady. Toıattaý! Búgingi men erteńgini salystyrý kerek», — dep Sherbakovti minep alady ishinen. Jaınaǵan alýan tústi ekpe gúlderdiń alqyzyl birin qyzyǵyp julyp aldy da yńǵaısyzdanyp qaldy. «Árkim estip jula berse...» dese de, julynǵan soń tastaı almaı omyraýyna qadap turǵanda.

— Gúlge qumar áli, qyzyl gúlge! — degen daýys estildi.

Obkomnan shyǵyp kele jatqan Anatolıı Fedorovıch

Chaıkov eken. Qolynda konverti bar. Ol jetkenshe Meıram da jaýap berip úlgirdi:

— Iá, men gúlge qumar. Qumarlyq bitse tirshilikte ne sán bar.

— Qumarlyq qıanatqa aınalmasyn biraq.

— Men julǵan bir gúlge buny aıttyńyz, ózińiz ondap julǵanda ne aıttyńyz?

Chaıkov jaýap qaıyrmaı basyn shaıqap kúldi de, Meıramnyń qolyn qatty qysa amandasty. Budan segiz-toǵyz jyl buryn Meıram Qaraǵandyǵa alǵash kele jatqanda, japan dúzde, ırek-ırek belder arasynda barlaýshy partıany basqaryp júrgen Chaıkov osy. Sodan beri aralarynan qyl ótpeıdi. Jastarynyń úlken, kishiligine qaramastan ázildese beretin.

— Basyńyzdyń qasqasy kún sanap ulǵaıa ma, nemene, — dep edi Meıram. Chaıkov ıyǵyn bir qozǵap qoıyp:

— Amal ne! — dedi. — Seniń samaıyńnyń aǵy julsań da boı bermeı barady.

Ekeýi baqshany basyna kótere kúldi. Chaıkov alasa boıly, tórtpaq, jaıdary, shapshań kisi. Ótkir, kókshil kezinde kúlki endi basyla qalypty. Meıramdy qolynan jeteleı kelip, japyraq kóleńkesindegi oryndyqqa otyrdy da, úlken áńgimeni op-ońaı bastady:

— Dolınkany kóshirý kerek! Aleksandr Andreevıchke aıtyp shyqtym... — degende Meıram jalt qarady, onyń betine.

— Shyn aıtasyz ba?

— Shyn aıtam.

«Dolınka» Qaraǵandydan qyryq-elý kılometr. Ondaǵan myń maly, ondaǵan myń egisi, baqshasy bar, jeriniń bir sheti men bir shetine eki-úsh júz kılometrge sozylǵan alyp sovhoz. Tikeleı Moskvaǵa baǵynady. Barlaýshylar kómirdi qýa-qýa osy sovhozdyń ortalyǵyna jetken. Ony kóshirý rýly eldi kóshirýmen birdeı. Fedorovıchti bul qıyndyqtyń biri bógegen joq. Óz oıyn órshelene dáleldep otyr...

— Kóshirý úshin birer shahtany Dolınkanyń dál ortalyǵynan ashý kerek.

— Qıyn másele, Anatolıı Fedorovıch.

— Nesi qıyn! Dálel daıyn. Dáleldeseń úkimet qushaǵyn jaıa qarsy alady. Kómir neǵurlym kóbeıse, ónerkásip solǵurlym kúsheıedi. Maldyń, egistiń astyna kómirdiń keregi ne? Sovhozdy ol jerde qaldyrýdan kóshirý áldeqaıda paıdaly. Kerek bolsa, bunyń ekonomıkalyq esebin de jasap berem...

Meıram talaspaı tyńdaı berdi. Jasy, tájirıbesi úlken, qazaq jeriniń ken baılyǵy týraly otyzdan asa ǵylymı eńbegi bar. Moskva, Lenıngrad, Almatymen pikir baılanysy qat-qabat adam sóılegen saıyn tereńdep barady. Aldyn alystan boljap, ǵylym dúnıesindegi ozyq oılardy kóldeneń tartyp tur. Oıy ózine sonsha aıqyn, senimi sonsha kúshti sıaqty — sózinde bir dúdámal, múdirý joq. Batyl aıtady.

— Kómir jalǵasy alpys-jetpis kılometrge ketti!- — dedi batysqa nusqap qoıyp. Ekinshi qolyn dereý shyǵysqa sozdy. — Bul jaq bizdiń qaısybir barlaýshylardyń boljaýynsha «Ekibastuz» ben ushtasady. Qaraǵandy úlken kómir teńizi. Soǵan laıyq keme kerek. Menińshe Qazaqstannyń qara metalýrgıasyn jasaý qamyna kirisetin de mezgil týdy. Qaıyr Amanbekovıchtiń myna hatyn oqyǵanda osy pikir keldi basyma...

Anatolıı Fedorovıch Qaıyr Amanbekovıchti árdaıym aýzynan tastamaıdy. Ekeýi jıyrmanshy jyldardyń bas sheninde Tomsk ýnıversıtetin bir bitirgen ken zertteýshi ınjenerler, mekteptes dostar. Onyń ústine Glavkadaǵy zıankester tobymen aıtys ýaqytynda jubyn jazbaı, dostyqtaryn nyǵaıta túsken. Qaıyr jýyrda SSRO Ǵylym Akademıasynyń qazaqstandyq fılıalyna aýysty. Qyryqqa tarta ǵylymı eńbegi bar, Qazaqstan tursyn Moskvaǵa málim adam. Myna hattyń bir jerinde bylaı depti:

«...Qýanyshpen habarlaımyn — qazaq jeri kómir, tústi metal, sırek metal baılyǵyn ǵana kórsetip qoıǵan joq. Shoıyn, temir, bolat baılyǵyn da kórsetip otyr...»

— Baıqadyńyz ba, bul sózdiń máni úlkeni — dep hattyń osy jolyn birer nuqydy da qaltasyna saldy Chaıkov. Sóz túıdegimen kelip, kómeıine tyǵylyp turǵan tárizdi, lyqyp shyǵady aýzynan.- — Qazaq jeri keń, sovhozǵa qonys kóp. Kargrestiń sýy, togi jetedi. Temir kenderin baýraǵansha óndiris mańyndaǵy eski-qusqy temirlerdiń ózi birneshe mártege azyq bola turady. Qaraǵandy kómiri Oral, Balqashpen qosa Qazaqstannyń qara metalýrgıasyn nege qozǵaı bermeıdi?! Úndemeısiń, Meıram Omarovıch, oıly jigitsiń, oılaǵanyń jaqsy. Men bunyń bárin joldastyǵyńnan, sekretarlyǵyńnan buryn depýtattyǵyńa aıtyp otyrmyn. Ǵylymı-tehnıkalyq pikirler qazir sonshalyq kóp týa bastady, respýblıka sonshalyq ósip barady, Qazaqstan endi óziniń Ǵylym Akademıasyn jasamasqa amaly joq. Mine, bul eń qıyn másele. Ǵalymsyz, ult ǵalymdarynsyz qalaı jasalady?! Aıtpaqshy sen qashan qorǵaısyń?

Kenetten ózine tap bergen Chaıkovke myrs etti Meıram. Betine qarap telmire qalypty.

— Osy jyldyń aqyryna deıin jazyp bitirem.

— Ardaq she?

— Ol kelesi jyly qorǵar.

— Demek, fılologıadan bir, ekonomıkadan bir ǵalym shyqqaly tur.

— Taǵy bir muǵalim tarıh ǵylymynan daıyndalyp júr.

— Bárekeldi! Kómir týraly doktorlyǵymdy men de jazyp bitirdim. Qorǵaýym ǵana qaldy. Qaıyr Amanbekovıchke jazyp jiberdim. Qandaı qýanar eken! — dep tura jóneldi Chaıkov. Ózi qýanǵannan kepkesin umytyp ketti. Asyǵys qoshtasyp, basyn bir jaǵyna sál qısaıta, jebeleı basyp barady. Meıram artynan qarap otyryp:

— Oıy móldir adam! — dedi ishinen, Chaıkov kilt burylyp, keıin qaıtty. Qolyn kótere sóılep keledi:

— Barlaýshylardy jóneltpek edim, asyǵyp aıtpaı ketippin. Sherbakov jaqsy kómirshi, biraq jaman geolog. Qoryqpańdar ashyq shahtadan. Áshirbek biledi, ol jerdiń kómiri ashyq alýǵa tipti qolaıly.

— Anatolıı Fedorovıch, myna kepkeńizdi...

— Raqmet. Ardaqqa menen sálem.

Chaıkov kezdesken jerde jańa oılar aıtyp ketedi. Bul joly aıtqany Meıramdy qatty tolǵantty. Qaraǵandy ósken saıyn qazaqstandyq, búkilodaqtyq mańyzy bar iri-iri máseleler qoıyp tur alǵa. Baqshadan shyǵyp, asfált jolmen obkom úıiniń keń, bıik satylaryna kelip kóterilgende de Meıram osy oılardyń shyrmaýynda edi. Úshinshi qabattaǵy sekretardyń kabınetine jetkende ǵana aıyqty. Sekretarǵa kezeksiz, suraýsyz kire beretin. Bul joly hatshy áıel: «Moskvamen sóılesip jatyr» degen soń bógele turyp, sez bitken soń kirdi.

Úlken kabınettiń eń tórinde shekesi jaltyrap, aq kıimdi, ıyqty, keýde súıegi keń, býryl bas adam otyr. Betinde áli ájim joq. Aqsary júzi, badana kózi jasy tolyp kelse de móldirep tur. Amandyqtan soń baısaldy minezin, jyly-shyraıyn buzbastan Meıramǵa bir qarap ótti de:

— Qabaǵyń nege jabyq? — dedi.

— Qabaqty Sergeı Petrovıch buza beredi. Ruqsat etińiz, Aleksandr Andreevıch, máseleni búroǵa qoımaqpyn.

Aleksandr Andreevıch jýyrda jaýap qaıyrmady. Jaı sóılese de jaýapqa bógelmeıtin. Meıramnyń usynysyn tastamaıtyn. Budan birneshe jyl buryn komısıa bastyǵy bolyp ortalyqtan Qaraǵandyǵa kelgende, Meıramdy zıankesterdiń japqan jalasynan qutqaryp ketip edi. Qaraǵandy oblys ortalyǵyna aınalǵanda obkomnyń birinshi sekretary bolyp keldi. Gorkomnyń da birinshi sekretary. Qala máselelerin kóbinese Meıram basqarsa da, onyń ishinde basty-bastylaryn birinshi sekretarsyz sheshpeıdi. Aleksandr Andreevıch úndemeı qalǵanda, jaqsy kóretin joldasynyń bir minin betine aıtýdy oılap otyr eken.

— Esińizde me? — dedi bir kezde, — budan jeti jyl buryn kómirli Qaraǵandyda, eki qabat standart úıde ekeýmiz uzaq áńgimelestik...

— Esimde, — dedi Meıram.

— Sonda siz «kúresken soń jyǵý kerek» degensiz. Tap jaýyna bul raqymsyzdyǵyńyz meni ábden súısindirdi. Endi dostarǵa sondaı qattylyq kórsetseńiz kúıiner edim. Partıa buǵan jol bermeıdi. Aıyptaýdan aýlaqpyn. Tek saqtandyrǵanym.

— Aıta túsińiz, tuıyq saqtandyrǵanyńyz túsiniksizdeý bolyp tur.

— Byltyr osy ýaqytta «Shevchenko, Afanasevterdiń kombaıny» dep Qaraǵandyny dúńkildetip júrdińiz. Qaıda sol kombaındar? Áneýkúni Ermektiń grafıgin maqtaǵansyz, ol grafık oryndalmaı qoıdy. Keıde sharýashylyq, sovet uıymdarynyń pravosyna qol suǵasyz. Meniń pikirim jeńsin degenshe, durys pikir jeńsin degen artyq. Endi túsinikti me?

— Túsinikti, — dedi Meıram oılanyp otyryp, aqshyl júzi qyzǵylt tartty, — Keıde asyǵys ta, omyraýlap ta ketsem kerek.

Aleksandr Andreevıch budan ári qazbalaǵan joq. Trýbkasyna «Zolotoe rýno» temekisin salyp jatqanda, urtynda jumsaq kúlki turdy. Adam kóńilin kóbinese jyly sóz, jyly minezben alatyn ádeti. Aldy keń, onyń aldynan syr búgip shyǵatyndar kemde-kem-aq shyǵar. Meıramnyń keıbir qatal, ústem minezderin jumsartyp otyratyn sıaqty edi bul kisi.

— Adam túsinse de boıyndaǵy jaramsyz ádettiń bárin jeńe bermeıdi, — dedi kúlimsirep, — men myna temekiniń zıanyn erteden bilem. Qoıa almadym. Ózin-ózi jeńý, ózin-ózi túzeý — túsinýmen qosa qaırat tileıdi.

— Boıda bardy salyp kóremiz, — dep kúldi Meıram.

— Onda jeńesiz, sizdiń qaıratyńyz jetkilikti.

Kóp telefonnyı, biri shyldyr etti. Sekretar tótenshe sóılesetin ishki telefonnyı, trýbkasyn kóterdi. Obkomnyń ekinshi sekretar! Asan Amantaev eken. Baǵana telefon arqyly Sherbakovtiń aıtýymen Meıramǵa keıip sóılep jatyr.

— ...Tártipke shaqyrsańyzshy. Sherbakovke tipti maza bermeıdi... Másele ýshyǵyp barady...

— Menińshe ol tártipsiz jigit emes. Azyraq asyǵystyǵy bolar, onyń esesine anaý otaǵasynyń azyraq shabandyǵy da bar. Qapa bolmańyz, másele durys sheshiledi, — dep Aleksandr Andreevıch trýbkany ildi de Meıramǵa qaıta buryldy. — Al, endi daýly máselege keleıik. Sherbakovtiki ázir saqtyq. Usynystardy zerttemeı, qabyldaı berýge bolmaıdy. Zerttesin. Eger zertteýdi kedergige aınaldyryp bara jatsa kóremiz.

— Osy másele jóninde óz pikirińiz qalaı!

— Ermektiń jańa grafıgi sátsizdikke ushyrady. Ol ony kóre sala túzeý qamynda. Zaboı jumystaryn tezdetem, ýchaskelerdi irilendirip, daıyndyqty kúsheıtsem, — deýi qonady kóńilge. Áshirbektiń ashyq shahta jaıyndaǵy usynysy da dáleldi. Poezdy búkil sostavymen zaboıǵa engizbek, kómirdi ekskavatormen tıemek... Bárin tehnıkaǵa istetem, deıdi. Tipti batyl oı! Buǵan Sherbakov pen Ermek kóbinese áýe raıynan qorqyp, qarsy bop júr.

— Bosqa qorqady. Borandy kúnnen boransyz kún kóp. Ashyq shahta kómir shyǵarýda ónimdi bolsa, qardan tazartý odan da ónimdi

— Qardyń ózine qarsy sharalar bar. Mańaıǵa aǵash egip, shıtalar quryp tastasa, neqylady boran.

— Onda bul ıgi isti nege bógeı beremiz?

— Moskvanyń pikirin kútpeımiz be?

— Ýaqyt ótip barady. Taǵy da aılar ótetin bolady.

— Aılar emes, jumalar ǵana óter, — dedi de Aleksandr Andreevıch ázildep qoıdy, — jas qaırat, sony oı ómirge jańa qarqyn beredi. Keıde olar jolyn tappaı jartasqa soǵady.

— Taýyp aıttyńyz. Biraq, parýana ákege boı bermeı jas bala jyǵyla júrip jer tanıdy.

— Sen de taýyp aıttyń bilem.

Ekeýi biraz kúlisip alyp, Kozlov jaıynda qozǵady áńgimeni.

— Kómir kombaıny shahta ómirinde zor oqıǵa. Alǵashqy talaptyń sátsizdigine qarap jasqanbaý kerek. Ol sátsiz de bolsa ilgeri nusqap ketti.

— Osyny Sergeı Petrovıchke de aıtyńyz.

— Aıtamyn. Kozlovqa barlyq jaǵdaıdy jasatamyn. Menińshe Shevchenko, Afanasevterdiń qatesi — jumysshy, ınjener kollektıviniń keńesiniń synynan aýlaq ustady ózderin. Meıram Omarovıch, Kozlov dosyńdy bul qateden saqtandyra gór. Bul kómekti oǵan óziń uıymdastyr.

— Jaqsy! — dedi Meıram. Mini betine basylsa da qabaǵy jaırań. Saıyp kelgende Aleksandr Andreevıch qostap shyqty. Biraq, tolǵaýy keńirek, áreket ádisteri árqıly, tájirıbesi baıyraq ekenin Meıram bul joly burynǵydan aıqyn kórdi. Jańa telefon arqyly kimmen kim týraly sóıleskenin de shamalap otyr edi. «Sabyrly, adam syılaý qasıeti basym-aý osy kisiniń! Eshqaısymyzdy qulatpaı qoltyqtap alyp shyqpaq» degen oımen ornynan turdy.

— Biz sóz qylǵan kombaın, ashyq shahta, eńbek uıymdastyrýdaǵy jańa tásil Qaraǵandy úshin ǵana emes, Donbass, Kýzbass úshin de úlken jańalyq, — dedi Aleksandr Andreevıch. «Qaraǵandy oıdyń da óndirisi» dep durys aıtqansyń. Bir shahtany VÝGI-diń qaramaǵyna berý kerek. Kóndiremiz Sherbakovti.

Rızalyq bildirip, basyn ızedi de, shyǵyp ketti Meıram.

VIII

Bıik kópirdiń temir dińgekterine, olardyń ústine ornatqan keń, uzyn taqtaı qoraǵa Janabil tóbesinen qarap tur. Úsh-tórt jyl kórmegen shahtasy qandaı ózgerse, ózi de sondaı ózgergen. Buryn alyp qash minezin, ótkir tilin tejeı ustap, árnársege baıypty qaraǵan, baısaldy bola bastaǵan túri bar. Partıa mektebi bilim ǵana emes, minez de beripti. Qasyndaǵy Jumabaı men Maıpaǵa qazirgi kóńil kúshi ótkenmen salystyra aıtty:

— Eńbek sińgen, kóz úırengen nárse qandaı ystyq! Boqaıdyń qurym qosty kombınatqa kirgenshe tastamaýyna túsinbeı kúlgen ekem.

— A, solaı ma?! — dedi Jumabaı. — Qara sıyr da maǵan ystyq kórinetin.

— Mýzeı bar ma, qalada? Biz kórgenderden jóndi eshteme qalmapty ǵoı.

— Bar, bar. O, qudanyń qudireti! Maıpajannyń stanogin, seniń stanogińdi, meniń táshkeme deıin sonda jınap qoıypty. Aqshasyz kórsetpeıdi.

— Keshe ǵana sonyń bári eńbek quraly bolsa, búgin tarıh materıaly bolyp qaldy. Shapshań, tipti shapshań ketip baramyz, Jumeke!

Janabil ańqaý atasynyń boıynan da ózgerister tapty. Burynǵy jasqanshaq, kirmelik minezi tipti baıqalmaıdy. Shahta qotanynda taltań basady aıaǵyn. Kózinde qalqan, álektrmen temir pisirip jatqan jas jigitti:

— Bondarenkonyń balasy, — dep nusqady.

— Qalaı, Bondarenko janjal shyǵarmaı ma?

— Pále! Qazir «orys», «qazaq» dep qyq ete me eken biri!

— Buryn qalaı qyq etken?

— Saıtan azǵyrdy da.

— Endi nege azǵyrmaıdy?

— Qudanyń qudireti, osy arasyna qaıranmyn. Orys, qazaq, shúrshit aǵaıyn bolyp ketti bári.

— Ol sananyń kúshi, Jumeke. Halyqtyń sanasy ósti, — dedi de Janabil ilgeri aıańdady.

Shahtanyń mehsehy buryn búkil Qaraǵandyny qamtyǵan mehsehtan úlkenirek. Qalyń plıtalardy elektrmen ustaradaı tilip jatyr. Osy úımen jalǵasa bıik, birneshe kórkem úıler ketken. Ortaǵa úlken alań qaldyryp, doǵasha ıilip kelip, úılerdiń bir sheti shahtamen qaıta túıisken. Jumabaı úılerdi de, olaı bulaı ótken adamdardy da syrttan tanystyryp keledi.

— ...Bizdiń mehseh baıaǵy sender isteıtin sehtyń ákesindeı... Anaý klýbymyz bes júz kisi sıady. Oǵan taqaý sur úı stolovoı, magazın, mynaý úlken korpýs: kontor, narád zaly, monsha, lampa bólmesi. Myna ketip bara jatqan buıra bas jigit Áset marksheıder. Ana kele jatqan ýchaske bastyqtarynyń biri, aty tilimniń ushynda tur...

— Teatrǵa baryp turasyz ba, Jumeke?

— E, barmaı! Qyz Jibekke úsh ret, Aıman-SHolpanǵa áldeneshe ret bardym.

Janabil Maıpany túrtip qalyp kúbirlep qoıdy:

— Ákeń qartaıǵanda sulýdan sulý qoımapty ǵoı.

— Úlken kisimen oıyndy qoısańshy.

— Úlken kisiniń ózi búldirip keledi.

Bulardy kórip, kontor aldynda turǵan Ermek, Áshirbekter beri júrdi. Olardyń sońynan búldirshindeı alty-jeti jigit erdi. Jigitterdiń birin tanyǵan joq Janabil. Ermek tanystyrdy:

— Marksheıder — Jabasov, toǵyzynshy ýchaske bastyǵy — Arystanov. Mashınıst — stahanovshy — Vorona. Komsomol komıtetiniń sekretary — Erjanov. Transport bastyǵy — Semenov. Mehanık — Aqtanov...

— Jumysshy sany qansha?

— Qyzmetshilerdi qosqanda úsh myńǵa tarta bar.

Shahtanyń adamdary ózgerip ketken. Tanystary keken-saıaq. Jańa qaýym, jańa júmysshylardyń tulǵasyna Janabil súısine qarap turyp, qaljyńdaı sóıledi:

— Kel qoryǵan qyzǵysh deýshi edik Báıtendi. Qyzǵansa qyzǵanarlyq eken. Sender de «jumysshymyn» deısińder me, ózderińdi?

— Endi qalaı? — dedi jastardyń biri.

— Joq, ıntellıgentsińder. Biz, jalańaıaq, saýatsyz kelip, qaıla, balǵa ustadyq qolǵa. Bizden burynǵy Ermekter, tas kómirdiń ústinde eńbektep, moınymen súıredi shanany. Sender oqyp kelip, mashınaǵa mindińder. Bul da jumys pa?! Jumys degenniń tek aty qaldy, zaty ózgerdi.

— Durys aıtady! — dep Jumabaı qoıqań-qoıqań etedi. Eki ezýi eki qulaǵynda, búgin ol sózsheń, oıy asqaq. Balalaryn saǵynyp kerdi. Adam bolǵan baladan artyq, ákege maqtanysh ne? Maqtanyp ta qoıdy. — Marqum Qutjan balýannyń brıgadasynda júrgenimizde, quıylǵan ter bir keppeıtin. Osy kúni mańdaı jibıtin jumys bar ma, táıiri! Bárin mashına isteıdi...

Maıpa óziniń úırengen mehsehyn kórýge asyǵyp tur. Uzyn kirpikti qara kózi kirtıip, qyzaryńqyrapty. Elge qaıtpaqshy bolǵannan beri uıqysy shala edi. Onyń ústine erteli-kesh estip, tún boıy amandyqqa kelgen joldastar tań atqansha uıyqtatpady. Ermek, Áshirbekter sonda bolyp, kózshyrymyn almaı keldi jumysqa. Qaraǵandynyń kishirek kezinde ketip, úlkeıgen kezinde kelgen Janabil, Maıpalar ósken qalasyn kórýge qandaı qumartsa, bas qosqan jerde ójet minezderi aýyzdan túspeıtin Janabildi kórýge de jumysshy qala qumar. Osy turǵandardyń árqaısysy-aq ózimsinip, kúldirgi, tapqyr sózin estýge asyq edi.

— Jumekeńniń Maıpajany mehsehqa qaraı ıegin kótere beredi. Ketpese bolmas, — dedi Janabil. — Búgin sirá, jer ústimen tanysarmyz. Biz «qaıla vezı», «shaı kýshaıtta» júrgende myna jastar oqyp tastapty. Endi oqýly dúnıeni kóremiz.

— Qap! Ózim kersetetin edim, smena taqalyp qaldy-aý! — dep qala berdi Jumabaı. Bárin ózi jasaǵandaı, pálsine sóıleıdi. Ermek qana ere ketip, bylaı shyqqan soń kúńkildeı bastady Janabilge:

— Meıram men Sherbakov biz ketken soń bóten sóz sóılespedi me?

Neǵylǵan bóten sóz?

— Ekeýiniń arasy alshaqtap barady. Kim durys, kim terisin kezinde kórermiz. Áıteýir, Sherbakovke daq salyp almaıyq. Esińde bolsyn.

— Bul jerde basqa túgil, Ardaq ta qostamas ony. Neǵyl deıdi Sherbakovke?

— Tehnıkalyq, ǵylymdyq talastar...

— Talassyz ósý bar ma! Talasty janshýdyń bári birdeı paıdaly ma? Solardyń ishinen tańdap ala bilý kerek te.

Ermek kóńil túıtkilin bildirdi de qaıtyp ketti. Bir kvartaldy qorshaǵan temir aran. İshinde — sozylyp baryp, ıilgen qyzyl kirpish zańǵar úı. Úıdiń kirpishinen áınegi basym. Qaqpadaı-qaqpadaı áınekterden elektrdiń jasyl ottary jarqyldaıdy. Kúshti dúrsil estiledi. Arannyń ishine syımaı vagonetkalar teńkıip-teńkıip dalada jatyr.

— Endi de «parojnák jetpeıdi» der me eken!

— Vagonetkalardy osynda jasaıtyn bolǵan ba?!

— Odan da zoryraqty jasaıdy bul zavod.

Qaqpa aldynda býryl bas kúzetshi qyryn qarap tur edi.

— Báıten eken, Báıten! — dedi Janabil Maıpaǵa sybyrlap. Bildirmeı keldi de kózin basa qaldy.

— Bul qaısyń, eı jiber! Kúzetshimen oınama, jiber! Atamyn! — dep, Báıten qolyndaǵy berdeńkesiniń qulaǵyn qaıyrǵanda ǵana bosatty Janabil.

— Al, ata ǵoı.

— Oı, ezýińdi!.. Kelshi qushaqtasaıyq...

Ekeýiniń de kózinen jas tamshylady, Jaqsy, jaman bolsa da birine-biri daq salmaǵan eski joldastar, jaı adamsha kezdese ala ma! Bir kezde qadirsiz Báıten endi qandaı súıkimdi, aıanyshty. Qartaıyp qalǵan. Aldy bar, arty joq, bar kúshin aýzyna jıǵan sorlynyń odaǵaı minezderi erke balanyń qylyqtary sekildi kórindi Janabilge. Aıap tur. Burynǵydaı ashshy tilin salmady. «Báıteke, «siz» dep sypaıy sóıledi:

— Shashyńyzdyń aǵy kóbeıipti ǵoı. Kárilik pe, kóńil aǵarǵandyq pa?

— Kóńil aǵarǵandiki de. Shúkir, denim saý. Turmysym jaman emes, jumys jeńil. Tórt bólmeli úı salyp aldym. Sıyrym, úsh-tórt eshki-laǵym bar. Pensıa alyp turam. Jalaqy taǵy alam. Saıası oryn senimdi dep, osy zaýytty maǵan kúzettirdi...

— Bul zavodyńyz ne isteıdi.

— Ol saıası másele. Aıtýǵa bolmaıdy. Anadaǵy qaptan aýzym kúıip qalypty.

Janabil shegi túıilgenshe kúldi.

— Báıteke-aı, talaı qyzyqtar bar edi-aý!..

— İsteýdeı-aq isteýshi ek!? Átteń myna kúzet qoldy baılady Bul ózi úlken saıası senim. Esińde me, halyq jaýlary sýyq qolyn aldymen óndiriske suqqan. Bir kisini teksermeı jibermeımin.

— Bizdi she?

— Saǵan qaıda bolsa da esik ashyq qoı. Meıramnyń ornyna keledi dep edi, ras pa?

— Ázir demalysta júrmin. Partıa biledi.

Ekeýi áńgimemen turyńqyrap qaldy. Eski joldastardyń qaısysy qaıda júr, ne istep júr, Báıten arqyly bárin bildi Janabil. Aǵylshyn, sovet Qaraǵandysyn basynan keshirgen jaman Báıten endi jaqsy tarıh. Onyń maqtan aralas ojar, olaq sózderinen de shyndyq jarqyldaıdy...

— Biz túgil seniń óziń kirme bop qaldyń? — degende, ol burynǵy qyzǵanyshyn, qalanyń oısań óskenin emes, jańa adamdar bılegenin aıtyp edi. Janabil qostady:

— Iá, Báıteke, bárinen de kadrlardyń kóbeıgeni qýanyshty. Sýǵa qandaı sýsasa, qyzyl mamanǵa sondaı sýsap edi ǵoı, bul qala. Jańa shahta aldynda bir top jas mamandy kórgende, myna zavodqa maqtanǵan sizdeı-aq, men de maqtanyp turmyn ishimnen.

— Pále, bizdiń zavodtyń qasynda shahtanyń mamandary maman ba! Kozlovtyń ózi osynan shyqpaıdy, úırenip júr. Ózimiz osy kúni mashına tilin bilýdeı-aq bilemiz, tek júrgize almaımyz...

Janabil taǵy da bir raqattanyp kúlip aldy da, Báıtendi arqaǵa qaǵyp, enip ketti ishke. Aldymen úırengen jumys ornyn izdep keledi. Mehsehtyń aǵylshyndardan qalǵan shıpýyt turbasy joq. Aspanmen tildesken temir belbeýli jýan qyzyl turba tur; ken, aýzynan laqyldaǵan qara tútin, tymyq kúnde órkesh-órkesh bult bolyp, qala ústinde qalyqtap barady. Alǵashqy kúnderde búkil Qaraǵandyǵa qýat bergen japyraq tas úı tur. İshinde parogenerator, neftedvıgatel, úsh-tórt tokar stanogi bolatyn. Biri qalmapty. Bólmelerin qosyp, zal jasap jibergen. Zaldyń qabyrǵalary shkaf, sóre — olar toly mehanıkalyq qural-saımandar. Ózimen ózi bolyp kúıbeńdep, kózildirikti qart jumysshy júr: balǵyn, zor denesi búgile, jalpaq ıyǵy kúdireıe júr.

— Kovalúk! — dedi Maıpa Janabilge sybyrlap, — Kózildirik kıipti.

— Úndeme, tanyr ma eken!

Kovalúk álden ýaqytta baıaý burylyp kelip, turǵan eki jasqa kózi túskende daýystap jiberdi:

— Janabil, Maıpa!.. Týý shaıtandar, borjon sıaqty jibekke oranyp!.. Tanymaı qala jazdadym.

— Óziń kóbirek uqsaısyn. Kózińde kózildirik. Magazın mynaý!

Kovalúk ekeýin de súıip amandasty. Bir kezde brıgadır bolatyn. talaı jasty úıretken, joqtan bar etip jańa óndiristiń irgesin qalaǵan, baısaldy, uqypty Donbass jumysshylarynyń biri edi. Jadaǵaı, keń minezinen, sarań aýzynan shyqqan ár sózinen ýkraındyq ekeni ańqyp tur. Amandyqtan keıin ózgeristerdi jaılap aıtyp berdi... Kári Ivan qaıtys bolǵan. Anton qartaıypty, pensıoner. Joltaıdyń balasy tokar. Bir ózi úsh stanokti basqarady. Kozlov, Lapshınder shahtaǵa aýysqan — ızobretatel, konstrýktor...

— Mehsehtyń ornynda qural-saımandar saraıyn basqaryp men ǵana qaldym, — deıdi Kovalúk.

Maıpa óziniń jumys ornyn tanyp, esine etken kúnderdi túsire bastady:

— Dádá Kovalúk, meniń mashınam myna jerde edi-aý, Janabildiń stanogi ana jerde...

— Iá, ıá, dál taptyń.

— Meniń ornyma qalǵan qyz qaıda?

— O, ol joǵarylap ketti. Aspanda júr, lechık.

— Bolar, bolar. Ótkir edi!

— Óziń ne bitirdiń?

— Tipti jaqsy, qyzym, tipti jaqsy! Sender úırene órleı beresińder...

Budan shyǵyp Janabil men Maıpa zavodty aralady.

Jańa zavodtyń ishi syrtynan da aıdyndy. Birneshe seh. Ár sehy daladaı. Tokarlar bóliminde ondaǵan stanok tur. Biri — jonyp, súrgilep, biri — kesip, tesip, temir, shoıyn, jez, qalaıy, myrysh, alýan túrli metaldan mehanızmniń alýan-alýan bólshekterin jasap jatyr. Sheberlik, kórkemdik tek osynda sıaqty. Tokarlardyń kóbi kilkin kesken jas, fabrık-zavod mektebin bitirip kelgender. Janabil, Maıpa, birin tanymady, jaǵalap otyryp Joltaıdyń balasy Ómirjannyń qasyna jetkende:

— Zdravstvýıte! — dedi Ómirjan.

— Qazaq tilin umytqanbysyń? — dep edi Janabil, bala jigit uıalyp, qyzarańdap qaldy. — Oqasy joq. Biraq ana tilin umytpaǵaısyń. Ákeń tyń ba?

— Tyń.

— Meni tanımysyń?

— Ákeımen birge arqan toqyp júrgen kezderińizde kórgemin.

— Men seni tanymadym.

— Siz az kórdińiz ǵoı. Men kóbinese fabrık-zavod mektebinde boldym.

Ómirjan aıaldaı almaı júre sóılesti. Úsh stanogi birden istep tur. Birinde — kúbideı shoıyn baıaý aınalady. Aınalǵan saıyn bolat pyshaq qyryp, úgip barady. Jas tokar qolyndaǵy chertejyna qaraıdy da, som shoıyndy asata, sırkýlimen damyl-damyl ólsheıdi. Qalyńdyǵy ustaranyń júzindeı artyq ne kem jonyp alsa búldiredi. Dáldik, sheberlik shegi dál osy bolar. Ómirjan stanokti toqtatyp qoıyp ólshegende:

— Jigitsiń! — dedi Janabil súısinip. — Porshen joný ár tokardiń qolynan kelmeıdi. Úsh stanokti birdeı isteısiń-aý, taǵy! Biz bir stanoktiń ózine úlgire almaýshy edik.

— Petá tórt stanokte isteıdi.

— Qansha tabasyń aıyna?

— Jeti-segiz myń som. Keıde odan da asyp túsemiz.

— Jópshendi ǵalymnan da asyp ketken ekensiń.

Jerde qol kran, tóbede mashınaly kran istep tur. Adam kúshi qozǵaı almaıtyn aýyrdy shopaq qurly kórmeı tilegen jerge jetkizedi. Stanok saıyn elektr knopkasy. Toqtatyp, júrgizýge sekýnd ǵana ýaqyt kerek. Stanokti shapshań ne aqyryn júriske salýdyń ózi buryn birsypyra ýaqyt alatyn. Qazir ol da kirpik qaqqansha. Ólsheý, kesý aspaptary qandaı! Taspa-taspa, jańqa-jańqa bolyp metal qyrtystary úıilip qalǵan. Jalt-jult etip, músinin kórsetpeı stanokterde zyrlaǵan aq, kók, sary — qıly-qıly mehanızm bólshekteri saǵymsha lypyldap tur...

— Bizdiń mashınada istedik, degenimiz Báıtenniń eski jumysshymyn degeni sıaqty-aý, — dedi Janabil Maıpaǵa. — Naǵyz mashına, naǵyz mashınıst osylar! Bulardiki jumys emes, kórkemdik, sheberlik básekesi.

— Alqynbasa, alaqan qoldyrap, mańdaı tershimese jumys emes-aý saǵan.

— Jumys qara kúsh tileıdi. Bulardiki tek oı kúshi...

Poly asfált, uzyn, keń zal. Temirdi kıizden ońaı tilgilegen kóp stanok. Radıodan baıaý, názik mýzyka estiledi. Ashýly úlken áınekterden samal soǵady. Ár tusqa qoıylǵan túrli gúlderden qosh ıister keledi. Janabil, Maıpa aralaı-aralaı formashy sehqa jetti. Bunda mashına joq. Biraz júmysshy qum balshyqtan shymshytyryq qalyptar jasap jatyr. Metaldy qorytyp osy qalyptarǵa quıady, sodan keıin tokarlar stanokke salyp óńdeıdi. Anaý shette, qasynda bir jas jumysshy bar, Kozlov ta júr. Janabil sóıleı keldi Kozlovqa:

— Borıs Mıhaılovıch, siz ne isteısiz, bunda?!

— Kombaınnyń qamy da. Maketin jasaǵaly júrmin. Sergeı Petrovıch buzyldy ǵoı, buzyldy...

— Maǵan kórinbedi onysy.

— Kóresiń áli. Meıram Omarovıchten sura. Seni men biz qandaı járdemdesetin edik bir-birimizge. Ol búrokrat!

Janabil saq-saq kúlip jiberdi.

— Sergeı Petrovıchtiń qolynan birnárse kelmese, dál osy kelmes.

— Kúlme-kúlme. Qulaǵynan basyp kúıdirý kerek ony.

Bir kezde óziniń eńbek ustazy bolǵan súıkimdi qartqa

Janabil syn kózimen qarady. Qashanda jasy úlkennen oıy úlken, keńirek, shydamdyraq qoı. Buryn aýzyna kelgenin irikpeı aıtyp salsa, endi — «Meıram, Sherbakovter de siz sıaqty qyzyńqyrap ketken» degen oıyn aıtqan joq. Dostarynyń arasyndaǵy kóńil kirbeńin, pikir talasyn ósý zady, dep tur.

— Áýeli kombaındy dáleldeńizshi. Sonsoń ol tentek shaldyń kúshin kórelik! — degende Kozlov jymyńdap, kóterilip qaldy. Dereý chertejyn, aǵashtan jasaǵan úlgilerin kórsetip jatyr:

— ...Myna ózgeristi Áshirbek, mynany Ákim qosty... Injener, mehanık, mashınıst — úsheýi unatqan, qalaı unamas eken! Maket bitsin, men onymen basqasha sóılesem sonda.

Úlgi boıynsha balshyq-qumnan jasalyp jatqan uıalardy, qaǵazdaǵy qym-qýyt syzyqtardy Kozlov qumarta túsindirip tur. Janabil bárinen de onyń qumarlyǵyna súısindi. Kart adamnyń sózinen jastyq jalyny lapyldaıdy.

— Meniń basymnan uıyqtaǵanda da shyqpaıdy bul mashına. Qyzmetten bos ýaqyttyń bárin osyǵan jumsap kelem...

— Bul qumarlyq jeńip tynady, Borıs Mıhaılovıch! Jańa oı tipti jasartyp jibergen sizdi. Biraq, shahtalaryńyz olqylyqta kórinedi. Bul qalaı?

— Onyń úlken máni bar... — dep Borıs Mıhaılovıch topyraq úıindisine otyra ketti. Shahta jaıyn keńinen tolǵap, uzaq áńgimege kirdi ekeýi...

IX

Shatyr tóbeli uzyn aq qora ózek jaǵasynda tur, kúnge shaǵylysyp, tipti shańqan kórinedi. Sol qoradan jele shoqytyp jan-jaǵyna qarana shyqqan Jaılaýbaı uzap barady. Áýeli ózekti qabaqtaı júrdi, odan oń jaǵyndaǵy beleske kóterildi. Belesti jotalaı otyryp sary shoqynyń basyna jetkende aıqaı sala oıǵa qaraı quıǵytty. Astynda kúreń dónen, yldı, jer tegis emes, súrinip ketse dopsha domalar edi. Saspaıtyn qartań adam jastarsha shaýyp keledi. Sonaý oıda, shoq qaraǵannyń tasasynda kek sıyrdy qasqyr jep jatqan sıaqty. Sol mańda uıa salǵan qasqyr bolatyn, janýar boshalap shyǵyp, ózi bardy dep keledi. Kináni sıyrǵa aýdarsa da kóńili kónshigen joq. Osy sovhoz uıymdasqannan beri saýly sıyrlardy basqaratyn, bir buzaýy shetinegen emes-ti. Endi tapa-tal túste asyl tekti kók qasqany qasqyrǵa jegizse, qara basqany da. «Apyr-aý, qas pen kózdiń arasynda qalaı aıryldym!» dep taqala bergende, yrjıyp kúlip jiberdi. Atynyń basyn tartty. Qasqa sıyr teris qarap, tolǵatyp jatyr. Qıpaqtap oqtyn-oqtyn artyna qaraǵanda, mańdaıynyń qasqasy aǵarańdaǵan qasqyr bop kórinipti Jaılaýbaıǵa. Aldanǵanyna uıalyp ta, qýanyp ta qaldy. Atynyń aıaǵyna tusamys salyp qaraǵanǵa baılady da, syrt kıimin sheship tastap, sıyrdyń týýyn kútti. Buzaýdyń tumsyǵy, aldyńǵy eki aıaǵy kórindi. Sodan artyq shyǵa qoımaı bógelip tur. Jaılaýbaı sıyrymen qosa tolǵatyp otyr...

— Qınaldy-aý, janýar! Basy shyqsa eken, — dep qoıady. Bir kezde basy shyǵyp edi, ózge denesi shyǵýyn kútpeı-aq sýyryp aldy buzaýdy. Dereý aýzyn, murnyn úrgilep, qulaǵyn, aıaǵyn sypyryp jatyr. Kók qasqa da túregelip mekirene jalady buzaýyn. Jaılaýbaı endi ekeýin ońasha qaldyryp, oılanyp tur:

«Adam, mal, ushqan qus, júgirgen ań — bárine bala qyzyq. Shirkin bala!» dep óziniń dúnıeden balasyz ótip bara jatqanyn taǵy da bir esine aldy. Sovhozǵa kelgeli eski minez, ádetterdiń talaıyn tastasa da, osy «urpaqsyzdyq» ýaıymyn tastaı almaı qoıdy. «Sheker ruqsat etse...» deıtin bir kezde. Sheker balaǵa ózinen ári qumar, áldeqashan ruqsat etken. Biraq, Jaılaýbaıdyń áli bitirgeni joq. Zaman kótermeıdi, jaspen otasalamyz ba, dep soza tartyp keledi. Jasy alpystyń ishine endi, Jaılekeń sirá sol betimen ketetin shyǵar.

— Bu da náreste ǵoı, — dedi de buzaýdy shapanyna orap, keýdesine qysty. Atyn jetelep, jaıaý tartty sovhozǵa. Az minilgen shálkes dónen buzaý óńgertpek túgil, jetektiń ózine bultaqtap jóndi júrmeı keledi. Sıyr yńyrsyp ere berdi. Buzaý tumsyǵymen aımalap, Jaılekeńniń saqalynyń astynan emshek izdeıdi. Jaılekeń oǵan yrjıa kúlip, ıegin kótere túsedi de.

— Aı náreste, — dep qoıady. «Náreste» bulqynýdy shyǵardy. Mazasy ketip, qoly talǵan soń Jaılekeń ony moınyna asyp, aıaǵynan tyrp ótkizbeı ustap aldy. Jasamys adam jandy júkpen alysa-alysa terledi, entikti.

— Qap! — dedi bir kezde. Buzaýdy jerge qoıa sala sheshine bastady. Bylǵap ketipti. Sonda da renjýdiń ornyna kúlip jiberdi. Onyń oıyndaǵy: «Kók qasqa byltyr tumsa buzaýlaǵanda 3 myń bergen. Bıyl sóz joq bes myń lıtr beredi. Buzaýy úsh jyldan keıin ózindeı sıyr bolady. Aman tabylǵany jaqsy boldy! — degen qýanysh sharshaǵanyn eletpedi, renjitpedi. Bylǵanǵan kıimin bákisimen qyryp, tazartyp otyr. Buzaý túrtinip enesin emip jatyr. Kók quladyn aınala ushyp, bulardyń tóbesine tónip-tónip ketedi. Jelini salaqtaǵan bir qasqyr baspalap alystan toryp, edireıe qaraıdy. Túsine almaı júr. Dáý qara shubar jylan tórteýiniń dál ortasynda uıysqan eski kódeniń túbinde dep-dóńgelek bop uıyqtap jatqan. Dybyspen oıanyp ketti. Basyn kóterip qarady da, baılaýly attyń aldynan sýmańdap óte berdi. At osqyryp qalǵanda ǵana Jaılekeńniń kózi tústi jylanǵa. Ushyp baryp qamshymen tartyp qaldy. Basyn myjǵylap óltirip, qamshynyń sabymen jerdi qazdy da kómip tastady.

— Dushpan óldi! — dep jaqsylyqqa joryp tur. Aǵara bastaǵan suıyqtaý sarsha saqalyn saýsaqtarymen aqyryn tarap, jan-jaǵyna kóz saldy. Sovhoz jeriniń bul jaǵy buırat — belesti keń dala, mal jaıylady. Boıdaq sıyrlar otary da, qoı fermasy da osy jaqta. Sovhozdyń negizgi kásibi egis bolsa da, maly jyldan jylǵa ósip barady.

— Jer otaıǵan eken, átteń sý tapshy, — dedi ishinen. — «Bóriliniń» túbinen bir toǵan, «Sholaqtúlkiden» bir toǵan, «Kókpektiden» bir toǵan baılasa, sý qandaı molaıar edi. Sonsoń jaz boıy kezek jaılaı ber. Maldyń jany jańa qonys qoı, shirkin!

Kún ysyp barady. Sáske tús. Fonary kúnge shaǵylysyp, M-ka qulady belesten. İz ekshesi boıdaq mal otarynan shyqqan tárizdi. Jolmen sovhozǵa týra tartyp bara jatty da, kilt beri buryldy. Jolsyz aıdap týra keledi.

— Marıashtyń mashınasy emes... — dep qasyna kelgenshe tanymaı tur edi Jaılaýbaı. Mashınadan Sherbakov pen - Marıash túskende, kúlimsireı kelip qol ustasty:

— Mal basyna Sergeı de keledi eken-aý, adasyp júrgen joq pa?

— Nesine keleıin, saǵan senip jata berem.

— Al, kelgen ekensiń, aıtyp ket, aqtalyp pa senim?.

— Az kelsem de, aqtalǵanyn kep bilemin, — dedi Sergeı Petrovıch. Qazaqsha sóıledi, bul kezde qazaq tilin birsypyra bilip qalǵan. — Neǵyp jaırap jatyrsyń, sıyryń ne?

Jaılaýbaı sıyrdyń boshalap shyǵyp ketkeniń baǵanadan beri bastan kóshkenderin aıtyp turǵanda, tyńdaýshylary raqattanyp kúlip turdy. Onyń malqumarlyǵy, shydamdylyǵy erteden málim. Maldyń jaıyn, jańa ǵana oılap etken toǵan jaıyn áńgimelep edi, Sergeı Petrovıch Marıashpen aqyldasa bastady... Ekeýi orys tilinde sóılesip ketti.

— ...Bul usynysty da josparǵa engizse qaıtedi?

— Elektrdiń jetýi qansha jumys. Sodan keıin birsypyra jumysshy bosaıdy, toǵandy qolǵa ala bersin.

— Egin jınaýyna qarbalas bolyp qalmasa.

— Onda ekskavator kómektesedi. Bir toǵandy bıyl bitirip tastaý kerek. Qalǵany ekinshi jyly bitedi.

— Ekskavator kómektesse bolǵany, — dedi Marıash. — Ózgesin ózimiz-aq isteımiz.

Ekeýi sovhozdy elektrlendirý, sýlandyrý jaıynda birsypyra keńesti. Marıash joǵarylaǵan, byltyrdan beri osy sovhozdyń dırektory, áli kúıeýsiz, burynǵysynan tolyǵa, nurlana túsken. Jaýdyraǵan úlken kóziniń baıyptylyǵy, salmaqty minezi — aqyldy áıel ekenin kórgen jerde-aq sezdiredi. Kelisimen sovhozdy elektrlendirýdi qolǵa aldy. Oǵan endi Jaılaýbaı sýlandyrýdy qosty. Sherbakov ekeýin de qostap tur:

— Elektr jumysy bastaldy ǵoı. Toǵannyń josparyn, esebin keshiktirmeńiz, — dep kıinip jatqan Jaılaýbaıǵa nusqady. — Biz osy adamnyń qadirin bildik pe?

— Bilmesek jyl saıyn syılyq beremiz be! Baıýǵa aınaldy. Kasada júz myń som aqshasy bar desedi.

— Úkimet nagradyna ıege usynbaısyz? Jyl saıyn sút josparyn asyra oryndaıdy. Qolyna berilgen elý sıyrdy júz elýge jetkizdi. Bundaı kolhozshylar áldeqashan orden aldy.

— Ras, — dedi Marıash, — Bul jóninde Meıram Omarovıchke bir aıtqan edim, úndemedi.

— Jaqyn adamy bolǵan soń uıalǵan shyǵar. Siz qaıta kóterińiz máseleni, men qostaımyn, — dep Sergeı Petrovıch mashınaǵa qaraı aıańdady. — Buzaýdy mashınaǵa sal. Biz egis aralaımyz, jolshybaı tastap ketelik sovhozǵa.

— Jaılaýbaı shapanyna orap ákelip, buzaýdy mashınaǵa saldy. Marıashqa qadaǵalap tapsyryp tur:

— Osylaı oraýly kúıinde ustap otyr. Áıtpese typyrlap, soqtyǵyp qalady. Barysymen ólshesin, atyn knıgaǵa «Oljakók» dep jazsyn.

— «Oljakók»?

— Iá, joǵalyp tabylǵan mal olja. Enesine tartqan kók, urǵashy taǵy.

Jaılaýbaı malǵa tipti at qoıympaz. Ferma sıyrlarynyń kebinin, aty qazaqsha, bárin sol qoıǵan. Sembi, Kóktem, Maıqońyr, Jańbyr, Daýyl nemese — Ásemqyzyl, Kerbezkók — degen sıaqty ylǵı maǵynaly attar. Joǵalyp tabylǵan osy qasqa sıyrdyń aty «Kókbulaq», meılinshe sútti tuqym. Tolyǵa kele bárinen ozady. Rekord jasaıdy dep qatty senedi Jaılaýbaı. Mashınany jóneltken soń, atyna minip, «Kókbulaqty» qyspaı, jaı aıdap otyrdy. Sovhoz áli de jeti-segiz kılometr. Qıystaı júrip, jolǵa kelip tústi. Jol birbatpaqty jyrany basyp ótedi. Jyranyń ústine kishkentaı kópirsymaq salynǵan, baıqamasa at aıaǵyn suǵyp alatyn, arbanyń, mashınanyń dóńgelekteri sıyp ketetin ketikteri bar. «Kókbulaq» eptep kelip ótip ketti. Kúreń dónen osqyryp turyp qaldy.

— Biri bolmasa, biri kóre salsa, túzeı salsa qaıtedi, eken, — dep, Jaılaýbaı attan tústi. Attyń aıaǵyna tusamys salyp, aýyzdyǵyn alyp otqa qoıdy. Sodan keıin jyrany tómen boılap baryp, shiliktiń ishine endi. Qarymdy bákisimen byrt-byrt qyrqyp, ilezde bir qushaq, shilik alyp qaıtty. Ony symbaldap býyp, tepkilep synalap, kópirsymaqtyń ketigin bitedi.

— Mine, bitti de qaldy! — dedi murtyn sıpap qoıyp. — Mashına, arba túsip ketse, ne kóliktiń, aıaǵy synsa qanshama jumys.

Atyna mindi. «Kókbulaq» bul kezde bógelmeı aıańdap, sovhozǵa baryp qalǵan, jele shoqytyp qýyp jetti. Shańqaı tús. Jumysshy poselkesiniń shetinde, uzyn, shańqaı aq, qoranyń janynda jumysshy áıelder ferma sıyryn saýyp jatyr. Jaılaýbaı olarǵa burylmaı «Kókbulaqty» týra qoraǵa ákep engizdi. Sheker qarsy aldy:

— Tabylǵany abyroı boldy ǵoı. Ólshettim, byltyrǵy buzaýynan úsh kılo aýyr shyqty.

— Sút odan da artyq shyǵady.

— Atyn «Oljakók» degen ekensiń, solaı dep jazdyrdym.

Ekeýi sıyrdy buzaýlaıtyn bólmege engizdi. Asty taqtaı, ishi jaryq, ventılásıa, gradýsnıgine deıin saı, mádenıetti bólme. Buzaýlaǵan sıyrdy eki-úsh kún ońasha kútedi osynda. Sýaryp, aldyna jem salǵan soń:

— Janabil men Ermek keldi, — dedi Sheker. — Óli etpen jóneltemiz be, mal izdeısiz be?

— Olar qaıda?

— Sovhozdy aralap júr.

— Sergeı de qaıta aınalyp soǵar. Bárinin, basy qosylǵan eken, bir mal bermeı bolmas, — dep, Jaılaýbaı sıyr buzaýlaǵan bólmeden shyqty. Sheker jótelip qalǵanda, jańa qora jańǵyryǵyp ketip edi, myrs kúlip jiberdi:

— Seni mazaqtaı ma, qaıtedi?

— Tezirek bas aıaǵyńdy, kisiler kelip qalady. Ardaqjannyń da sý basynan qaıtatyn ýaqyty boldy. Bolatty ala ketip edi, kún óter me eken...

— Budan artyq qaıtsin! — dedi Jaılaýbaı, saqalyn sıpap, qoraǵa maqtana qarap turyp. Qora jýyrda bitken. Syrtyn ǵana emes, ishin de aǵartqan, bıik, jaryq. Asty taqtaı. Taqtaıdy eki qabyrǵadan ortaǵa qaraı túıetaıly etip jaıypty da, dál ortadan sýaǵar qaldyrypty. Sıyr basy bir bólme — kletka. Jem naýasy, sýaty sonyń ishinde. Eki júmysshy elektr symdaryn tartyp júr. Endi birer jumada sıyr elektrmen saýylady. Marıash kelgeli sovhozdyń egin sharýashylyǵyna da jańalyqtar enip jatyr...

— Marıashty áıel deýge bolmaıdy! — dep Jaılaýbaı qoradan shyqty. Maýsymbaı buzaý aranynyń, ishinde, qolynda báki, qanatyp bir buzaýdyń tilin qyryp tur. Kúıeý balasy, óziniń uzatqan qyz balasy ekeýlep buzaýdy ustap tur.

— Bularyń qalaı, dáriger kórip ketip edi ǵoı, — dedi Jaılaýbaı. Maýsymbaı jaýap qaıtarmastan emdeı berdi. Saqal-shashy aǵarsa da, óńi qartaımapty, eki beti shıqandaı, qýnaq. Ana jyly júdep kelgende Meıram osy sovhozǵa jiberip, sol betinde qalyp qoıǵan. Qasyndaǵy eki balasy fermada isteıdi, ózi sovhoz saraıyn kúzetedi. Kúndiz bos ýaqytyn mal ishinde ótkizedi. Qazir buzaýdy emdep bolǵan soń, bákisin súrtip qaltasyna salyp turyp, Jaılaýbaıǵa jaýap qaıyrdy:

— Dárigeriń «qylaý» degendi bilmeıdi eken. Buzaýdyń jatatyn orny sý bolsa, ne sý etse, tili bórtedi, ottaı almaı qalady. Onyń emi — bórtpesin qyryp tastaý.

— Emiń jaqsa, emdeı ber. Qazym etseń tóleısiń.

— Onda aqy da tóleıtin shyǵarsyń?

— Neǵylǵan aqy?

— Aınalaıyn sovet-aı taýyp-aq qoıady-aý! Sen basqarǵan fermanyń baıymasqa amaly ne?

Ekeýi árdaıym qaljyńdasyp, qaǵysyp júredi. Keıde tipti qatty oınaıdy. «Jaılaýbaı qalaı uıqysyraıdy?» «Qyzyl sıyr men Jaılaýbaıdyń áńgimesi» degen sıaqty kúldirgi áńgimelerdi Maýsymbaı shyǵarǵan. Qazir kóp sóılesýge ýaqyt az, Jaılaýbaı asyǵys.

— Qonaqtar kelip qaldy. Qoıyńdy qaryzǵa bere tur, — dedi Maýsymbaıǵa

— Qonaǵasy taba almasań maǵan jiber. Ardaq meniń de qonaǵym.

— Ardaqqa qysylmaımyn. Ermek pen Janabil keldi, alystan, oqýdan keldi. Úsh-tórt jyldan beri úıimizge bas suǵyp otyrǵany osy.

— Satyp al. Shirip jatqan aqshańdy aıaımysyń.

— Ne suraısyń?

— Tórt aıaǵy tórt myń som.

— Qaljaqty qoı, týrasyn aıt!

— Bir tıyn kemi joq,. Seni osyndaıda qamtyp qalmasa, qolǵa túsemisiń.

Saýynshylardyń arasynan Sheker aıqaılady:

— Ekeýiń tájkelesip turǵanda, áne, qonaqtar kele jatyr. Mashınany kere sala Jaılaýbaı atyna umtyldy. Anadaı ketkende shaqyryp aldy Maýsymbaı:

— Qalaı, sarańdyq jaqsy ma eken?

— Jaman eken.

— Ala ǵoı endeshe. Ákelip soıyp ber, — dedi kúıeý balasyna.

Kún ystyq. Terlep-tepship mashınadan Ermek pen Janabil tústi. Olar amandasyp turǵanda, Sherbakov pen Marıash qaıtty egisten. Sherbakov salǵan jerden qaǵyta keldi Ermekti.

— Bul birinshi shahtanyń podhozy emes, kombınattyń sovhozy. Siz ne jumyspen júrsiz osynda?

— Kún demalys bolǵan soń, Janabildi ertip kórýge keldim.

— Áneýkúni de bir kelip ketkenińizdi esitkenmin.

Ermek kúlimdep, qyzarańdap, uıalyp qalyp edi, Janabil ilip áketti sózdi:

— Sizdiń nıetińiz de aq kórinbeıdi, Sergeı Petrovıch.

— E, men ne jazdym?

— Marıashty alyp qashyp, olaı bir, bulaı bir ketesiz. Erekeńniń sharýasy Marıashta ekenin bilmeısiz be?

Bári dý kúldi. Ermektiń jeńgedeı alǵan qartań áıeli byltyr qaıtys bolǵan, Marıashta kóńili bar. Bozbalashylyqty basynan atqarmaǵan adam elýge jaqyndaǵanda kórkem áıelge qalaı janasýdyń ebin tappaı, oıqastap júr. Suńǵyla Marıash ony ábden sezedi. Ket ári emes sıaqty. Ermek ashylmaǵan jastaı uıalyp qalǵanda, Marıashtyń móldir kózi kúlimdep ketedi. Janabil ekeýiniń de qulqynyn tanyp, ádeıi soqtyqtyra sóılep tur:

— Áıeldiń mahabbaty otyzdan asa, erkektiki qyryq- tan asa pisedi eken, deıdi Erekeń. Máke, raspa, bul?

— Nesine tekseresiń. Erekeń aıtsa tegin aıtpas.

Áńgime bólinip ketti. Astynda gazık, Chaıkov pen Meıram kelip toqtady. Ekeýi keshe ketken. Qaıda ketkenin eshkimge aıtqan joq. Chaıkov kele áńgimeni jańadan bastady. Ótkir, shapshań adam. Sóz, oı áýenine qaraı quıqyljyp, tynysh týra almaıdy.

— Qulaq, salyńyzdar! — dedi qolyn kóterip. — Basymyz qosyla qalǵan eken, kún demalys, Meıram Omarovıch Jaılaýbaıym baı dep, maqtanyp keldi. Kórelik baılyǵyn.

Jaılaýbaı jymyńdap, murtyn sıpap turyp sóıledi:

— Búl kúnde bir qonaqasyǵa kimniń shamasy kelmeıdi. Bir jumaǵa deıin jibermeımin, endeshe. Qoı soıǵaly jatyr edim. Áı, baıtal soıyńdar! — dep úı jaqqa aıqaılap qaldy. Chaıkov kelip aýzyn basty:

— Jeńildik, jeńildik!

Jaılaýbaıdyń basy shaǵyn, bunsha qonaq sıatyn keń úıi joq. Qonaqtardy jańa qoraǵa ornalastyrmaq boldy.

Erte kúnde zary etken kezdemeden óshin bir alsa kerek. Kórpe-jastyqty qushaq-qushaǵymen tasydy. Kıiz, qyzylala kilemder de kórinedi. Buryn bárin malǵa bolsa, endi úı ishine, sberkassaǵa jınaǵan tárizdi. Qazir mal degende kúnine beretin bir ǵana sıyry bar. Onyń sútin aqshalap kasaǵa salady. Sheker bıyl ǵana jumystan qalǵaly júr. Eki adamnyń aılyq tabysyn, jyl saıyn alatyn syılyǵyn da jep bitire almaı kasaǵa toǵytady, Jurttyń baı deýi ras, sarań deýi beker. Qonaǵasyǵa Jaılekeń áýelbastan myrza bolatyn. Búgin tipti peıildi. Keń qylyp tósenish jaıdyryp, sý septirip, ázir mal enbegen mádenıetti qoraǵa qonaqtaryn ertip keldi. Chaıkov buryn kórgen joq eken.

— Mine, qora! Qandaı salqyn, jaryq, bıik, taza gradýsnık, ventılásıa, elektr! — dep sóılep júrip, qorany tegis qarap shyqty. Jaraısyń, Marıash, jaraısyń! — dedi de suq qolyn shoshaıta, shapshań júrip baryp Sherbakovtyń qasyna tura qaldy:

— Áshirbekke erik ber. Bosqa qaýiptenbe. Ermek ekeýiń burynǵy mesheý Donbass, mesheý Qaraǵandynyń tájirıbesin dáripteısińder keıde. Búgingi ómirden týǵan jańa oılar, jańa tehnıkalar jolyndaǵy bógettiń bárin qıratyp barady. Ashyq shahta buryn bolmasa, endi bolady. Korkınoda joq pa? Korkınonyń tájirıbesin Áshirbek Qaraǵandyǵa ábden qoldanady. Temir tireý Donbasta bastalǵan. Áshirbek onyń jańa, eń qolaıly túrin jasamady ma...

— Apyr-aý endi, oılanýǵa mursat berseńdershi, — dep sylq-sylq kúldi Sergeı Petrovıch. Chaıkov baspalatyp barady:

— Qansha oılaný kerek! Tipti aıqyn nárse: Fedorovkanyń kómiri jerdiń betine shyǵyp jatyr.

— Jergilikti otyn óndirisi sony nege ala bermeıdi shetinen.

— Qalaı ala beredi? Ashyq shahta jabyq shahtadan eki-úsh ese ónimdi bolmaq. Demek, tehnıka meılinshe keń qoldanylady, poezd zaboıǵa enedi. Ol tehnıka jergilikti otyn óndirisinde bar ma?

— Sonda olardyń jumysyn bireý istep bermek pe?

— Nege olardyń jumysy? Myńdaǵan tonna koksilenetin kómir únemdeledi. Bul — bir. Ekinshi — koksilenetin kómirge ashyq shahtanyń, kómirinen on bes prosent qossaq, koksiniń sapasy artady, sonymen qosa sany da artady...

Chaıkov tamaq ishpeı, tize búkpeı osy qalpynda keshke deıin aıtysýǵa bar. Bultaǵy, qaltqysy joq, aıtqanyn etpeı qoımaıtyn betti adam. «Kóndim degenshe» Sherbakovty bosatar emes, qadalyp qalypty:

— Beril! Berilmeseń obkomda sóılesemiz, — dep turǵanda Ardaq pen Maıpa endi. Bosaı almaı turǵan Sherbakovke syltaý tabyldy:

— Anatolıı Fedorovıch, áıelder keldi. Keıin áńgimelesemiz ǵoı.

Ústinde aq shapan, qoltyǵynda kitap, Bolatty jeteleı kelip, Ardaq árqaısysymen qol alysyp amandasty. Jadaǵaı, jasandy minezi joq, qara kózi móldirep, sergek tur. Bul otyrǵandardyń bárine ol súıkimdi. Birine jar, birine ustaz, biriniń balasyndaı bolsa, birimen qurdas-syrlas. Jańaǵy keris, dýyl basyla qalǵan... Chaıkov jeteleı kelip, tórge óz qasyna otyrǵyzdy da:

— Jazýǵa kiristiń be? — dedi kúbirlep.

— Kiristim, — dep kúlimdedi Ardaq. — Shym-shytyryq jol eken, qoımaı júrip kóndirdińiz, shyrmalyp qalsam, shyǵaryp alýǵa daıyn turyńyz.

— Geolog pen fılologtyń arasy alys qoı, qaraǵym, sozǵan qol jetse, — dep Chaıkov saq-saq kúldi. — Bastaǵanyń jaqsy bolǵan. Bastaý qıyn isti.

— Aıaqtaý qıyn sıaqty.

— Bastaýshy tabylǵanda, qostaýshy árdaıym tabylady. Qaraǵandynyń birinshi senbiliginde áıelden Maıpa ekeýiń ǵana barǵansyń. Qazir óndiriste qazaq áıeli az ba! Ol kezde sen bir ǵana muǵalim ediń. Qazir áıel muǵalimderdiń ózi qansha? Qazaq ánimen Qaraǵandy sahnasyna birinshi shyqqan da sen ediń. Qazir daǵdyly áıel ánshiler qansha! Endi ǵylym maıdanynda bastasań, qazaq áıelderi taǵy qostaıdy. Qostaýshynyń kómegi bastaýshynyń ózin esiredi. Áýeli jazyp shyq. Sodan keıin túzeledi, tolyǵady...

Ardaq «Qazaq ádebıetindegi sosıalısik realızm» degen taqyrypqa dısertasıa jazyp júr. Ǵalym bolý oıynda joq-ty. Ádebıetke beıimdiligin kergen soń, Chaıkov osy jolǵa ákep saldy. Alǵashqy kezdeskennen bastap Chaıkov pen Meıram dos bolyp ketken. Meıramnyń ózine ekonomıkalyq ǵylymdy zertteýge sebepker bolǵan da Chaıkov. Ol qazaq jeriniń baılyǵyn ǵana emes, qazaq oıynyń baılyǵyn ashýǵa da qumar «Qaıyr Amanbekovıch», «bizdiń Áshirbek» degende onyń úninen, ózinen maqtanysh sezilip turady. Qazir jymyń qaǵyp, áıelden bolashaq bir ǵalymdy kerip otyrǵan sıaqty. Ardaqqa oqtyn-oqtyn suraqtar berip, ol sóıledi-aq, bir sózin qalt jibermeı tyńdaıdy.

— Ádebıet degenimiz, halyq ishindegi alǵa umtylǵan,artqa tartqan eki ıdeıanyń aınasy ǵoı, — dep edi Ardaq.

— Aıta tús! — dep Chaıkov telmire qaldy.

— Ol ıdeıalar ár tusta, árqıly jyrlanǵan eken. Ertegi, epos kóbinese asyra siltep, jaqsylyqty qudaıdyń, jamandyqty shaıtannyń mańynan izdese de, halyq armanyn bildiripti. Orys ádebıetindegi synshyl realızm bizde Abaıdan bastalyp, sosıalısik realızmmen ushtasypty. Biraq, ádebıetimizde epos yqpaly áli de bar. Sol bondy erkin jazdyrmaı keledi.

Jantaıa tyńdap jatqan Janabil bir qaǵyp qaldy:

— Halyq shyǵarmalaryn Gorkıı joǵary baǵalaıdy. Sen súmireıtip barasyń ǵoı.

— Aýyz ádebıet, epos halyqtyń jas shaǵynda týsa, jazba ádebıet eseıgen shaǵynda týdy. Eresekke balanyń qylyǵy qonsa, kóshege shyq ta asyq oına.

Bári kúlip jiberdi. Janabil basyn kóterdi.

— Sahnadaǵy «Eńlik — Kebek», «Aıman — Sholpan», «Qyz Jibek», «Qozy Kórpesh — Baıandarǵa» jurt áli qumarta qaraıdy. Ótken qaýymnyń shyǵarmasyn keıingi qaýym joıa bermeıdi, qaıta damyta beredi. Sosıalısik mádenıet aspannan túse me!?

— Bul dáleldi keltirgende, eki nárseni eskermediń, Janabil. Ol epostar búgingi turǵydan qaralyp, búgingi jazýshynyń qolymen qaıta jazylǵan. Buny oıla. Ekinshi — sahnada qyzyqty nárseniń bári birdeı jaqsy emes. Kópshilik keıde bala minezdi. Bala ishin, tisin buzatyn asty da qunyǵa jep, keıin jylaıdy.

— Kóptiń biri men bolsam, jylamaımyn. Halyqtyq shyǵarmalardy oqýdan, kórýden esh jalyqpaımyn.

— Umytpa, Gorkıı aýyz ádebıetti maqtasa da, jazba ádebıetke sosıalısik realızm ádisin kórsetip ketti. Ádebıet — ómirdi tanýǵa, jasaýǵa kómektesý kerek, jasalǵan ómirdiń aınasy, qısyǵy emes, túzý aınasy bolý kerek. Qıssalardy qansha unatsań da, búgingi taqyrypqa jazylǵan shyǵarmalardan Tólegendeı jigit, Jibekteı qyz, nemese Qobylandy sıaqty batyr, Taıbýryl sıaqty tulpar kórseń, ol kitapty jaba salar ediń.

— Árıne, shylǵı ótirik der edim, — dedi Janabil. — Biraq qıssalardyń qyzyqtylyǵyn, sol dáýirdi tanýǵa kerektigin baǵalamasqa bolmaıdy.

— Nana berýge de bolmaıdy. Sahnadaǵy sen súıgen batyrlar, ǵashyqtar jyry áli de zertteýdi tileıdi.

Sergeı Petrovıch tómen qarap, trýbkasyn tazartyp, shetkeri otyrǵan, ol kenet basyn kóterip aldy.

— Ardaq! Saǵan Demán Bednyıdan birdeńe juqqan joq pa?

— Osyǵan juqsa juqqan shyǵar, Demándy kóbirek oqıtyn, — dedi Meıram. Maýsymbaı da ár qıssadan birneshe jol aıtyp tastap, «qıssa qyzyq qoı, shirkin» dep qoıady Jaılaýbaıǵa. Epos myqty ornapty kóńilge. Árqaısysy bir qaǵyp, Ardaq jalǵyzsyraýǵa aınalǵan kezde, Chaıkov tústi araǵa.

— Boljamaly ǵylym túgil, dál ǵylymnyń ózine qansha túzetýler enip jatady. Ardaq qazaq epostary jaıynda jańa birdeńe aıtpaq. Tyńdalyq, aıtsyn.

«Aıtsa aıtsyn» degendeı tynyshtala qaldy bári. Ardaq qaıta kiristi sózge. Jaı sóılep, anyqtaı túsip, anda-sanda jińishke saýsaqtarymen ısharat etedi. Muǵalim ekeni sóz áýeıinen baıqalyp-aq tur.

— Bizde fılologıa ǵylymy óte jas, — dep sál shytynyp qoıdy. — Epostardyń ishinde qaı shyǵarma halyqtyq, qaı shyǵarma jat ekenin áli aıyra alǵan joq. Kenesary jaıynda talaı qıssalar bar. Solardyń biri maqtasa, biri boqtaıdy Keneni. Alashorda aqyndary «Kenekem eńiregen er edi ǵoı» dep jyrlady... Maýseke, aıtyńyzshy, durys pa osy!

Eski sózdi Maýsymbaıdan Ardaq talaı áńgimeler esitken. Qazir sonyń birin qaıta aıtqyzyp, kýá qylǵaly otyr.

— Atamdy — ákemniń ákesin kórdim. Toqsanǵa kelip óldi, — dedi Maýsymbaı. — Bala kezimde atamnan esitkenim bar. Kenesary qyrǵyzdarǵa shabýyl jasaǵanda, Jetisý qazaqtaryn Sypataı batyr bastap, qyrǵyz jaqqa shyǵyp ketipti. Kenesarynyń qyrǵyz qolynda mert bolýyna meniń atam da kómektesken tárizdi. Zady, Kenesaryǵa qazaq túgel uıyǵan joq...

— Arqa qazaqtarynyń ózi ala bolady, — dep Jaılaýbaı da qostady, — Bizdiń Janaly degen rý Kenesaryǵa baǵynbaı kelip, qazirgi Arshalyny mekendep qalypty...

Shaldarǵa sóıletip bolǵan soń, Ardaq qıssalardan úzindi keltirdi. Birine-biri qaıshy. Sonyń ishinde «Jasaýyl qyrǵyny», «Topjarǵan» poemalary Kenesaryny alastap beredi. Ardaq bıyl Almatyǵa barǵanda Qazaq SSR Ǵylym akademıasynyń arhıvinen oqydy. Oqyǵannyń kebin jadynda saqtaıtyn, bárin jatqa aıtyp otyr edi, Chaıkov qaıran qaldy:

— Bunsha qalaı jattaı bergensiz?!

— Ádeıi jattady deısiz be. Ózi qalyp qoıady este, — dedi de Ardaq Abaıdyń bir aýyz óleńin aıtty:

«Shortanbaı, Dýlat penen Buhar-jyraý,

Óleńi biri — jamaý, biri — quraý.

Darıǵa-aı, sóz taqyrlyq bolsa kisi,

Qatesi ár jerinde kórinip tur-aý», —

degende, Abaı úlgini Pýshkın, Lermontov, Tolstoılardan alyp, qazaqtyń hanshyl, shyǵysshyl aqyndaryn minep otyr. Biz olardy dáriptep, oqý quraldaryna da engizip jiberdik. Menińshe mádenıet muralaryn baǵalaý, bizde keıde ultshyldyqqa soǵyp júr.

— Qoıdym, qoıdym! Mynaý meni birdemege uryndyrǵaly keledi, — dep ornynan turdy Janabil. Sheker kelip baǵanadan qıpaqtap turǵan. Kóre sala Ardaq ta túregeldi:

— Áńgimemen otyryp qalyppyn. Apama járdemdesý kerek qoı, — dedi de shyǵyp ketti. Chaıkov jaırań qaǵyp sóılep otyr:

— ...Men fılolog emespin, pátýa berý qıyn. Biraq, Ardaqtyń pikiri jańa shabýyl jasaýshy pikir ekeninde kúmán joq...

Dám daıyn bop qaldy. Ardaq kelip dastarqan jaıa bastady. Qol jýýǵa oryndarynan turdy bári...

X

Obkom búrosynda talas pikirler taldap tekserilip, qaýly alynǵaly birneshe kúnder ótti. Búro Meıramdy qoldady. Meıram Ortalyq Komıtettiń ózinde isteıtin bolyp, onyń ornyna Janabil taǵaıyndaldy. Basqa ózgeristerdi shahta aldyndaǵy jarnama taqtasy aıtyp tur:

«Otyz birinshi nomerli buıryq.

...Kombınat bastyǵy joldas Sherbakovtyń buıryǵy boıynsha, ýchaskeler sany azaıyp, kólemi úlkeıedi. Úsh smenanyń ekeýi kómir óndirýge, bireýi daıyndyq jumystarǵa beriledi. Bas ınjener Áshirbek Qalqamanov ashyq shahtaǵa aýysqandyqtan, bizdiń shahtanyń qyzmetinen bosatylady. Shahta bastyǵy Ermek Borantaev».

Osy kishkene buıryqtan úlken jumystar týdy. Adam, mashına, qural-saıman kúshteri qaıta bólindi. Grafık qaıta jasaldy. On úsh ýchaskeniń, ornyna alty-aq ýchaske bar. Keıingi kúnderde Ermek tipti tynym tapqan joq. Oqý bitirip kelip jasaǵan jańa grafıgi sátsizdikke ushyrady. Endi ózi tilenip alǵan mynaý ózgerister taǵy sátsizdikke ushyrasa, ne demek jurtqa?! Sondyqtan uıymdastyrý jumystaryn sozbaı tez bitirý, taǵy qate jibermeý — onyń basyndaǵy eń aýyr oı edi. Shahtadan kózi jaınap shyqty. Kúıe basqan júzi jymyńdaǵanda, ádemi aq tisi anadaıdan kórinedi. Qyzyl múıiske jebeleı basyp kirdi. Bes-alty jumysshy shahta gazetine jabyrlasyp jatyr.

— Bále, Ákim taǵy shyrqady! Eki mashınada bir ózi istepti.

— Qansha beripti?

— Júz jıyrma prosent!

— Oı, qasqyr aýyz!

— Voronov júz on segiz.

— Birin-biri jibermeıdi-aq.

Ermek kele qabyrǵadaǵy dıagramny túzep tur. Qyzyl syzyq quldılaı-quldılaı qaǵazdyń teń ortasynan asqan eken, kilt buryp joǵary qaıyrdy da:

— Jigitter! — dedi. — Jospar búgin júz on prosent oryndaldy.

Jumysshylar endi dıagramny kórip jatqanda, ol bógelmesten shyǵyp ketti. Qýanysh aýyr minezdi de jeńildetedi. Qaıǵy jeńil minezdi de aýyrlatady. Ebelektep gorkomǵa keldi. Janabil, Sherbakov ońasha áńgimelesip otyrǵan. Ruqsatsyz basyp endi ústerine.

— Jaı ma, Ereke! — dedi Janabil.

— Júz onǵa birden kóterdik!

— Durys-aq! Sergeı Petrovıchtiń kúdigi bitken shyǵar.

Sherbakov úndegen joq. Júndi saýsaqtarymen stoldy tyqyldatqan kúıinde qaldy. Ol aıtystan jeńilip, partıa qaýlysyn oryndaýǵa buıryq berse de, bekingen oıyn buza almaǵan. Áli de senbeı, taı shyǵymynsha dyz etken qarqyn ba, dep otyr edi. Janabil sóılemegen erkine qoımady:

— Nege úndemeısiz?

— Qorytyndyny tym tez jasamalyq. Bul ádis aqtalsa, barlyq shahtada qoldanylady. Sondyqtan jete zertteý kerek. Meıram Omarovıchtiń úlken kemshiligi osy shapshańdylyǵynda jatatyn.

Ermek pen Janabil kóz qıyǵymen qarasyp kúlip qoıdy. Súıkimdi qarttyń bedeline daq túspese de, oıy jeńilgeni ózine qatty batqan tárizdi. Ekeýlep jýyp-shaıyp jatyr...

— ...Talas ústinde árkimniń-aq jeńgisi keledi, — dedi Janabil. — Pikirim eger qate bolsa, jeńgenimnen jeńilgenime qýanar edim.

— Men de renjip otyrǵanym joq. Tek Meıram Omarovıchtiń — «keshegi turǵyda qaldyńyz» degeni bolmasa.

Oıly, arly adamǵa bir sóz de jetedi. Oısyz, arsyzǵa myń sóz jetpeıdi. Sergeı Petrovıch sol sózge qynjylyp otyrǵanda, qyzara bórtip Ardaq endi. Ystyq kúnde asyǵys júrip tershigen, demikken. Ruqsatsyz engenine keshirim surady áýeli:

— Ǵapý etińizder, ýaqytym az bolǵandyqtan kútip tura almadym. Biz búrsikúni júrgeli jatyrmyz. Erteń Kargres kóliniń jaǵasynda joldastardyń basyn qosyp, qoshtaspaqpyz. Sergeı Petrovıch aldymen sizdi shaqyra keldim. Mekemeńizden tappaı izdep keldim.

— Meıram Omarovıch aıtqan edi. Bara almaspyn...

— Erteń jeksenbi ǵoı?

— Men úshin, keıde jeksenbi de jumys kúni.

— Onda bos kúnińiz qaısy?

— Raqmet, qyzym, raqmet. Ótkize berińder, men shyǵaryp salam.

— Meni Meıramǵa kúıdirgenińiz be! — dedi Ardaq. Osy sózdiń astynda júrek qana sezetin jylylyq jatyr edi. — Siz «qyzym» degende, men «áke» deıtinim qaıda? Biraq, ákemnen jaqyn edińiz. Bul qalaı?

Meıram shaqyrǵanda myzǵymaǵan Sherbakov, Ardaqtyń sózine bosap qaldy:

— Bolmas, bolmas, baraıyn! — dedi basyn syıpap. — Jeńildim, qyzym, jeńildim.

Asyǵys kirgen Ardaq, Ermek asyǵa ketti. Olar ketisimen Janabil, Sherbakov ashyq shahtany kórýge shyqty. Ekeýi bir mashınede. Betteri Jańa qalanyń ońtústik batysy. Sherbakov alda otyrsa da, keýdesi otyrǵyshtyń arqasynan asyp, Janabilge basyn taqaı, daýystap sóılep keledi:

— ...Otyz birinshi shahtany VÝGI-dyń qaramaǵyna berdik. Myńdaǵan tonna kómir kemidi. Mynaǵan qanshama kúsh tógip jatyrmyz. Tek aqyry qaıyr bolsa neǵylsyn. Meıram Omarovıch salmaqty Jigit edi. Ushqalaq bop ketti, ushqalaq!

— Ol halyqaralyq jaǵdaıdy kórip asyǵady. Qarqyndy kúsheıtelik, Sergeı Petrovıch, qarqyndy!

— Soqtyǵa almaıdy!

— Evropany basyp alyp barady. Sodan keıin qandy aýyz jaı tura ala ma?

— Bul soǵystar Gıtler Germanıasynyń kúshinen góri aǵylshyn-fransýz basshylarynyń opasyzdyǵyn dáleldedi...

— Gıtlerdiń sapasyzdyǵy bárinen basym... Onyń ýádesine, jasasqan shartyna sený qıyn.

— Óz kúshimizge senemiz. Biz oǵan, bir aı tirese almaı qulaǵan Fransıa emes. Birneshe jyl jaǵalasýǵa jaraımyz. Uzaq soǵys, uzaq aýyrtpalyq kapıtalıserdi kúıretip tynady.

Dúnıejúzilik jaǵdaıdy shola otyryp, ashyq shahtaǵa jetti bular. Kóp belesterdiń birinde úsh-tórt ekskavator kórinedi. Anadaıdan qaraǵanda qara býra sıaqty, uzyn moınyn joǵary, birese tómen sozyp, kúrk-kúrk etedi.

— Buǵan adam shaq kele me? Bir ekskavator bes myń adamnyń jumysyn isteıdi...

Jumys jańada bastalǵan. Jańa ekskavatorlar qomaǵaı asap, beldi ár jerinen oıyp tastapty. Bir shuqyrdan Áshirbek shyǵa kelgende, Sherbakov sylq-sylq kúldi.

— Jabylyp jeńdińder meni. Al, jeń endi myna beldi.

— Jeńemiz, Sergeı Petrovıch.

— Bitkenshe kelmen dep edim, shydaı almadym.

— Bul shydamsyzdyǵyńyz shydamdylyqtan artyǵyraq.

— Artyq bolsa, kórsetemin shydamsyzdyqty, qashan bitiresiń?

— Jabyq shahta jylǵa sozylady. Bul úsh-tórt aıda eksplýatasıaǵa beriledi.

— Joq, eki aı jetedi. Odan ári jospardy lyqyldata berem. Sender endi qarqyndy menen alyńdar.

— Oǵan da turdym. Tek keregimdi kedergisiz daıyn etińder.

— Ne kerek?

— Aldymen temir joldy, elektrdi keltirý kerek. Topyraq syımaıdy arnaǵa, poezben tasyp, syrtqa tógemiz.

— Bilem, topyraqtan taý jasaısyńdar, oǵan sýdy, qardy qos. Sonda kómirge eńbektiń neshe prosenti qalady.

— Ras, az qalady. Biraq, sol az kómirdi kóp te, arzan da beredi. Eger plasyń bári osyndan ashyq alýdy kóterse, jabyq shahta sózsiz joıylar edi...

Aýyr, az sózdi Áshirbek ashyq shahta, dese sózsheń, jaıdary bolyp ketedi. Ár adamnyń súıgen isi ózine ystyǵyraq qoı. Ol tership, qyza sóılep turyp shylym tartpaq bolǵanda, shylymynyń sabaǵyn salmaı, basyn saldy aýzyna. Janabil kúlip jiberdi:

— Apyr-aý, sen mundaı qyzba ma ediń! Shylymyńdy teris saldyń aýzyńa.

— Meni ashyndyrǵan myna kisi.

— Iá. Meni sender tynysh qoıdyńdar.

— Bundaı tıyshsyzdyqtar tıyshtyqtan jaılyraq, — dedi Janabil. — Bul plasyń basqa plasardan ózgesheligi qandaı?

— Saıazda jatyr. Kómirdiń qalyńdyǵy on-on bes metr. Tik emes, kólbeý. Poezd týra zaboıǵa enedi. Ónimdiligi, arzandyǵy bylaı tursyn, densaýlyqqa paıdasy qansha!..

— Boldy, boldy! — dep Janabil Áshirbekti azar toqtatty. Men endi Sergeı Petrovıchti qostaımyn. Eń, ári salǵanda eki aıda kómir beresiń. Barlyq jaǵdaı jasalady. Tek oryndaýdy bil...

Saǵat alty. Ekskavatorlardyń gúrili basyldy. Mashınıster qaıta bastady. Áshirbekti ertip júrip bastalǵan jumysty kórgen soń bastyqtar da qaıtty. Jaqyndaǵysy kógerip, alystaǵysy qaraýytyp ár tusta qoldan ekken ormandar kórinedi. Munarly qalanyń aspanyn jańǵyrtyp, samoletter qonǵaly keledi. Jerin jańǵyrtyp poezdar, alýan tústi mashınalar júıtkip barady. Qala kómir ústinde. Aınalasy kolhoz, podhoz, jumysshy poselkalary, usaq óndirister. Óndiris pen aýyl sharýashylyǵy aralasyp jatyr...

— Qulazyǵan jón edi-aý... Kóz toımaıdy deıtini qaıda! Toıady eken... — dedi Janabil, qaınaǵan dúnıege qarap otyryp. Sergeı Petrovıch kúńk etti:

— Tek, Meıram Omarovıch toımaıdy.

Janabil qarqyldap kúldi. Balasha burtıǵan úlken adamdy jubatady:

— ...Ketkeli jatyr ǵoı. Saǵynasyz áli. Men Báıtendi de saǵynǵam.

Bular kelip kól jaǵasyndaǵy sharbaqty baqshaǵa engende, Meıram balasyn jetelep seıilde júrgen. Janabil Sherbakovty úıine qaldyrdy da, Meıramǵa ketti. Sodan ol túnde de óz úıine qaıtqan joq. Erteń sáskede Meıram, Bolat, Maıpa — tórteýi — bir mashınaǵa. Sherbakov, Antonına, Ardaq, Jumabaı — tórteýi bir mashınaǵa otyryp, Kargres kóline tartty. Kún jeksenbi. Jurt sándi kıingen. Kómirli Qaraǵandynyń úlken bazary qaınaı bastapty. Mal mashına-mashına, arba-arba azyq-túlik. Dúkenderden basqa, ashyq ústelderge jaıyp tastaǵan óndiris buıymdary. Iin tiresken kóp. Qala men kolhoz mıdaı aralasypty...

Rúldi Meıram ózi ustaǵan.

— Kóre ketelikshi, — dep bazardyń qasyna óte bergende toqtaı qaldy. Janabil ekeýi bazarǵa endi. Kerek bolmasa da kezdesken nárseniń baǵasyn surap, saýdalasyp qoıady. Jeń ushynan, qoınynan áldeneni qyltyńdatyp, sybyr etedi bireýler. Telegeı teńiz memleket, kolhoz saýdasynyń ishinde de julyp jep júrgen saýdagerdiń birin sezip qalyp:

— Ury ıtteı jylmańdatýyn qarashy! — dedi Meıram. — Endigi ishki jaý osylar.

— Bular da qurýǵa aınaldy ǵoı, — dep edi Janabil, Meıram basyn shaıqady:

— Bulardy molshylyq qurtady. Biz áli tolyp bolǵanymyz joq. Keıbir kemshilikke shybynsha úımeleıdi bular.

— Sergeı Petrovıch aıtsa aıtqandaı! Kóziń osy bazarǵa da toımady ma?

— Sender qorǵaısyńdar Sherbakovty. Men senderden ári qorǵaımyn. Meıli, ol dushpan desin, meniki oǵan dostyq qana. Aqyldy adam da qatelesedi. Dostyq tek sıpaý emes, keıde shymshýǵa da bolady...

Kóp bógelmedi, bazardan shyqty ekeýi. Kómirli Qaraǵandyny qaq jaryp ótip, Kargres jolyndaǵy belesterge kóterile bergende, buryla sala keıin qaıtty Meıram.

— Boqaıǵa habarlaı almapty Ardaq. Jumysta shyǵar, ala keteıik.

Qalaǵa Kargres jaǵynan kire beriste, aınalasy qorshaýly, urshyq bas temir baǵanalar tur. Olardyń basyndaǵy qym-qýyt sym órmekterdiń órbigen jeri úlken qyzyl úı. Sonaý Kargresten tartqan jýandyǵy bilekteı metal arqan, mosy músindes bıik, temir dińgekterdiń ústimen kelip osy úıge enipti. Qabyrǵasynyń ishki jaǵy mramor. Mramor beti jypyrlaǵan, jaltyldaǵan kileń nıkel, jez, elektr knopkalary. Keń bólmede Boqaı jalǵyz otyr. Qyzyl shuǵamen jabýly stolynda telefon, gazet, jýrnal, kezinde kózildirik. Oqyp otyr.

— Mássaǵan, kochegar! — dedi Janabil kire bere.

Boqaı qýanyp, qalbalaqtap qaldy...

— Janabil, Meıramjan! E, báse, kelińder, kelińder!

— Kochegarmyn degeniń qaıda?!

— Komýnızm kochegary osylaı bolady da. Kargrestegi úlken stansıa bunyń ákesindeı. Biz tok jasamaımyz. Tek kelgen tokty qabyldap, qalaǵa bólip turamyz...

Bul stansıanyń bastyǵy ere kelgen. Boqaıdyń sózin bólip jiberdi:

— Júre sóılesersizder. Myna kisiler sizdi surap tur.

— Qyzmetti qaıtem!?

— Ornyńyzǵa kisi qoıam.

Boqaı jelkesin qasyp, oılandy da:

— Meıramjan, keıinirek barsam qaıtedi? — dep qıyldy. — Smena bitpeı ketsem, kóńlimde kemtik turady. Mazam ketedi.

— Keshikpeńiz, jeńgeıdi, inishekti ala kelińiz, — dedi de júrip ketti Meıram. Úlken jolǵa túsken soń rúldi shoferǵa berdi. Otty kózi kúlimdeı, Janabilge buryla otyryp, serpe sóıledi:

— Baıqadyń ba, sosıalızm Boqaılardyń súıegine sińgen! Qar ketisimen jaman shym qorasyn, kelesi qystyń qamyn umytyp, baılarǵa eligip, kedeıler de jaılaýǵa kóshetin. Sol Boqaılardyń endi úıi saı, qysy qaýipsiz, basshylary «júr» dep tur, sonda da jumysyn tastap ketpedi. Bizdiń adamdardyń bul yntasy keremet kúsh ekenin keıde sezbeıdi, Sergeı Petrovıch. Onyń bólshevıktigine, iskerligine esh kúmánim joq. Ony kózdiń qarashyǵyndaı saqtaý kerek. Sonymen qabat qatesin kórsetýge batylyń jetsin. Ortalyq Komıtet batyl aıtady. Batyl joǵarylatady, tómendetedi. Minsiz kadr, orny tolmaıtyn kadr joq ekenin kúnde kórsetip keledi.

— Men seni jańa ǵana túsingen sıaqtymyn, — dedi Janabil. Odan ári úndemeı, oıly otyrdy. Oqý bitirip kelgeli burynǵy senimderine syn kózimen qaraıtyn. Eń jaqyn degen Meıram, Ardaq, Sherbakov, Ermekterdiń de osal jerin tappaq bolatyn. Olar berik, bıik jaǵyn kóbirek kórsetti. Meıramnyń jańaǵy sózine qatty rıza bolyp — burynǵym soqyr senim eken. Joldastardyń oıyn anyq kóre almaǵan ekem. Endi anyq kórindi-aý! — degende Meıram qostaı tústi:

— Boqaılar da aıqyn kórdi. Kóńil shyraǵy jaǵyldy. Ol elektr jaryǵynan áldeqaıda jaryq. Odan nurly, odan kúshti ómirde eshteme joq. Bizdiń partıanyń eń zor tabysy bul...

Tas qaıraq kúreń jolda zymyraǵan mashına belesterdi qaldyra-qaldyra jazyqqa qulady. Alda kókjoıqyn kele jatyr, keńdigine kóz talyp jetedi.

— Kól emes, teńiz ǵoı mynaý! — dep shegin tartty Maıpa. — Taýdy qorshap alǵan! Dál ortada áne bir tóbeniń tóbesi ǵana qyltıady.

— Orazbek aýlynyń mekeni bolǵan «Jalǵyztóbe» sol.

— Kelesi jyly bul kóldiń uzyndyǵy jıyrma bes-otyz, kóldeneńi jeti-segiz kılometrge ketedi. Qazirdiń ózinde tereńdigine keme qaırańdamaıdy.

— Keme nege salmaıdy?

— Keregi bolsa salynar. Ázirge motorly qaıyqtar ǵana júr.

Meıram men Janabil kóldiń jaıyn Maıpaǵa túsindirip keledi. Kolhoz, podhozdardyń ogorodynan alaqandaı aman jer joq. Qalyń qyrtys, qara topyraqty Nura alqaptaryn alýan túrli ósimdikter jaýyp, alqarakók buıra.

Buıra dalada mashınanyń joly, shańy ǵana kórinedi. Ár tusta egin sýarǵan dıqanshylar qalyp barady...

— Kargres Qaraǵandyny ǵana jarylqaǵan joq, mańyndaǵy aýyl sharýashylyǵyn da jarylqady... — dedi Meıram. — Esińde bolsyn, Ybrash úlken maman. Ol endi jeldi baǵyndyrǵaly júr.

— Kórgen jigitim emes.

— Kóresiń, ony da shaqyrdym.

Kól jaǵasynda, shalǵyndy keń dalada eki M-ka, eki velosıped kórinedi. Jetegin joǵary kóterip baılaǵan faeton, súlik qara qos arǵymaq tur.

— Bizdiń Jaılekeń men Maýsekeńniń isi-aý, anaý, — dep kúldi Meıram. — Uqyptysyn qarashy.

— Baılar páýeskeniń jetegin osylaı kóterip qoıatyn. Úndeme, baıdyń saltyn umytpapsyńdar, dep áýreleıin biraz.

— Shynynda kórgenin istegen. Biraq, Maýsymbaı sóz tabady. Tildi, esti qart.

Qonaqtardyń birsypyrasy kelip qalypty. Chaıkov áıelimen kelgen. Ardaq, Antonına, Sherbakov — beseýi kól jaǵalap júr. Maýsymbaı, Jaılaýbaı, Sheker, Baljandar oshaq basynda. Báıten jaıylǵan kilemderdiń ústinde shalqasynan jatyr. Eki qoı soıylyp, qazanǵa túsken. Kógala tútin tynyq kúnde baıaý ushyp, joǵarylap barady...

— Aqsaqaldar qoıdy qyryp tastaǵan ba! — dedi Meıram kele. — Muny taýysýǵa baıaǵynyń jempazy kerek shyǵar.

Maýsymbaı saqalyn sıpap qoıyp, jymyń etti. Eki beti shıqandaı qyzaryp, qymyzǵa qyzyp otyr eken, ilip áketti sózdi:

— Jaılaýbaı qý ózin ǵana kórsetpek bolyp, bir qoı da jeter dep edi. Men odan qalam ba, qosa soıdym... Ekeýmiz básekemiz.

— Olaryńyz maǵan jaqsy. Qonaqtan jeńil qutylam.

— Jyl boıy qonaǵyńdy kótereıik, ketpeshi. Áıtpese ala ket bizdi. Qartaıǵanda kóńil shirkin qońtorǵaı eken, — dep, Maýsymbaı kózine jas aldy. — Sonaý bir kúnderde qutqarǵanyń bylaı tursyn, mineziń esten ketpeıdi. Men emes, sen qınaldyń-aý sonda...

Bul sóz Meıramnyń da júıesin bosatyp edi, Janabil qaljyńmen seıiltip jiberdi:

— Maýsekeńniń baqshasynan bári tabylady. Baıǵa elikteýin qarashy, arbanyń jetegin qaqaıtyp.

— Durys aıtasyń, bizden tabyla beredi. Páýeske mingen baı, jibek kıetin jaz kúni. Ony sen kıipsiń. Jetekti jalpy kóteretin. Ony men isteppin.

— Qap, myna shal jeńip ketti. Jumeke, kómekke kel!

— Qaraǵym, qaljyńǵa ebim joq-aq, — dedi Jumabaı. — Tipti baldyzdarymmen ázildesken emen.

— Báıtekeń qutqarady, Báıtekeń qutqarady, — dep Janabil daýystaǵanda, Báıten basyn kóterip aldy:

— Sóz baqqan shal! Shydatpaıdy. Jumysqa kelse kórer edim, bálemdi!

Maýsymbaı qaǵyp qalyp, Báıtendi de murttaı ushyrdy:

— Ol anturǵan jumysta shydatpas, mashınanyń tilin bilýdeı-aq biletin, tek júrgize almaıtyn.

Birin-biri ilip tastap, utylaı qaljyńdap, dý kúlisedi. Jaılaýbaı mashına kóleńkesindegi qara sabany pisip-pisip, úlken shyny tegenege qymyz quıyp ákeldi. Qymyz da, qos qara arǵymaq ta sovhozdiki. Maýsymbaı ekeýi sovhozda isteıdi. Sovhoz Qaraǵandy kómir kombınatyna qaraıdy. Araq-sharap shaı jabdyǵynan ózge qonaqasynyń bárin sol eki shal ákelgen. Biri — súıek, biri — dos, Meıramnyń qonaǵyn ózderi kútip, jóneltpek. Sheker as basynda. Pysyq Baljan Ardaqtyń týǵan jeńgesindeı bop ketken. Oǵan Maıpa qosylyp, dastarqan jaıa bastady. Kishkentaı Bolat Shekerdiń qasynda júr. Aınalyp, tolǵanyp qoıady Sheker. Eki mashınamen Qanabek, Kozlov, Lapshın, İsqaq, Ákim, Ermekter kelip tústi. Sý betinde, Kargres jaqta qaıyq kórinedi. Ybrashtar bolý kerek. Kel jaǵalaǵan Sherbakov, Ardaqtar da qaıtty. Uzaq sózge oryn joq. Sholaq, kıme sózben qaǵysyp, qaljyńdasyp jatyr. Endigi áńgime Qanabek mańyna úıirildi. Qý tildi, jaıdary adam, mysal keltire mysqyldap otyr:

— ...Jol asfáltsiz, mashına soǵyp tastaıdy dep, bizdiń kempir kelmeı qaldy. Bundaı kesirdi kim kergen! Sergeı Petrovıch arqaǵa qaqsa, Antonına Fedorovna jaırańdaıdy. Bizdiń soqqan: tart ári dep qaǵyp jiberedi qolymdy. Qalaı jaǵarsyń!

Jurt kúlip jatyr. Sergeı Petrovıch bir ilip qaldy:

— Bul qý kempirin jamandaı beredi. Jas áıel alǵaly júrmesin.

— Buryn tósekti baılar jańǵyrtýshy edi. Osy kúni hozáıstvennıkter jańǵyrtady da...

— Seni aýrý jeńbese, eshkim jeńbes, — dep jantaıa ketti Sherbakov. Antonına Fedorovna onyń ekinshi alǵan áıeli bolatyn. Kúlki údegen kezde motorly qaıyqpen Ybrash keldi. Qanabek ony da qaǵytty:

— Shyraǵym, kelin jaı qaldy ma?

— Kelinińiz Almatyda.

— Júregim jańa ornyna tústi ǵoı.

Áńgime, qymyz qyzýyna kún qyzýy qosylyp, jurt birazdan soń sýǵa túse bastady. Janabil men Ybrash Bolatty, áıelderdi alyp, kól betinde qaıyqpen júr. Kók jaıqyndy tolqyta júıtkigen motor jeldetip, áıelderdiń juqa kóılekterin jelpip barady. Motor daýsynan bulardyń qosyla shyrqaǵan daýsy basymyraq. Etpetteı, shalqalaı jatyp, birine-biri sý shashyp, jaldaý bilmegenderin jalyntyp — erkekter óz aldyna máz-meıram...

— Joldastar! — dedi Ardaq. Aqsha beti qubylyp, qyzyl kúreń tartty. — Tipti ketkim kelmeıdi. Osy jermen birge gúldep edim, osy adamdarmen birge ósip edim. Átteń Meıramnan qala almaımyn.

Maıpanyń kózinen jas ytyp ketti. Antonına bosaǵan kóńlin bildirmeı jubatyp jatyr:

— Sińlim, dosym Ardaq, muńaıma! Sovet jeriniń bári qyzyqty...

— Ony erte bilgemin. Adamnyń umyta almaıtyn shaqtary bolady eken. Buny jańa bildim. Bári osynda qalyp barady...

— Sonyń biri — dáýde bolsa, tún ishinde alańda kezdesip, qalanyń syrtyna shyqqan shyǵar, — dep qaljyńdap edi Janabil. Ardaq saq-saq kúlip jiberdi:

— Seniń ojar sózderiń de jarasymdy! Ybrash, sen az bilesiń bul jigitti. Erke, tentek bolatyn. Esi enip, úlkeıip keldi. Meıram úsheýimizdiń aramyzda jasyryn joq. Janabil seniń de esińde bolsyn, Ybrash bizdiń eń qadirli joldastarymyzdyń biri.

— Senderge sý tok bergen soń qadirli. Maǵan jeldi ustap berse, ardaqtar edim.

— Joldas sekretar! O da bolady, sene berińiz, — dedi de, Ybrash kól ortasyndaǵy aral tóbege jetip toqtady. Aınaldyra aǵash egip tastapty. Jańadan jasalǵan eki úı tur, qaptaǵan qus, qıqýlap jatyr... — Bul ara bolashaq qus fabrıgi, múmkin balyq zavody da salynar. Bıyldan bastap balyq tuqymyn jiberdik. Qustaryńyz mynaý... Jel dvıgateldi aldymen osy tóbeniń basyna ornatyp, jańaǵy zavod, fabrıkke elektr qýatyn bersem... degen qıal bastan ketpeıdi...

Áıelder tóbeniń ekinshi jaǵyna baryp sýǵa tústi. Janabil men Ybrash ta súńgip, shomylyp aldy. Bular qaıtqanda jaǵadaǵylar sýdan shyǵyp, qymyzdary boıyna tarap, salqyndap otyrǵan eken. Jumanıaz, Seıtqalylar, áıelimen Boqaı kelip qalypty. Ardaq kele bárin dastarqan basyna jınady. Uzyn dastarqannyń eń basynda, bıik býtylkalardan boıy az-aq asyp otyrǵan Qanabek ózin-ózi tamada saılady:

— Jigitter, ákimdikti bul arada da paıdalanam. Tamada men. Birinshi tostyń sózin Meıram aıtsyn, jasy kishi bolsa da joly úlken.

Anaý oshaq basyndaǵy júris, dybystarǵa deıin tyna qaldy. Ol, birde bıik, birde alasa, birde qatal, birde jumsaq minezdi, birde sheshen, birde sarań sózdi edi. Jurt ony joǵary sanasa, ol jurtty joǵary sanaıtyn. Jurt: «bizdiń Meıram» dese, ol: «bizdiń adamdar» deıtin.

— Joldastar! — dep qolymen tóńirekke jaı ǵana nusqap ótti. — Tildeı Nuradan teńizdeı kól jasaldy. Aıadaı qudyqtan kómir ózeni aqty. Qaraǵandy dańqy sovet jerinen ári asty. Maqtanyńyzdar! Sony jasaǵan biz, bizdiń adamdar! Sol maqtanǵa jetkizgen partıa úshin bir tamshy qaldyrmaı iship qoıyńyzdar!

Ómiri aýzyna araq almaǵan Jaılaýbaı, Maýsymbaı da:

— Quıshy, dozaǵyn bara kórermiz... partıa dedi ǵoı... — dep bir-birden qaǵyp jiberdi.

Kelesi sózdi Chaıkov surap aldy:

— Sonaý beldiń túbinde, — dedi ornynan turyp. — Budan on jyl buryn Áshirbek ekeýmiz Meıram Omarovıchqa kezdestik. Jańa kele jatqan beti eken... Ol sonda: «bizdiń el ázir tehnıkalyq ǵylymnan alystaý jatyr» dep jabyńqy turdy. Qazir osy dastarqan basynda tehnıka mamandary qansha! Men oǵan Qaraǵandy úshinshi orynda — degen edim. Búgin Qaraǵandy kómiriniń kóptigi birinshi orynda, dep sendire alam. Ybrash Jakaevıch! Sýdy, tokty kóbeıte túsińiz. Kargrestiń janynan qara metalýrgıa alyptary ornaıtyn kún jaqyn. Komýnızm barlaýshylary úshin, qazaq jeriniń baılyǵyn budan ári asha berý úshin ishelik!

Atap-atap iship jatyr. Ázirge Báıtenniń ǵana basy bulǵaqtap:

— İsteýdeı-aq isteýshi edik! — dep qoıady Jumabaıǵa. Antonına maza bermegen soń bir kezde túıedeı bop Sherbakov kóterildi ornynan. Mol denesi ádetten tys abyrjyp, tolqı sóıledi:

— ...Bizde ne jasalsa, birlestik kúshimen jasaldy. Ras, keıde talasyp ta qalamyz. «Pikirler soqtyǵysynan shyndyq týady». Shyndyqqa moıyndaımyz. Ult dostyǵyndaı, joldastyq dostyqtar da myzǵymasyn — deı kelip, Meıramdy aýzynan súıdi Sherbakov. Ekeýi oramalyn alyp kózderin súrte bastaǵanda, qýanǵannan Antonına men Ardaq ta jylap jiberdi. Dýyldasyp, qoshemettep jatyr bári. Ol ekeýiniń arasyndaǵy kirbeń árqaısysynyń-aq kóńiline bir túıin salǵan edi. Qazir sol túıin sheshilip ketti. Birinen soń biri sóz surap, jarysa, jadyraı sóılep jatyr...

XI

Kúz keldi. Bulyńǵyr aspan tarydaı aq qıyrshyqtar búrkip tur edi. Tús aýa etegi túrilip, qalyń sur bulttar shyǵysqa qaraı yǵysty. Bult shetinen jarq etken kún qalaǵa endi jaımashýaq nuryn septi. Boz dóńestiń betinde jańa shahta aıqyn kórinedi. Mańyna birneshe úıler ornaǵan. Telefon, elektr baǵanalary da jetken. Olardyń symdaryn baıaý jel jaı ǵana shertip qoıady. Adam az. Poezd, ekskavator, taram-taram temir jol jer qoınyn keń ashyp, enip ketipti. Tereń arnanyń sonaý bıik erneýinde topyraq tıegen, shyńyraý túbinde kómir tıegen poezdar biri kelip, biri ketip júr...

Áshirbek tipti jaırań. Aýzynda, qolynda damyl joq. Daýsy qattyraq shyǵyp, kóterińki sóılep keledi. Qasyndaǵy Janabil, Sherbakov, Kozlov, Ermekter oıy oryndalǵan jastyń oǵat sózin de qaqpaı, jymyńdasyp qoıady.

— Seniń shahtań taýdyń tereń shaty tárizdi eken. Daýsyńmen jańǵyryǵyp qosa sóıleıdi! — dedi Janabil. Dese degendeı, tóbede aspan, eki jaq bıik jar. Jar qabaǵynda tóbe-tóbe, bel-bel topyraq úıindileri. Dóńesti saýyrlaı oıyp, tereńdigi jıyrma-jıyrma bes, kóldeneńi birneshe júz metr, uzyny bir jarym-eki kılometr jerdiń topyraǵyn, tasyn arshypty. Endi sol aýmaqta qalyńdyǵy on bes metr kómir ashyq jatyr.

— Mine, shetinen kertip ala ber! Maǵan lava, ventılásıa, vrýbmashına, kombaın degender kerek emes. Poezd áne zaboıǵa enip barady. Dári, burǵy, ekskavator qulatyp tıep beredi... dep laýlaǵan Áshirbekti Ermek bir mysqyldap qoıdy:

— Qutyrýyn qarashy!

— Shahtań júz prosent mashınalandy. Júzdegen adamyń bar. Jańa grafıkti oryndap dáýirlep tursyń ǵoı. Jarysamysyń? Men ondaǵan adammen artyq berem senen.

Ermek talaspap edi, Kozlov kılikti:

— Balaqaı, baıqa, kombaın bitip qaldy.

— Joq, Borıs Mıhaılovıch, siz qyńyrlyqty qoıǵan kúni bitedi.

— Sen endi Sergeı Petrovıchti jaqtadyń ba! Almaımyn ol usynysyńdy. Ákim ekeýmiz nede bolsa óz oıymyzǵa bekidik.

— Sizden buryn Shevchenko, Afanasevter de osylaı bekip, kombaınmen qosa qulaǵan.

— Biz olardyń qatesin taptyq.

— Óz qateńizdi tapqan joqsyz áli...

Kombaın jaıyndaǵy bulardyń belgili talasyna Janabil men Sherbakov úırengen. Sózge aralaspaı, ashyq shahtanyń ár kórinisine qunyǵa qarap keledi. Qyryq-otyz vagondy bir-aq tirkep, poezd zaboıda tur, eki ekskavator eki tustan tıep jatyr. Bir ýystaǵanda úsh tonna kómirdi bir-aq ýystap salady. Anaý shette desátnıktiń ekskavatorshyǵa urysqan daýsy estiledi:

— Nege shúpildetesiń? Kóziń bar ma? Tógilip qaldy ǵoı!

— Kemtigin toltyram degende asyp ketti.

— Aqqula jumys jasaýyn qarashy! Seniń shashqanyńdy kim jınamaq!

— Janym-aý, endi kúrek, shúmek emes, ekskavator epteýge kóne me...

Janabil sylq-sylq kúledi:

— Desátnıkter toltyr, tez toltyr! — dep aıqaılaıtyn edi. Mynaý asyp ketti dep baqyrady.

Sergeı Petrovıch áli únsiz, kókshe kózi qadala, tinte qaraıdy bárine. Baǵanadan beri tek óz oıymen bolǵan. Endi alǵa túsip, ashyq shahtanyń erneýindegi bıik topyraq shoqysyna kóterildi. Bul shoqydan búkil Qaraǵandy kórinedi... Kómir tıegen uzyn sostavtar Oralǵa, Balqashqa tartqan úlken joldarǵa ár tustan quıylyp jatyr. Aıaq astyndaǵy tereń zaboıdan shyqqan myna poezd da keń arnany jańǵyrta solaı tartty. Jol ústi tynymsyz aǵyn. Taý sýyndaı shapshań, qara buıra kómir aǵyny sarqyraı aǵyp barady...

Sherbakov osy arada súıgen sózin taǵy bir aıtty:

— «Pikirler soqtyǵysynan shyndyq týady». Raqmet Meıram Omarovıchqa. Telegramma berý kerek oǵan. Bul shahtany endi kóbeıtemiz, kúsheıtemiz. Óziniń tresin quramyz, — dep qolyn joǵary kóterip, elý kılometr alǵa nusqap turdy. — Sonaý buldyrap kóringen Sorań, Sherýbaı Nurasy Qaraǵandynyń jańa aýdandary bolady. Kómirli qala endi solaı qaraı ósedi. Jumys aýmaǵy eki-úsh ese ulǵaıady. Borıs Mıhaılovıch, kombaındy tez bitir...

---