InfoHub Logo

AÝYL TAŃY

I

Jer betin jelpigen tańǵy samal toqtady. Bıiktigin baıqatpaı, kólbeı jatqan baıtaq Itjonnyń zor, keń jotalaryna syzattalǵan kógildir sáýle tez jaıylyp barady. Tereń shat, saılardy, qalyń shıli, qaraǵandy oıpattardy sáýle ázir keýleı qoıǵan joq: qaraýytyp kórinedi. Sonaý kóz ushynda qaraýytqan qaraǵandy ózekten áldene aǵarań etip, jazyq dalaǵa shyǵa sala, Itjonǵa týra tartty. Juldyzdaı aǵyp keledi. Mine taqaldy.

Boz atty jasóspirim — kádimgi Sapardyń Amany eken. Tal shoqpary ıyǵyn de, urýǵa daıyn keledi. Tymyq aýany daýyldatyp, qulaǵyn jymıta zýlaǵan shańqan bozdyń shabysyn mise tutpasa kerek, basynan asa sekirerdeı erinen kóterile, umtyla beredi alǵa. Ózinen oq boıy ozyq ketken uıalas qos aq qasqa da balań, bir ǵana qar basty; áli aýyzdanǵan joq-ty, sonda da jetken bette taıynshadaı aplannan taıynbaı, tańynan kótere, bir tońqalań asyrdy. Domalap turyp, týra jóneldi qasqyr. Ekinshi aq qasqa taǵy bir julqyp ótti. Sol kezde Aman da jetip, soıylyn siltedi.Tımedi.

At ta, qasqyr da, tazylar da tyń, taqaý ushyrasyp, tez aıqasty. Qasqyr endi boı jazyp qasha almady. Qashsa-aq, eki tazy kezek-kezek tańynan tartyp, tóńkerip tastap, qutyn qashyrdy. Qashpasa — Aman qoıar emes. Sonsoń, «janyńnan bezgeniń kele ber» — degendeı, etpetinen túsip, kózinen ot shasha kúrildep jatyr kókjal.

Aman attan tústi. Atyn bir shókege baılaı saldy. Shoqparyn qos qoldap, ońtaıyna ustap, qasqyrǵa týra barmaı, janamalaı júrdi. Asyqqan joq, qobaljyǵan joq haýipti jaýǵa kóziniń quıryǵymen qarap, haýipsiz adamsha jaı keledi. Eki tazy qasqyrdyń eki jaǵyna shyǵyp alǵan, ańdyp tur, bas salýǵa batpaıdy. Arbasý uzaqqa sozylǵan joq. Aman taqalǵan saıyn, qasqyr qozǵala berip edi, — «shapqaly jatyr ma?» — dep «Aıt, Alypsoq! Aıt!» — degen kezde, adam aıbatyna shydaı almaı, tura jóneldi. Qatty aqyrǵan bul daýys tazylardy tipti ashyndyrdy. Alypsoqtyń kózi qyp-qyzyl, qasqyrdy tańynan qapsyra tistep, qatyp qalypty. Keıin tartyp jibermeı tur. Jýan, ebedeısiz moınyn barynsha buryp, jyrta qarys aýzyn barynsha ashyp, artyndaǵy tazyǵa umtylady qasqyr. Oınaqy tazy aýzyna túspeıdi, óz aýzyn taǵy bosatpaıdy. Osy kezde Aman kelip, qara tumsyqtan dáldep bir uryp edi, qasqyr sylq, ete tústi. Qaıtyp tura alǵan joq, tal shoqpar júıemelete tıdi shekege. Dushpanyn jaıratyp salǵan soń, balań ıe balań tazylaryna súısinip arqadan qaǵyp qoıyp, ishinen sóılep turdy:

— Elge bul maza bermedi, sonsoń óltirdim. Al senderge ol túk istegen joq, tek men úshin qyrqystyńdar. Jaman qurbynyń seriktiginen senderdiń seriktigiń artyq eken.

Jıyrmanyń, ortasyna áli jetpegen, jas adamnyń osylaı sóıleýinde birsypyra mán jatyr. Ol — ádette az sóılep, kóp tyńdaıtyn buıyǵylaý, uıalshaq jigit. Áıtse de, boıynda qaırat bary óńinen anyq baıqalady. Qalyń dóńesteý bitken qabaǵy, baısaldy búrkit kózi juqalań aqshyl júzine aıbat ta, kelbet te berip tur. Óz qatary áldeqashan aralasyp ketse de, ol áli tartysqa, topqa engen joq, ońasha, óz oıymen júr. Syrty tynysh kóringenmen, ishi mazasyz. Ómirde kezdeskenniń, kúmánsiz degenderdiń talaıyna kúmáni, qoıatyn saýaly bar. «Nege olaı? Bylaı bolsa, — qaıtedi? Ágár tipti bolmasa, — qaıter edi?..» — degen san suraýlaryna jaýap tappaı keledi. Jańaǵy bir sózdi, sonyń birin sheshkendeı, kesip aıtty. Oıly jigittiń aıtsam degeniniń kóbin az tájirıbe, shaǵyn bilim aıttyrmaı júrse, bireýler syrttan oǵan «jasyq», «ónersiz» degen ataq japsyryp júr. Aman buny jaqsy sezedi, keıde tipti solardy ishteı qostap, ózin iske alǵysyz qylady. Zady, ózine yrzalyǵynan narazylyǵy, jubatýdan janýy kóp jigit edi. Tek júırik bozdyń ústine shyqqan kezde jabyńqy kóńil jarq etip, ashylyp ketetin. Qazir sol bozdy moınynan qusha, jaǵynan sıpaı turyp:

— Qanatym, qanatym!.. — dedi taǵy ishinen. — Senimen ushyp, jedel jetpesem, aýyzdanbaǵan myna tazylar anaý qyzyl sholaqqa ezdiginen batpas edi-aý!..

Basy myljalanǵan qyzyl sholaq bulardan oqshaýyraq jatyr. Qara tumsyǵynan sorǵalaǵan qan tıylypty. Jony áli túlep bitpegen, jazǵy, sarǵylt, ázir túbittenbegen jańa júnderinen bólinip, dál arqasynda alaqandaı aqshyl túbit aıqyn kórinedi. Aman atyn jetelep jaqyndap edi, aty osqyrǵan soń, turyp qaldy. «Qazaq nege qyzyl sholaq» dedi eken? Qyzyl emes qoı deıdi oıynda. — Al kókjal dese — degendeı, ıyǵyndaǵy anaý uzyn, jýan qyldar jal sıaqty. Ashýlanǵanda solar tikireıip ketedi eken» — dedi de, toqymyn kóterip, terliginen alaqandaı kıiz kesip aldy. Ony eki bólip, bozdyń basyndaǵy jeńil, bes taspa órme júgenniń kóz tusynan kózdi qalqalaı baılady. At endi aldyn ǵana kóredi. Aman qasqyrdy kórsetpeı ákelip, aldyna óńgermesten, artyna bóktere sala, júrip ketti.

Ýaqyt áli erte. Kún ábden shyǵyp bolǵan joq, belderdiń arjaǵynan shashyraǵan sáýlesi kórinedi. Birneshe rýǵa jaılaý bolyp kelgen kólsiz, ózensiz bul jalańash jondar bıylǵy kóktemde tym jasarǵan, sý jańa. Jańartý úshin jyldan jylǵa astasyp, jabaǵylanyp jatatyn qý kódelerdi ádeıi órtep jibergen. Qazir sol órteńge qaýlap shyqqan, ázir kódege aınalmaǵan, jataǵan, alqara kók búrtik betegeler jer betin buıralap tur. Aspan ashyq, jer jaınaqy. Keń saharaǵa bıik jonnyń basynan kóz jiberip, móldir áýeni simire, ásem bozben jortyp kele jatqan Amandy osy saǵatta eń jaqsy sezimder bılep alyp edi. Tóbesinde aspanǵa shyǵyp alyp shyrqaǵan boztorǵaıdyń úni — boıdy balqytqan sulý ándeı, artyna bóktergen qasqyry — mert bolǵan myqy jaýyndaı; eki tazyǵa kezek tóngen kók quladyn — beldesýge joq, syrttan kijingen kúnshilderdeı; astyndaǵy júırik boz ázir kirshik shalmaǵan ushqyr aq kóńilindeı edi. Ápıne, Aman bulaı teńegen de, baǵalaǵan da joq, tek tamyljyǵan tabıǵat pen sulý sezimniń rahatyna júzip kele jatyp, egin jaıǵa jetkende, kóńil kúıi tómendedi.

Jaılaý bolyp otyrǵan osy ushan-teńiz quba jonda soqa sýypatyn jer joq. Qalpymen eginjaı. Ár saıy shalǵyn, shapsa — maıa-maıa shóp. Shóp shabylmaıdy. Barlyq egin bir betkeıden aspaıdy. Aman buryla júrip, óz úıiniń eginin kórdi. Bıyl eki put bıdaı, bir put suly, bir aıaq qonaq salǵan. Ańyzdaǵy suly men bıdaıy sırek te bolsa ónipti. Tyńdaǵy qonaq áli kórinbeıdi. Múlde kórinbeı qoısa ǵajap emes. Jer jóndi jyrtylmaǵan. Borazda men borazdanyń arasynda qalǵan atjaldardyń shóbi de jasyrynbapty. Mala birer júrgenge uqsaıdy, biraq maıdalanǵan shym joq. Búkil bir eldiń egis kólemi, sıqy osy tárizdi. «Bárin qosqanda bir Petrdiń egisine jetpeıdi, — dedi Aman ishinen, jan-jaǵyna kóz jiberip. — Toqtyq eginde. Eginge kólik, saıman, tuqym kerek. Olar jetimsiz. Bárinen de ynta jetimsiz. Sondyqtan jalqaýlyq minip alǵan moıynǵa...»

Qymyzdyqty saıdyń basyna kóterilgende ǵana Aman bul oılarynan aıyqty. Aıaq astynda qalyń el otyr. Uzyn saıdy erleı qonǵan óz eli on shaqty aýyl. Malǵa toly yńyranǵan aýyldarǵa uqsamaıdy. Aq úıler neken-saıaq. Kópshiligi qońyrqaı. Qaısybir aýyldardyń qońyrynan tipti qarasy den. Sonaý etekte, jazyqqa bettep shaǵyn eki ǵana qotan qoı erip barady. Qoıshylary egiz mingen, — jylqyly da el emes. Biraq sıyr basy bar kórinedi. Ár aýyldan ergen iri qara mal toby baqtashysyz, betimen bytyraı jaıylyp, bel asty. Kóp túndik áli jabýly, jurt uıqyda. Biren-saran adamdar ǵana turyp júr. Áne bireý tań asqan atyn arqandap qaıtty. Qoıly aýyldyń boz úıinen kóılegin shalbarlanǵan áıel shyǵysymen, orta qap qurtty esik aldyndaǵy sórege laqtyryp tastady. Sodan keıin arbaǵa baılaýly buzaýlardy bosatyp, bas jibin túrdi, kógendegi qozylardy aǵytty. Budan arǵy baı aýyldyq úlken aq úıiniń, aldynda úlken aq samaýyrdan tútin býdaqtap tur. Samaýyr qasynda jalshy shal shapa-shotpen otyn butap otyr. Sirá, jańada túsken kelinshek bolar, sháıi shapan búrkeniń qolyna jez quman ustaǵan jas áıel jelpeıli, shańqan kók kóıleginiń etegin shubalta, beti ashyqqa uzap barady. Bel astynda tezek terip júrgen malaı qyz qaıta oralyp, osylaı keledi. Zar ma, án be, áıteýir, jaq jappaı keledi... Aman kelinshektiń de, qyzdyń da aldyn kese, ekeýiniń aralyǵynan etti. Aýyl ıtteri shýlasyp dúrlige umtylsa da, tazylarǵa batpaı qala berdi.

Eń úlken aýyl saıdyń tómengi jaǵyn ala otyr. İshinde biren-saran qońyr úı, basqasy shoqbyt, qara-qurym úıler. Qos, jappa, ıtarqaǵa deıin bar. Bular, qoılary bolmaǵan soń, qotan qaldyrmapty, birese uıysa, birese shanjaý ketip, qalaı bolsa solaı qona salǵan. Ár esiktiń aldynda-aq arba tur. Biraq atam zamanǵy, alýan-alýan arbalar: jeke kólikke jegetin, shańyraqtaı eki dońǵalaqty, toqyma tal qorapty, arysty aǵash arba; qos ógizge jegetin tórt dóńgelekti aǵash yrdýan; kúpsheginiń ishi, beldigi temir, dóńgelekteri shendi kirekeshterdiń pushyq arbasy; búkil aýylda bir ǵana samohod (brıchka). Odan ózgesiniń birde-biri sol kúıinde jege jónelýge jaramaıdy. Eń bútin degenine sý quıyp, kiriktirip nemese shenine syna qaǵyp, sherttirip alý kerek. Sondyqtan osy aýyldan kúmpildegen sabanyń ornyna shyqyldaǵan balǵanyń daýsy estilip jatady. Qysqy kúıleri tipti kóńilsiz. “Balǵalaryn jataqta jatyp-aq shyqyldatsa qaıtedi? Basqalar jaılaýǵa mal qamy úshin keledi. Al bular ne úshin keledi?..

Kóp aýylǵa oıysqan Amannyń basynda kele jatqan suraqtar edi bul. Onyń dál jolynda, ózgeden oqshaýyraq, baı aýylǵa jaqynyraq qonǵan aq úzikti, qońyr týyrlyqty úı tur. Úıdiń beldeýine uzyn quryq qystyrylǵan. Quryqtyń basyndaǵy qyzyl tý tymyq kúnde baıaý tolqyp qoıady. Kún kúlimdep, aýyl aldyndaǵy beleske ıek artqanda, osy úıdiń uzyn kóleńkesin basa etip bara jatyp: “Aýylnaı uıqyda” — dedi Aman ishinen. Kekeı aıtty. “Sheshek shyqqandaı jeke qonǵany nesi?” — dep, taǵy bir qaǵytty. Aýylnaı degeni aýyldyq keńes aǵasy Baıbol. Ekeýi ata jaǵynan jaqyndaý bolsa da, minez-qulyqtary alys. Ázir tús shaıyspaı keledi. Biraq Baıbol keıingi kezde kedeı aýylǵa orynsyz ákireńdeıtindi shyǵardy. Osy qonysta irgesin olardan aýlaǵyraq salyp, baıdyń aýlyna keńsesin taqaı túsipti. Keńsesi jalǵyz kıiz sýmka. Sýmka ishinde — jalǵyz papka. Papka ishinde — tutqasynan sydyryp alǵan dóńgelek rezınka mór. Sýmkany Baıbol moınyna salady. Mórge óte saqtyq istep, keıingi kezde ishki tós qaltasyna salyp júr. Sonymen bar keńse Baıboldyń boıynan tabylatyn. Jańaǵy tý tigilgen — onyń óz úıi. Aýyldyq keńesti bir ózim, — dep, ózi otyrǵan jerdi keńsem, — dep uǵynatyn ol. Sondyqtan óz úıine de tý tigip qoıǵan.

Aman Baıboldyń osyndaı talaı sóleket qylyqtaryn eske túsirip, jymıa kúlse de, aq úzik oqıǵasy eske túskende, kúle almady. Sopy oılaǵan saıyn, Baıboldan sýysyp, alystap barady. Kóp aýyldaǵy qońyr úıge jetip, at basyn tiregende ǵana úzik týraly oıy úzildi.

II

Kún kózi búgin tym ótkir. Masasy joq, shybyny az, bıik, salqyn jaılaýdaǵy eldi sáske kezinde-aq qyzdyryp barady. Bireýler ystyqtap kóılek-dambalshań, jalań aıaq ne qońyltaıaq kebissheń júrse, endi bireýler ystyq ótpesin dep, saptama etigin, shıdem kúpi, seńseń tymaǵyn kıip alǵan. Qozy, buzaýlar ottan qalyp, ıtter tilin salaqtatyp arbanyń, úıdiń kóleńkelerin panalaı bastady. Sáıgel qýǵan sıyrlarda es joq, quıryqtaryn shoshaıta, kózderin shatynata tyrym-tyraǵaı shapqylaýda. Qaısybiri esigi ashyq úılerge qoıyp ketip, otyrǵan bala-shaǵany basyp nemese jeroshaqtaǵy qazandy tóńkerip, aýyldy shýlatyp júr.

Keshe keshke belder asyp ketken, órisi alys jylqy toby da shańdatyp, qatty qaıtty. Qymyzdyqty saıdyń orta kezi keń, jadaǵaı kek shymaıt bolatyn. Bunda Sháken myrzanyń aýyly otyrady. Myrza qazir qudyq basynda, qara qalpaǵyn kózine túsire kıgen, eki qolyn artyna ustap, úlken apan qudyqtyń mol, móldir sýynan kóz almaı tur.

― Arshyǵan soń, molaıa túsipti, — dedi bir kezde basyn kóterip. Býryl tartqan tyǵyz, qaba saqalyn tujyra qyrqyp, dál ıektiń ústine ǵana qaldyrypty. Qysqa, jýan moıynyń salyńqy tyǵyz buǵaǵyn ustaramen taqyrlasa da, keńirdegine deıin qaraýytyp kórinedi. Orta boıly, tekshe, jýantyq, júris-turysy shapshań kisi. Endi qudyq erneýinen bylaı ketip, botınkasyn kók shópke birer súıkedi de, murnyn osqyrta qatty sińbirdi. Úlken kózderi áli jasty, tolyq qońyrqaı júzi jyly, biraq «myrza» degen jaı sóz, qaıyrymy satýly, esepqoı adam. Jańa úńilip turǵanda qudyqtyń sýyn da eseptep qoıǵan eken, aıtyp tur:

― Ár naýaǵa elý shelekten sý syıdy. Bul jıylǵan sýdyń segizden biri ǵana. Sonda, úsh júz jylqy sýarsań, laılanbaıdy bul qudyq.

― Kól ǵoı, jaryqtyq!

― Táıiri, qudyqtyń muzdaı sýynyń qasynda kóldiń jylymshy sýy sý ma!

― Basqa qudyqtar nege osylaı emes?

― Qudyq sýy da nesibeńe qaraıtyn kórinedi ǵoı.

Myrzany qorshaǵandardyń ishinde qısyq muryn Táýke men jylpos Jaqyp osyndaı arzan qoshemetterin aıamaı tur. Jańa zamannyń kinámshil baıy kirli kópshikterdi neǵylsyn:

― Ottamashy, Jaqyp! — dep, zekip tastady. — Qudyq nesibe tańdamaıdy, qazý tańdaıdy. Qur shuqı salsań, sýǵa da jarymaısyń.

― Ras, ras! Taýyp aıtasyń, týra aıtasyń, myrzam, — dedi de, Jaqyp basyn shulǵı berdi. Táýke oǵan kúńirene qosylyp qoıady:

― Baq, dáýlet tegin basqa bitpeıdi.

Aýmaǵy úsh qanat úıdeı úlken apannyń betine eki arbanyń arysyn japqan. Astyna úsh zereden qoıyp, eki jaqqa uzyn eki naýa ornatqan. Tórt jigit eki bólinip turyp, tórt qaýǵamen eki naýany shúpildetti. Shańyrqaǵan jylqylar shapqylap kelip bas qoıdy naýaǵa. Muzdaı sýǵa súısinip, qulaqtaryn qaıshylaı jutyp jatyr. Qaýǵa tartqan jigitter sasaıyn dedi, shapshań qımyldap, qaısybiri bas kıimin laqtyryp tastady. Myrzada úsh júzdeı jylqy bar. Eki astaýdan eki aıǵyrdyń úıiri ǵana iship jatyr, ózgesin saıdyń basyna ıirip, saýyn bıelerdi bólip jiberip tur. Bólip jibermese topyrlap, astaýdy qıratady ne ózderi qudyqqa qulaıdy.

Sýǵa toıǵan jylqylar birtindep shyǵa bastady. Mama, jalpaq qarager bıe jaı basyp, qarny sheńbirek atyp, yńqyldan tartty jelige. Onyń sońynan biltelengen jaly tizesin soǵyp, jaraý, uzyn kúreń aıǵyr jóneldi. Tanaýy jara. Aman soqqan qyzyl sholaq bolý kerek, úıirin qorǵap júrgende bir qasqyr tanaýyn sytyp ketken. Taı, qulyndar elirip, oınaqtap shyǵyp jatyr.

― Shóp juǵymy jaqsy eken.

― Kók órteń — maı emes pe!

― Masa joq, shybyn az, sý mynaý. Deni saý mal qalaı ońalmasyn!

Júgen ustaǵan, bala jetelegen, taıaq taıanǵan árqıly sharýalar, kúndegi ádetinshe, qudyq basyna jınalyp qalǵan. Solar mal reńin, jer reńin, áýe raıyn áńgimeleı kelip, aldaǵy kúnge boljaýlar da jasady, alys-jýyqtyń habaryn da aıtysty. Tek Ábekeń ázir úndegen joq. Dizesine túsken keń daby kóıleginiń jaǵa baýy baılaýsyz, daby dambalynyń aýy dizeden de tómen ketken, aıaǵynda qońyltaıaq kebis, shekesinde kishkentaı ulynyń úkili tymaǵy. Osy turpatyna ózi yrza sıaqty, eńgezerdeı denesimen qoıqań-qoıqań etedi, Manadan beri áldene aıtqysy kelip, birneshe oqtalyp edi, jurt kezek bermedi. Endi, semizdiń jaıy sóz bolǵan kezde, shydamaı kıip ketti:

― Balyqtan semiz maqulyq joq. Shakolattyń basynda alpys put maıy bar.

Mypza syqylyqtap kúlip jiberdi. Ony bári qostady.

― İshiń kepkir, Áben, keber ishiń! Qaıda eken ol balyq?

― Teńizde bolady da. Qyrqıa, Tyrqıaǵa barsań kórersiń!

Myrza endi kúlkiden kógal jerge qulaı ketti. Álden ýaqytta basyn kóterip:

― Naısap-aý, ótiriktiń de mólsheri bar emes pe? — dep edi, Ábekeń ile qaıyrdy jaýabyn:

― Senen de astym ba? Myna maldyń bárin ótirikpen, aldaýmen jıǵansyń.

Ekeýi qurdas. Shynynda, Ábekeń onsha ótirikshi emes, oqyǵandardan estigen jańalyǵyn tez jaıady elge. Keıde onysyn umytyp qalyp, buzyp aıtady. Balyq degeni — jaıyn. Qyrqıa, Tyrqıasy soǵan uıqas memlekettiń ne jerdiń aty bolý kerek. Biraq qurdastardyń, ásirese Sháken myrzanyń taratqan laqaby biraz jerge jaıylǵan. Keıde tipti Ábekeńniń aýzynan shyqpaǵan óreskel ótirikter zıansyz da bolsa, Ábekeńe jabysyp júredi.

Qaýǵa tartqan jigitterdiń áńgime tyńdap, kúlýge murshasy bolǵan joq. Samaılarynan ter aǵypty. Úıir-úıir jylqy birinen soń biri otap, tynys bermeı tur. Saı boıyndaǵy bul elde jylqyly aýyl osy. Ózgesiniki birdi-ekili mingish, pispegi bar úı neken-saıaq. Sondyqtan jylqy toby bireý-aq, bári myrzanyń tobyna ákep qosady. Myrza ol úshin aqy suramaıdy, biraq aqysyn da jibermeıdi. Manadan beri mańdaı terin sorǵalatyp, qaýǵa tartyp turǵandardyń ekeýi — sol qospa ıeleri. Mine biri silesi qatyp, qolyndaǵy qaýǵasyn júgen ustaǵan jigitke usyndy:

― Má, seniń de sholaǵyńdy baǵyp júr ǵoı.

― E, kezekpen, kezekpen. Astaý ortaımasyn, — dep qoıdy myrza.

Osydan keıin.júgen ustap kelgender túgil, qur qol kelgenderdiń de qaýǵa ustamaǵany kemde-kem. Kezek terlep, demigitip shyǵyp jatqandarǵa kóz qyryn tastap qoıyp, myrza aqyryn ǵana jymıady. Nege jymıǵanyn eshkim bilgen joq. «Saýdalasyp satyp alsa, osynaý terdiń tamshysy teńgeden aınalar edi. Saýdalaspaı, tıynnan aınaldyrdym» — dep tur ishinen.

Jylqy sý iship bolǵan soń, qudyq qasyndaǵylar jeli basyna keldi. Uzyn úsh jeli jatyr, árqaısysyna jıyrma shaqty qulyn syıady. Saýyn bıe tórt úıir. Aıǵyr mingen eki jylqyshy birin shashaý shyǵarmaı tyǵyz ıirip tur. Jalańaıaq, dambalshań, yshqyryn túringen quryqshylar mysyqsha basyp, tus-tustan taqalyp keledi. Qudyq basynan kelgender, aýyldan qosylǵandar — bári quryqshylarǵa kómektesip, qorshap aldy jelini. Kesh baılanǵan qara qulaq qulyndardyń, qýlyq bıelerdiń, qytyǵy áli basyla qoıǵan joq. Asaý, tarpań. Quryqshylar taqalǵan saıyn qashaǵandar sekem alyp, jyta jónelýge daıyn. Quryqshylardyń da ańdyǵany sol. Qazaqtyń bes jasar balasy, seksennen asqan shaly at ustap mine beredi. Biraq qashaǵan ustaý, asaý úıretý árkimniń qolynan kele bermeıdi. Oǵan qaırat, shapshańdyq, dáldik birdeı kerek. Quryq ustap bara jatqan bes jigittiń biri ǵana malaı, ózgesi ónerin baıqatyp júrgen aýyldyń eti tiri jigitteri. Árqaısysy jýas bıelerdi betke ustap, bir-bir qashaǵandy ańdyp barady. Qashaǵandar úıirinen syrdańdap, úıezdemeı, úıezdeı qalsa, turaqtamaı, topty qozǵaı beredi. Qozǵala bergen úıirdi jylqyshylar tyqsyra ıirip qalǵan kezde, quryqshylar baltyry aǵarańdap, op qoıansha orǵı baryp-aq qaldy. Biri qalmaqsha jaba, biri qazaqsha serpe tastady quryqtaryn. Top ydyrap ketti. Úsh qulyndy ustap qaldy. Sonyń eń kishisi — kúmis jún, maqpal qara, úrip aýyzǵa salǵandaı súıkimdi, minsiz sulý — týlap júrip, shoshqanyń toraıyndaı shyńǵyrady. Bala tentekti jibermedi myqty qol. Qulaǵynan basyp noqtalady da, jelige aparyp baılap qoıdy. Manadan ústine túse shurqyraǵan qýlyq enesi ǵana tıyshtanyp, qasynda tur.

Jylqynyń taǵy da bir tyqsyra ıirgen kezde, qapy soǵyp júrgen balań quryqshynyń quryǵy belgili qashaǵan kerdiń qubaqan qulpyna baryp tústi. Qulyn boılaı jóneldi. Quryqshyny dedektetip aparyp jyqty, quryq omyraýynda ketti.

― Syndyrdy-aý quryqty! Áı, osy kúngi jas!... — dep kúdisteý qara kisi bip qoıyp qoıdy.

Qulynyn erte qashqan qarager elden bezip barady. Cońynda jylqyshy Baýbek. Astynda kók aıǵyr. Kók aıǵyr belgili júırik bolmasa da, qashaǵannyń shóbin jutqyzbaıdy. Ol sońyna túskende qashaǵanda qut qalmaıtyn. Áne, ker bıeniń quıryǵy shıpyńdaı bastady. Aıǵyr qulaǵyn jymıtyp alǵan, shapqan saıyn baýyry jazylyp, apshysyn qýyryp barady. Taqaldy. Esik pen tórdeı-aq qaldy. Quıryq tistesti. Bıe bult-bult jaltardy endi. Aıǵyr onda da qutqarmady, qabyrǵasymen jaltardy janýar. Baýbek bıeni quryqtap ustaýdyń ornyna: aqyryp, qabyrǵadan kómip-kómip jiberdi. Qaıyryp aldyna salyp alyp, soıyp keledi. Bıede es qalmasa kerek, jeli basyndaǵy topqa jetip qoıyp ketti. Qasha almaı qalshyldap tur.

Jelikken qulyn áli sharshar emes, enesinen bóline qashty. Birinshi quryqshynyń sermegeni tımedi. Ekinshi quryqshynyń sermegeni taǵy tımedi. Sytylyp shyǵa bergende, manaǵy kúdis qara bip mańaılasyp edi, murttaı ushty qulyn. Zytyp bara jatqan qulynǵa quryqty tosa salyp, qyl moıynnan tolǵap ta úlgirgen eken.

― Pah, pah! Áli tańbaǵan káriń?.. ― desip jatty jeli basyndaǵylar.

Elý-alpys qulyn ustaldy. Myrza búgin mama bıelerdi bosattyryp, kóbinese qýlyqtardy baılatty. Olardyń jelini áli janshylmaǵan, qytyǵy basylmaǵan, baılap-matap otyryp saýý kerek. Mine saýynshylar da kele jatyr: beti shıqandaı eki erkek, qasynda bir-birden bala jigit bar. Jelige jetkende shúmekti aǵash shelekterin jerge qoıyp, saýys bolǵan teri aljapqyshtaryn, dize qaptaryn baılaı, áńgimelesip tur:

― Búgin ylǵı taǵymen alysady ekemiz, á?

― Mama bıelerdi nege aǵytqan?

― Mynalardy úıretý kerek te. Úıretpese, múlde taǵy bop ketpeı me!

― Elge bir-birden sútin berse, esekteı qylyp berer edi-aý.

― Jaman neme, seniń de komýnıs bolǵyń kelip júr me! — dep mosqal saýynshy balań jalshyny basynan búre ustap, shaıqap qoıdy da, jańaǵy sózine baısaldy jaýap qaıyrdy. — Qazaqnamaı baılar aǵaıynǵa saýyn, kólik maıyn beretin-di. Bizdiń baı tostaǵan toltyryp qymyz berse de jarar. Zady baı tegin bergen emes, tek qazaqnamaılarynyń qoltyǵy sál keńdeý keletin.

― Sol qazaqnamaılar qaıda qazir? — dedi bala jigit, kózi jaınap. Jaqsy kórip qaldy, aıaq jeter jerde bolsa, izdeıtin túri bar. Saýynshy biraq kúder úzdirdi:

― Olardyń bul oramdaǵysyn bizdiń myrza jutyp qoıǵan. Alystaǵysynyń ajaly jaqyn shyǵar.

― Ne deıdi osy kisi?!

― Túsinbeısiń be, jaman neme? Qasqyr kúshigin de jeıdi. Ashqaraq baı aryq kedeıdi solqyldata sorǵanda, mon dybys súliktesin jutyp qoıady.

― Sonda ashqaraq bizdiń myrza ma?

― Iá, shyraǵym, myrzań — qorqaý, — dep, saýynshy daýsyn tómendete, jaqyndaı turyp sóıledi. — Onyń kózi mynaý mol dáýletke toımaıdy. Tań raýannan sarnaǵan sonaý mashına súttiń nárin soryp aldy. Kóziń kórdi, kók taban elý samohodpen qazyna kiresin tartady. Rýly elge boı bermegen Keń qoryqtyń shóbin mashınamen taqyrlap jınap alady. Ketpen tımegen tý dalaǵa soqa saldy, arba-arba astyq aldy. Qazaqy baılardyń qolynan bunyń biri kelmegen. Osynyń bári qyp-qyzyl aqsha. Sovet tusynda saýdany qoıǵanymen, aqsha tabýdy qoımady myrza. Aqshadan myqty joq. «Qurysyn býrjýı!» — dep aqyra kelgen sovettiń ózi jýasyp qaldy. Aýylǵa kózin alarta talaı ýákil keledi, aq úıden attanarda jymıa kúledi. Bári aqshanyń kúshi...

― Toqa, bárin bilesiz. Nesine bıeshi bop júrsiz? Ágar men siz bilgenniń jartysyn bilsem, bir kún turmas edim.

Bala jigittiń bul sózine saýynshy Toqabaı sylq-sylq kúlip aldy. Sodan keıin kúrsine turyp qaıyrdy jaýapty:

― Bilim, óner, qaırat — bári aqshaǵa baǵynyshty. Talpyna ber, jas malaı, kóresiń áli kep, bári alda. Tek baltaly men alyssań da, qaltalymen alysa kórme...

Toqabaı sózin short kesti. Seldir saqaly dir-dir etti.

Juqa erinderi bosańsyp, jas ta keldi kózine. Biraq sol jasy tókpesten, dereý qatýlanyp, bar yzasyn betine jıyp aldy. Endi kishkene jipsik kózi ushqyn shashyp, oınaqshyp tur. Onyń júzine tesile qarap qalǵan balań jigit, áp-sátte bolyp ótken bul ózgeristerge túsine almaı ań-tań.

― Júr, bala. Saǵan túsiný qaıda! — dedi ekinshi saýynshy, shelegin alyp jónele berip. — Toqańnyń ishinde muz jatyr. Bir qudaı ózi jibitpese, ony myna kún jibite almaıdy.

Sóz sonymen toqtalyp, saýynshylar asaý bıelerdi tusaı bastady. Tusaýdyń talaı túrin qoldandy. Aldyńǵy eki aıaqty moıynǵa baılanystyra tusap, basyn kótertpeı nemese shiderleı tusap, tebýge murshasyn keltirmeı, qaısybirin osynyń ústine qyl arqanmen shaptap tastady. Jelidegi qulyndar qarsylyǵyn áli qoıǵan joq. Biri oralyp typyrlap jatyr. Biri tórt taǵandap, keıin tartyp tur. Endi biri aınalyp - aınalyp býyna qulaıdy da, qyryldaıdy, shyńǵyrady. Jaqyndasa osqyryp, aldyna kelse tarpyp, artynan barsa teýip turǵan baıdyń taǵylary jazym eter degendi jalshy oılamaıdy. Jazym etse qaıtem degendi baı oılamaıdy. Malqumar qazaq tegis qyzyp alǵan. Sháken myrza eki qoly artynda, anadaı jerde turyp, asaýlar osqyra shapqanda seskenip, qashyqtaı túsedi. Al alysyp júrgen malshylarǵa aýylǵa bettegende, artyna buryla daýystady.

― Qulyndar býynyp qalmasyn. Kúzet qoıyńdar. Bıeni onsha qaqtamańdar, tórt-bes saýyp alyp, aǵytyńdar.

Myrzanyń kózi endi aýylda. Aýyl beınesi ózgeshe. Dóńgelenbeı, qatarlasa qonǵan bir boz úı, eki aq úı kóz tartady. Sonyń biri shańqan aq toǵyz qanat; shı jaǵynda — syrtyn keneppen qaptaǵan qara páýeske. Qotanǵa qoı jatpaǵan, kógaly jóndi japyrylmaǵan. Aq úılerdiń aldynda, oqshaý, jupyny tur. Tańerteńnen sarnaǵan seperator daýsy osy úılerden shyǵady. Seperatorǵa qosyla bozdaǵan sary ingen osy úılerdiń qasynda. Brıchka arbalar, saýyn sıyrlar, jalyny jalaqtaǵan jeroshaq, qazandyqtar bári osynyń mańynda. Qara quryq. Baıdyń mal aýly ekeni anadaıdan-aq baıqalyp tur.

Sháken myrza jeli basynan kele jatyp, qasyndaǵylar elemegen bir nárseni eleı qoıdy. Mal aýlynda óriske barmaı qalǵan tórt-bes sıyrǵa tústi kózi. Kári, qujban qońyr buqa qyzyl qashardyń sońynda. Ózi de ottamaıdy, ony da ottatpaıdy. Aınalsoqtap júrgen taıynsha buqalar taqalyp ketse, aıamaı shaptan ilip, ókirte laqtyrady.

― Anaý kári ıtten aıyrý kerek eken, — dedi myrza, — qarashy ne ózine, ne basqaǵa joq. Qur qyzǵanysh. Qysyr qaldyrady-aý.

Ábekeń áli birge júrgen: myrs-myrs kúledi. Onyń nege kúlgenin basqalar aıtqyzbaı túsindi. Bireý jymyń etip, bireý jaı ǵana ezý tartyp kúledi.

― Kárini jastan aıyrsa, seni de aıyramyz da. Qyzyl qashardy .aıaǵanda, qyzyl toqaldy qalaı aıamaımyz, — dep edi Ábekeń, úlkender dý kúldi. Qaljyń qatty batsa da, myrza bildirmeýge tyrysyp, maqtana berdi:

― Ózińdeı borkemik dep pe ediń meni! Tósek jańǵyrǵan saıyn jasara túsem men.

― Onda taǵy birin al, dáýletiń jetedi ǵoı.

― Nesi bar, úkimet luqsat etse...

Ortadaǵy shańqan aq úıdiń eki ashpaly syrly esigin birden ashyp, jurtty bastaı myrza engende, shálisi áli túspegen jas kelinshek qarsy júrdi. Myrza qalpaǵyn usyna berdi. Kelinshek aparyp, oıýly adalbaqannyń qoshqar múıizdes kóp tarmaǵynyń eń joǵarǵysyna ildi. Taǵy ne buıyrasyz degendeı sylańdap tur. Túlkideı qyzyl, qozǵalysy da túlkideı epti. Imengen, qymsynǵan bolady. Biraq kishirek qara kózi qymsynar emes: úlken syrǵa uıa bolarlyq tereń, móldir, ári ótkir, ári baıypty. Jurt otyryp bolǵan soń, bólek aq kereýettiń aıaq jaǵyndaǵy óz ornyna sylq etpeı, sypaıy baryp otyrdy. Áli eshkimge týra qaraǵan joq, barlyq kóz oǵan qadalýda. Sony sezgendeı tómen qapap, kók torǵyn kóıleginiń jelpeıi men oınaı berdi.

Kelinshek qansha qyzyqty bolsa, osy úıdiń kórki de sonsha qyzyqty. Sovet ókimeti ornaǵannan bergi tórt-bes jylda tyǵýly jatatyn aq úı bıyl shyqty jaılaýǵa. Tórt-bes jyldan beri myrzanyń ashylmaǵan qabaǵy bıyl ashylaıyn dedi, jasty kezi bıyl qurǵaıyn dedi. Bunyń biri de sulý kelinshektiń qýanyshy emes, kelinshektiń ózi qýanyshtyń jemisi. Ol qýanysh «zaman birte-birte túzelip keledi» degen myrzanyń kóńilindegi úlken úmitten týǵan-dy. Myrza endi sıqy buzylyńqyraǵan sán-saltanatyn qaıta túzeýge kiristi. Áıeli ólisimen tańdap toqal aldy. Tyǵýly úıdi qaıta shyǵardy. Bul úıge bas suǵyp, bir tostaǵan qymyz ishken qarapaıym qazaqtar ujmaqqa kirip, sharap iship shyqqandaı biraz lepiretin. Shynynda da, úıi — qazaqtyń eń boldym degeni ǵana tigetin úı. Tabaldyryqtan terge deıin jaıylǵan kilemder jaınap jatyr, jaman aıaq basýǵa qaltyraıdy. Tor kóz, balǵyn keregeleri, ıindi, uzyn ýyqtary, som shańyraǵy alýan tústi boıaýlarmen órnekteı boıalǵan. Keregeni syrttan qorshaǵan, as betin ishten qorshaǵan shym shılerge, osy úıdi ustap turǵan jalpaq basqur, terme baýlarǵa, shalap shuǵa japsyrǵaq týyrlyqtarǵa bul óńirdegi ataqty sheberlerdiń qoly tımegeni joq-ty. Saltanatty úıdiń árbir zeınetine, ol zeınetti jasaǵan sheberlerge súısinip, qymyzǵa jınalǵan sózýar qazaq qarap otyra almady.

― Qýandyq, Súıindikte Bálkennen asqan úıshi bar ma?

― Isi qazaqta bar ma deseńizshi!

― Bálken, Bálken deısińder-aý, osynaý shıdi oraǵan kempirdiń saýsaǵy nemene eken! Mynaý kilemderden sol shı áldeqaıda ádemi emes pe?!

― Bárinen de terme baýlardyń, týyrlyq astaǵy oıýlardyń órnegi qıyn, — dedi Ábekeń. Odaǵaı birdeme aıtqaly kele jatqanyn seze qoıdy bári. — Bul shılerdi bizdiń qatyn kózin jumyp otyryp toqıtyn.

Kúlki dý ete tústi. Myrza tamaǵynan kúletin, qyrqyldaı, selkildeı, kózinen jasy aqty. Ábekeń máý degen joq. Áıeliniń ónerine ózi senimdi bolǵan soń, basqalardy neǵylsyn, esineı túsip jaı otyr.

― Qatynyńnyń sol ónerin kórsetpeı-aq ketip barasyń! Osy ótirikten jarylasyń ǵoı bir kúni, — dedi myrza. Kelinshek sózdi aıaqtatpaı ilip áketti:

― Jarylsa, uzamaı jarylar, lyq tolǵan eken.

― Kúlki údeı tústi. Ábekeń maı basqan kózin keńirek ashyp, kúlimdeı qarady kelinshekke.

― Sen bolyspa baıyńa. .Túbinde men saǵan bolysam.

― Qudaı seniń kómegińe qaratpasyn!

― O-ma-áý. Jalǵyz mynaǵan qarasań, — kenelersiń!

Qymyz aýyzǵa tımeı jatyp, murynǵa kelgen ısimen osylaı máz bop otyrysty. Bıeshiler bir saýyp qaıtty bıeni. Manaǵy pysyqsha bala jigitke kúbirlep, kelinshek sabany ymdady.Bútin bir jylqy terisinen istelgen qurym-qara saba túnde el jatqansha kúmpildegen. Jas jalshy boıynan bıik kúmis pispekti shyldyrlata taǵy da aldy qolǵa. Ábden jattyǵypty, salmaqpen uryp, sabany kúmp-kúmp etkizedi. Kelinshek myrzanyń aldyna dastarqan jaıdy. Myrza oryssha kıinse de, maldas quryp, jerde bóstekte otyrǵan, dastarqannyń bir shetimen aldyn japty. Dastarqan ústine shytyraly, eki qulaqty dáý aǵash tegene, úlkendi-kishili syrly aıaqtar qoıyldy. Tegenege shaǵyn ydystarmen sabadan tasyp quıǵan qymyzdy myrza qulashtaı sapyrdy. Qolyndaǵy qaıyńnyń bezinen jonyp jasaǵan ımek sapty ojaý tym sándi. Keıingi kezde sırep, joǵalyp bara jatqan qazaq qolóneriniń eń jaqsy úlgileri osy úıde qalypty.

Qaı zamanda jasaldy eken! Sonaý adalbaqannyń, tórdegi kebeje, júkaıaqtyń betterine oıyp salǵan órnekter, qondyrǵan súıekter sonsha názik, sonsha ádemi, qoldan jasady degenge naný qıyn. Súıindik ustalary isteıtin qamar belbeý, kúmis er toqymnyń da kókesi osynda kórinedi. Biraq bunyń biri ádeıi istetip nemese aqsha shyǵaryp satyp alǵan emes. Baıǵazy, syı, tartý, qalaý joldarymen jıylǵan. El baılyǵy ár jylǵamen kelip quıylǵan bul úı tek baılyqtyń ordasy ǵana emes, sonymen birge qazaq qolóneriniń, kórmesi sıaqty. Jınaı bilgen myrza saqtaı da bilgen. Kárlen kesedeı kórkem aq úı bes jyl tyǵýly jatyp onyń arjaǵynda kemi bes jyl ustalsa da áli jap-jańa. Myrza aqaý túsken jeri bar ma dep, baıypty kózimen taǵy bir qapap ótti, eshteńe tappady. Qymyzdy jaı, soza sapyrady. Talaı qomaǵaı túkirigin jutynyp, ólip otyr.

— .Assalaýmalıke-em! — dep, daýsyn kótere, tápeltek, kergen tóstikteı Maqash endi. Qolynda taıaq, kek saqaly keýdesin jabady. Erkin enip, tórge erkin órledi. Bastyǵy myrza bolyp, bári ushyp turdy ornynan. Japyrlap qol ustasyp jatyr. Kelinshek te qyryndap, betin jasyra túregelip tur.

Maqash ózgeden oqshaý, úlken úıdiń eń tórine shyǵyp,. myrzaǵa jaqynyraq otyrdy da, sezdi kelinshekten bastady:

― Otyr, shyraǵym. «Uıalma, jasyrynba!» degenim qaıda? Uıalǵanyń — «Ári júr!» degeniń bizge.

Syzylyp baryp kelinshek otyrdy. Myrza áýeli dámin ózi tatyp alyp, qymyz quıdy. Úlkendi-kishili jıyrma shaqty adam jınalǵan. Dáý sharany shypyldata, aıaqty bárinen buryn Maqashqa usyndy. Odan ári aıaqtar kishireıe-kishireıe, bosaǵa jaqtaǵylarǵa jetkende, kóz tostaǵan boldy. Betine qara qoshqyl maıy júzgen qara sabanyń sup-sýyq qoıý qymyzy pise-pise ólip qalǵan. Ántek qyshqyl tátti dámi bar, toıa ishseń mas qylady. Toımaı ishseń, ash qylady. Bosaǵa jaqtaǵylar tostaǵandaryn mańdaılaryna taq etkizip, dereý qaıyrdy. Jalaqtap otyr. Tórdegiler shaıqap iship, bógelip otyr. Maqash dem almaı tartyp ortalady da:

― Jiliktiń maıyndaı eken! — dep, sharany aldyna qoıdy. Murtyna juqqan qymyzdy soryp alyp, murtyn sıpap bolǵan soń, jadyraı tústi. — Shákenjan, orys-ormannan ne habar bar? Qulaǵyń túrik, tarmaǵyń kóp qoı, aıta otyrsańshy bizdeı úıkúshikterge.

― Gazetterde jaısyz habar joq. Tıyshtyq, — dedi Sháken. Bar oqıtyny «Bostandyq týy» ǵana. Onyń ózin anda-sanda bir alady. Esepke júırik bolsa da, sózge shaban, opyssha jaqsy kıinse de, oqymaǵan kisi. Maqash sıaqty sózýar qazaqy áńgimede onyń aldy-artyn orap otyryp, qala áńgimesine kelgende turyp qalady. Ásirese: “Gazet aıtty” — dese bolǵany, shulǵı beredi basty. Maqash qazir Shákenniń ár sózine áldeneshe shulǵı otyryp, bir mezgil ózi sóılep ketti:

— Qudaıǵa shúkir, zaman túzelip qaldy. Qazaqtyń óz dizgini óz qolyna tıdi. Paı, paı, aq qashyp, qyzyl qýǵan sonaý bir kúnderde dúnıe sapyrylysty-aý! Ári-beriden soń ım qaısy, qyzyly qaısy ekenin bile almaı sorladyq qoı. Ótken kúnniń bári umyt. Endi mine masaırap otyrmyz. «Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalatam» — depti Lenın. Ras pa, Shákenjan?

― Iá, kúızelgen eldi qalpyna keltireıik, zorlyqty qoıyp, aqylmen bıleıik, — dep jatyr.

― Ózin aýrý degen ne sóz?

― Sondaı uzynqulaq habar tarap júr ǵoı.

― Tura tursa eken jaryqtyq! — degen tómengi jaqtan qısyq muryn Táýkeniń úni estildi. Murnyn shúıirip, qysyq kózin jypyqtatyp qoıady. Sháken myrza oǵan qaramastan, qymyzyn sapyra berdi. Tek basyn birer shaıqap, tańdaıyn qaqqanda, ezýinen kúlki, qabaǵynan yzbar kórindi. Buǵan túsingen bir-aq adam. Mana qudyq basynda myrza zekip tastaǵannan keıin dybysy óshken jylpos Jaqyp endi aralasty sózge:

― Lenın ketse, qarań qalar dep pe eń dúnıe! Óziń tipti kúni buryn jylaǵaly otyrsyń ba?

― Bul qaljyńǵa jatpaıdy, Jaqyp, — dedi Táýke. Basy qaltyldap, shamdanyp qaldy. — Máselen, myna myrza, Maqańdar ketse, ne bolady bul el?! Qalqa anada Shalabaıdy jatqyzyp qoıyp soıǵanda: «Men komýnıs deımisiń, mıpalaýdy jeımisiń! Táýkeniń jalǵyz sholaǵynda ne ákeńniń quny bar?" dep soıypty. Áne, sony Lenınniń buıryǵymen istedim degen, ózi tipti atamzamannan komýnıs. Lenınnen sabaq alǵan desedi. Buzyqtar sońyna túsip, aqyry mert qyldy ǵoı sabazdy. Báribir Lenın tiri bolsa, buzyqtardyń, jaýyzdardyń sazaıyn tartqyzady. Sapekeń aıtyp otyr. Lenın joly tipti paıǵambarymyzdyń joly eken ǵoı ózi.

― Pále, Sapekeńniń sharıǵaty rezeńke tárizdi! — dep, Jaqyp jurtty bir kúldirip aldy da, Qalqanyń sybaǵasyn berdi. — Kórińde ókirgir, ókirip te jatqan shyǵar, ashaddy edi-aý! Aldyńǵy jyly, áskerge at jınaı kelgende, bastyǵy mes kúreń qylyp, osy úıdiń irińdeı on bes at-aıǵyryn tizip áketti ǵoı. Bir adam batyp bir aýyz sóz aıta almady. Kózi alaqandaı, shashy jalbyraǵan, belinde nagan — albasty tárizdi. Úıge sýsyn ishýge engize almadyq. Byltyr kelgende sol ashaddylyǵyn óziniń belsendilerine, komýnıserine istedi. Sondaı adam sabaz bola ma?!

Táýke betinen qaıtqan joq, biraq sál oılanyp baryp qaıyrdy jaýapty:

― Ne deseń, o de, men Qalqany jaman kisi deı almaımyn. Ras, baılarǵa ósh-ti: Nege óshikti eken? Baıdy qurtsa, eńkeı kedeı qazynaǵa nesin beredi. Ózi kúnin kóre almaı otyr.

― Baısyz kún joq ekenin bildi bilem qazir, — dedi Jaqyp. Qymyz qyzýy boıǵa jaıylsa kerek, daýsy tym kóterińki, qap-qara sırek, mysyq murtyn shıratyp qoıady. Qatyńqy, surǵylt júzi eptep jipsigen, biraq qyzarmaıdy. Bosaǵa jaqtaǵylardyń mana qaıtqan tostaǵandary ıirilip turǵanda, myrza oǵan shópildete úshinshi aıaqty toltyrdy. Juqalań, jylpos Jaqyp ázir toıar emes. Bal qymyzdy simirgen saıyn sýyryla sóıleıdi. Tili qandaı epti! Bireýdi ázildese, bireýdi syqaqtap, qaısybireýge aqyryp tastap, myrzanyń qybyn taýyp otyr. Ol myrzanyń úıindegi jas jeńgesiniń de qybyn taýyp, kúlkiden ezý jıdyrmaıtyn. Tek myna qudyq basyndaǵy zekýden sekem alyp, ózinen-ózi qýystanyp, jeńgesine bettemeı qalypty. Myrzanyń minezin ol jaqsy biledi, múmkin beker seziktenbegen bolar.

Qymyz quıǵanda esikti jaýyp qoıatyn bul jaqtyń ádeti. Jabýly esiktiń syrtynda, eki jaq bosaǵada, bala ertken eki áıel manadan otyr. Anda-sanda kerege men jaqtaýdyń japsarynan syǵalaǵan kózderi óńmennen ótedi. Áńgime tyńdap otyrǵanǵa uqsamaıdy. Qoldarynda aıaǵy, topataıy bar. Úlkenderdiń ústine basyp enýden ımenetin jas ta emes, sarqaryn áıelder. Kıimderi tym nashar, óńderi tym synyq eken, jeli basynan taǵy da sút alyp qaıtqan jas jalshynyń eteginen ekeýi birdeı ustady.

― Qaraǵym, myna túrimizben qalaı eneıik. Kóksaý shaldyń kúndegi bir aıaq qymyzyna keldim.

― Myna Seriktiń aǵasy naýqas. Osy úıdiń qymyzyna yntyq bolyp jatqany. Aıta qoıshy: «Tez qaıt!» — dep edi.

Jas jalshy kelinshekke baryp aıtyp, ekeýiniń ydysyna eki aıaq qymyz quıyp ákep berdi de: «Tura turyńdar» — dep, qaıta enip ketti. Bala bas saldy aıaqty. Sheshesi jelkesinen tartyp:

― Qoı, qarǵam, aǵańa aparamyz. Bizge qazir ákeledi, — dep arpalysyp otyrǵanda, jalshy shyqty. Qolynda endi qymyz joq, eki býynshaǵy bar. Ekeýin ekeýine ustatyp turyp, kelinshektiń tapsyrmasyn aıtty:

― Mynaý qyl — «Myrzaǵa shylbyr esip ákelsin» dedi.

― Mynaý sabadan qalǵan teri. «Myrzaǵa jol torsyq tigip ákelsin» — dedi.

Sony estirtip jalshy jónine ketti. İshine birdeme salyp jibermedi me degen úmitin birinen biri jasyryp, eki áıel árqaısysy óz býynshaǵyn ashty. Bos úmit eken. Oryndarynan sozyla turyp, sylbyr aıańdap barady. Aq úıdiń ishindegi qarq-qarq kúlkini, dýyldaǵan daýystardy estip barady. Jas bala áli jaǵalasyp, qymyz surap barady. Ózderi de: jutyp jiberer me edi, — dep qylǵynady. Juta almaı bir-birine muńyn shaǵady.

― Sovet kedeıdi jarylqaıdy degeni qaıda?

― Qudaı jarytpaǵandy kim jarytar deısiń!

III

Túndik jabýly. Qarańǵy úıge tańnyń kógildir sáýle bosaǵa sańlaýlarynan, kıiz jyrtyqtarynan ene bastady. Osy kezdegi tátti uıqynyń shyrqyn buzyp, Sapar aqsaqal otyr. Ol, tań biliner-bilinbesten otyrsa da, tórt bas namazdy bitire almaı qoıdy. Álham, Áliplám, Iasınnen bastap, Qulqýallaǵa deıin ózi biletin bar súreni oqyp shyqty. Qudaıdyń myń bir atyn da atady. Biraq, Sháken myrzanyń orysshalaǵanyndaı, esil arab tiliniń mylja-myljasyn shyǵardy. Mektep kórmegen kisi, tájýıtten múlde habarsyz, nıet durys bolsa bolypty, — dep, aıdaı beredi. Endi eki qolyn alǵa sozyp, jalpaq alaqandaryn jaıa, duǵaǵa kirisipti. Kózi munsha jasty bolar ma, sorǵalaǵan jas kelip, býryl saqalyna sińe beredi. Qoly munsha kúshti bolar ma, kún shyqqansha kótergende talmady. Ózinen kóp keıin turǵan áıeli namazyn oqyp, sıyryn saýyp, sútine máıek salyp ta úlgirdi. Al mynaý namazdan keıin de jalbarynýyn qoıǵan joq. Taspıyǵyn tartyp, kózin jumyp, jaınamazynyń ústinde jalǵyzyna múlgýde. Jaıshylyqta kózine jas almaıtyn, berik, baısaldy aqyldy adam. Qudaı dese, Muhammed dese, sonyń bárinen aıyrylyp, júnjip ketedi. Ol osylaı kún sáskelikke kóterilgenge deıin tapjylmaı otyryp, murnyna shyjyldaǵan baýyrsaq ısi kelgende ǵana kózin ashty.

― Turyńdar, balalar. Tur, Aman! — dedi sáldesin sheship júktiń ústine qoıyp jatyp.

― Qazir, — dep, Aman qaıta uıyqtap ketti. Qasynda taǵy da úsh-tórt qara domalaq bastar kórinedi. Amandy oıaý sanap ákesi sóılep júr:

― Oraza joq, namaz joq. Qyzmet istemeısiń, sharýaǵa qaramaısyń. Ne ol dúnıege, ne bul dúnıege paıdasyz bıshara, ne oıyq bar? Osy úıde jarty puttaı un qalypty. Saýyp otyrǵan bıeń soıyp jeıtin qoıyń bar ma, álgi shaqyryp jatqan Shodyrǵa nege barmaısyń? Bir qap un degen bir jazǵa azyq qoı...

Túni boıy altybaqan teýip, bozbalashylyq istep, tań aldynda jatqan Amannyń qulaǵyna bul sózdiń biri engen joq. Shyrt uıqyda. Qasyndaǵy úıelmeli-súıelmeli tórt bala birtindeı turyp, jeroshaq basynda nan pisirip otyrǵan sheshesiniń qasyna jınaldy. Sapar úı ishin jıystyrǵan bolyp, áli kúıbeńdep júr. Jıystyratyn da kóp dúnıe kórinbeıdi. Bar júgi — úsh ábdire, bir kebeje. Tór aldyndaǵy kónetoz syrmaqtyń ústinde jóni túzý úlken bir alasha jatyr. Alty qanat úı eken, kıizderi toza bastaǵan, keı jerin eski keneppen jamap qoıypty. Ýyq kergen ala jipke qystyrýly siri qapty kitap — shúberekpen tystaǵan quran tur. Kúıbeńi bitken soń, siri kitapty qolyna ala, Sapar taǵy da otyrdy. Bul ózi bir muqabadaǵy eki kitap bolyp shyqty: «Sopy Allaıar» men «Hıkmat» eken.

Úmit etken kózimniń nury, balam,

Atań dep bolmaǵaısyń rásýaǵalam, —

dep zor daýsyn kótere, ózine ǵana tán ózgeshe bir maqammen oqı jóneldi. Aman oıanyp ketti. Osy óleńdi kishkentaı kúninde ákesi aldyna alyp, túıe jún kúpisine orap, kózinen jasy tamshylap, teńsele otyryp sińirgen qulaǵyna. Ákesi qazaqsha bir aýyz óleń bilmegen, bir namahrammen júrmegen kisi. Jańaǵy óleńdi aıtqanda, óleń retinde emes, áýlıeniń minajaty retinde aıtatyn. Aman basyn kóterip alyp:

― Aǵa! — dedi. Ákesin aǵa deıtin. — Siz jasyńyzdan «Sopy Allaıar» men «Hıkmatty» oqyp kelesiz, men Abaıdy oqyp kelem. Qashan bitirer ekemiz?

Sapar kitaptyń arasyna suq qolyn salyp, jaba tura sóılesti:

― Abaıdiki dúnıe sózi. Al, mynalardiki — ahıret sózi. Sonda qaısysy uzaq, qaısysy qıyn? Óziń aıtshy, balam?

― Ahıret degen aldaý ǵoı, aǵa. Dúnıe sózi tereń eken: Boılaıyn desem — shym batam.

Úmit artqan balasyn qudaı jolyna sala almaı ne odan beze almaı, dindar áke jýasyǵan kez. Balasy qadimshe, jádıtshe birsypyra oqyp tastaǵan. Onyń ústine orys poselkelerde eki jyldaı oryssha oqydy, ákesinen áldeqaıda saýatty. Sondyqtan dármensiz áke:

― Dúnıaýı bıshara! Alla ózi túzesin betińdi, — dep jymıa kúldi de ándete oqı berdi.

Balalaryn shubyrta báıbishe kirdi. Bes uldyń býyna pisken adýyn, oraq aýyz áıel shalyna soqtyǵa kirdi:

― Qoıa tur kitabyńdy bir mezgil! Tıyshtyqpen shaıymyzdy isheıik. El aman, jurt tıyshta kúńirenesiń de otyrasyń, ne kórindi sonsha!

― Eı, aqymaq, ujmaq, dozaq degennen habaryń bar ma?

― Qoıshy, kúni buryn jylarym joq. Kózimnen tipti. jas shyqpaıdy.

Aman saqyldap kúlip jiberdi. Sapar da jymyńdap qoıyp:

― Kártaıǵanda osy shesheń seni eliktep, dinnen shyqpasa neǵylsyn! — dep edi:

― Shyqsa da eshteme etpes, — dedi báıbishe. — Sen barsyń ǵoı. Baıaǵydan beri jylaǵanda qatyn-balańnyń kúnásin surap alǵan shyǵarsyń.

Aman qolyn shapalaqtap sekire kúlip, shyǵyp ketti úıden. Ol jýynyp kelgenshe shaı jasaldy. Qıýy qashqan boıaýsyz dóńgelek stoldy qorshaı, bári bas qosty. Amannan ózge balalary keskindes eken — óńkeı qara domalaq. Aldy onnan, arty besten asypty. Azǵantaı baýyrsaq árqaısysyna bólip berilgen. Jeýge qumartsa da, birin-biri baqylap, sypaıy jep, taýyspaýǵa tyrysady. Taýysyp qoıǵannyń taýyspaǵany kózin qyzyqtyrady. Qaspaq tumsyq bireýi qý kórinedi. Shydamaı, óz sybaǵasyn jep qoıdy da, sheshesine: “ Maǵan az berdiń” ― dep, qıǵylyq saldy. Sheshesi taǵy eki-úsh baýyrsaq berip edi, balalary qaspaq tumsyqqa kózderin alarta qarady. Sapardyń aldyna maıǵa pisirgen eki dóńgelek, Amannyń aldyna molyraq qylyp baýyrsaq, pisken súttiń qaımaǵy qoıylǵan. Dastarqan onsha tapshy emes. Toıa jerlik mol da emes. Stol basyndaǵy úsh úlken barmaqtarynyń astyna qurtymdaı qant qysyp, tórt kishkentaıdan jasyryp tistep otyr. Byrt etkende jańaǵy qaspaq tumsyq sezip qalyp, ákesiniń barmaǵyna jabysa tústi. Ákesi bolmashy qantty bere saldy da, yrza bolǵan balany dereý jumsady. Aldyndaǵy eki dóńgelektiń bipin tórt búktep, balanyń qolyna ustatty:

― Júgirip baryp Áljanǵa berip kel. «Aǵam berip jiberdi» — de!

Bala ketisimen báıbishe shalyna taǵy bir soqtyqty:

― Óziń tipti ishpeı-jemeı toıyp otyrsyń ǵoı.

― Toıǵannan qalǵanyńdy ıtke de qıasyń. Zady, pende toıa ma? Paıǵambarymyz ash júrip, ózinen buryn qaryp-qaserlergs bergen. Lenın alǵashqy qysylshań kúnderde: «jumysshy, soldat ne ishse, men sony ishem» degen. Keshe Áljandikine kirip shyqtym. Aýrýynyń beti beri qarapty. Dámdi tamaq tilep jatyr. Qymyz suratyp, áıelin Sháken myrzanikine jiberse, bir aıaq qymyz beripti. Qarymjysyn taǵy jibermepti. Az da bolsa qaraılasyp turaıyq. Naǵyz kedeı, adal kedeı — Áljan.

Aman ákesiniń peıiline qatty yrza bolyp, túrli oılarǵa ketip otyrdy. «Oqýy joq, toqýy kóp. Qandaı zırek! Átteń, dindar. Al ózi jaqsy kórip otyrǵan Lenınge dinniń qarsy ekenin bile me? Bilse, nege jaqsy kóredi? Álde bunysy ekijúzdilik pe? Joq, ákem onyń adamy emes» — deı kelip, ákesiniń tamyryn basyp baıqady:

― Siz bárine din turǵysynan qaraısyz, aǵa. Musylmansha men de biraz oqydym ǵoı. Musylman dini musylmannan ózgeniń bárin dozaqqa buıyrady. Al Marks, Lenın — barlyq dinniń jaýy. Barlyq eńbekshiniń dosy. Sonda siz Lenındi qalaı jaqsy kóre alasyz?

― Bala kezimde marqum Ápándiniń aıtqany esimde, — dedi Sapar bógelmesten. Ápendi degeni — orys-túrik soǵysynda plenge túsip, qazaq arasynda molda-dáriger bolyp qalyp qoıǵan belgili adam, — úkimettiń, patshanyń ámirin oryndaý — ýájip. Lenın bizdiń patsha ornyndaǵy ámirshimiz. Bir de. Ekinshi — Lenın basqarǵan Keńes ókimeti qara buqarany, jetim-jesirdi, jalshy-kedeıdi súıeıdi. Shyndyqty, ádiletti súıedi. Bul bizdiń paıǵambarymyzdyń joly. Úshinshi — paıǵambar baılarǵa zeket, salyq salǵan. Óziniń kúıeýi molda Ǵusman baı eken. Soǵan bir soǵysta baılyǵynyń úshten birin qaznaǵa saldyrypty. Keńes ókimetiniń salyqty baılarǵa molyraq salýy Muhammed jolyna esh qaıshy emes. Tórtinshi — ras, bastyǵy Lenın bolyp, komýnıser dinge qarsy. Qarsy qoıǵan dinshilerdiń ózi. «Kitapty molda teris oqyr, daǵaradaı bolyp sáldesi» — degendi Abaı taýyp aıtqan. Moldalar baıdyń qol shoqpary bolyp ketti. Al dindi buzatyn — aldymen baılar: salyq salyp, kúshtep almasa, malynan zeket bermeıdi. Jarly-jalshyǵa rahymy az. El shetine jaý kelse, halyq basyna aýyr kún týsa, Muhammed mal túgil, jandy aıamaǵan. Bizdiń baılar tyshqaq laǵyn da aıaıdy. «Nıkolaı ókimetiniń ámirin oryndaý ýájip, Lenın ókimetiniń ámirin oryndaý ýájip emes», — degen sharıǵat joq. Nıkolaı jolyn úgittegende, Lenın jolyn nege úgittemeıdi moldalar? Ár tasqynǵa bir tosqyn. Ár azǵynǵa bir zaýal. Bul ókimet sol úshin kelgen. Sen suraǵan soń, shyndyqty jaryla aıttym, balam. Qudaı shyndyqty súıedi. Shynshyl bol. Táńiri baqqan toqtyny bóri jemeıdi.

Sapar sózin bitirdi de, sýyǵan shaıyn jata saldy. Shaıǵa týrap salǵan juqa dóńgelek ezilip, bylbyrap ketken eken. Tissiz aýzyn qompańdata, tolǵap otyr. Aman ákesine qarap qalypty. Muryndy, uzyn kirpikti betin túk basqan, óńi sýyq, sary kisi. Bas, bet bitimi tipti mol. Kózi kókpeńbek. Kúnde kórip júrse de, ákesiniń bul tulǵasyn Aman jańa anyqtady. Ákesi: «babańa tartyppyn» — deıtin. Babasy da kózine bir elestep ketti. Jasy, minezi, dúnıe tanýy túrlishe ata, ana, bala ázildese otyryp, jańaǵydaı úlken áńgimelerge bara beretin. Aman bul áńgimede ákesiniń buryn baıqalmaǵan jaqtaryn baıqady. «Bul kisiniń din-sharıǵatyn aqyl bıleıdi eken. Onysy jaqsy. Ágár aqylyn din sharıǵat bılese, bul kisi, tárki dúnıe, jyndy, dýana bolyp keter edi» — dep, ishine túıdi de, ákesine ázildep qoıdy:

― Aýylnaı Baıbolǵa ókimet jolyn úıretýge jaraısyz.

― Maqtańqyrasań, komýnıs te bolyp ketermin. Qalqa úlken molda edi ǵoı.

Tanaýlap qaspaq tumsyq qara jetti. Qyryp kelgendeı basa-kóktep kelip, ákesiniń oń tizesin shyntaqtaı otyrdy.

Murnynyń boǵy dem alǵyzbaı jylt-jylt etedi. Sonda da sińbirmesten qors-qors tarta beredi.

― Aparyp berdiń be, balam?

― Berdim.

― Ne dedi?

― “Balalarynyń qyzyǵyn kórsin” — dedi.

― Aıtqany kelsin.

Aman jasyryp tistep otyrǵan qantyn kórsete:

― Mine, mende de qant bar, — dedi balaǵa. — Til alsań, men de berem.

― Aıta ǵoı.

― Áýeli betińdi appaq qylyp jýyp kelshi.

Bala ushyp ketti. Jýynyp qaıtty bir kezde. Qaspaǵyn ketirem dep, murnyn qolymen tyrnalap, qyzartyp tastapty, endi qyzyl tumsyq bolyp tur.

― Ber káne, berem degensiń!..

― Tura tur, endi Myrqymbaıdy aıtasyń.

Myrqymbaı, Myrqymbaı
Júrmeısiń jaı.
Neń bar edi, qudaı-aı!
Aýylnaıdy boqtapsyń,
Sharshap zorǵa toqtapsyń.
Nesıeden qorqyp,
Sary atty satpapsyń.
Endi ol óshikti
Shaýyp alýdan taıynbas,
Túrip qoıyp esikti.

Balany arqaǵa qaǵyp, qantty bergen soń:

― Aǵa, buny Beıimbet degen aqyn jazypty, — dedi Aman. — Dál bizdiń Baıbol emes pe osyndaǵy aýylnaı?

― Biraz eserligi, qıanaty bar ǵoı. Qudaı ózi túzesin bısharany.

Búıiri maıysqan sary samaýyr áli yzyńdap tur. Tabadaǵy tezek shoǵynyń beti kúldengen, túbi ázir qyzýly. Báıbishe, basqalar qansa da, qanbaı, jalǵyz aıdap otyr. Terlep alǵan, samaýyrdy túgespeı toqtar túri joq. Aman turyp baryp, áke-sheshesi tusyna qurǵan ala syrmaqtyń artynan shúberek sýmka aldy. Sýmkanyń ishinen qalyń dápterge qoldan kóshirgen Abaı óleńderin aldy da, tysqa bettedi.

― Balam-aý, — dedi sol kezde sheshesi, — ekeýiń birdeı kitapqa qadalasyń, kitap tamaq bola ma? Bir-aq ıleıtin un qaldy. Baratyn bolsań, barsańshy álgi tamyryńa.

― Baram, apa. Eki-úsh kúnniń ishinde unǵa baıytam.

― Shaı-qant ta taýsyldy. Qasqyrdyń terisin ala ket. Kúshigi qurǵyrdy qaıtesiń! Jas bala emessiń ǵoı, ony da ala ket. Orystar áýes keledi ondaıǵa.

― Kórermiz, — dep, Aman shyǵyp ketti.

Kún qabaǵy túıilińki. Aspandy japqan qara bult álem tapyryq keshýde. Bolmashy jel bar. Jer men kóktiń japsarynda, sonaý alystaǵy qara túnektiń ishinde najaǵaı jarqyldaıdy, kúril estiledi. Quıyp jatyr. Jylqy kelgen, bıe baılaǵan kez. Úzdik-sozdyq otyrǵan qara qoshqyl kep aýyl qobaljýda. Bireýler úıleriniń baýlaryn tartyp baılap, bireýler arqanmen bastyryp júr. Qaısybireýler esik aldyndaǵy tezek úıindisin de jaýyp tastaǵan. Ár úıden-aq toqpaq daýsy estiledi, qazyq qaǵyp, jelbaý baılaǵaly jatsa kerek. Aman úıden shyǵa, osyny bárin baıqaı turyp, esik aldynda baılaýly jatqan qasqyr kúshigine kez jiberdi. Júni uıpalaqtanǵan kishkentaı sur kúshik, qazyǵyn aınala, qarana beredi jan-jaqqa. Aman anaý kúni qyzyl-sholaq arlandy soqqan soń, erteńine qanshyǵyn da soqqan. Uıasymen bar kúshigin alǵan. Sodan bir kúshikti tiri alyp qalyp edi. «Osyny qaıtsem eken?» — dep tur endi. Oıyn túımesten, jalpaq qońyr bıe saýǵan kórshiles Syzdyqtikine kirdi. Syzdyq — sheshesiniń kóp týystarynan qalǵan jalǵyz, jas inisi, ázir balasy joq, áıeli bar.

― Joǵary shyq, — dedi ekeýi birden. Qos aq qasqa da birden turyp qarsy aldy. Biraq basqa ıtterdeı arsalaqtap, jata qalyp erkelep, kishireımedi. Quıryqtaryn jáı qozǵap, jáı júrip kelip, bastarynan bir-bir sıpatty da, mańǵaz turdy. Qandy qyzyl kózderinde, qalyń, doly betterinde ıesine degen az jylylyq, «Bir jaqqa baramyz ba?» — degen suraq bar. Oǵan jaýap qaıtpaǵan soń, qanshyq qasqa arlan qasqany ertip shyǵyp ketti. Aman tórge shyqpaı, túregelip turyp, qamshy órip otyrǵan Syzdyqqa:

― Anadaǵydaı poselke jaqqa baryp qaıtsaq qaıtedi ― dep edi:

― Baraıyq, — dedi Syzdyq bógelmesten, órimge bir búrkip qoıyp. — Biraq eki at terlegenshe bir at terlesin. Láshenke tap.

― Tabylar. Ózim de láshenkemen barmaqpyn. Shesheı: Kúshikti ala ket» — deıdi.

― Ony esine salǵan — men. Qaıtesiń sol kúshikti? Baı Ivanǵa kórsetseń, bir qap astyq bolyp jatyr. Orystar qasqyrǵa tańsyq, aıdahardaı kóredi.

― Kúshik saýdalap júrgenimiz uıat bolmaı ma?

― Uıatty da, kúshikti de maǵan ber. Esebin ózim tabam.

― Berdim! — dep jaırańdap qaldy Aman. Syzdyq ony osyndaıda árdaıym qutqarady. Kúshiginen asyraǵan qos aq qasqa da surap alǵan. Áıtpese áldeqashan bireý qolqalap alyp ketetin edi. Syzdyqtyń qolynan alý qıyn. Qazaqy, alyq-berikterge zaýqy joq, eti tiri, qoly sheber jigit. Qymyz izdep, qazan ańdyp qydyrmaıdy. Jalǵyz bıesin tańerteńnen keshke deıin saýyp, sabashyǵyn ıindetip qoıady. Jalǵyz bıeden týǵan jalǵyz kók besti júırik bolyp shyqty. Ony jazy – qysy minse de, moınynan jalyn bir úzdirmeıdi, kútip, baptap minedi. Qysqy, jazǵy úıleri de tuıanadaı. Tólin qosqanda jeti-segiz iri qarasy, bes-alty eshki-laǵy bar. Shetinen kúıli, qystan qońdy shyqqan. Aman kelgen saıyn bul úıdiń birdemesine súısinip ketedi. Qazir Syzdyq erip otyrǵan buzaýtis órimge qyzyǵyp:

― Ádemi-aq eken. Osy qolyń da jerde qalady-aý! — dedi.

― Qalaı maqtasań da, bere almaspyn.

― Jıen suramaıdy. Alǵysy kelse ala salady.

― Esebin tapqan naǵashy jıenniń ózinen alady.

Úsheýi kúlisip aldy. Sýyldap jel keledi. Túndik jelpildedi. Úı ıeleri abyrjıtyn emes. Jelbaý tartýly, baqan tireýli, úı bastyrylǵan.

― Baǵjan, qymyz quı! — dedi Syzdyq.

― Keıin kelip ishemin. Shaıym basylsyn, — dep Aman tysqa shyqty. Aýyl túndikteri jelp-jelp etedi. Abyrjyǵan ákel daýystary estiledi. Solardyń ishinde bir daýys daýylǵa daýyl qosyp tur:

― Qudaı-aı, qudaı, ne jazyp edik, qudaı! Menen aıaǵanyń bar ma? Jórgekte sheshemdi aldyń, tósekte óndirdeı órimdi aldyń. Ol az bolǵandaı, byltyr eki sıyrdyń birin aldyń. Búgin odan qalǵan jalǵyz qashardy taǵy aldyq? Shıetteı tórt balany qalaı asyraımyn endi. Tórt emshekke bes jan qarap qaldyq-aý! Qyzyl qashardy alǵansha meni alsań edi, ne tórt balanyń birin alsań edi! Qudaı, qý qudaı, tas baýyr qudaı. Aıasań edi bir!..

Jel jaqtan sampyldaǵan Yrysjannyń bul sózderi Amannyń tóbe quıqasyn shymyrlatty. «Ne bop qaldy?» — dep, júgire basyp kelse, qashyp ketken qyzyl qashar qudyqqa jyǵylyp ólipti. Sútti sıyrdyń tuqymy eken.

― Tym qurysa, adal ólmedi-aý! — dep kúıinedi Yrysjan.

Tórt bala úrpe-shúrpe bir jerde. Aman aıap ketip:

― Sabyr etińiz, jeńeshe, sabyr, — dese:

― Sabyr qurǵyr sút bola ma balalarǵa! — dep, Yrysjan órshelene túsedi.

Bolmasyn bilgen soń, Aman jylystap ketti. «Jany kúıgen táńirisin qarǵaıdy» degen osy eken-aý! — dep keledi ishinen. Eski yrdýannyń dóńgelegin qıqańdata, shıqyldata, Nurǵalı ótip barady aldynan.

― Bógelshi, eı sańqaı, qaıdan qaıttyń ándetip?

Nurǵalı jaýap berýden buryn qol ustasqanda qolyn qysyp-qysyp jiberdi.

― Ne deısiń?!

― Aǵataı, aǵataı! Baıqaýsyzda aýzymnan shyǵyp ketti.

― Ári arbamdy, ári murnymdy mazaqtaısyń!..

― Qoıdym, aǵataı! Endigári sańqıǵan murnyńyzdy, shıqyldaǵan arbańyzdy aýyzǵa alsam, jelkemniń shuńqyryn kórmeıin.

― Bálem! Solaı ma, ant ishkizdim be!

Ekeýi qurdas. Nurǵalı — ańǵal, balýan qurby. «Jelkemniń shuńqyryn kórmeıin. Basqan izim artymda qalsyn. Tilim murnyma jetpesin» degen qýlyqtardy shyn antqa balap qabyldaı beredi. Aman ekeýi tipti qatty oınaıdy. Jeńilip bara jatsa, Nurǵalı qol jumsaıdy. Myqyr saýsaqtary temirdeı.

― Aqbaladan jylqynyń jýsaýyn kórip edim. Sony salyp ákele qoıaıyn, — dep shyqsam, kúndi kórmeımisiń... — dedi de, qolyndaǵy shybyǵymen kókti nusqady.

― Búgin bastaǵy aýyldardy torysaq qaıtedi?

― E, jip taqqanyń bar ma edi?

― Barǵan soń taǵamyz da.

― Jaı júr. Moınyńdy územ.

― Shynyńdy aıtshy, jarasyp pa edińder?

― Taqaý, ― dep Nurǵalı jymyń-jymyń etedi. Ol taqaý degeli jyldan asty, áli taqalyp bolmapty. Shorqaq, ańǵal zymıan qyz túlkishe quıryǵyn shaldyryp júpse kerek. Záýede sol qyz: «Kele ǵoı» — dese, Nurǵalı túnde esik ashyp ene almaıdy. Júreksiz. Jaıshylyqta jyǵyp júrgen jigitinen kóp aldynda jyǵylyp qalady. Erkek qurbylaryna óktem, ospadar. Qyz, kelinshekti kórse qysylyp, qyzaryp, ábden zyqysy shyǵady.

― Shynyńdy aıt! — dedi taǵy da Aman. Qurbysynyń syry ózine málim. Áli kúnge: «Jas jastyń tileýi, jibektiń túıini birmen» júrseń, qyz senen toryqty.

― Nemen, meni qyzdan qorqady deımisiń! — dep, Nurǵalı tap bergende, Aman atyp ketti. Qashqan betimen Áljandikine kelip kirdi.

Bul ― mana Sapar aqsaqal aldyndaǵy eki dóńgelek nannyń birin balasynan berip jibergen kedeı Áljan. Tóseginiń ústinde otyr. Júdeý. Qynaǵa boıap, qoı jabaǵysynan istegen kónetoz kúpisin, qyzyl eltiri tymaǵyn kıip alǵan. Oınaqy, ótkir qoı kózi burynǵysynan úlkeıip, baıaý qozǵalady. Betinde qan joq, aq shólmek.

― Joǵaryla, qaraǵym, ― dedi, álsiz aqyryn daýsyn soza.

Joǵarylaıtyn jer shamaly. Tór aldynda tor jabaǵynyń tepisi jatyr. Aman soǵan otyrdy. Úı úsh qanat eken: kıiz qap-qara tozyǵy jetken, shoqpyttan jamasa da, shurq-shurq, qaı tesiginen qarasań da dala kórinedi. Keshe balasyn erte baryp Sháken myrzanyń bosaǵasynda zaryǵyp otyryp, qymyz alyp qaıtqan áıel qyl shylbyrdyń eki tilin esip tastapty. Úshinshi tilge aqyrǵy shúıkelerdi sińirip barady. Aıaqtaǵy sýǵa qolyn batyryp alyp, ese jónelgende, aıańmen kele jatyp, shoqyta jónelgendeı óndirip-óndirip jiberedi. Qasyndaǵy kishkentaı erkek bala sheshesinen kórip, o da birdeme esken bolady.

Aman úı ıelerimen qysqa amandasyp, aýrýdyń da halin qysqasha surap, birazǵa deıin ózimen-ózi bolyp otyrdy. Tór aldynda eski kebeje, aýzy buzylǵan, qaqpaqsyz eski ábdire. Kerege basynda jylqynyń bas terisinen istegen talys, jelqom er, bosaǵada bir-eki qaqpan jatyr. Shı jaqta kóz tosarlyq eshteme kórinbeıdi. Jyrtyq aq shıdi qurýǵa kelmegen soń, as betin qalqalap, keregege súıeı salǵan. Onyń tasasyndaǵy astyń qaýqaryn kórmeı-aq shamalaýǵa bolady. Aman Áljannyń kedeı ekenin burynnan biletin. Úı turmysyn kórgeni osy. Oı bılep otyr: «Nan, qant, shaı degendi kórmeıdi. Et, maı atymen joq. Qaraǵany — jalǵyz sıyrdyń súti. Qysty kúni sol sıyrdyń jalǵyz torpaǵyn talshyq qylady. Áljan bıshara jaýyr qula sholaqtan jelqomyn almaı, jaz bolsa artyna qap bókterip, qys bolsa astyna qol shana basyp, poselke qydyratyn edi. Kóbirek jatyp qalǵan soń, kúızelip qalǵan eken ǵoı...»

― Shyraǵym, óz kóńilińdi bildire, meniń kóńilime demeý sala kelgenińe qatty yrzamyn, — dedi Áljan. Amannyń oıyn bólip jiberdi. Sózin ydyrata, baıaý aıtyp otyr. — Shúkir, beri qaradym. Biraq kóterem sıaqtymyn. Júdetip ketti. Tez ońalýǵa dámdi tamaq kerek qoı. Qulqyn shirkinniń taq betesinen qutyla almaı qoıdym. Týǵan jerdi tastap, osy elge tentirep kelgende, dál ezińdeı jas edim. Bıyl qyryqqa shyǵam. Jıyrma bes jyl jalda júrippin. Sonyń keıingi on jylyn Sháken myrzanyń esiginde etkizdim. Esikte júrip ońbaıtynymdy bilgen soń, óz tusymnan talpynyp baıqadym. Jazǵytury sýyr aýlap, kúzgi sonardy qur jibermeı, ara-arasynda poselke aralap, birdi birge jaǵystyryp júrgende jatyp qaldym. Qaqpan anaý, jelqom ór de anaý bos turǵan. «Baılyqtyń aldy densaýlyq» — degenge jańa túsingen tárizdimin. Myna qatyn myrzaǵa shylbyr estip otyr. Tezirek aparyp berip, taǵy da bir aıaq qymyz alyp qaıtpaq.

― Qymyz, sirá, jaǵady ǵoı? Tez ońaltatyn shyǵar?

― Shúkir, jaǵady. Jaryqtyq osy kezdegi ýyz qymyzǵa ne jetedi!

― Iapyraı, on jyl eńbegińiz sińgende, myrza kúnine bir aıaq qymyz berip turmaı ma?

― Suraýshy kóp. Kelim-ketimi kóp. Kimge jetkizedi, — deı saldy Áljan. İshinen myrzaǵa qatty nalyp, keıde ońashada qaraıa sóılep qoıatyn. Aýzy berik adam: «Ótpes ókpeni jurtqa shaǵyp ne qylam?» dep, bul joly aýzyn baǵyp qaldy. Osy úıdi basqan aýyrlyq jańa kirgen jas Amandy da basyp, qataımaǵan qabyrǵasyn qaıystyryp barady. Serpip, laqtyryp tastaýǵa o da jaramady. Qolynan bar kelgeni:

― Búginnen bastap kóterilgenshe bizdikinen bir aıaq qymyz aldyryp turyńyz, — dedi.

― Qaraǵym-aý, sizdikine qymyz qaıdan keldi?! — dep, Áljan salbyraǵan uzynsha murtyn kótere ezý tartty. Beti men kózine lezde jyly, qýnaqy, shadman reń paıda bola qaldy

― Syzdyq jalǵyz bıesiniń sútin bizdikimen bólip ishedi. Men óz sybaǵamdy sizge qıdym.

― Qoı, ne qylasyń, shyraǵym.

― Joq, joq! Aıtqanym — aıtqan, Áleke. Denim saý, atym bar, qymyz isherlik bedelim de bar. Kerek bolsa, el qydyryp ishermiz.

― Kóp jasa. Bizden qaıtpasa, qudaıdan qaıtar.

Zýyldatyp kelip qalǵan jaýyn Amandy úıden shyǵarmaı basty. Áýeli ekpindete, búrke keldi de, quıyp ketti. Shúmektep quıyp tur. Jarq-jurq etip alyp, dál tóbeden shart etkende, jan-janýar túgil, qara jer solq etedi. Mal ataýly yqtap, búrisip qalǵan. Aýyl mańynda jaıylǵan eshki, laq, qozy, buzaýlardy aýylǵa qaıryltpaı, búksheń-búksheń dedektep aıdap barady. Tútegen nóser áp-sátte saı-jyralardy, qazylǵan joldary tasytyp jiberdi.

Kún qudiretin bútin úıdegiler jete baıqamaýy múmkin. Áljan úıindegiler artyǵymen baıqady. Jyrtyqtardan saýlaǵan sý jıyla-jıyla keregeniń tómengi kógine deıin kóterildi. Áljan tósegi qalqyp ketetin bolǵan soń, qara ábdireniń ústine shyǵaryldy. Áljannyń ózin áıeli men Aman eki jaqtap súıep ákelip, kishkentaı, dóńgelek as stolyna otyrǵyzdy. Aldyna balasyn berdi. Abyroı bolǵanda, búkil úıde bular otyrǵan tusta ǵana tamshy aqpady. Aman men áıel de solardyń qasyn panalady. Aıaqtary shylqyldaǵan sý. Ony eskerýge mursha joq. Kún birese jarqyldap, birese shartyldap úreı qaldyrmady. Jaı áne túsedi, mine túsedi dep ıman aıtýdan aýyz bosamady. Jaı shaqyrady dep, aǵarǵan nárseni tyǵýdan, temir ataýlyny jabýdan qol bosamady. Ádette, bundaı qatty kelgen jaýyn uzaqqa sozylmaıtyn. Jarqyl, kúrsil bir saıabyrlaǵan kezde, jaýynnyń basylýyn kútpesten, Áljannyń áıeli kúrek ala tysqa shyqty Esik aldyna jınalǵan sý úıge kire bastaǵan soń, jyryp basqa jaqqa aǵyza berip edi, aspan qulap jerge túskendeı kún taǵy bir shatyr-kútir etti. Áıel qulap qaldy. Aman ushyp baryp, kóterip engizdi úıge. Ólgen joq, esalań. Azdan soń ózine-ózi kelip:

― Osy jaq shekem kúıip barady! — dep, oń shekesin ustaı berdi. Endi birazdan keıin tıyshtandy. Balasyn kelip betinen súıdi. Sol kezde:

― Jaı týra túspeı, sharpyp ketken, — dep Áljan qýanyshy qoınyna syımaı, yrjıa bir kúldi. — Qudaı ámán saqtaı kór. Serikjan jetim qala jazdady ǵoı.

Bular jaıdyń áýresimen júrgende kún ashylyp ketipti. Qara túnek belden asyp barady. Bult astynan jańa shyqqan ashshy kún dál tóbede shaqyraıyp tur. Aman úıge qaıtty. Áljandikindeı kúızeltpegenimen, jaýyn óz úıin de biraz mazalaǵan eken. Kelisimen sheshinip, kıimderin jaıyp, bolǵan oqıǵany baıandap, jaıýat otyrǵanda, daladan tosyn daýys estildi:

― Sapar aqsaqaldyń úıi qaısy?

― Myna bir qońyr úı.

Úı-ishi shala-pula jıystyrylyp, ter aldyna jalǵyz alasha jaıylǵan kezde sálem berip, oryssha kıingen qazaq jigit endi. Saparǵa eki qolyn, Amanǵa bir qolyn berip amandasty. Orta boıly, qamyt aıaq, aq shubar jigit eken. Saqal-murtyn qyryp tastapty, jasy otyz bes, qyryq arasynda bolar. Syrt kıimin sheship baryp otyrdy. Belinde nagan. Biraq óńi jyly, amandyǵy sypaıy kórinedi. Ózin erkin ustap, úlken kózimen óte baıypty qaraıdy.

― Qaı balasyń, shyraǵym? — dedi Sapar qysqa amandyqtan keıin. — Tanı almadym, sókpe.

― Iá, tanymassyz. Atym — Jumabek. Ákem aty — Eraly. Turaǵym — Aqmola qalasynda. Sovet qyzmetimen elge shyǵyp kelem.

― Alystan keledi ekensiń, balam. Alys-jýyqtan ne estiledi? Qalań, jolshybaı kórgen eliń qalaı, tıysh pa?

― Tıysh, aqsaqal. Pálendeı bóten habar joq.

― Bárekeldi, tıyshtyq jaqsy.

Báıbishe qabynyń túbin qaǵyp, nan ıleýge kiristi. Ashyq adamnyń qoly bosamasa da, úırengen aýzy jaı tura almasa kerek, syı kisiniń kózinshe de syralǵy sózderin aıtyp otyr:

― Amanjan, samaýyr qoı. «Shúıkebas al» — desem, bolmaısyń. Qartaıǵanda men qonaq kútip qansha ońdyram?

― Alyp berseńizder, nege almasyn, — dep qonaq bir jymıyp qoıdy.

― Biz ápersek, maldyń kúshimen áperemiz. Qazaǵy bar bolǵyr tegin qyz bere me? Qyzǵa tóler malym joq. Súıgen qyzyn sovet jolymen tegin alady da.

― Bul kisi sovetshil, zańshyl, — dedi Sapar, áıeline kúlimdeı qarap. — «Endi uratyn bolsań sovetke aıtyp japqyzyp qoıam» — deıdi maǵan. Sodan qorqyp, qol kóterýdi qoıdyq.

Qonaq kirimdi eken. Úı ıeleriniń qabaǵyna, qaljyńyna rahattanyp, buryn kórisip júrgen adamdaı, áńgimege aralasyp ketti. Aman samaýyrdy alyp shyǵyp, tutatyp júrip, ákesin ashyq esikten ymdap shaqyryp aldy. Bylaıyraq aparyp, kúbir-kúbir sóılesip tur.

― Qonaqty bilesiz be?

― Bilmeıim.

― Meniń syrttan estýim bar. Sovet ókimetin qoldan jasaǵan adamdardyń biri. Búkil Aqmolada para almaıtyn, baıǵa, uryǵa rahymy joq Qalqa men osy kisi deıtin.

― Balam-aı, onda tym qadirli qonaq eken ǵoı. Buny qaıttik?!

Ákeli-balaly ekeýi keń dalada turyp, qysylyp tur. Baı bolmasa da, qonaqqa kedeı emes. Azǵantaı soǵymnan alyp shyqqan az ǵana sur áldeqashan taýsylǵan. Soıa qoıatyn qoı, qozy satyp ala qoıatyn aqsha joq. Qysylǵanda tórt sıyrdyń buzaýyna qol salady. El adamy osy jaıdy bilip, jaz kúnderi bul úıge kóp túspeıtin, túse qalsa, tek sálemdesip, shyǵyndatpaı, asyǵys ketetin. Tosyn jolaýshy ol syrdy qaıdan bilsin, ádeıi izdep kelip tústi. Qonaqasy bermeý tirideı ólim-daǵy.

― Syzdyqty shaqyraıyq, — dedi Sapekeń, tolǵana kelip. ― Syzdyq, eı, barmysyń, shyǵyp ketshi!

Úıde eken, sıda Syzdyq shyǵa keldi. Bulardyń qupıasyn aıtpaı bilip, kúlimdeı keldi.

― Al qutqar bizdi. Qonaq keldi.

― Qalaı qutqaraıyn?

― Serkeshińdi ber. Sıyr sýalǵan soń tórt buzaýdyń birin alarsyń.

― Serkeshke buzaý obal ǵoı. Jasyryp júrgen jalǵyz isegim bar-dy, sony alyńyz. Sonda bir buzaý quryǵanda eki qonaq jóneltedi.

― Oıpyrym-aı, myna jamandy qaraı gór! — dep, Sapekeń yrza bolyp qaldy. — Ári esepten, ári ózimshil emes! Bar, endeshe, tezirek soıyp tasta.

Mal soıylatyn bolǵanyn Jumabek bilgen joq. Ystyq baýyrsaq, sary maımen kelgen shaıdy súısine iship otyryp, Sapardan el jaıyn ejikteı surady.

― Osy jaılaýda on - on bes aýyl kórinedi. Bári bir rý ma?

― Áriden alsaq, bir rý. Bári bir Altaıdan taraıdy. Beri kele taram-taram bolyp bólinip ketedi. Sol on - on bes aýlyńyz — on - on bes ata. Ár ata — óz aldyna bir aýyl.

― Onda sizdiń ata ósken eken. Osy aýyl tipti kóp qoı.

― Iá, eń ósken atamyz. İshimizde kirmeler de bar.

― Kirmelerge keıde qojańdap qoıatyn shyǵarsyzdar? — dep Jumabek qaljyńdap edi, Sapar sózin tereńdete tústi:

― Ondaı aýyldan kirme qashady. Ázir, qudaıǵa shúkir, basqa aýyldan kirme bizge qashady. Óıtkeni biz olarǵa qojańdamaımyz, basqany qojańdatpaımyz. Men, óz basym, kirme úshin keıbir týystarymmen pyshaqtasýǵa deıin barǵan kisimin. Sonda tek kirmeni emes, paıǵambar jolyn da qorǵadym.

― Paıǵambar jolynan da jaramdy birdeme tabylatyn bolǵany ma?

― Sizdermen bul jaıda sóılesý qıyn, — dedi de, Sapar Jumabektiń suraǵyn jaýapsyz qaldyrdy. Shaı iship bolǵan soń, Jumabek:

― Men endi júrem. Aman, ekeýmiz ońasha biraz sóıleseıikshi, — dep ornynan turǵanda:

― Júrmeısiz. Luqsat joq, — dedi Sapar. — Mal soıylyp qaldy.

― Beker istegensizder. «Bul aýylda qoı joq» deıtini qaıda?

― Kóńil bolsa, qoı bolady.

― Árbir qyzmetker túsken jerinen qoı jeı berse, qoı qala ma?

― Qoı odan taýsylmaıdy. Juttan, aýrý, apattan taýsylady. Solarǵa bermeý kerek.

Amandy qoltyqtaı Jumabek tysqa shyqty. Aýyldan shettep, qyratqa barady. Búgingi sel jerdi toıdyrýmen birge, betin de jýyp ketken eken. Onyń ústine ile kún qyzdyrǵan soń, ıisi ańqyp, qulpyra qalypty. Shaıǵa qanyp, terlep shyqqan Jumabek omyraýyn ashyp tastap, tunyq aýada júzip keledi.

― Bala, shynymdy aıtaıyn, men sizdiń úıge bas jegeli, ne aqsaqalǵa sálem bergeli kelgenim joq, — dep bastady sózin, — Znachıt, jumyspen keldim. Jumysym sende. Óziń meni bilemisiń?

― Syrtyńyzdan esitem.

― Men qazir ýkomda isteımin. Partıa qyzmetkerimin. Partıanyń úlken maqsattarynyń biri — jastardy komýnıstik rýhta tárbıeleý, sovet isine baýlý. Qazir ózińdeı talaı jas sonaý Aqmolada, Orynbor, Máskeýde bilim, tárbıe alyp júr. Talaı jas memlekettik, qoǵamdyq jumystarǵa aralasyp, baýlynyp júr. Sen birsypyra saýatty jigit bola tura, qarap júrsiń. Bul qalaı? Chto eta znachıt?

Aman úndemedi. Jumabek nasybaıyn atyp, shyrt túkirip tastaǵan soń da, biraz kútti, jaýap ala almady.

― Aıtatyn sózim kóp edi. Shyńyraýǵa tastaǵan tastaı bolsa, nesine aıtam. Jaýap qaıtqansha men de úndemedim.

Ekeýi aýyldan uzap barady. Hosh ıisti kók dóńdi órleı, bıiktep barady. Bıiktegen saıyn Qymyzdyqty saıdyń boıyndaǵy kóp el aıqyn kórinedi. Jumabek jan-jaqqa kóz jiberip turdy bir kezde. Áli únsiz. Amannan áli jaýap joq. Jaýap bermeı úlken kisini kúttirip qoıǵanyna qyzaryp, terleıdi. Ózi sonsha qysylyp, joldasyn sonsha zaryqtyryp baryp qaıyrǵan jaýaby jartymsyz-aq edi:

― Meniń qatarym ázir elde Siz aıtqan jastardyń kóbi baı balasy ne buzaqylar ǵoı, ― degende, Jumabek qarq-qarq kúlip jiberdi.

― Yrzamyn, baýypym, yrzamyn! İshińdegi zaprandy tóktiń. Otyrshy! ― dedi. Amandy otyrǵyzyp, alaqanymen anda-sanda onyń tizesin qaǵyp qoıyp, kúlimdeı túse uzaq sóılep ketti. ― Sovet ókimeti ornaǵaly bes jyl áli ótken joq. Bul óte az, sonymen qabat óte kóp ýaqyt. Az deıtinim― sovet ázir oıyndaǵysynyń myńnan birine ǵana jetti. Kóp deıtinim ― kapıtalıser, baılar «Sovet myqtasa, bes-aq juma ómir súrer» degen. Bes jyl ómir súrip otyr ǵoı! Znachıt kapıtalıserge boı bermeı ketkeni. Olaı bolsa, anaý Sháken myrzanyń esiginde on-on bes batyraq nege júredi? Jeti atasynan bolystyq arylmaǵan shonjar Malqar nege bolys bolady? Orynborda, Aqmolada oqýǵa baı balalary enip alǵan, qyzmette de — kóbinese ne solardyń qol shoqpary, ne paraqor buzaqylar. Bul qalaı? — deısiń ǵoı. Ras pa?

― Ras.

Ras, bularǵa shydaýǵa bolmaıdy. Biraz shydamasqa taǵy bolmaıdy. Reseı artta qalsa, qazaq óte-móte artta qalǵan. Jumysshy taby joqqa tán. Al jalshy, kedeı, ortashalar sharýashylyqty, mádenıet, saıasat isterin dál qazir basqaryp ákete almaıdy. Sondyqtan olardy daıyndaı otyryp, qarsy tapty da paıdalana bilý kerek. Oktábr revolúsıasy qazaq aýlynda qanaýshy men qanalýshyǵa birdeı ǵalamat bir sezim berdi. Qazir jalshy qansha janshylsa da, kóńilinde qudaıǵa sengendeı senim tur, ol — Sovet ókimeti. Qazir baı qansha janyshsa da, kóńilinde qudaıdan qoryqqandaı qorqynysh tur, ol — Sovet ókimeti. Bul zor senim men qorqynyshty aqylǵa salyp paıdalana bilsek, bári oryndalady.

Jumabek nasybaıyn tastap, jańartyp saldy da, tómen qarap, tapjylmaı tyńdaǵan Amanǵa kóz qyrymen qarap qoıyp, soza berdi sózin:

― Al sonda qalaı oryndalady? Bilemisiń?

― Aıta berińiz.

― Aldymen aýylda tap jigin ashý qajet. Qazaqtyń jalshy kedeıiniń kópshiligi jaýy kim ekenin áli bilmeıdi. Sháken ekeýiń tóbelesip jatsań, onyń jalshylary saǵan jabylady. «Jaýyń — baı» degendi jalshyǵa ábden uǵyndyrý kerek. Uǵynbasa, basyna tesip quıý kerek. Áıtpeıinshe eshbir is alǵa baspaıdy. Biryńǵaı úgitpen de eldi ertý qıyn. Sondyqtan jalshylardyń eńbegin qorǵaıtyn jalshy komıtetteri, kedeılerge kómektesetin qosshy komıtetteri qurylǵaly jatyr. Komýnıstik jastar uıymy buryn qurylǵan. Ol butaǵyn jaıa bermek. Bul qoǵamdyq uıymdar aýyldyń oıyn, isin, kúshin biriktirip Sháken, Malqarlarǵa qarsy qoıady, aýylda sosıalısik maqsattardy iske asyratyn sovettiń zor kúshi sanalady. Mine osy uıymdardy qyzdyratyn sendeı jastar. Sen toń torys júrýdi qoı, shyraq, iske aralas. Ýádelessek qaıtedi osyǵan?

Aman, ádetinshe, jaýapty tez bere qoıǵan joq. Tómen qarap, shóp shıratyp otyr. Manadan bergi sez nendeı áser etti, nesin aldy, nesin qoıdy, — bilý qıyn. Tuıyq, uıalshaq, birde tipti jasyq jan bop kórinse de, Jumabek ishine kire almaı qoıdy. «Kirmeı qoıman!» — degendeı qushtarlana sóıleıdi:

― Jaraıdy, ýádeńdi ábden oılanyp ber. Biraq myqtap ber. Sonda mynany eske al: «Qazaqta, ásirese aýylda, sendeı saýattylar az. Qazaq eliniń taǵdyry óz qolyna tıgen shaqta, sol taǵdyrdy sheshýge kezi ashyq qazaq balasy qolǵabys tıgizbeı qala almaıdy. Erte me, kesh pe, paıdaǵa ma, zıanǵa ma, sen de baryńdy beresiń. Senin, týystaryńnyń biri — Maqashtyń Saılaýbegimen de, jas, saýatty dep, osylaı sóıleskem. Ony bolystyq revkom predsedateli etken meniń kómegim bolatyn. Aqtamady. Ákesi Maqash bı edi, bıdiń jolyna tústi, halyqpen istese almady. Saılaý shyqqan kezde Malqar sonsoń tyraıta saldy. Qazir Orynborda oqyp júr ǵoı, múmkin, túzeler. Osyny eske al. Shalabaı sur kedeı bolatyn. Qonaqqa da vıntovkasyn ala baryp «Áýeli sen je, qara qudaı. Saǵan berilgen as. Maǵan berse, baıaǵydan beri qaıda júrgen!» — dep, vıntovkasyn tabaqqa suǵady eken. Halyq ony da qýyp tastady. Qalqa dúre soqty. Osyny esińe al.

― Qoryqpańyz, bul eki minez maǵan darymaıdy. Óıtkeni olardan júregim aınıdy, — dep, Aman qabaǵyn sál shytyp qoıdy.

― Sonda qorqatynymyz ne? Aıtsańshy, kómeıińde tur ǵoı birdeme?

Jumabek dál basty. Aman kúlip jiberdi de, kómeıde turǵan sózin endi birtindep, qyzarańdap shyǵara berdi:

― Bekbaı — jumysshy, Tanash — komýnıs, Ádham — jalshy bolatyn. Úsheýi, utylaǵandaı, birinen soń biri alysty Shákenmen. Aqyrynda Sháken saýyrlap bárin elden qýdy. Meniń elden ketkim kelmeıdi. Sonaý ońasha otyrǵan aq úzikti úı ― aýylnaıymyz Baıboldiki. Bizge jamaǵaıyn. Kedeı. Ózindeı kedeı Qasendi aıdatyp, úıine aq úzik japty. Taǵy talaı mysal keltirýge bolady. Aıdalǵym kelmeıdi, Jumeke. Toqabaı degen kisi Sháken myrzanyń bıesin saýady. Sovetten buryn eptep urlyq istepti. Kedeı. Sovet tusynda urlyǵy estilmeıdi. Jurtqa kirpish quıyp, podret alyp, úı salyp berip júrdi. Joǵalǵan bir jylqysyn Sháken sodan kórip, aǵaıyndy úsheýin birden shaýyp alǵanda, bir jylqynyń quny tolmady, — dep, Toqabaıǵa bıe saýǵyzyp qoıdy. Baıdyń bıesin saýǵym kelmeıdi, Jumeke. Osynyń bárin zorlyqshyldar sovet qyzmetkeriniń qolymen ne qazaqy eski dástúrdiń kúshimen istep júr. Ondaı qyzmetshi de, dástúrshi de bolǵym kelmeıdi. Ákem óz tusynda qıanattarǵa kóne almaı ne túzeı almaı, din jolyna túsip ketken tárizdi. Men ol jolǵa túse almadym. «Tek júrseń, toq júresińdi» myqty ustadym. Júırik atym, jaqsy tazym, jigit shaǵym bar. Solardyń qyzyǵymen júrmin. Áıtpese, Abaısha kúńirenip óter me edim, kim biledi? Baq, dáýlet, aqyl birden qonǵan Abaıǵa boı bermegen bul qazaq, bizdi shopaq qurly kóre me?

Aman toqtaǵan kezde Jumabek qoıyn dápterine jazyp otyrǵan. Jańa áńgime ústinde, atalǵan jábirlenýshi adamdardyń atyn, famılıasyn qaıtadan anyqtap jazyp aldy da:

― Eti tiri, nıeti durys kimder bar osy mańda? — dedi.

― Kóp qoı.

― Sol kóptiń ishinen qolynan is keletinin aıtshy.

― Qazir aýrý, Áljan degen súr kedeı bar. Syzdyq degen kóbeń kedeı bar. Nurǵalı, İzbasar degen ortashalar bar. Sháken myrzanyń esigindegi jas jalshy Taımas bar... Osylar «jaýyń — baı» — degenge de tez nanady, jańaǵy ózińiz aıtqan jalshy, kedeıdi qorǵaıtyn uıymdarǵa da basqadan buryn enedi.

― Saýat ashatyn mektepterge baryp júr me?

― Áljan oqyp júrgende aýyryp qaldy. Ózgesi hat tanyp shyqty. Gazetti erkin oqıdy. Endi tek saıası saýattaryn ashý kerek.

Jumabek bulardyń da aty-jónin jazyp alyp, aýylǵa bettedi. Úndemeıdi. Oıynda ne bar, manadan bergi áńgimeni qalaı túıdi, nege úndemeıdi? Bilgenshe asyǵyp, endi Amannyń mazasy ketip keledi. Ózi aıtar dep kútip edi, aıta qoımaǵan soń, shydamady:

― Betim durys pa, teris pe, Jumeke?

― Durys. Durystyń ózin kúresip, jeńip alady ómirde. Sen kúresten qashasyń. Qashqanmen qutyla almaısyń. Sondyqtan bilek sybanyp, topqa óziń tús dep edim. Túser túriń joq. Biraq top seni eriksiz túsiredi. Sol kezde taǵy kezdesermiz.

«Qalaı eriksiz túsiredi?» — degen oıyn Aman aıaqtaǵansha, aýylǵa jetip qalypty.

IV

Shirkin, kóktem jer betin bir jaınatyp, jan-janýardy masaıratyp óte shyqty. Aýyl mańynyń oty shaıylyp qalǵan. — Qashyqtaǵy baldyr shópter qataıa, sarǵylt tarta bastaǵan. Kún qyzýy kúsheıe tústi. Salqyn, shybyny az Itjon jaılaýynyń ózinde jeli basyndaǵy jylqylar tership tur. Sáıgel jatyp, sıyr maly tıyshtansa da, begelek yzyńdap, jylqynyń mazasy ketken kez.

Qazir taltús. Typ-tynysh. Boztorǵaı da shyryldamaıdy. Bógelek typyrlatqan jylqydan ózgeniń bári kóleńke qýalap, ystyqtan qorǵalaýda. Osy tıyshtyqty buzyp, áldeqaıda shyrqaǵan bir án estiledi:

Azamat, sestenip, kózińdi ash, júrme bos,

Uran sal alǵa bas, birigip tize qos.

Qyzyl tý shylaýy — qorǵanyń,

Tize qos, tize qos, tize qos...

Bul — halyq arasyna kóp taraǵan Sáken Seıfýllınniń óleńi. Jastar ánge salyp, qosylyp aıtatyn. Mynaý jeke daýys. Uzyn jeliniń basynda, shańqıǵan kún astynda, bir tizesin búgip, ekinshi aıaǵyn soǵan asyp qoıyp, shalqasynan Taımas jatyr. Qasynda — bıe shelek, aýzynda — álgi óleń. Toqabaı jeliden uzańqyrap shyǵyp dáret syndyryp, odan aýylǵa baryp, qol jýyp qaıtqansha, Taımas toqtamaı soǵa berdi

― Jaman neme, bir sharshamaıdy ekensiń, — dedi Toqabaı kele. — Kimnen úırendiń? Mynaýyń taǵy da bir jańa án ǵoı.

― Amannan jazyp aldym.

― E-e, Amannyń qolynan kelgeni sol-aq boldy ma?

― Basqa ne kútip edińiz?

― Sondaı oqýym bolsa, kórer ediń? Onyń shıregine kelmeıtinder áldeqashan aldyna mal salyp, basyna aq úı tigip aldy. Eń bolmasa, aq úzik salyp aldy. Sapar aqsaqaldyń tórt sıyry ne óshpeıdi, ne óspeıdi. Mal tappaǵan jigit ― jigit pe táıiri!

― Toqa, qansha kóp bilseńizde, osy joly bilmedińiz.

― Al, jaman neme, bilgish neme, úırete qoıshy!

Paraqorlardy, zorlyqshylardy jaqtap otyrsyz. Saılaýbek, Ádqam, Shalabaılar sonymen jıǵany qaıda maldy?

― Sonyń ózi óner. Jasyqtyń, jýastyń qolynan kelmeıdi.

― Beý, Toqa-aı, ertede ury bolǵanyńyz qazir de kórinip tur-aý! ― dep syqylyqtap kúlip edi Taımas, Toqabaı ústine mine tústi:

― Sen shesheńniń jatyrynda jatqansyń onda. Syǵalap jatyp pa ediń, qaıdan bilesi!i Endigári aıtamysyń?! — deıdi, alqymyn syǵyp jatyp.

― Aıtpaıyn! Olda-bildá, aıtpaıyn! Aǵataı! — dep jalyndy Taımas.

Toqabaı bosatyp jiberdi. Ekeýi, jastarynyń arasy alshaqtyǵyna qaramastan, qurdastaı oınaıdy. Endi kúnge arqalaryn tóseı, qatarlasa etpetinen jatyp áńgimelesti:

― Eı! Qyzyl toqal seni nege jaqsy kóredi?

― Meni jaqsy kóre me?

― «Kók sheshek!» dep, kishkentaı judyryǵymen qoıyp-qoıyp qalady. Sol jaqsy kórgeni.

― Qoıyńyzshy, meniń neme qyzyǵady!

― Seniń myna kúlimdegen móldir qara kózińe qyzyǵady. Kúnge pisken myna jyltyr betińe qyzyǵady... Bárinen de ustaradaı ótkirligińe, jalyny lapyldaǵan jastyǵyńa qyzyǵady. Myrzada bunyń biri joq.

― Bilmeısiz, ol Amanǵa qyzyǵady, — dedi Taımas, Toqabaı taqala jatyp, qushtarlana surastyrdy.

― Aıtsańshy, qaıdan bildiń?

― Aman kelgende, odan kózin almaıdy. Kelmese: «Qaıda eken?», «Neǵyp júr eken?», «Bilesiń be, kimmen júredi?» — dep, maǵan maza bermeıdi.

― Amandy syltaýratyp, ózińdi torýy da ǵajap emes. Qaısysy bolsa da, saǵan soqpaı ketpeıtin boldy. Jaman ıt, qımylda endi.

― Soıqansyz, Toqa! Meni Sibir aıdattyryp jibermeı me?

― Qaıdan biledi! Myrza joqta ekeýiń bir úıde ońasha jatasyń. Myrza: «kúzetshim» dese, qyzyl toqal: «shunaǵym» deıdi. Sal saırandy! Bul urlyq tastaı batyp, sýdaı sińedi. Biline qalǵan kúnniń ózinde sovet ókimeti ol úshin sottamaıdy, «mahabbat» deıdi.

Taımas ántek oılanyp qaldy. Albyrt kóńili alǵa bir ala jóneldi de, jalt berdi.

― Onda Qasendi byltyr on jylǵa nege sottady?

— Qasendi Jylqybaıdyń toqalyna barǵany úshin kesken joq. Jylqybaıdyń tor bıesin urlady, ― dep kesti.

― Ury emes edi ǵoı.

― Ury emes-ti. Toqalyn qyzǵanǵan baı pále saldy. Aýylnaı Baıbol mór basyp, ol páleni rastady. Rastaǵany úshin úıine aq úzik japty.

― Meni aıdatyp, taǵy bir úzik japsyn deısiz ǵoı! — dep, Taımas qarqyldap kúle, atyp turdy ornynan. — Bıeniń saýyny boldy, aǵytaıyq, qulyn ushyp keter. Kún búgin naǵyz mı qaınar.

Bıelerdiń jelini janshylyp, qytyǵy basylyp, jýasyp qalǵan. Onyń ústine ystyq, begelek eki jaqtap esin shyǵaryp, baýyryna otyrǵan saýynshyny qaısybiri baıqamaıdy tipti. Bul Taımasqa jaqsy boldy. Bıe saýǵyzyp turyp ta áńgimelesip tur:

― Toqa, siz bilesiz ǵoı, aıtyńyzshy: bolys kúshti me osy, bolkom kúshti me?

― Bolkomnyń qolynda ne bar, bolys kúshti de.

― Bolys pen mılısıanyń qaısysy kúshti?

― Bolys tutqyndaı almaıdy. Mılısıa tutqyndaıdy.

― Sot kúshti me, mılısıa kúshti me?

― Sot báriniń enesin uryp jiberedi.

Bıe saýyp bolǵan soń Toqabaı sútti Taımasqa qaldyrdy da, qudyq basyna jóneldi.

― Men astaýdy toltyra bereıin. Sútti aparyp tastap, jylqyny aıdap kel.

Taımas úıge sút alyp engende myrzanyń qasynda Maqash qart pen qyzyl toqal ǵana bardy. Maqash kelgen sharýasyn aıtyp otyr eken:

― Alys jer. Súıek te bolsa, kópten kórispegen syı jer. Atymyz daǵaradaı. Aryq kekti moıynǵa qaǵyp jetip barsam: «Myna bıshara bitken eken» deıdi ǵoı. Dosqa kúlki. dushpanǵa taba qylma. Minip baratyn taqymǵa toly bir at bep. Qaıtyp kelisimen úıirine qosam.

Sháken mańdaı terisi qurysyp, jaratpaı tyńdap otyrsa da:

― Jaraıdy, — dedi. Shyǵyp bara jatqan Taımasqa qandaı at beriletinin de aıtyp jiberdi. Maqash endi mási baıpaǵynyń sógilgen urtyna barmaǵyn tyǵyp qoıyp, qyzyl toqalǵa burdy betti:

― Kelin shyraǵym, myrzanyń eskisi bolsa da, qarastyrshy, mynamen jat elge qalaı baram?

Qyzyl toqal ne bar, ne joq deı almaı, sıpaqtap qalǵanda, myrza: berip qutyl degendeı, ıek kóterdi. Bylǵary baıpaq qolyna tıgen soń, Maqash bógelgen joq, alǵys aıtyp, úıden shyqty. Onyń alǵysyna ońasha qalǵan myrza býlyǵyp otyryp jaýap qaıyrdy:

― Kók tóbet! Otyz jyl bı bolyp, el sorǵanda búıiri bip shyqqan emes. Alǵany jylmaı aǵady artynan. Janym-aý, qashanǵy bere berersiń! Qylqyp qoıyp, qolyn jaıady da turady! Berseń ― bir pále. Bermeseń — eki pále...

Kóktiń kólinde qymyz ekesh qymyzdy esepsiz bermeıtin sarabdal Shákenniń Maqashqa bere berýi de, Maqashtyń suraı berýi de esepsiz emes-ti. Maqat rý basy, kezinde bolǵan kisi. Qartaıǵan shaǵynda baılyq pen bılikten birdeı aırylyp, ata arýaǵyn, saqal aǵyn saýdalaýǵa kiristi. Mal ketken soń jer de ketti. Maqash qoryǵy atalatyn keń bıdaıyq, Maqash qudyǵy atalatyn sútti qudyq Sháken atyna ázir kóshpese de, Shákenniń paıdasyna kóship bolǵan. Rý namysy, ata joly, qazaq dástúri, ádet, ǵuryp degender de baılyqqa baǵynyp bolǵan. Maqash qazir, japyraǵy joq, butaǵy qýraǵan kári báıterek tárizdi. Sháken onyń kúnde bir butaǵyn syndyryp alyp, otyna tamyzyq etedi. Sonda da eski túbir Maqashtyń kóńilin aýlap qoıady. Aýlamasqa amaly da az. Ol baýyr basqan júzge tarta túndiktiń astynda talaı ójet, óp, tentek, talaı shıi shyqqan kedeı, myrzadan jábir kórgender bar. Myrzaǵa qolǵabys tıgizip, qasyna erip, shabarmany bop júrgenderdiń, malshy-jalshylardyń birsypyrasy sol júz túndikten kelgen. Myrzaǵa baq, dáýlet bitkenmen, basqa jarly, ózi tómen ári az atadan shyqqan. Sondyqtan, bir Maqashtyń súıek tastap, kóńilin aýlaıdy da, júzdi judyryqtap ustaıdy.

Maqashtyń taǵy bir kerek jeri bar. Onyń, kenje uly Saılaýbek oryssha biraz saýatty, tentek jigit. Tentektigine atasynyn, tozǵan arýaǵyn ertip, kedeıligin betke ustap, Sovet tusynda azýly Malqarmen ustasa ketti. Sovet jeńip berdi Malqardy. Jeti atasynan beri qolynan ketpegen bolystyǵyn Saılaýbekke alyp berdi. Biraq Saılaýbek uzaq ustap tura almady. Saılaý shyqqan kezde Malqar qaıtyp aldy. Azýly aıǵyrǵa ıyǵyn aldyrǵan sáýrikteı, Saılaýbek elden bezip, Orynbor shyǵyp ketti. Eki jaǵyn egestirip qoıyp, ekeýin de ózine jalynyshty etip kelgen Sháken myrzaǵa bolys Malqardyń da ishke túıgen birdemesi bar sıaqty. Maqashtyń kóńilin aýlaǵan saıyn myrza buny da eskertip qoıatyn. «Bolyspyn, dep qıqańdaı berse, eski jaranyń aýzy tyrnalar, qara shybyn úımeler» — degen oıyn búrkeı turyp, búkpesiz pishin kórsetken bolyp júr.

Myrza qazir toqalmen ońasha qalyp, Maqashty syrttan sybaǵanda, osy jaǵdaılardan asa almaı, tek ishtegi zárin tókti. Ystyq kúnge yza qosylyp, etjeńdi kisi terlep barady eken:

― Báteńkemdi sheshshi! — dedi toqalǵa. Botınkadan bastap, syrt kıimderin túgel sheshti. Kóılek-dambalshań, mamyq jastyqqa shyntaqtap jatyp, taǵy bir ádetin istedi:

― Aıaǵym sıpashy!

Qyzyl toqal júndes, jýan aıaqty aldyna sulatyp qoıyp, súırikteı aq saýsaqtarymen syryldata sıpaǵanda, myrzanyń kepke barmaı kózi jumyldy. Sıpaı berdi aq saýsaq.

― Assalaýmalıkým, — dep aýylnaı Baıbol kirdi. Myrza tek kózin ashty. Basyn kótergen joq, kisi keldi-aý, dep qymsynǵan joq. Toqaldyń aldyna ekinshi aıaǵyń salyp, shalqalaı jatqan soń ǵana til qatty:

― Bir jaqqa baryp qaıttyń ba?

― Iá, — dep, bota tirsek aýylnaı uzyn moınyn bir bulǵańdatyp, taqala tústi. Sóıleýge asyǵyp-aq otyr eken, jolsyzda jelgen arbadaı, saldyrlata jóneldi. — Bolys shaqyryp, soǵan baryp qaıttym. Barlyq aýylnaı barypty. Qysyp-qysyp jiberdi. Taǵy da salyq kelipti. Bizdiń aýylnaıǵa on iri qara, on bes kólik tústi. Bolys ózi bizben ere shyqty jınaýǵa. Qasynda eki mılısıasy, ózinin, eki shabarmany bar. Qazir myna sý boıyndaǵy elden shyǵyp, osylaı kelgeli jatyr, sonsoń aldyn ala jortyp kettim. Qaıtemiz, myrza? Beti qatty. Qolma-qol jınap keledi. Úshinshiniń aýylnaıyn bıtteı keshiktirdik dep ornynan alyp tastady. Ózińiz bilesiz, qashannan bul totıaıyn bolys qoı. Tezirek bólip berseńiz, men jınaı berer edim...

Baıbol sasqanmen, Sháken sasatyn emes. Basyn jańa kóterip, anyqtaı, ejikteı bastady:

― Bul salyq bir jınalyp, aldaqashan bitkeni qaıda? Joǵaryǵa barǵanda, tolmaı qalypty. «Toltyr!» dep, qysyp jatsa kerek.

― Nege tolmaıdy? Túgel salmaı, jep qoıǵan da. Jep qoıady da: «Ólip qaldy» — dep, akt jasaıdy. Qazynaǵa akt kerek emes, mal kerek. Kólik salyǵy qalaı túsken? Bul elde túıe bar ma?

― Ógizdi de kólik ornyna ala beretin bolypty. Bizdiń ógizder bylaı da qaznanyń kiresin tartyp júr. Basqa ógizdiń jaıyn ózderiń bilesiń.

― Ol jaǵy ońaı, — dedi aýylnaı, — ógizi barlar belgili. Kónbece, mılısıa ertip júrip jınaımyn. Myna on qarany bólip berińizshi.

― Aýyl-aýyldyń, ár atanyń, aqsaqaldaryn jınap, ózderiń-aq bólip tastamaısyńdar ma?

― Tek nusqap jiberseńizshi, arjaǵyn ezim bilem ǵoı.

Myrza sál oılanyp baryp, nusqaýyn eskertti:

― Onda, on emes, on eki qara, — degeısiń. Sonsoń aqsaqaldarmen bas qosyp otyryp, tórtke bólińder: úsheýin Baısekeńe, úsheýin Sarekeńe, tórteýin Aqbekeńe berersińder. Aýyl-aýyl, ata-ata osylaı óz sybaǵasyn alǵan soń, ózara bólise jatar, sen oǵan kirispe, obal-saýabyn ózderine tasta.

― Qalǵan eki qarany she?

― Bireýin men jeke alǵan bolaıyn. Biraq dámelenbe, tólemeımin. Bireýin Jylqybaı alsyn. Ony bolys ekeýiń bólip, aýyzǵa salarsyńdar.

Aýylnaı jymyń etkende, jadaǵaı jatqan jalpaq murny bir deldıdi. Osy úıden byltyr surap alǵan sıa qaryndashtyń tuqyly ǵana qalǵan eken, sony kertip baılap, jińishke kendirmen omyraýyna arqandap tastapty, ala sala jalap qoıyp, jaza bastady. Aq kıiz sýmka tizede, tútelengen qoıyn dápter qolda, basynda myrzanyń eski shlápasy, aıaǵynda saptama etik, suq qolyna atyn jazdyryp, dobaldaı kúmis júzik salypty. Baıqaǵan kisige aýylnaıdyń syrtqy turpaty da kóp nárseni ańǵartyp tur. Ol qymyzǵa qanyp, myrzanyń nusqaýyn jazyp alyp, jónele bergende:

― Toqtashy! — dedi myrza. Toqtatyp qoıyp, turyp bardy da, papkasynan jazýsyz aq qaǵazdar shyǵardy. — Mórińdi basshy. Anada basqandaryń taýsylyp qaldy.

Baıbol qolyn qoınyna tyǵyp jiberip, myqshıyp turyp, alystaǵy ishki qoltyq qaltadan eski shúberek alyp shyqty. Shúberektiń ishinen dóńgelek mórdiń juqa rezınkasyn shyǵardy. Ony áýeli túkiriktep, oǵan jarymaǵan soń týra tilimen jalap, sıa qaryndashty ezdi de, aq qaǵazǵa basa berdi. Myrza: «Jeter endi» — degende ǵana toqtady. Tili, erni túgil, búkil betin sıa satpaqtaǵanyn baıqaǵan joq. Sol túrimen tysqa shyǵa kelgende, bosaǵadan kirip, sútke tıip shyǵa kelgen bet-aýzy kúıe-kúıe ury kúshikke uqsap turǵanyn da baıqaǵan joq. Atyna mine sala, oqshaý otyrǵan aq úzikti, qyzyl týly úıine qaraı shoqyta jóneldi. Áıeli anadaıdan tanyp qarsy aldy. Atyn baılady. Nelikten ekenin kim bilsin, kúıeýin myrza deıdi eken. Esik ashyp engizdi.

― Sharshadyńyz ba, myrza? — dep, qylymsyp tur.

― Azyraq demalaıyn. Kún qaıta taǵy ketem.

Áıel myrzasyn sheshindirip, kıimderin ilip, qaltasynda mór jatqan qara jıletkany bas jaqqa aparyp tyqty. Sonyń ústine qos jastyq tastap, myrzasyn jer-tósekke sulatyp salyp qoıdy. Myrzanyń minezi áp-sátte ózgerip ketipti. Aýzy aýyr, pań, sóıleýge erinedi. Birese bolmashy murtyn shıratyp edireıtedi. Birese teke kózin úlkeıte túsip adyraıtady. Saptama etikten pysynap shyqqan shýashty aıaǵyn bir kezde áıeliniń aldyna saldy da:

― Sıpashy! — dedi. Shamasy kelgenshe Sháken myrzaǵa uqsap jatyr. Áıeli: «Shynymen-aq bolyp qaldy» — dese kerek, sasyq aıaqtyń ańqyǵan ısin sezbesten, sıpaı berdi.

― Toba! Birdeme túrtip júr-aý!

― Kimge ashýlanyp keldińiz? Báse, ishim seze qoıyp edi.

― Álgi doraqty aıtamyn! Amandy!

― Betim-aý, ol neǵypty?!

― Keshe bolystyń shaqyrýymen asyǵyp bara jatsam, Sapardyń qara domalaqtarynyń biri: «Aýylnaı saldy aq úzik, ádiletten qol úzip» dep júr. «Kim úıretti?» desem: «Aman aǵataıym úıretken» deıdi. Ádileti ne sonyń, sen bilemisiń?

― Qaıdam... Áneýgi Ádilbekten alǵandy aıtpasa! Áıteýir aq úzikti qosýy jaqsy emes.

― Onda nesi bar?! Alsam, Jylqybaıdan aldym kıizdi.

― «Qasendi qaralap aldy» deıtin kórinedi jurt.

― Qasen qashan aq edi? Top bıeni bylaı qoıǵanda, toqaldyń qoınynan sýyryp alǵany az ba? Ottaıdy aǵaıym. Óńkeı doraq! Bar bolsań kóre almaıdy. Joq bolsań asyraı almaıdy. «Esektiń birdemesin jýsań da mal tap» degen. Men sony bilem...

Aýylnaı ashýmen isinip, ońasha úıge syımaı jatqanda, jurt bolystyń kele jatqanynan habarlanyp qoıypty. Ár aýyldyń bas kótereri atqa minip, Sháken aýlyna qaraı keledi. Bolys kelse, ne salyq ne daý ákeletini málim. Sondyqtan, árbir bas kóterer basyna syıǵansha esep-aılasyn ala keledi.

Ertesi Sý boıyndaǵy elden bir top adam júgirte shyqty belge. Belge shyǵysymen júristerin báseńdetip, betin Sháken aýlyna túzedi. Jylpos Jaqyp kóre sala, aq úıge zyp berip enip ketti.

― Myrza! Bolystar kele jatyr. Qaıda túsiremiz?

― Qonaq úıge túsir, ― dedi Sháken. Áli kóılek-dambaldyń baýyn kótergen joq. Ádette qurmettegen qonaǵyn óz úıine túsiretin de, jatarda ǵana qonaq úıge jiberetin. Jaqyp bul qalaı dep turǵanda, myrza betin anyqtaı tústi. Kún áli erte ǵoı, tústik jegen soń keter.

Jaqyp jańa túsindi. Mal sanaǵyn bergende, myrza ylǵı bir iri qarany barmaǵynyń astyna búgip qalatyn. Bıyl jyldaǵydan kóbirek tústi. Sol jasypǵan maldy bosatpaı syrttan qosyp jiberse kerek. Myrza bul jaıdy oǵan aıta almaıdy, ne qýyna almaıdy. Tek anda – sanda buǵyp ketedi. Sondyqtan “ Osydan basqa ne isteısiń maǵan” dep, kóńili kóterińki baı qyryn bip kórsetip qoıǵysy kelgenge uqsaıdy.

Bolys buny kútpegen eken. At basyn týra aq úıge tireýge bettegende, daıashylar aldynan tosyp, qońyr úıge buryp áketti. On bes, jıyrma kisi. Tórteýi mılısıa men pochtovoı. Ózgesi ár rýdyń, atanyń betke shyǵarlary, bolystyń erteden tizelesteri. Bári tomsara qalypty. Aıtpasa da belgili, mynaý úıdi qomsynyp: “ Aq ordaǵa nege túsirmedi. Sháken nege kórinbeıdi?” dep otyr. Malqar bolys ádetinshe, bir shaqyryp qoıdy. Túbi tym batyńqy, ush jaǵy kóterińki, kesektileý kelgen murny ámán bitip júredi. Sondyqtan ashyq daýsyna azyraq myńqyl qosylyp, demin ylǵı aýzynan shyǵaratyn kisi edi.

― Aýylnaı qaıda, kelsin! ― dedi myńqyldap. Súzile qaraıtyn kúńgirt qońyp kózi yzbarly, shekesi qysyńqy, sarǵylt júzi shańytyp tur. Shabarmannyń biri ytyp ketti. Tirsegi ımıip alǵa, beli búktelip alǵa tarqan uzyn Baıbol asyǵa kirdi esikten. Amandaspastan, otyrýǵa mursha bermesten, tik turǵyzyp qoıyp terleı jóneldi Malqar.

― Daıyn ba?

― Daıyndap jatyrmyz. Bólisip bolyp qaldyq. Jınaýy áp-sátte. El jıyn ǵoı..

― Qalaı bólip jatyrsyńdar?

Baıbol Shákennen alǵan nusqaýy boıynsha aıtyp shyqty. «Taǵy da ólim-jitimi bolsa, tolmaı qalmasyn dep, birer qarany artyǵyraq qamtydyq», — degende, bolys túsine qaldy, kirisi jumsap sala berdi.

― Áıteýir, arty daýsyz bolsyn.

― Aqsaqaldardyń aldyna saldym. Tórt kózi túgel. Kim shataq shyǵarady!

― Bar, tezdet. Salyq malyn, kire kóligin aparyp tabys etetin adamdaryń da ázir bolsyn. Kómek kerek bolsa, mılısıa al.

Baıbol úıden júgire, isine shyqty. «Mılısıa al!» — degen sózdiń ózi shoqtyǵyn bir súıem kóterdi. Alǵan kezde qansha kóteretinin qudaı bilsin.

Jıynnyń úlkeni dalada kórinedi. Eki-ekiden, úsh-úshten ońasha ketip, sybyr-sybyr sóılesken adamdar. Sózge ene almaǵan jigit-jeleń, kári-qurtańdar — óz aldyna bir top. Tymyq kúnde tútini bıikteı ushqan, as úıdiń aldyndaǵy jeroshaq mańy da qaraquryq. Osylardyń arasynda sharq uryp júrgen úsheý: jylpos Jaqyp, aýylnaı Baıbol, shabarman Shógel. Shógel tek shabarman ǵana emes. Malqardyń oń kózi, atsa — myltyǵy, shapsa — qylyshy. Shógel sózinen Malqar sózin, Shógel kóńilinen Malqar kóńilin tanyp otyrady jurt. Birde ashaddy, birde aıar Shógel, qaı elge kelseń de, kimmen sóılesse de, ishke kire biledi. Qazir sybyrlasyp, ymdasyp, zyr qaǵyp júrgende óziniń bir joǵyn izdep júr eken. Topas Baıboldy túıe jún shekpenniń jeńinen jetelep, ońasha alyp shyqty.

― Eı, ıt, saǵan sińirgen eńbegim az emes-ti. Birdemege jaraımysyń? — dep tur. It degende, ol aıar kúlkimen tek tisin aqsıtty. Baıboldyń salpy aýzy jýyqta jıylmaı, yrsıyp qaldy.

― Ne kerek edi?

― Júırik tazy, júırik at kimde bar bul mańda? Bolystyń tazysyn bireý qalap áketip, tazysyz qaldy. Báıge ker qartaıdy. Júıriksiz otyra almaıtyn kisi ǵoı bul.

― Bizdiń myrzanyń, ondaımen zaýqy joq. Sapardyń Amanynda eki tazy bar. Úıine bıyl ǵana jetti. Osy jazda eki qasqyr aldy. Biraq bermeıdi. Kirme naǵashysy bolatyn, sony ıe qylyp qoıdy. Ol bir mujyq. Ala alsańdar, áne sonyń kók bestisin alyńdar. Jylqynyń sýreti, jylqynyń júırigi. Osy kúnniń ózinde aldyna mal salmaı qoıdy.

― Kórsetshi!

Baıbol jan-jaqqa kóz jiberip turyp, tapty. Úıezdegen bir úıir jylqyǵa qaraı Shógeldi bastady. Kók besti Amannyń bozymen birge osy úıirde. Ekeýi de minilip júrgen capy tap, jaraý.

Shógel kórgen jerde óle tústi.

― Qaıtse de alý kerek! Amalyn tap!

― Ol satpaıdy. Qolqalaǵanyńa bermeıdi. Bir ǵana amal bar. Surap seziktendirmeńder, laýǵa dep min de, sińirip ket. Jeńgen kúnde bir besti alar. Qazir tórt bestige ala almaısyń.

Tanys ádis mıǵa tez qondy. Shógel aýylǵa kele-aq, atyna mine sala, júgirtip kelip kók betige quryq tastady. Sol jerde astyndaǵy laý atty bosatyp, minip te aldy. Jıyn otyrǵan qalyń eldi qaq jaryp, baıaǵy pochtovoı júriske salyp barady. Sol betimen bel asty. Bel astynda Sý boıyndaǵy elden jınaǵan salyq maly qaptap keledi. Ol maldyń ishinde bolystyń alǵan paralary bar. Sony túgendegeli keldi. Shógel, Kóbiniń túsi-túgin umytyp qalypty. Biraq ákki paraqor quıryqtaryn kesip, belgilegen eken. Kesilgen quıryq jıyrmaǵa jetkende, kóńili demdedi. Malshylarǵa: “ Saq bolyńdar!” — dep, qaıta shapty. Kók besti taqymyna ábden jaǵypty. Tizginin bosatyńqyrap, aǵyzyp-aǵyzyp alǵanda kózinen jas parlaıdy. Ákesi ólgendeı quıǵytyp keldi aýylǵa.

Syzdyq ystyqtan qorǵalap, túndikti jaýyp jatqan. Dalaǵa shyǵa kelse, myrzanyń aýlynda adam qaptap júr. Jon jaqtan kók atpen aǵyzyp kelip, bireý toqtady. Uıqyly kózin ýqalaı, júgire basyp, Syzdyq ta jóneldi. «Iapyraý, meniń kók bestim be?!» — dep, dúrs-dúrs soǵady júregi. Dál ózi eken. Qulaǵy tas tóbesinde, terge shomylǵan, jez moıyn janýar eleńdep, qonaq úıdiń syrtynda jalǵyz baılaýly tur. Malqar kóz toqtata qarady da, qasyndaǵy Shógelge bir myńq etip, úıge enip ketti. Shógel men eki mılısıoner attyń qasynda qaldy.

― Aǵataı-aı, janyma balaǵan jalǵyz atym edi, bunsha nege sabylttyńyz? — dedi Syzdyq kele.

― Eshteme kórmegen jigit ekensiń, at terin sóz qylyp turǵanyń... — dep, Shógel tyńdaǵysy kelmeı, qoıqań-qoıqań júrip ketti.

― Jalǵyz attyń teri janǵa batady da.

― Óziń úkimetke áli baǵynbaǵan nemesiń? Tipti laý bergiń kelmeıdi ǵoı.

― Aǵataı-aý, laý kezegi bizdiki emes-ti.

― «Laý kezegi qaısyńdiki?» dep júrsem-aý!

― Qaıteıin, aram teri shyǵar tógilgen. Er-toqymyńyzdy alyńyzshy.

― Áı, áı, jaqyndama! Ázir qaıtpaıdy. Anaý bel astyndaǵy elderden qaıtaram, — dedi de, atqa taqalǵan Syzdyqty Shógel qaǵyp jiberdi. Mılısıonerler óńderin sýytyp, kóz alarta bir qarady. Syzdyqtyń kózinen jas atyp ketti. Bolmasyn bilgen soń, tura jóneldi aýylǵa. Qorlyq pen zorlyqty kótere almaı, eńirep keledi ońashada. Sol betinde Sapardikine kelip endi.

Sapar, ádetinshe, aldyna jastyq qoıyp, «Hıkmatty» kózildiriksiz oqyp otyrǵan. Uzyn kirpikterin jaı kóterip Syzdyqqa qaraǵanda, shoshyp qaldy.

― Ne boldy?!

Oqıǵany estigen saıyn Sapardyń júndes betiniń túkteri tirile berip, Syzdyqty qaǵa tyńdap bolǵan kezde tegis tikireıip ketti.

― Salǵan eken qyrǵıyn. Bárimiz torǵaı bolmaıyq! Momyndy zalymnan qorǵaý — paıǵambar joly, úkimet joly! — dedi de ornynan turdy. Áıeli eteginen ustaı alyp, sózben baspalatyp jatyr:

― Jelikpe, ármen ári! Qartaıǵanda bireýdiń qoly tıse, tili tıse qaıtesiń? Ólim-daǵy! Jeliktirme, Syzdyq. Mynaý bireýdiń qolynda óledi. Kelip-kelip, kártaıǵanda, balań erjetkende, ne izdep barasyń?!

― Tart, bosat etegimdi! Jamannyń jany baldan tátti.

― Usta, Syzdyq jiberme! Atyń qursyn, onan ári ketsin. Balalar, júgir! Amandy tap!

Tórt qara domalaq birden Amandy izdep shapqylaı jóneldi. Ol tabylǵansha birtalaı ýaqyt ótti. Sapar sabasyna túsińkiredi.

― Jaman ıt-aý! — dedi Syzdyqqa. — Jalǵyz atyńdy berip, jylap kelermisiń!

― Qaıteıin, jalǵyz?

― Nege jalǵyzsyń! Qudaı sen jaqta, halyq sen jaqta, úkimet sen jaqta. Endi ne kerek?

― Oıbaı-aý, bolysyń, poshtabaıyń, melıtsań ǵoı osyny istep otyrǵan!

― Jo-joq! Olar úkimet emes. Úkimet — keshe kelip ketken Jumabekter. Óziń kórdiń: kedeı aýyl dep, bizden laý da minbeı ketti. Áne, úkimet adamy solaı, betegeden bıik, kededen alasa bolady. Átteń, Jumabek Qalqalar ázir az. Sonsoń el aýlaqta dońyz tóbege shyǵady. Mine, baıaǵy Malqar, baıaǵy Shógelder shyǵa keldi...

Jaıshylyqta az sóılep, kóp tyńdaıtyn Sapar bir kóterilse jýyqta basylmaı, sheshen bolyp ketedi eken. Sóılegen saıyn ashýy tarap, arnasyna túsken kezde Aman kirdi.Qasynda Nurǵalı men İzbasar bar. Syzdyq bularǵa da bolǵan oqıǵany bastan-aıaq aıtyp berdi.

― Shesheń meni bajyldap jibermeı qoıdy, Aman, — dep, endi kúlimsiredi Sapar. — Bul tuqymymen, anaý otyrǵan Syzdyǵymen qorqaq. Sen naǵashylaryńa tartyp ketpeseń, bar, atyn alyp ber!

― Maǵan bere me?

― Nege bermeıdi? Aqysy bar ma? Búgin atyn tartyp alsa, erteń onyń qatynyn tartyp áketer. Namys qaıda? Aqıqat qaıda?

― Onyńyz durys qoı, aǵa. Biraq osyndaıdan aýlaq júrsem dep edim.

― Aýlaq qoıyp otyr ma? Onda seni qapqa salyp saqtaıyq.

Nurǵalı keńkildep kúlip jiberdi. Aman qyzaryp ketti. Sapar endi buıyra sóıledi balasyna:

― Sózdi qoı! Bar! Qaıtseń de alyp ber! Barmasań, ózim baram. Ol zalymdardyń oıy belgili, atqa qyzyǵyp júr. Qaıtarmaı ketedi. Laý degeni — syltaý.

― Sonda sińire me?İ

― Ábden sińiredi. Qaǵazdasyp jeńip alǵansha kózińe kók shybyn úımeleıdi. Barymtalassań, shabyssań, ózińdi aıyptaıdy. Qazaq jolymen myqtasań, bir besti alasyń. Bundaıdyń talaıyn túgimen jutqan olar. Emi — at qolda turǵanda qımyldaý. Otyrmańdar!

Aman oıly pishinmen ornynan turdy. Nurǵalı, Syzdyq, Izbasarlar qasyna erdi. Tómen qarap kele jatyp, bylaı shyqqan soń:

― Atty bermese qaıtemiz, jigitter? — dedi Aman. Eshqaısysy jaýap qaıyrmady. Óz suraǵyna ózi berdi jaýapty. ― Onda amalsyzdan janjalǵa baramyz da.

― Qoı, janjaly qursyn! — dep dyz ete tústi Nurǵalı. Aman myrs-myrs kúlip jiberdi de, qaljyńdady:

― Qudaı saǵan osynsha dene, osynsha kúsh bergende, tym qurysa, shaqpaq otyndaı jylt etetin birdemeni aıady-aý! Ágár janjal shyǵa qalsa, sen bereke taptyrmassyń. Tek qasha jónelme, aınalaıyn! Osy tulǵańmen qabaǵyńdy túıip, qasymda kúdireıip turshy. Sol jetedi.

― Ottama! — degen boldy Nurǵalı. Álden-aq óńi buzyla bastapty, úndemeıdi, qorqaqtyǵyn bildirmegen bolady. Ol ásirese qyzmet adamdarynan, qalamǵa iligýden qatty qorqatyn. Qazir uıalǵanynan qala almaı keledi.

Bular aýylǵa taqalǵanda Sháken óz úıinen shyǵyp, qasynda jylpos Jaqyp, qonaq úıge baryp endi. Artynda esikten qarap qalǵan qyzyl toqaldyń kózi Amandarǵa tústi. Esikti jaýyp alyp, bosaǵadan syǵalap tur endi. Jalań ol emes. Oryssha táýir kıingen jigitke daladaǵy jıyn ishinen talaılar nazar aýdardy. Mılısıa men shabarmandar, «bul kim eli?!» degendeı, tańyrqaı qalypty. Shógel Syzdyqty tanyǵan soń ǵana: «Táıiri, sonyń jıeni eken ǵoı» — dedi ishinen. Aty shyqpaǵan, obal-saýap demeı, mal tappaǵan jigit — Shógeldiń oıynsha — momyn, jasyq, ónerpaz. «Arýaq jebegen» azýly bolystyń órkókirek shabarmany tákappar minezben qarsy aldy Amandy. Salǵan jerden boıyna darytpaı, saǵyn syndyrǵysy kelip:

― Eı, jigit! — dedi Syzdyqqa anadaıdan. — Úıińe qaıt ta, kıinip kel! Osy ortadan jıylǵan salyq malyn Aqmolaǵa aıdap aparasyń. Joǵalsa — tóleısiń.

Syzdyqtyń kózi úlkeıip ketti. Aman kiristi sózge:

― Elden ala-bóten Syzdyq mal aıdaıdy, Syzdyq laý tartady. Jazyǵy ne?

― Shyraǵym saǵan sóz salǵan eshkim joq. Kılikpe!

― Men ádeıi kılikkeli keldim. Sonyń atyna bola keldim.

― Atyn laýǵa mindik, qaıyramyz mynaý elden.

― Laýǵa basqa at taýyp bereıik. Bul bireýdiń mańdaıyna bitken jalǵyz aty. Júırik aty. Beker qınaǵansyz. — Daýys kóterińki shyǵa bastady. Daladaǵy jıyn eleńdep, birtindep beri taqala berdi. Qonaq úıdiń ishinde qymyzǵa qyzǵandar tystaǵy áńgimeni baıqaǵan joq, ózdi-ózi dýyldasyp otyr. Baıbol oıdaǵy aýyldardan shaýyp keldi de, mılısıonerdiń birine sybyrlap, erte jóneldi. Shógel sóıleskisi kelmeı, solardyń sońynan, kók bestige minip, jónele bergende, Aman shaýjaıynan ustaı aldy.

― Atty tastap ketińiz!

― Ustama shaýjaıymnan! Oqýly, ónerli bolsań, ornyń — anaý Orynbor, Aqmola. Aýyldaǵy pysyqtyq ózimnen de artylmaıdy! — - dep Shógel ashshy tilin suǵyp-suǵyp jiberdi. Sóıtip, atty borbaıǵa osyp qalyp, omyraýlata bergende, Aman attan tymaqtaı julyp aldy. Urǵan da, boqtaǵan da joq, jaǵasynan býyndyra ustaǵan bette, shalqasynan jyqty da, keýdesine minip otyryp, qushyrlana tizerledi. Jurt jıylyp qalǵan. Shegir kóz tatar mılısıoner shaqar-aq sekildi edi, jýasyp, arashashy bola qalypty.

― Iptásh, bý ıntellıgent ishi týgıl! Tutmańyz ıaqasynan! Ýlárga qaldy mıskin... — dep, Amannyń qolyn jaza almaı jatyp ta, bir kózi Nurǵalıda. Nurǵalıdyń óńi qý shúberekteı, dáý denesi dir qaǵady. Onyń qorqyp dirildegenin mılısıoner sezbepti. Kúshi kernep, ashý qysyp tur, dese kerek:

― Siz qyzmańyzshy! Ollahı, harap ıtásız, qyzmańyz! ― dep qoıady oǵan.

Shynynda, bul jıylǵandardyń ishinde qatty qyzǵan Ábekeń men Toqabaı. Ábekeń úıindegi qonaqtaryn erte kelgen. Solardyń aldynda, daby dambalynyń aýy salaqtaı, qoıqań-qoıqań júrip:

― Bul bizdiń inimiz! ― degende, aıaqtaryn taltań-taltań basady. Toqabaı qasyndaǵy Taımasqa súısine kúbirlep tur:

― Aınalaıyn-aı, ishinde eken ǵoı bári! Ezsin shoshqany, ezsin! Kimdi ezbedi ol!

Úı ishinde dýyldaǵandar, Sháken kirgende basyla qalǵan. Bastyǵy Malqar bolyp oryndarynan tik turyp qol berdi. Sháken Malqarmen, taǵy biren-saran adammen qysqa amandasty da, tus-tustan amandyq jaýdyryp jatqandarǵa ıegin bir kótere saldy. Eshkimge qaramady, shúıirkelespedi. Kózin bosaǵaǵa jiberip, basyn joǵary ustap, tapjylmaı, tákappar otyr. Bunysy — Malqarǵa kórsetken bir qyry. Bastas, zamandas azýly bolysty kóp qonaqtyń birindeı qonaq úıge túsirip, qonaq úıden jóneltpek. Bu da qyr kórsetkeni edi. Endi tezirek ketirgisi kelip:

― Sálemdesip ketkeli kirdim. Keshki salqynmen júrem, — dedi, qabaǵyn shytynyp qoıyp. — Orynborǵa jóneltetin asyǵys hat, telegramdar bar. Bul aradan jınalatyn alym-salyq men júrgenshe jınalyp bitedi. Tapsyramyn.

Sapyrýly sary qymyz qaryn toıdyryp, sheke qyzdyrǵanmen, myrzanyń tákappar minezi Malqardy mazaqtap, Malqardyń oǵan kári jyny qoza jazdap otyrǵanda, syrttan estilgen aıǵaı-shý lap berip úıge endi. Aman men Shógelge dúrlige qarady bári. Ashylmaǵan qyz minez Amannyń óńi endi tipti sýyq: qanyn ishine tartyp alǵan, sup-sur; qyzǵylt kózinde najaǵaı oınaıdy, qalyń qabaǵy jaýar kúndeı túnerip ketipti. Dál qazir eshtemeden taıynar emes, tórdegilerge taısalmaı, týra qarap tur.

— Mine kórińder, ómirimde kórmegen qorlyǵym! Qazyna jumysyna laý mingenim úshin istedi osyny! — dep, Shógel qara sáten beshpentiniń qaq aırylǵan jaǵasyn, jer jyrtyp qantalaǵan shekesin kórsetti.

Qymyz ishýsiz, jurt tilsiz qaldy birazǵa deıin.

― Jyrtqanyń — Shógeldiń jaǵasy emes, meniń jaǵam, bala! — dedi Malqar. Lezde, órt sóndirgendeı, tútige qalypty. Yza býyp, odan ári sóıleı almady. Aman bolystyń ózinen de yqqan joq:

― Kimniń jaǵasy bolsa da, jyrtýǵa týra keldi! — degende, art jaqta, syrtta úıdi qorshap dýyldaǵandardyń ishinen bir daýys ashyq estildi:

― Qaraǵym, kóp jasa!

Aman budan ári turmady. «Qolyńnan eki kelse, birin qyl» degendi ańǵartqan soń, topty jaryp, erkin basyp shyǵyp ketti.

USHQYNDAR

I

Pishen ýaqyty. Elge lyq toly Qymyzdyqty saı ortaıyp qalypty. Ár aýyldan úı kóship, tisi túsken aýyzdaı opyraıyp tur. Mańaıdaǵy ot shaıylǵan, jer beti qýań tartqan. Kóshken úılerdiń jurty áli kógergen joq: qoqsyp, shymy taptalyp, óli jatyr. Tek kerege túbinde, júk astynda saqtalǵan shópter ǵana tiri.

Sapar otyrǵan qalyń aýyl tik kóterile ketken. Jurtta Sapar men Áljandiki ǵana bar, ekeýi eki jerde, aralary alshaq. Bular da kóshýge qamdanyp, Áljan men Aman attaryna mindi. Qudyq basynda shor aıaq kúreń tur, ekeýi sony kórip, sýaryp jiberýge qudyqqa buryldy.

Kúreń at Sapardyń aıaq artyp kelgen jalǵyz shobyry bolatyn. Byltyrdan beri kári aqsaǵy dendedi. Saparǵa bıyl soǵymnyń oraıy kelmedi. Sonsoń Sapekeń: «Atqa minip, endi men ne bitirem? At bolyp aqsaq kúreń ne bitiredi?» degen de, jalquıryǵyn kúzep, soǵymǵa jibergen.

― Kózim tımesin, tipá-tipá, — dedi Áljan, aqsaq kúreńniń qasyna kele bere. — Qysylyp júrgen janýar, arqasy bosaǵan soń, maılanyp-aq qalǵan eken. Aman bolsa, soǵymǵa deıin butyn kótere almas.

― Jylqy da shoshqasha semire alady bilem.

― Qoı, kápirdiń atyn atap neǵylasyń!

Kúreńdi sýaryp, jónele bergende, tory taıǵa jaıdaq minip, yzǵytyp Taımas jetti arttarynan.

― Aman, saǵan myrza soǵa ketsin dedi.

Áljan aıańdaı berdi. Aman artynan qýyp jetpek bolyp, Taımasqa ere, myrzaǵa keldi. Myrzanyń óńi jyly, qabaǵy kóterińki, tipti kúlimdeı qarsy aldy. Sálem ústinde-aq qamqorlyǵyn bildirip jatyr:

― Shyraǵym, júırik atty kók ıyq bolǵansha mine berseń, júgirmeıdi.

― Basqa mingish joq qoı. Ákeı jalǵyz sholaǵyn soǵym soǵymǵa jibergen.

― Taımas, barshy! Bozdyń erin tobylǵy toryǵa ertte. Bozdy qoıa ber, ońalsyn, — dedi de, myrza úıine bastady. — Júr, qymyz isheıik. Toryny úıirine qystan shyǵaryp qosarsyńdar.

Jazy-qysy jaılaǵan jalǵyz bozdyń arqasy bosaýy, Amanǵa óz arqasy bosaǵandaı sezildi. Aq úıdiń tórine jetkenshe, onyń kóńilinde kúz bolyp, qar túsip, boz atty semizden jaratyp, qos tazymen Syzdyq ekeýi qasqyr soǵyp júrdi. Tórge shyqqan soń, kóńildi qyzyl toqal aýdaryp áketti. Jaýlyq kıipti! Jasy áli jıyrmaǵa jetken joq. Erge shyqqaly jyldan asty. Erinen jıyrma alty jas kishi. Al isteıtini — úlkenniń isi. Degenmen, jelek astynda jastyq ısi ańqyp turatyn; Amannyń “jeńgeı” deýge aýzy barmaıtyn. Endi myna jaýlyq ózinen kishi qyzdy úlkeıtip jibergendeı nemese myrzaǵa murnyn tesip, birjola buıdalap bergendeı áser etti.

Qyzyl toqal «onyń ras» degendi kózimen ǵana ańǵartyp qoıady. Móldir qara kózi Amanǵa telmirip, áldeneni suraǵandaı, «aıtsańshy!» dep qıylǵandaı bolatyn. Bul joly da qara kóz telmire qarady. Biraq burynǵydaı móldir, oınaqy emes, kúńgirt tartyp, baıaý qozǵalady. Jas pa, oı ma, qaıǵy ma, — áıteýir, jaýlyqpen birge bir kóleńke basypty. Jaǵyn jibekpen jıyp, usaq merýertter tizgen eken, aq torǵyn jaýlyqtyń ishinde ýyljyǵan jas áıel úrip aýyzǵa salǵandaı. Áıtpese aq tuıǵynsha qolǵa qondyryp ne aq gúlshe omyraýǵa taǵyp alǵandaı. Átteń, qasyndaǵy shombal qara, aıýsha, uıasyna basyp alǵan, mańyna jan jolatar emes. Aman men toqal tek kózderin ǵana túıistirip otyr. Onyń ózin urlap isteıdi. Nege urlaıdy, nege túıise beredi kózder? Anyǵyn áli ózderi de bilmeıdi.

— Sholpan, qymyz quı! — dedi baı, jýan keýdesimen toqalyna buryla qarap. Sholpan ekeýine eki aıaq qymyz ákelip usynǵanda, — Balam, — dep, endi Amanǵa buryldy, — bireý oqý, bireý qyzmet izdep ketip, el ishinde bas kótererdiń ózi qalmaýǵa aınaldy. Oılap tursam, úlkennen men, jastan sen ekensiń qalǵan. El áńgimesiz bolmaıdy. Oǵan taǵy tartpaı qoımaıdy. Maǵan serik bol. Malqardyń saǵyn syndyrǵanyńa qatty yrzamyn. Ol seniń qapyńdy bir tappaq. Táýekel, kórermiz.

Amannyń ishin qymyzdan buryn jyly sózder jylytyp bara jatsa da, ádetinshe, úndemeı tyńdaı berdi. Myrza az úzilis jasap, qymyzyn shaıqap iship otyrǵanda, kózine jas keldi. Qansha jas kelgenin bildirmeı oramalmen súrtine beredi. Kóp jylaǵan kisishe, murnyn bir qatty sińbirip tastap, qaıta kiristi sózge:

― Ánsheıin, Maqashty oılap kóńilim buzylǵany. Qartaıǵanda kedeılik basyp qajypty sabaz. Oǵan da bir attyń maıyn berdim. Dáme etetin aǵaıyn kóp, shyraǵym, ózimsinedi ǵoı. Bárine jetkize almaısyń. Ózimdi bir tilesem, osy eldi eki tilep, tún uıqym tórt bólinedi...

Shákendi tyńdaǵan saıyn Amannyń burynǵy oıy bytyrap barady. Ol oı óziniń ómir tájirıbesinen emes, árkimniń aıtýynan quralǵan. Shákendi. pań deıtin. Qazir tipti kishipeıil. Sarań deıtin. Kerisinshe, myrza. Qatygez degenderi de beker. Jylap, tún uıqysyn tórt bólip otyryp, el tilegin tilegen kisi qatygez bola ma? Ázir aldap ne aldanyp, tis qaqpaǵan ańqaý jas, jasamys adamnyń qaı jyqpylynda ne jatqanyn qaıdan bilsin, sezine, kóziniń, jasyna qarap, senip qaldy.

Bundaı adal peıil, jas peıilderdiń talaıyn shońqıtqan myrza kóńili demdegendeı, endi shyntaqtaı bere:

― Sholpan, jastyq ápershi, — dedi. Jumsaǵany jalynǵan tárizdi. Daýysy tipti názik, jyly shyqty. Jaınaǵan keń ordanyń ishinde aq torǵynǵa oranyp, aıaǵy kórinbeı, ásem jyljyp bara jatqan Sholpan aıdyn kólde júzgen aqqý sekildi kórindi Amanǵa. Sholpan ıilip kelip, jastyq qoıyp jatqanda, myrzanyń jaıshylyqtaǵy zil, pań mineziniń, biri qalǵan joq. Aýyr denesin shapshań kóterip, jaýtańdaı, kúlimsireı qarady onyń betine. «Sholpan?» dep, atyn jıi ataǵanda da, qyrtysy qalyń arqasyn, júndes aıaǵyn damyl-damyl sıpatqanda da, súıgendikten isteıtin tárizdi. Ár adamnyń boıynda bir osaldyǵy bolsa, qatal myrza naqsúıer toqalynyń aldynda jumsaq-aq. Toqaldyń kóbi kún, ornynda salpaqtap júrgende, myrza búldege bólep, betine qarap otyr. Toqal onysyn ábden baǵalaıdy. Súıip alǵan jaryńmyn, — dep kerilmeı, qol balasha, qabaǵymen ushyp júr. Biraq óz qabaǵyndaǵy kirbeń ne ekenin aıtpady.

― Sholpan, bir jeriń aýyra ma? — dep edi myrza, ózi aýyrǵandaı shytynyp.

― Joq, — dedi.

Álde úıińdi saǵyndyń ba?

― Joq, — deı saldy Sholpan.

Aman: «Boldym» — dep, aıaqty usynǵanda.

― Taǵy da bir ishińiz, — dep, qaıta quıyp ákeldi. Sholpannyń «ishe tússhi, otyra tússhi» degen yqylasyn aıtpaı-aq ábden túsinse de, ózi osy úıden shyqqysy kelmeı otyrsa da Aman júrýge qamdandy:

― Poselke jaqqa bara jatyr edik. Luqsat bolsa?..

― Luqsat, shyraǵym. Ánsheıin esińde júrsin, — dep aıttym jańaǵy sózderdi.

Tobylǵy tory ókpe-baýyrdaı jaly bar, jataǵan kelgen, turyqty jylqy eken. Ústi jaıly, birsydyrǵy jelisi bar kórinedi. Aman aýyldan bulan quıryqtata shyǵyp, uzańqyraǵan soń, jeldirip-jeldirip aldy. Oljań aqyryn júrse de, uzap, birneshe belderden asyp ketipti. Kórinbeıdi. Itjondy mekendegen kóp sýyr el aýlaqta inderinen uzap jaıylyp, úıip-úıirimen júr. Óte saq. Amandy anadaıdan kóredi, inine jetkenshe shybyny qalmaı, myrtyń-myrtyń júgiredi. Jetip alǵan soń, ininiń basynda batyrsynyp turyp, shaqyldaıdy, mazaqtaıdy. Jaqyndasań, quıryǵyn shoshań etkizip, enip ketedi inge. Bir saıdyń ishinen búksheńdep borsyq týra jóneldi. Aman bastyryp kep berdi. Tez-aq jetti. Biraq qamshydan basqa qarýy joq. Maıly qabyrǵadan kómip ótedi. Myńq etpeıdi borsyq. Osal jeri — qara tumsyǵy. Ony ishine qaraı tuqyryp alǵan, qamshy tımeı júr. Basqa jerden tıgenge eler emes. Sóıtip júrgende bir inge qoıdy da ketti. Basatyn qaqpan joq. Ystaýǵa ot ta joq. Aman amaly quryp kete bardy.

Jaz shyǵyp, qys inderinde jatyp qalatyn sýyr, borsyqtar ǵana kóp emes. Qys boıy elsiz, qary qalyń bul jondarda qarsaq, kúzen, aqtıin, qoıan, qasqyr sıaqty jazy-qysy birdeı jortatyn ańdar da kóbeıip ketken. Tek túlki joq. Qys kúnderi bunda ańshylar kele almaıdy, kereǵar. Jylqy qostap shyqqan kezde jylqyshylar ǵana tam-tumdap ańshylyq etedi. Ańqumar Aman: «Qysty kúni jylqyshylardyń qosynda jatyp, tym qurysa, birer juma ań aýlap qaıtar ma edi!..» dep keledi. Osy oımen ol Áljanǵa jetti.

― Jol bolsyn, Áleke.

― Aıtsyn, birge bolsyn. Astyńdaǵy atyń ózgerip qalǵan ba?

― Iá, myrza shaqyryp alǵanda, osyny berdi. Tipti oılamaǵan jerden berdi. At maıyn suraǵan emes edim.

― Týma jylqysy emes. Bir jaqtan kelgen-aý.

― Ony qaıdan bile qoıdyńyz?

― Myrza malyna en salmaıdy, tańba basady. Mynanyń oıyq, tilik eni bar kórinedi ǵoı. Tańbany taqaýda basypty. E-e, bildim, bildim! Qara Qorabaıdan, mılısıa jiberip, bir at aldyrdy degen. Sol eken ǵoı.

― Onda bul sońynan sóz ergen jylqy boldy ma?

― Bolǵanda qandaı! — dep Áljan attan tústi. Kúdis qulanyń jaýyr shoqtyǵyna taqalǵan jelqom erin keıinirek ıterip qoıyp, shap aıyldy jýan qarynnan qattyraq tartqanda, kúdis qula artqy aıaǵyn sermep te, aýzymen tictep te qaldy. Aıaǵy tımedi, aýzy Áljannyń san etinen julyp ala jazdady. Áljan ústine mingen soń, qamshymen borbaıǵa osyp-osyp jiberip:

― Sen ıtten búgin qaıtsem de qutylarmyn! — dedi de, tobylǵy torynyń áńgimesine qaıta oraldy. — Qorabaıdyń myrzaǵa bir torpaq beresisi bar-dy. Qazaq beresini kezinde bere qoıa ma, jyl ótip ketedi. Torpaq qunan ógiz shyǵady. Myrza endi qunan ógiz daýlaıdy, Qorabaı torpaqtan artyq bergisi kelmeıdi. Sóıtip júrgende torpaq atan ógiz bop ketedi. Aqyry osy tobylǵy tory bolypty ǵoı.

― Myrzany sondaı adam deýge aýzym barmaıdy, — dedi Aman, — Jazy-qysy qonysymyz bir bolsa. da bilmeıdi ekemiz, jańa bildim. Aqyldy kisi, rahymdy kisi. Jurt: «Qatal, pań, aǵaıynǵa qaıyrymsyz» — deıtini qaıda?..

― Aqylsyz deýge bolmas. Arbaǵanyn almaı qoımaıdy, sıqyry bar. Ózińdi jańaǵynyń arasynda alyp qoıǵan ba? — dep, Áljan jymıa qarady Amanǵa...

― Meniń nemdi alady?!

― Olaı deme, Aman. Baıaǵydan beti qaıtpaı kele jatqan zálim Shógeldi ózi syıynǵan bolysynyń kózinshe tepkilep, kók atty tartyp alǵanyń uzyn eldiń úıirine, qysqa eldiń qıyryna ketti. Malqar bolys tirideı ólip qaıtty. Seni jurt buryn: «Momyn, ónersiz» — dese, endi: Ójet, esti bala, túbinde el osyǵan úıiriledi» — deı bastady. Myrza da tory attyń maıyn tegin berip otyrmaǵan bolar, buryn berse, kórmegen be? Saılaýbek kózge túse bastaǵanda da, Shalabaı, Ádhamdar at ústinde júrgende de myrza olardyń betin buryp alǵan. Olar betin ári aýdarǵan kezde, súringen kezde, aıamaı-aq qaraqustan qos qoldap turyp urǵan. Shyraǵym, birge týǵan inimdeı bolǵan soń, aýyzyn, aýyr bolǵan soń, jol ústinde aıtylyp qalǵan bir syr bul. İshińde jata bersin. Myrzanyń esiginde baqandaı on jylym etti. Syryn ábden túıgemin. Jaqyn júrseń, seni árkimge aıtaqtaıdy, Alys júrseń, árkimdi saǵan aıtaqtaıdy. Qyzyǵy, burynǵyńsha, ámpeılespeı de, arazdaspaı da jaı júrý ǵoı deımin. — Aýzy berik Áljan keń dalada, jol ústinde kele jatyp, eń jaqyn adamyna eń túkpirde jatqyn syryn shyǵardy. Aman qaıta oılandy. Shıe bolyp qalǵan Shákendi sheshe almady biraq. Birese jaqsy, birese jaman bolyp kórindi. Ekeýine de dúdámal kúıde qalyp, áńgimeni sonsoń Sholpanǵa aýdardy:

― Sholpannyń tórkini qandaı adamdar, bilesiz be?

― Tórkini myna Kereký oıazyna qaraǵan súıindikter ǵoı, ― dep kúdis qulany tebine qatarlasa tústi Áljan. — Dáýleti shaǵyn, adamshylyǵy bar adamdar desedi. Ákesin men kórdim. Shorman balalaryna erip, myrzanykine bir kelgen. Marqum seri, kómeıi búlkildegen ánshi bolatyn. Sholpan da qyz kúninde dombyra tartyp, án salady eken. Myrzaǵa kelgen soń, qoıdy. Óıtse de, ońasha qalǵanda dombyra shertip otyrady deıdi. Ózi, áıteýir, úlgi kórgen bala. Úlkenniń aldyn kesip ótpeıdi, kishipeıil-aq. Bizdiń qatyn bir kúni renjip qaıtty. Qymyz suraı barsa, maǵan beripti de, ózine, qasyndaǵy balasyna aýyz tıgizbepti. Erteńine myrzanyń shylbyryn esip aparǵanda, soǵan qatty uıalypty. “Úıde kisi tolyp otyrdy, ózim shyǵa almadym. Taımas alańǵasar qur aýyz jiberipti” — dep, qatyndy qymyzǵa, balamdy nanǵa ábden toıdyryp, maǵan bir asym súr berip jiberipti.

― Onysy kisilik eken!

― Jalshylary maqtaıdy. Jalshyǵa jaqqan áıel jaman bolmaıdy. Dáýleti teń bolmasa da, myrzaǵa basy unaǵan soń, el bolyp maqtaǵan soń aldy ǵoı. Áýeli jylpos Jaqyp baryp kórip, sóılesip qaıtqan. Sonda «Sholpan aıtty» degen bir sóz bar.

― Qandaı sóz eken?

― Oıpyr-aı, ákemnen úlken kisige qalaı baram? Ákem tiri bolsa bermes edi-aý! — dep jylap jiberipti.

― Shyn barǵysy kelmese, zorlaı almas edi ǵoı.

― Amanjan, esińde bolsyn, úkimet zańynan el zańy kúshtirek. Batyrdyń naızasy, mergenniń oǵy, sheshenniń tili — biri de el dástúrinen ótken emes. Ol dástúrden ýyljyǵan Sholpan qalaı ótedi?!

«Qalaı ótpeıdi? — degen oıda kele jatyp, Aman poselkege jetip qalǵanyn bir-aq bildi. Poselke úlken, bolys ortalyǵy. Nura ózeniniń jaǵasynda, qazaq jerine ertede ornaǵan poselkelerdiń biri. Magazınderi, mektebi bar. Jeksenbi saıyn bazary bolyp turady. Mańaıdaǵy qazaqtar ásirese bazar kúni kóp keledi. Qoıyndaryna tyǵyp shaı-qant, attaryna bókterip astyq alyp qaıtady. Orys, qazaǵy at aıyrbastaýǵa qumar. Aıyrbastan keıin birin-biri «tamyr» desip júredi. Áljannyń tamyry tipti kóp. Bul joly ol tamyrlaryna soqpaı, Amanmen birge kedeı Shodyrdikine kelip tústi.

Shodyr — qazaqtardyń qoıyp alǵan aty. Shyn aty — Fedor Ivanovıch Pesık. Úsh Pesık qatarynan esik aldynda otyr eken, úsheýi birdeı oryndarynan ushyp turyp, shurqyraı qaldy. Bireýi qonaqtardyń atyn ala jónelgende, ekeýi Amandy ortaǵa alyp, amandyqty kezek-kezek surap jatyr edi, áıel Pesık kelip qosyldy. Pesıkter shetinen qazaqshaǵa sýdaı. Úlken Pesık — Shodyr — Sapardyń dosy. Onyń úlken uly Alekseı — Amannyń ustazy, osyndaǵy orys mektebiniń muǵalimi. Kishi Pesık Shodyrdyń kenjesi — Amannyń qurdas joldasy. Aman orysshany úsh jyl osy úıde jatyp oqydy.

― Klava, tezirek as qamda! — dedi Shodyr. Kún jeksenbi, jumys joq, óte kóńildi otyr. Qaljyńdap qoıady. — Qazaqtar «Kedeı Shodyr» deýin qoıar ma eken, asyndy molyraq qamda.

Ertede Rossıadan kóship kelgende Shodyrdyń kedeı ekeni ras-ty. Qazaqtar, bir poselkede birneshe Shodyr bolǵan soń, birinen birin aıyrý úshin «Baı Shodyr», «Kedeı Shodyr», «Aqsaq Shodyr», «Maskúnem Shodyr» dep, qosymsha at qoıǵan. Myna Shodyr qazir kedeı emes, ortasha: eki par aty, eki brıchkasy, eki buzaýly sıyry bar. Onyń ústine usaq-túıekteri taǵy bar. Bul da — aıyrbassyz otyrmaıtyn kisi. Áljan ekeýi amandyqtan keıin at qoraǵa qaraı aıańdady.

― Siz «kelip ketsin» degen soń keldim, — dedi Aman, Alekseıge burylyp, — Pishenge kóship jatyr edik, asyǵys keldim.

― Ońasha shyǵyp, júre áńgimeleseıik, — dedi de, Alekseı Amandy kóshege ertip shyqty. Daýsy baıaý, qońyr, júrisi jaı, lebizinen, qımylynan salmaqty adam ekeni baıqalyp tur. Jasy áli qyryqqa jete qoımaǵan, samaıyna aq ene bastapty. Ádeti bolsa kerek, tyǵyz sary, shalǵy murtynyń ushyn shırata beredi. Azdap temeki jóteli bar. Kósheniń arǵy betinde kooperasıanyń kók temirli esigi ashýly kórindi. Temeki alýǵa solaı oıysty ekeýi. Salpy aýyz Andreıdiń dúkeni de ashyq eken.

― Kórdiń be? — dep, jaı ǵana ezý tartty Alekseı. — Anaý nepman kooperasıamen básekelesip, qudaıyn da umytypty. Jeksenbi kúni saýda qylyp tur.

― Ony nege básekelestiredi?

― Qaıter deısiń. Sovet saýdasy bastyqqansha ǵana ǵoı.

Qap bóktergen, jylqy jetelegen, birdi-ekili qoı, eshki aıdaǵan qazaqtar júr. Kooperasıa aldynda egin shóp mashınalaryn kórip úsh-tórt orys sharýasy tur. Salpy aýyz Andreı qazaq shalynyń artynan júgire shyǵyp, suq qolymen ymdap shaqyryp aldy da, dúkenine qaıta alyp kirdi.

Alekseı bárin baıqap kele jatyp, murnynan bir myrs etti de:

― Nepman ana shaldyń kózin ýqalaıdy. Kóreıik, — dep, Andreıdiń dúkenine buryldy. Bular kelgende shal shapyldap tur eken:

― Tartpaı kezde! Jyrtamysyń, kerme!

― Mine, mine bosattym.

― Bosata tús. Káperátip bulaı kezdemeıdi.

Shal shapyldaǵandaı. Andreı qolynyń kúshi jetkenshe sherttire kezdepti. Kezdemeden kezin sýyrarda shekesi qyzarǵansha tartyp, azar sýyrdy. Shal jeti kez kók tibendi ólshetip alyp, qaıta-qaıta sanaıdy. Kózine me, esebine me senbeıtin tárizdi, saqalyn tutamdaı ustap turyp oılanady.

― Endi qatynǵa bir kóılek sal.

Andreı tórt-bes túrli matany aldyna jaıyp tastady. Árqaısyn jelpip qoıyp, jaıa kórsetip, birinen birin asyra maqtaıdy. Onysyna shal sene qoımady. Áýeli ár kezdemeni ýqalap, burap baıqady. Odan keıin túkirigimen sýlap kórdi. Sonsoń baryp saýdalasty:

― Al qunyn aıtshy, káne?

― Mynaý elý tıyn. Mynaý qyryq tıyn. Mynaý otyz bes tıyn. Sý tegin emes pe? Bári baıaǵy tverskoı. Súıegi terideı.

― Ýdaı ǵoı, túge. Mynaýyńnyń uny shyǵyp tur. Mynaýyń kúnge, sýǵa tıse, ońyp ketedi. Káne, qansha kemitesiń, osy bireý balyq kózden ala salaıyn, kir kóteredi eken.

― Aqsaqal, qudaı aqyna sizden artyq suraǵamyn joq. Óz baǵasy otyz bes tıyn.

― Qudaıdy qaıtesiń, boqtan ózgege kýá qylyp. Kápáratipte otyz tıyn osyń. Jamantaıdyń qatyny kıip júr ǵoı. Kemitpeseń, álgi tibenińdi de óziń al. Satpaımyn qoıymdy. Kemit. Ustaǵan jerden aǵash ta synady.

― Bolmas-bolmas... — dep, ólsheı bastady Andreı. Ekeýi de jymyńdaıdy. Alekseı bir pachka mahorka alyp, tysqa shyqqan soń:

― Ne baıqadyń? — dedi Amanǵa.

― Túk te baıqamadym.

― Ekeýi de jymyńdaıdy. Shal: «Saýdalasyp, arzanǵa aldym, jemek edi, arpalysyp, jegizbedim» — dep jymyńdaıdy. Jegizgenin bilmedi. Andreı: «Bir emes, úsh jedim» — dep jymyńdaıdy. Sherttire ólshep kez saıyn ol bir santımetrdeı jedi. Otyz bes tıyn surap, otyz tıynǵa keliskenniń, ózinde kez saıyn bes tıyn artyq aldy.

Shal bıshara tovardy túrine qarap aıyrady eken. Andreı sapasynan, sortynan shatastyryp taǵy jep tur. Jeý úshin, jegizbeý úshin ekeýi tamasha arbasty. Kórdiń be?

― Alekseı Fedorovıch! Men sony tipti sezbeppin.

― Onda mán bermegeniń. Kóp nársege sen áli mán bermeı kelesiń, — dep, Alekseı mahorkasyn oraı bastady. Orap bolyp, qamys mýdshtýkke salyp tartyp, tútindi aýzy-murnynan birdeı burq etkizgen soń ǵana, úzilip qalǵan sózin jalǵady:

― Andreı shaldyń artynan jańa júgirip shyǵyp, suq qolyn shoshańdatyp shaqyryp alyp, qulaǵyna sybyrlady. Dúkenge qaıta alyp kirip, astyna oryndyq qoıdy, aldyna baryn jaıyp tastady, asty-ústine túsip júrip, ár nársesin maqtaıdy, aldaıdy. Bizderge aldaýy kerek emes. Al alýshynyń qybyn tabýdy bizdiń kooperasıalar da úırenýi kerek. Qansha úırendi eken, soǵa keteıik.

Bular kooperasıa dúkenine engende, eki satýshynyń biri shekildeýik shaǵyp, biri gazetke qarap turdy. Onysy qol bostyqtan emes, kóńil bostyqtan bolar. Ekeýiniń dál qasynda orys shaly satyp alǵan kór-jerin syıǵyza almaı, qobyratyp otyr. Oǵan biri kómektespedi. Alýshynyń suraqtaryna jaýapty sarań qaıyrady, kórem degen nárselerin kórsetse de shúıirkelesip sóılespeıdi. Alýshylardyń aldynda Andreıshe báıik bolmaq túgil, solardyń ózin báıik etkisi keletin sekildi. Keýdeleri joǵary, qımyldary kerenaý. Bireý ony, bireý muny surap, japyrlaǵan orys-qazaq sharýalarynyń esine kelmegen nárseden: «Mynaý bar, alyńdar» — degen biri joq. Bir qazaq shalbarynyń baýyn baılap turyp:

― Anaý joǵaryda jatqan qyzyl ne mata? — dep edi.

― Onyń sizge keregi joq. Almaısyz, — dedi.

Osy kezde bárin baqylap, ishteı keıip turǵan Alekseı shydaı almaı:

― Alsyn, almasyn, suraǵan soń, siz kórsetýge, kórsetip qoımaı, túsinik berýge, keńes berýge mindettisiz ǵoı, — dep edi, satýshy sasyp qaldy. Jańa baıqady. Aldynda ıntellıgent qana emes, ýezik atqarý komıtetiniń múshesi Alekseı Pesık tur eken. Endi qalbalaqtaı bastady. Jańaǵy qyzyl matany dereý qazaqtyń aldyna jaıyp, túsindirip jatyp:

― Alekseı Fedorovıch, ózińizge ne kerek edi? — deıdi jylmańdap.

Alekseı: ― Jaı kirdim, — dedi de, shyǵyp ketti. Qorada manadan mashınanyń mańynda júrgen sharýalar bir lobogreıkany endi alyp shyǵyp barady eken. Pesık zabor syrtynan qolyn kóterip daýystady:

― Qaıyrly bolsyn! Jýýǵa bararmyz biz.

― Kelińiz, kelińiz, Alekseı Fedorovıch! Jýamyz.

Oń jaqta, áldekimniń esigi aldynda, unnyń dámin jep kórip, aýzy maljańdaǵan aq aýyz bir qazaq tur. Sol jaqta, albar ishinde, aqsaq Shodyrman qol soǵysyp jatqan qazaq jetektegi atynyń noqtasyn sypyrdy, jalynan qyl julyp, sol qylǵa attyń silekeıin juqtyryp aldy da, qonyshyna tyqty. Andreıdiń jańaǵy saýda dos shaly qoıyn qaldyryp, qoıny-qonyshyn tompaıtyp, búlk-búlk jelip barady. Alekseı men Aman bul tanys kórinisterge kóz qypyn bip-bir tastap, Nura ózenine bettep keledi. Alekseı Amanǵa nege shaqyrǵanyn áli aıtqan joq. Oıyn basqa nárseler bólip ketti.

― Qazaq kedeıleri kooperasıadan jańaǵydaı mashınalar aldy ma? — dep, únsiz tómen ustap kele jatqan basyn joǵary kóterdi.

― Joq, — dedi Aman. — Kedeıdiń shamasy kele me oǵan.

― Keler edi, uıymdastyrmaısyńdar ǵoı, — dedi de sál shytyndy Alekseı. Qabaǵynan, ún áýeninen ishinen aıtylatyn kóp sóz bary, ol baptalyp aıtqansha baıqalyp turdy. — Jańaǵylar — kedeı komıtetine uıymdasqan kedeıler. Mashınany nesıege, bólip-bólip tóleýge alyp barady. Jeke alýǵa aqshasy, jeke júrgizýge kóligi jetpeıdi. Sondyqtan birlesip, moıyn serik bolyp júrgizedi. Qosshy komıtetin qursa, qazaq kedeıleri de osylaı eter edi. Sonda ári ózin asyraıdy, ári memleketine qaraılasady.

Amanǵa ustazynyń, tanys úni ádettegideı jaı, qońyr estilse de, shapshań áser etip, bir sózin shashaý shyǵarmastan, qulaǵyna quıyp alyp kele jatyr edi, ustazy shylymyn tutatyp alǵan soń:

― Seni bul úshin shaqyrǵam joq, — dedi. — Malqar bolys seni sottatqaly jatyr. Estip pe ediń?

― Joq! — dedi de, Aman surlanyp sala berdi.

― Estimeseń, ýatkomnyń bir tapsyrmasymen taıaýda sizdiń bolysqa baryp qaıttym. «Qarsylyq kórsetti, baǵynbady» dep, isińdi tergeýshige tapsyrypty. Aýyzsha ústińnen birsypyra shaǵym aıtty. Oqıǵaǵa bastan-aıaq qanyqpyn, ol jaǵyn suramaımyn. Osy sen kim bolǵaly júrsiń, sony aıtshy?

― Bilmeıim.

― Men de bilmeıim. Ekeýlep bilýge tyrysaıyq. Seni men shákirtterimniń ishindegi eń zıregi, aqyldysy deýshi edim. Tórt jyldyń oqýyn úsh jylda oqydyń. Bes jyldyq mekteptiń bir jyly qalǵanda tyńdamastan, tastap kettiń. Sodan beri osymen ekinshi ret qana kerisip otyrmyz. Nege tastadyń oqýdy? Nege qashtyń menen?

― Áke-sheshem: «Qazaqqa osy oqýyń jetedi» dep jibermeı qoıdy. Sonsoń sizge kórinýge uıaldym.

― Ol ǵana emes. Ákeń budan ári oqysa, seni dinnen shyǵady, — dep te qoryqty, balasynyń eresegi bolǵan soń, kúndelik qolqabysyńa da qyzyqty. Beker me?

― Ras aıtasyz. Buny men keıin bildim, mektep jasynan ótken soń bildim. Qazir tek ókinem.

― Shyn ókinseń, áli de jol kesilip qalǵan joq. Lomonosov on toǵyz jasynda on eki jasar balalarmen sabaqtas bolýǵa arlanbaǵan. Aqyrynda álemge málim ǵalym bolyp shyqty. Gorkıı tipti mektepsiz oqyp, ǵalym, jazýshy boldy. Bul jaǵyn keıinirek aqyldasarmyz, al qoǵam jumysynan, memleket jumysynan nege qashasyń? Sovet ókimeti Malqar bolys pen Sháken myrzalardy paıdalanyp otyr. Sen olardan áldeqaıda saýatty, sovet aldynda áldeqaıda bedeldi, senimdi ekenińdi bilemisiń?

― Olardan saýatym artyq ekenin jaqsy bilemin. Bedelim, senimim artyq deı almaımyn. Taıaýda Aqmoladan Eralın joldas kelip, sol kisige bar oıymdy aıtqan edim. Endi sizge aıtýǵa týra keledi...

Alekseı qolyn kóterip, Amannyń sózin toqtatyp qoıdy. Ózen jaǵasyndaǵy bıik shoqyny etekteı júrip, bıikteı túskende, jazyqta jatqan taldy Nuranyń talaı jeri kórindi. El aıamaı kese bergen soń, burynǵy bitik tal sırep qalypty, arnanyń qaısybir jeri múlde jalańash. Áne bir jaltyrda erli-zaıypty eki jas birine-biri sý shashyp, sý ishinde oınap júr. Olardyń arjaǵynda shoq taldyń tasasynda, qum ústinde kúnge arqasyn tósep ekeý jatyr, ústinde tek shtandary ǵana bar. Myna jaqta, ózen jaǵasynda otyrǵan tabýnshıkterdiń, qos qarasha úılerinen shyǵyp, bir top jas garmondatyp, bılep, ándetip keledi. Poselke ortasynda, keń alańdaǵy sherkeý osy shoqydan ózgeniń bárinen zor, alystan kórinedi, qońyraýynyń daýsy alysqa ketip tur. Poselke shetindegi besikteı ǵana, qamys shatyrly qojalaq maskúnem Shodyrdiki. Qońyraý daýsynan asyp, osy úıden ashshy daýystar, janjal estiledi. Orys jeksenbisi búgin barynsha qyzý. Alekseı Fedorovıch kók kóıleginiń qısyq jaǵasyn aǵytyp tastaǵan, qara kartýzy qolynda, jumyr jibek belbeýiniń salpynshaǵyn saýsaǵyna oraı turyp, bápin kózimen boljap ótti. Óńinde ózgerister bar. Qaıqylaý bitken qomaqty murny oqta-tekte óreskel qozǵalyp, myrys etedi. Tereńde jatqan kishirek tuz kózi birese kúlimdep beri shyǵady, birese qozǵalmaı kishireıe, tereń arnasynyń túbine ketedi. Kórinistiń birin unatyp, birin unatpaı turǵany baıqalyp-aq tur. Tabýshık úıinen shyǵyp, garmondata kele jatqan jastardyń eń aldynda oınaqtap kele jatqan eki jasty kórgende, Alekseıdiń de kózi oınaqshyp beri shyqty. Jastyń biri ― qazaq, biri ― orys. Qazaq jasy orys chastýshkasyn aıtyp, bılep bergende, orys jasy “Qara torǵaıǵa” kádimgi qazaqsha shyrqap beredi.

― Qasenniń inisi! ― dep, qazaq jasyn qolymen nusqaı kúlimdep qoıdy da, Alekseı sóılep ketti. — Qasendi óziniń qazaǵy qaralap, jıyrma jylǵa kestirdi. Al bizdiń poselke taıaýda sqod jasap, bir aýyzdan «jaqsy kisi» degen qaǵaz jiberdi.

― Oıpyr-aı, jaqsy bolǵan eken! — degen Amannyń betine qan oınap shyǵa keldi.

― Sonyń inisi anaý qara balaǵa, kóp orystyń ishinde ósken coń, orystan kóp juǵypty. Erteden kóp qazaqtyń ortasynda otyrǵan bizdiń poselkege de qazaqtan kóp juqqan. Tamyr, tanys, saýda-sattyqtan bastap, dostyq dárejesine kóterilgen qazaq pen orys tolyp jatyr. Ekeýmizdiń ákemiz pirádarlaý. Dini, qudaıy basqalyǵyna qarmastan, sol ekeýiniń ertede dostasý tarıhy qandaı ádemi! Men bunyń bárin eske túsirgende, eńbekshi adam, eńbekshi halyq birin biri eńbek ústinde, tirshilik kúresteri ústinde jaqsy tanıdy demekpin. Biz jaqsy tanyspyz ba osy?

Aman jymıa bir kúlip alyp qaıyrdy jaýapty:

― Ol ne degenińiz! Men sizdi jaqsy bilem. Qatty senem.

― Qansha biletinińdi keleshek kórseter. Biraq sen meni bilgen dárejede, men de seni biletin shyǵarmyn, ustazdyǵym bar ǵoı, — dep, Alekseı Fedorovı te bir jymıyp qoıdy. — Sengen ekensiń, ashyp aıtaıyn. Eralınge ne aıtqanyń maǵan málim. Sondyqtan tyńdamadym. Ony saǵan keziktirgen men bolatynmyn. Ol qaıtarynda bárin aıtty maǵan. Sen boıyńa darytpapsyń. Sonda ańshylyqpen ótpek pe ómiriń? Júırik at, júırik tazy, sulý qyz — bári jaqsy. Tek sonymen qalyp qoısań — bári jaman.

― Joq, endi onymen qala almaımyn! — dedi Aman. Osy sóz dál kómeıine kelip, keptelip turǵandaı, aýzyn ashqanda atyp shyqty. — Qarap júrip sottalǵansha, qyrqysyp júrip sottalaıyn. Olar sottatpaı qoımaıdy...

Alekseı Fedorovıch Amannyń júzine baıyptaı qarap aldy da, qolyn usyndy. Ol qolyn bergen kezde baýyryna tartyp, aýzynan súıdi.

― Jolyń bolsyn! Ras, olar aıamaıdy! — dedi sonan keıin. — Qalqany óltirip jiberdi. Qasen sıaqtylardy otyrǵyzyp júr, aýyl kedeıin ezýde. Biraq sen sıaqtylardy basý ońaıǵa túspes olarǵa. Ne isteıdi saǵan?!

Bular endi qaıta júre áńgimelesip, úıge jetkende ǵana saıası taqyryptan shyqty. Áljan men Shodyrdyń da saýdasy bitken eken. Áljan murtyn sıpap, jymyń-jymyń etedi. Jelqom eri Shodyrdyń arbadan buzylǵan qarageriniń ústinde.

― Bir put un, bir put bıdaı ústeý aldym. Shalǵy shapqanda shaınama kerek! — dep sybyrlaıdy Amanǵa.

Kún keshkirip qalypty. Tamaq ishe sala júrýge qamdandy ekeýi. Áljan eki put astyǵyn artyna teńdeı, atyna qonǵanda Alekseı eki býma kitap ákelip Amannyń artyna saldy.

― Tap kúresine quralsyz shyqsań, jeńilesiń, — dedi býmalardy qanjyǵaǵa baılasyp jatyp. — Bul — «Narodnyı ýnıversıtet na domý» degen jýrnal. Oqy. Osyny oqı berseń, ýnıversıtetti úıde bitiresiń.

Pesıktermen shurqyrasa qoshtasyp, qoradan shyqty ekeýi. Qanjyǵalary toq, qabaqtary kóterińki, attary myqty, shyǵa sala bulańdata jóneldi.

― Alekseımen kóp sóılestiń ǵoı. Ne aıtady? — dedi Áljan.

― Malqar meni sottatqaly jatsa kerek. Sony aıtady.

― Oıpyr-aı, shyn ba?!

― Shyn. Shógelden kek bestini tartyp alǵanda maqtap, maqtanyp qalyp edińizder. Aqyry osy boldy.

― Oıpyr-aı, ágár mynaý shyn bolsa, Malqardyń ózin bir ıtshe tepkilep, men-aq sottalaıyn. Sen kórinbe, qaraǵym, dereý Aqmolaǵa ket, izden.

― Qorqyp, eshqaıda kete qoımaspyn. Op-ońaı sottala da qoımaspyn. Táýekel, tústim tartysqa!

İİ

“Maqash qoryǵyn” onnan asa aýyl qystaıdy. Qystaýlar qoryqty ortaǵa ala, tórt jaǵynan birdeı qorshap otyr. Ortadaǵy keń jazyqqa, joǵarǵy taýlardan shyǵatyn Taldy ózeni qar sýyn jınap ákelip quıady da, ózi tartylyp qalady. Sý qatty tasyǵan jyldarda uzyny jeti-segiz, kóldeneńi bes-alty shaqyrymǵa sozylǵan qoryqtyń sýy ıýn aıyna deıin jatady. Bundaı jyldary shabyn at boıy ósedi. Kópene men kópene arasy esik pen tórdeı, shoshaq, maıalar arasy arqan boıy ǵana bolady. Sonshama molshylyqta azǵantaı malyna azyq jınap ala almaı, qysty kúni elden shóp surap júretin qyrbaılar da tabylady. Maldy jaıyp ádettengen qazaqtyń kóbi qolǵa ustap baǵýǵa kóne almaı, kónbeı taǵy qoımaı, del-dalda júrgende, Sháken myrza qoryqtyń shóbin qyryp tastaıdy.

Shabyn bıyl eresen bitik. Ár aýyldyń pishenshisi jyldaǵy óz qomsyna qonǵan. Pishenshiler jaılaýda qalǵandarda áldeqaıda kóp. Jaılaýda tek dáýlettiler qaldy, kedeı ortashalar qystyń qamymen pishenge, qora mańyna keldi. Keıinirek kelgen Áljan tańerteńnen beri kók-aıaz qaıys shárkesin bútindep, birese eski, jińishkergen ketik shalǵysyn qaırap, áıeli oǵan eski qaptan baıpaq tigip, ekeýinde de damyl joq.

Qaraqurym jyrtyq úıdi kún ystyǵy keýlep alǵan, tunshyqtyryp barady. Jylyny súıetin jylan da ystyqtan qashyp qara shubar, sary bas bireýi sýmańdaı kirdi úıge. Eshkim baıqamady. Uıyqtap jatqan balanyń aıaq jaǵyn ala o da jatty dóńgelenip. Tunshyǵyp turǵan dúnıede tek shegirtkeler ǵana saırańdap júr: sekirip júrip syzǵyrady, kóp syzǵyryq qosylyp, ózgeshe bir ún qurady. Sol ún uzaqty kún pishenshi aýyldyń qulaǵynan bir ketpeıdi.

― Shýlaýyn qarashy! — dedi Áljan. — Osy bısharalardyń qosylyp án salǵany ma, jylaǵany ma? Áıteýir, ystyqta únderi údeıdi, basqanyń úni báseńdeıdi.

Áıeli bul sezin sóz eken demedi. Baıpaqty tigip, jamap, qonysh baýyna deıin taǵyp bolǵan soń:

― Má, — dep tastaı berdi. — Kıip kórshi.

Áljan kıip kórdi. Dáp-dál eken.

― Jaraıdy. Buǵan ne sán kerek!..

― Ýaıymsyz-aý! — dedi áıeli. Ýaıymsyz dese, degendeı. Kúıeýi jýyqta ashýlanbaıtyn, asyqpaıtyn, taryqpaıtyn kisi. Oǵan keıbir quntsyzdyǵy qosylǵanda, áıeli shydamaı, sóılep tastap otyrady. Kúıeýiniń záýede ashýy kele qalsa, ádeıi turyp baryp qamshysyn alatyn da, áıelin kóıleginiń eteginen bir salyp qalyp, qamshyny ornyna qaıta ilip qoıatyn. Bul joly áıeliniń júzi jaıdary. Óıtkeni kúıeýi poselkeden taıaýda keldi, eki put astyq ákeldi. Úı ishi tegis kóńildi. Sondyqtan óte aýyr sózdiń ózin qaıyspaı sóılesti bular. Áıeli:

― Bıyl qaıda qystaımyz? — degende, kúıeýi:

― Bireýdiń bir bosaǵasy tabylar, — dep shárkeniń taspasyn tarta tústi.

Ekeýi qosylǵaly bes-alty jyl ótti, áli basybaıly baspana joq. Jyl saıyn bireýdiń úıiniń bir jaǵyn surap qystap shyǵady. Kúl tókpegen aýyly kemde-kem. Áıeliniń armany, jerden qazyp alsa da, qysty kúni belgili bir inshigi bolý. Sony aýzynan tastamaıtyn. Qazir taǵy aıtty:

― Osylaı ótemiz be? Álde «mynaý ýaıymsyzdyq qysqy panasy» — degendi esitemiz be?

― Úıdiń basyn qalqaıtý qıyn emes. Jabatyn aǵash, esik, tereze qınaıdy ǵoı. Tegin eshkim bermeıdi. Satyp alýǵa aqsha qaıda?

― Serikjan erjetkenshe shydaımyz da. Sol aman bolsa, bári túgel.

― Iá, sol jamanǵa ómir bersin de. Aınalaıyn-aı, tanaýy tership, bir keneldi-aý nanǵa!

― «Úlken bolǵanda men senderdi asyraımyn. Nandy men kóp qylyp úıip qoıam!» — deıdi maǵan.

― Maǵan, endeshe: «Aman aǵataıdaı oryssha oqımyn, shashymdy bylaı qaıyram» — deıdi. Tiri bolsaq, seni oqytýǵa barymdy salarmyn-aý! Shoqynyp ketseń de, oryssha oqytarmyn-aý!

― Qoıshy, naǵylasyń jaman sózdi! Qulynym tiri bolsa, bireý qurly kún kórer, — dep áıel uıyqtap jatqan balanyń qasyna kele bere:

― Astapyralla! — dedi de, keıin atyp ketti. — Jylan! — Áljan ot basyndaǵy shymshýyrdy ala sala jetip barǵanda, jylan oıanyp, tura jóneldi.

― Óltirme, óltirme! — dep, qolynan ustaı aldy áıeli. — Aq quıyp shyǵaraıyq.

Óltirmeı, qazaq yrymy boıynsha, aq quıyp shyǵardy. Jylannyń dál qasynda jatyp aman qalǵan balany ekeýi kezek súıip, ómir-jasyn uzartyp jatyr, baq-dáýletti basyna qondyryp jatyr...

Ystyq qaıta bastady. Kún eńkeıip barady. Áljan bir aıaq aırandy tastap alyp, shalǵysyn ıyǵyna sala, shabynǵa bettedi. Áıeli úıden shyqpaı estirte sóılep jatty oǵan:

― Serikjandy qasyma alyp, úlken aýyldyń qystaýyna baram. Alabota julam, saqar qaınatyp alam... .

Áljan jaıaý jóneldi. Kún aptaby qaıtqanymen, áli de birsypyra ystyq. Baratyn jeri eki shaqyrymdaı. Shabyn ishinde sona kóp. Sona jarady, — dep jalǵyz atyn minbedi. Basyna kúnnen, masadan qorǵap oramal baılady, jalǵyz aspama etigin aıap aıaǵyna qaıys shárke kıdi. Qaptan istelgen baıpaq, eski kenep kóılek, eski qol shalǵy... Bar kedeılik bir óziniń boıynan tabylady. Qalyń shabynnan birde tóbesi, birde keýdesi kórinip, batyp-shyǵyp barady. Yzyńdaǵan kóp masa qorshap alǵan, qolymen jaıpasa da, bolmaı tunshyqtyra talap barady. Bir kezde aıaq astynan shý kóterip, aralar andap qoıa berdi. Dál uıanyń, ústinen túsken eken. Áljan endi shyn sasty. Sassa da, baldy tastaı qashqan joq, ala qashty. Qaryndaǵy jaman shekpenin búrkenip alyp, búkjeńdeı júgirdi. Shekpen syrtynan qadalǵan keıbir ıne tumsyqtardan shekpenge arqasyn úıkelep qana jany qalady. Degenmen, balyn aldyrǵan aralar aman jibermedi. Denesiniń ár jerin tompıtyp dyzyldatyp jiberdi. Áljan qutylyp shyqqan soń, alqynyp, teri sorǵalap otyrsa da, baldan kózin almaı sóılep otyr:

― Shirkinniń beınetqory-aı, sheberi-aı! Shekildeýiktiń uıasyndaı shypyrlatyp uıa jasaǵan! Dámin tataıyn da, Serikjanǵa aparyp bereıin...

Balyn óte uqypty ustap ornynan turǵan Áljannyń kózi Syzdyqqa tústi. Onyń da basynda oramal, qolynda shalǵy, sermep barady. Sermeýi shapshań da, sylbyr da emes, denesin ásem ustap, birkelki yrǵaq, qarqynmen sydyrtyp barady. Syzdyq — shalǵyshy jigit. Ap-aryq, syp-sıda bolyp alyp, sol qalpynan keshke deıin tanbaýǵa bar. Áıeli keshe shabylǵan shópti jınap, kópenelep júr. Qazaq áıelderiniń ishinde, orys áıelderinshe, kúıeýine erip, shópke shyqqan sol ǵana. Óıtkeni shóp shabýdy bul jaqtyń qazaǵy erkek jumysy dep sanaıdy.

― It-aı, jastyń sharýaqory-aý! — dep, Áljan anadaıdan súısine-súısine, Syzdyqtyń qasyna keldi.

― İske sát! Jýsatyp salypsyń ǵoı.

― Áljeke, analar sizdiń máıekke enip ketken joq pa?

― Ol kimniń máshınesi ózi?!

― Myrzaniki-aý deımin. Jylpos Jaqyp qoı ana júrgen. Surap alǵan ǵoı.

Áljan jebeleı basyp jóneldi. Jylpos Jaqyppen máıegi shektes bolatyn. Bunyń máıeginiń eń bir qalyq jerine suǵyna enip, eki jol tartypty da, máıegine qosyp alypty.

― Bulardyń qalaı! — dedi Áljan, amandyqty qoıyp, Jaqyp at ústinde, mashınanyń aldynan júrip bastap keledi. Qasynda inisi bar, o da atta.

― Ne qalaıyn suraısyń?

― Meniń máıegime enip ketipsińder ǵoı?

― Sende máıek bar ma edi? Qarakesekten arqalap kelip pe ediń?

― Janym-aý, qalaı-qalaı sóıleısiń? Bári ózińe málim emss pe edi? «Mine, men úı boldym» degenim qaıda? «Eki qarany asyraıtyn, toqymdaı da bolsa, jer berińder, jıyrma jyldan beri sińisip kettim, kirme demeńder» degende aqsaqal, qarasaqal bolyp, osy jerdi bergeni qaıda? Bul baıaǵy kóship ketken Sátjannyń jeri edi ǵoı. Bes jyldan beri men ıemin. Búgin sen ıe bolmaqpysyń?!

― Kóp bylshyldama! Eshkimge soqamen tilip berilgen jer joq áli. Baıqamaı, biraz enip ketsem, sen de arjaǵyńa ene sal. Shóp jetedi bıyl.

― Tumsyǵyńdy bir engizip alǵan soń: byltyr shapqanmyn, — dep arǵy jyly taǵy shappaqsyń ǵoı. Qoı, Jaqyp, men bala emespin! Eshkimniń jerine ene almaımyn, óz jerimdi taǵy bere almaımyn.

― Eı, ash kózińdi! Bul kúshti kim berdi saǵan?! İsik bar ǵoı ózińde. İsigińdi basaıyn! — dep, Jaqyp surlana, atyn tebine jaqyndaı berdi.

― Jaqyndama, Jaqyp! Aıamaımyn! Shalǵy tıedi bir jerińe!

― Kórip aldym osynyń shalǵysyn! Tart, basa-kóktep shaba berińder.

Shalǵymen jaıpap, joldy bógep turǵan Áljandy tyńdamastan, úsh atty parlaı jekken mashına basa-kóktep kelip qalǵanda, shetki attyń aldyńǵy aıaǵyna Áljannyń shalǵysy tıip ketti. Qan saýlap qoıa berdi. Sol-aq eken, baǵanadan shydap otyrǵan mashınashy malaı Qazanqap sekirip tústi mashınadan.

― Sen endi myrzaǵa soqtyqtyń ba? — dep, júgirip kelgen betinde qoıyp jiberip, murttaı ushyrdy Áljandy. Jaqyp ta inisimen jetti. Kele-aq mine tústi ústine. Anadaıdan kórip qalǵan Syzdyq ushyp keledi. Áıeli aýyldy habarlaýǵa ushyp barady...

Aman bul kezde Syzdyqtyń úıinde. Qasynda İzbasar, Nurǵalı, Janaq, Sádý bar. Bári kedeı, batyraq, eti tiri jigitter. Poselkeden Aman múlde ózgerip qaıtqan. Eki jumadan asty, úıden shyqqan joq, atqa mingen joq. Jatýǵa, tamaqqa bolmasa, óz úıine de barmaıdy. Osy úıdiń bir jaǵyna dóńgelek stol qoıyp alyp, Alekseı bergen «Narodnyı ýnıversıtet na domý» jýrnalyndaǵy leksıalardy tapjylmaı, kún uzyn oqyǵanda toımaıdy, talmaıdy. Keshke oqýǵa sham joq. Oqýdan bosaǵan kezde jastardy, qurbylaryn jınap alyp, ylǵı saıası taqyrypqa áńgime soǵady. Tap kúpesi, tap maqsaty degen ne? Qudaı bar ma? Sharıǵatty kim shyǵarǵan? Saýatsyzdyqtyń zıany qandaı degen suraqtardy Aman ózi qoıyp, mysaldy osy ortanyń ózinen alyp, ózi sheship bergende, joldastary ustazyndaı tyńdap, uıyp qalady. Búgingi áńgimeniń aqyry úlken aryz bolyp shyqty. Beseýi birdeı qol qoıyp, osy ortadan komýnıstik jastar uıymyn ashýdy, ol uıymǵa ózderin múshe etýdi surady. Aman sonymen qabat Eralınge erekshe hat jazdy. Buny beseýi ǵana ońasha jınalyp, esikti bekitip qoıyp, qupıa istedi. Qupıalary bitken soń, úmit qýanyshy bılegen jastar ázildesip, tipti kóńildi otyr edi. Daladan estilgen ashshy daýys oıran etti kóńildi.

― Jıen, qaıdasyń!? Qyrylysyp jatyr! Áljandy jabylyp sabap jatyr!..

Úıden júgire, elire shyqty bári.

― Kim? Kim?

― Qaıda? Qaıda?

― Áne! Jylpos Jaqyp inisimen jabylyp, oǵan Qazanqap qosylyp...

Jigitter qyzyp ketti. Nurǵalıǵa deıin kijinip qalsh- qalsh etedi. Ashýly sózder estiledi:

― Bul Jaqyp bireýdiń qanyn ishpeı tynbaıdy!

― Myrzany arqalanyp, kóringenge qamshy úıiredi!

― Mazaq, qyljaq, bireýmen bireýdi atystyrý kásibi!

― Júr, qotanǵa ákelip, kerip tastaıyq! Bir-aq kóreıik sotyn!

― Sabyr, jigitter, sabyr, — dep, kóterilgen jastardy Aman basa berdi. — Kerý qashpas. Áýeli men baryp bilip keleıin. Kerek bolsa, sodan keıin-aq kerersińder.

Bul sózge toqtasa da, taramaı turyp qaldy jastar. Árqaısysy Jaqypqa kijinip, tóbeles surap tur. Aman bir atqa mine sala shaýyp ketti. Ol kelgende Jaqyptyń murny qanap, qara murtyna deıin qan eken. Kany áli tyıylyp bolmasa kerek, tanaýyn kıizben tyǵyndap qoıypty, myńqyldap sóıleıdi. Burynǵy shapshań, sýmań tili jýasyp qalypty. Biraq ýy sol kúıinde kórinedi.

― Jaqsy keldiń, shyraǵym! Mine, ıtteriń talap tastady, — dedi de, tómen qarap, surlanyp otyra berdi.

― Eminip alǵan alaqandaı jerimdi tartyp alǵaly úsheýi birden jabylyp, ólimshi qylyp jatqanda myna Syzdyq kelip aıyrdy. Ara kisi ǵoı, osy aıtsyn, — dedi Áljan. Taıaq jese de, esh jeri kógermepti, talaıy joǵary tur.

― Men ara kisi bolsam da, aralyqta qaldyrmady bular! — dep, Syzdyq qyzyna sóıledi. — Ne degen sumdyq! Kózin baqyraıtyp qoıyp, bireýdiń jerin tartyp almaq! Sovet tusynda mynaý, baıaǵyda kedeı sorlynyń ne jany júrgen! Áýeli Qazanqap júgirip kelip uryp jyqty. Jyǵylǵan kisiniń ústine mynalar mine tústi. Sodan keıin Qazanqap tóbelesken joq. Men kelip, arashalaı bastap edim, maǵan saldy judyryqty...

Jylpos Jaqyp shydaı almaı, salbyraǵan basyn joǵary kóterip aldy:

― Eı, janyń shyqqyr, arashalaǵan bolyp, bizdiń qolymyzdy ustaı berdiń ǵoı...

― Árıne, arashashy urǵan qoldy ustaıdy. Turǵan qoldy nesine ustaıdy? O zamanda bu zaman, arashashyny urǵan bar ma? Shynymdy aıtaıyn, sonsyn men Áljanǵa bolysyp kettim. Jaqyp, jeńilip baratqan soń, pyshaq ala júgirdi. Araǵa endi Qazanqap tústi. Pyshaqty tartyp aldy. «Qaı jaǵyn, qoımasań, sol jaǵyńa men de judyryq jumsaımyn!» — degen soń, eki jaǵymyz da qoıa qoıdyq...

Qazanqap pen Jaqyptyń inisi shalǵyǵa arandaǵan attyń aıaǵymen áýre. Qanyn aǵyzbaı, orap, baılap júr. Aman at ústinde. Áli únsiz. Eki kózi Qazanqapta. Moıny ishine engen, ıyǵy shyǵyńqy, baqa tamaq, kúdis qara, mynalardyń qasynda aıý tárizdi.

― Otaǵasy! — dedi Aman. Sonda ǵana ol: «áý» — dep, ebedeısiz denesimen buryla qarady. — Malǵa janyńyz ashyǵanda, ózińizben bir kezde birge istegen batyraq Áljanǵa janyńyz ashymady ma? Qolyńyz kóterilip, qalaı uryp jyqtyńyz?!

― E, nesi sóleket onyń? — dep, kúj ete qaldy Qazanqap. Daýsy da denesine laıyq eken. Olaq, ojar sóıleıtin omyraý kórinedi. — Batraq bolsa, qaıteıin? Myrzanyń malyna soqtyqpasyn. Ol áli tóleıdi bul atty.

«Bar ómirin Shákenniń esiginde etkizip kele jatqan Qazanqap aty úshin osyny istegende, ıesi úshin ne istemeıdi? Taq kúresinde súıengen jalshynyń túri mynaý bolsa, ne ońdyrady? Dál mynadaı jalshynyń basyna, burǵymen tesseń de, tap sáýlesi enbes!» — degen oıyn Aman syrtyna shyǵarǵan joq. Nadandyq kúıinen bir túrshigip qaldy da, óz baılaýyn aıtty:

― Ózderińiz bastap, ózderińiz aıaqtaǵan ekensizder. Endi taraý kerek. Jumystan qalmańyzdar.

― Shyraǵym, sonda qan tógip, talasqan jerdiń túgi kimdiki bolǵany? — dep, Jaqyp zildene sóıleı, ornynan turdy.

― Kimdiki bolsyn? Buryn kimdiki bolsa sonyki bolady da.

― Jaraıdy, bıligińe bolaıyn! Endi bári túsinikti. Aıtaqtaı ber ıtińdi. It ıesin arqa tutady.

Óz sózinen keıin jónele bergen Aman, mynany estigende, atynyń basyn buryp aldy. Jaqyppen shaıyrmal sózge kelgen emes-ti. Qaıta onyń mysqyly kóp, birde ashshy, birde tátti, oramdy tilin qyzyq kóretin, syılaıtyn. Tek bıyl ǵana kóńili sekem ala bastady. «Jaqyptyń bir urty maı, bir urty qan» — degendi jurt kóbirek aıtyp ketti. Onyń ústine Shákenniń úıinde qymyzǵa qyzyp otyryp, Táýkeni qyljaqtasa da, “Lenın ólse, dúnıe qarań qalar dep pe ediń?” ― degeni Amannyń ishinde bir túınek bolyp qaldy. Sondyqtan Jaqyptyń jańa qyr kórsete sóıleýine shydamaı, bunyń, da saıtany kele qalǵan-eken:

― Olar meni emes, sovet ókimetin arqa tutady! — dedi, óńin sýytyp. ― Al siz kimdi arqa tutyp júrsiz?! Kimge qyr kórsetip tursyz?! Baıqańyz, tym soqtyǵa bermeńiz kedeıge Shoq taılaqtaı bolasyz bir kúni!

Jaqyp jaýap qaıyrmastan, atyna mindi. Qasarysyp, sóz, minez talastyrýǵa batyly jetpedi. Óıtkeni az atanyń, tómen atanyń balasy. Dáýleti shaǵyn. Tek óziniń pysyqtyǵymen Sháken myrzanyń qoltyǵyna kirip alyp, bireý men bireýdi, bir el men bir eldi, esebin taýyp, atystyryp júredi. El ishi tıysh bolsa, oǵan eshteme túspeıdi, jumyssyz qalady. Jatyp ishýdi dáýlet kótermeıdi. Eńbek isteýge ádettenbegen, moıny jar bermeıdi. Sondyqtan qýlyq, sumdyqtan bezý túgil, ábden sheberlenip barady. Qazir óz aýlyna qaraı tura jónelse de, bylaı shyǵa, týra jaılaýǵa, myrzanyń aýlyna tartty. Betiniń qanyn jumaq tursyn súrtken joq. Tutatam degen otyna sol qandy tamyzdyq etpek. Jaılaýǵa namazdiger sheninde jetti.

El azaıǵan soń, jaılaýdyń qyzyǵy da azaıypty. On - on bes aýyldan qalǵan eki-úsh aýyldyń ǵana jurnaǵy kórinedi. Onyń ózi qonys aýdaryp, bir taban qystaýǵa taqala, Ashshyly ózekke kelip qonǵan. Myrza aq úıin jınap qoıyp, qońyr úı tigip otyr. Adam az. Dýyldasyp, top-tobymen úı qydyryp, qymyz iship júrgender joq. Malshylar, maldy qarttar ǵana qalǵan. Ózge eńbek adamynyń bári pishende, qystaý mańynda, erteń qylyshyn súıretip keletin qysqa qarsy qam jasap júr. Jas kezińdeı qyzý jaılaý, qyzýy basylǵan quba kóńilge uqsapty endi.

Bul mezgilde qonaq, jolaýshylar da sıregen. Sholpannyń kóńili qulazyp, jan-jaqqa qaranyp dalada júr. Tek esep qyzyǵyna túsken myrza úıde, knıjkalaryna qarap, shotyn qaǵyp qoıyp, ózimen-ózi bolyp otyr.

― Aǵajan kele jatyr! — dep, júgire endi Sholpan. İshi pysyp, qonaq saǵynyp qalǵan eken. Qýanǵannan móldir kózi kúlimdep, juqa tanaýy qozǵalyp ketti. Myrzanyń atynan sóz aıta baryp, birinshi tanysqan, odan keıin myrzaǵa ere baryp, alyp qaıtysqan Jaqyp jat elge kelgen jas Sholpanǵa myrzadan sońǵy eń ystyq, eń jaqyn adam. Sondyqtan onyń atyn atamaı, aǵajan deıdi. Aýzy-murnyna qan qatyp, Jaqyp kirip kelgende, Sholpan shoshyp, ushyp turdy ornynan. Myrzanyń da qaǵyp otyrǵan shoty qalyp qoıdy. Ańyryp qaldy.

― Ne boldy, jarqynym?!

― Jaı. Atym súrinip ketip, jer súze qulaǵanym. Jýyp tastaıynshy.

Myrza úlken ala kózimen tesile bir qarap ótti de:

― İshteme etpes, — deı saldy. Sengen joq. Jaqyptyń úlken syrdy ózine ǵana ońasha aıtatyny málim. Sholpan sabyn ákelip, sýdy qolyna ózi quıyp, jýyndyryp turyp:

― Taımas, samaýyr qoıyp jibershi! — dedi daladaǵy Taımasqa.

Jaqypty jýyndyryp bolysymen:

― Shaı qaınaǵansha ishe turyńyz, — dep, bir shara qymyz ákep usyndy. Myrza amandyqtan keıin sharýa jaıyn suraı bastady:

― Bizdiń pishenshilerge soqtyń ba, qansha shapty eken?

― Óz máıekterińizdi bitiripti. Elý shoshaq salyp tastapty. Jigitterińiz: «Bıyl eldiń jerin shaýyp, mashına aqysynan kemi júz shoshaq turǵyzamyz» — dep otyr.

― Qazir kimniń jerin shaýyp júr?

― Bir máshıneni keshe Bodaýbek áketken. Oǵan bir kún shapqanda, sizge eki kún shappaq, Qazanqap máshınesin erteń Jylqybaıdyń máıegine salmaq.

― Máshıneler bógelmeı júr me?

— Qaıdan bógelsin! Sizdiń máshıneler jańa ǵoı. Ábil, Aqynjandar pishenge shyqqaly jıyrma kún. Máshıneleri bir kún júrse, on kún turady. Shyqyldatyp jatqany.

― Óziń shebińdi shaýyp aldyń ba? Aıtqamyn Qazanqapqa.

― Joq, áli, — dep kúmiljidi Jaqyp. Qymyzyn iship bolǵan soń, myrzany ymdap tysqa alyp shyqty. Aýyldan uzańqyrap ketip otyrdy ekeýi.

― Aıtshy káne, ne boldy?

― Aıtaıyn. Ádeıi aıtqaly keldim. Búgin sizdiń máshıneni sharyn salyp edim, shóp qalyń ǵoı, meje kórinbeıdi, Áljannyń máıegine bolmashy ǵana enip ketippin. Sol-aq eken, Áljan isine kelip, máshınedegi sizdiń bir attyń aıaǵyn shalǵymen oryp jiberdi. Onyń sońynan Syzdyq kelip, ekeýi qosylyp, meniń aýzy-basymdy qan jalatty. Jańaǵy qan sol. Ágár Qazanqap bolmasa, ekeýi tipti óltirip jiberetin.

― Iapyr-aý, qalaı jeligip júr? Momyn edi ǵoı bular!

― Jeliktirýshi bar. Taıaq jep, murnymnan qanym sorǵalap otyrǵanda, alqynyp Aman shaýyp keldi. Analarǵa: “ Bularyń qalaı?” deýdiń ornyna, maǵan sazaryp: «Sen kimdi arqa tutyp júrsiń? Soqtyqpa kedeılerge, shoq basqan taılaqtaı bolarsyń!» — dedi. Osy sózimniń biri beker bolsa, anaý batyp baratqan kúnmen birge bataıyn.

― Aman da osylaı ma edi?!

― Áı, myrza-aı, sengishsiń-aý! Qudaı osy peıilińe bergen shyǵap. Ol jigit anada Eralın kelip ketken soń-aq buzylǵan. Odan keıin Shógeldi uryp, shoqtyǵy kóterildi. Poselkege baryp álgi bir ashaddy orys muǵaliminen sabaq alyp qaıtqan soń, múlde qutyryp ketti. Qazir onyń mańynda kúnde jıyn, kúnde sybyr. Aqymaq, eser jastardy jınap alyp: “Qudaı joq” dep úıretedi. Astapyralda, ne aıtarsyń buǵan! «Jaýyń — baı», «Baıdyń maly — malaıdyń kóz jasy» dep úıretedi. Osynyń biri ótirik bolsa, anaý batqaly baratqan kúnmen birge bataıyn! Dál búgin bes kisi qol qoıyp, Aqmolaǵa aryz jibermekshi. Jibergen shyǵar. Osy ortadan komsomol ásheıkesin ashpaq.

― Ony qaıdan bilesiń? — dedi Sháken. Baǵanadan bergi sózge, «bári ózime málim» degendeı, boıyn keń salyp otyr edi, myna sózden bir jıyrylyp qalǵandaı boldy. Jaqyp sony seze qoıyp, basyn taqap, sybyrlaı:

— Bizdiń jaman Sádý aıtyp keldi! — dedi de jymyń etti. — Aryz bergen beseýdiń biri sol. Budan keıin olar jalshylardy, kedeı, ortashalardy baıǵa qarsy qoıatyn taǵy da bir uıymdar ashpaq. Áıteýir, páleni qozdatyp jatyr. Malqardyń ústinen aryz jaýdyryp, aıaǵynan alyp, osyndaı ásheıkeleri mazasyn ketirip júrgen joq pa? Sol páleni mine bizge Aman ákeldi. Áljan, Syzdyqtar búgin meniń tóbeme shyqsa, erteń sizdiń tóbeńizde oınaýy anyq, myrza...

Jaqyp nasybaıyn alyp atty. Túkirigin usaq qoı tisteriniń arasynan jibergende, jip-jińishke bop sozylyp, esik pen tórdeı jerge ketti. Endigi sózdi myrzadan kútip, sulyq otyr. Myrza oılanýda. Óńinen eshtemeni boljap bolmaıdy. İshinde budan úlken páleler jatqan keń qursaqqa, Jaqyp qansha quıdym dese de, tolmasa kerek. Álden ýaqytta:

― Menen sonda pe tileısiń? — dedi jaıymen otyryp.

Men sizge talaı erdim ǵoı, bir jolǵa maǵan erip pishen basyna baryńyz. Janjaldasqan jerimdi, tym qurysa, bir jyl shabaıyn. Qoly tıgeni úshin aıyp alyp berińiz. Osylaı tyıym salynbasa, eldikten qalamyz...

― Meni úıtip shoshańdatpa, aýyrlat qaıta. Sonda ǵana utasyń, — dep, myrza kósile sóılerdegi ádetin kórsetti: basyn kótere, aldyna alystaý bir núktege qadala qarap otyryp sóıledi. — Olar shaýyp kelgen joq. Men shaýyp barǵanda, bola qalaryn qaıdan bildiń? Tóbelespeý kerek edi. Urǵannan da «uramyn» dep qorqytqan batady. Maqashqa hat jazyp bereıin. Sol bitirsin. Ol bitirse, qazaqsha bitiredi, saǵan jeńip beredi. Bitire almasa, tipti jaqsy, Maqash sen jaqqa shyǵady. Qazaq jolyna, zań jolyna túsken daýdan aqyńdy jibere qoımaspyz. Al qol kúshke ne daýa bar? Sen jolmen jeńip alǵansha, olar qol kúshpen sheship tastaıdy. Osyǵan qam oıladyń ba?

― Oılaǵanda ne isteımiz ol qara tobyrǵa?

— İsteýge bolady! — dep, myrza kópten oılap taýyp qoıǵan amalyn, kezi kelgen soń, aıtyp berdi. — Seniń osyndaǵy úsh úıińnen soıyl ustaýǵa jaraıtyn bes azamat shyǵady. Sonaý Nura boıynda ár aýylǵa bir kirme bolyp júrgen eki úıińdi aldyr. Jer jetedi. Olarda bes azamat bar. On boldy ma? Mynaý Baıbol ata jaǵynan olarǵa jaqyn bolǵanymen, jigi bólek. Bul jikti bólip áketseń, bir ózi segiz soıyl beredi. On segiz boldy ma? Maqashqa hatty ádeıi jazǵaly otyrmyn. Sapar ony Elekeńe qaraǵannyń aqsaqaly dep, syrttaı syılaıdy. İshteı paraqor, qıanatshyl dep jek kóredi. Maqashty jyryp ala alsań, keminen on soıyl shyǵarady. Mine, sonda qara tobyr qol kúshke baıqap-baıqap barady. Sózge kelse, táýekel!

― Myrza-aı, qara atansha shirene tartyp, talaı órden asyrdyń-aý! Mynaý amalyn, bir qudaıdyń ǵana basyna syıar. Endi maǵan bári túsinikti. Osylaı istelik.

Áńgime uzaqqa sozyldy. Kún batyp, qas qaraıyp qaldy. Aǵarańdap, aqyryn basyp Sholpan keledi.

― Shaı sýyp barady. Júrmeısizder me?

Ekeýi ornynan turyp úıge bettegende, myrza bir nárseni Jaqypqa qadaǵalap tapsyrdy:

― Jańaǵy jaman Sádýdi qozǵama, solardyń ishinde júre bepcin. Biraq dizginin myqtap usta, senimdi habarshyń bolsyn.

― Ol qolda ǵoı.

Úsheýine, úıge engen soń, Taımas qosylyp, dóńgelek stoldy qorshaı, tórteýi ǵana otyrdy. Jaqyp endi shaı ústinde árkimniń syrtynan syqaq, qyljaqtaryn aıtyp, kúldire bastady. Dalada qatarynan qazǵan eki jeroshaqtyń ekeýinde de ot jaǵýly. Birinde — et, birinde — qurt qaınap jatyr. Kún bulttanyp alǵan. Juldyz joq. Dala tas qarańǵy, aıaq asty kórinbeıdi. Biraq eki qazandy qatarynan qaınatyp otyrǵan jasamys áıel ot sáýlesimen jaqsy kórinedi. Tań sáriden turyp, damyldamaǵan bıshara qalǵyp ketti. Bir jaǵyna aýytqyp qulap bara jatqanda oıanyp ketti. Bir qazandy shómishpen sapyryp, bir qazandy qyrǵyshtap qyra aralastyryp, otyn jańartqan soń, taǵy qalǵydy. Aýyldy aınala, anda-sanda jaı myńq etip, jortyp júrgen baıdyń qaıqy quıryq, saq tóbetteri shabalana úrdi. Áıel shoshyp oıandy. Jeroshaqty basa jazdap kelip toqtady bir atty. Dástúr boıynsha aýyldyń syrtynan kelmeı, qotandy qaq jaryp, ıtterdi abalata keldi.

― Myrzanyń aýyly osy ma?

― Osy, shyraǵym.

― Ózi úıde me?

― Úıde, shyraǵym.

― Qonaq bar ma?

― Bar, shyraǵym.

― Onda: «Úı syrtyna shyǵyp ketsin» deńiz!

― Jaraıdy, shyraǵym.

Bul adam kempirdi ǵana shoshytqan joq, úıdegilerdiń de kózi badyraıyp qaldy. Aýyldy basa-kókteı kelip, attan túspeı turyp, myrzany tysqa shaqyrý aqtar qashyp, qyzyldar qýǵan jyldarda ǵana bolatyn. Odan keıin kezdeskeni osy.

― Bul kim ózi?! Men baryp bilip keleıinshi, — dep tura jónelgen Taımasty, myrza qaıta otyrǵyzdy. Ózi shyqty dalaǵa. Atty adam atynan túspeı, anadaı jerde tur eken. Myrza qasyna barǵanda ǵana attan túsip, qolyn ustap turyp:

― Men Shalabaı ǵoı, — dedi sybyrlap.

― Aman-saý júrmisiń, qaraǵym?

― Shúkir, amandyq. Taǵy bir soǵyp ketýge týra keldi. Ne habar bar?

― Astyrtyn tergeý de júrip jatyr. İzdetip te jatyr. Taba almaı júr.

― Alysqa ketpesem, bolatyn emes. Aq mór taýyp berińiz, aty-jónimdi ózgertip, dokýment jasap alam. Biraz aqsha berińiz. Asyǵyspyn. Ne berseńiz de, tez berińiz, ketem.

Myrza jyldamyraq basyp úıge kirdi. Baıbol basyp bergen aq mórdiń bir-ekeýin aldy. Aqsha aldy. Qaıta shyǵyp, berip turǵanda:

― Rahmet! — dedi Shalabaı. — Kóp jyldar dámdes, syrlas boldyq. Sovet ókimeti qaltama knıjkesin, moınyma myltyǵyn salsa da, sizdi aıyrbastaǵan jerim joq. «Shalabaı sotqar» atanǵanda, kóbinese, sizdiń kegińizdi alyp berem dep atandym ǵoı. Qalqanyń soǵan kózi jetken soń, maǵan dúre soqty. Sizben aqyldasyp, men ony qurtyp tyndym. Aqyry mine qashqyn atandym. Qaıtyp el qataryna enýge jol qalmady. Qaıda júrsek te, osyny umytpaıyq, myrza!

― Qaıda júrseń de, jolyń bolsyn! Kelshi, qushaqtasyp qoshtasaıyq! — dep, myrza qushaǵyn jaıdy. Qushaq jazylysymen, atyna mindi Shalabaı. Qarańǵy túnde jerdi dúńkildetip, tepkilete jóneldi ol.

III

Maqash qystaýy Taldy ózeniniń dál jaıylar, qoryqtyń bastalar jerinde, shabyndyqtyń «Kómeı» dep atalatyn eń shuraıly jerinde. Qurǵaqshylyq bolyp, sý tasymaı, qoryqqa shóp shyqpaı qalǵan jyldarda da «Kómeı» quralaqan qaldyrǵan emes. Jeri oıpattaý, yzaly, qyrtysty. Shóp bıyl tipti eresen shyqqan. İshine ense, túıeden basqa mal kórinbeı ketedi. Maqash Maqash bolyp turǵanda, bul qoryq shabylmaıtyn, mal aıaǵymen jaıylatyn. Neshe kúnge sozylǵan surapyl borandarda qoryqqa salǵan qoı, jylqy ashyǵýdy, yǵýdy bilmeı, tebindep jata beretin. El qosylyp, jataq kóbeıip, óziniń dáýleti azaıǵan shaqta, Maqash «Kómeıdi» jastandy da, jatyp qaldy.

Búkil qoryqtaǵy elde tórt-aq mashına bar. Onyń da ekeýi Shákendiki. Kópshilik qol shalǵymen shabady. Maqash búgin «pomosh» jarıalap, máıegine úsh mashınany birden salypty. «Pomosh», «úme», «senbilik» degender aǵaıyndyq, uıymshyldyq úlken kómek, jaqsy salt bolǵanymen, ekiniń biri jarıalaı bermeıdi. Jarıalasa, jurt oǵan bara da bermeıdi. Maqashtan baq-dáýlet Sháken myrzaǵa aýyp ketse de, Maqashtyń rý aqsaqaldyǵyn, onyń ber jaǵynda Saılaýbek sıaqty atqa mingen, qazir Orynborda júrgen ulyn eske alyp, «pomoshqa» aǵaıyndar kep jınalǵan. “Kómedin” qalyń shabyny mashınalardy damyl-damyl qaqaltyp, júrgizbeı qoıǵan soń, eń qalyńǵa shalǵyshylar túsip, mashınalar shetke, suıyqtaý jerge shyqty. Bir máıektiń ishinde sharyldaǵan úsh mashına, syryldaǵan on shalǵy birine biri dem berip, ún qosyp, qamys boıy bıdaıyqty jýsatyp barady. Maqash at ústinde kóńildi, omyraýyna túsken aq saqalyn ushynan ustap, pishenshilerdiń qyzý qımylyna súısine qarap júr. Myna jaq búıirde jele shoqytyp Jaqyp keledi. Keń qoryqta shoshaq, kópeneler shypyrlap keledi.Paıda tabam, dep naıza tapty, qaıtkende esesin qaıyrý kerek. Bir qaıtsa, osy Maqashtyń aldynan qaıtý kerek.

― Assalaýmalıkúm, qarıa! — dep, ol anadaıdan attan túsip, Maqashtyń qolyn jaıaýlap kelip ustady. Bulaı tek pirádálar isteıdi. Jasy úlken jaıaýǵa jasy kishi at ústinen qol berse, ádepsizdik bolar edi. Ekeýi de at ústinde turǵanda Jaqyptyń attan túsýi ádeptiń tipti arjaǵyna shyǵyp ketti. Onymen qoımaı, maıda tilimen jalap tur. — Oı, bárekeldi! Qaıtsin-aı, Maqashyn umytpaıdy-aý jurt! Qoryqtaǵy elden eshkim qalǵan ba? Myrzanyń da bir mashınasy júr ǵoı. Jýsatyp-aq salǵan eken! Qaıda qoıasyz bul shópti?

― Shóp kóptik qyla ma? Óziń eshteme shaptyń ba? Janjaldasyp qaldy dedi me?

― Shaba alǵam joq. Sonyń álegimen júrmin. Myrzaǵa baryp edim, sizge jiberdi. Mine haty.

― Qora jaqqa baraıyq. Kózildirigim sonda.

Ekeýi salqyn qoraǵa keldi. «Pomoshylarǵa» arnap qoı soıylyp, qazanǵa shetinen salynyp jatyr. Eki saba qymyz tur. Úlken sabadaǵy — elden jınalǵan, kishi sabada — Maqashtyń óziniń úsh bıesiniń qymyzy. Eki kún jınap, ıindetip qoıypty. Áýeli bir-bir aıaq qymyz iship, sýsyndap alysty. Sodan keıin Maqash bir jaǵyna shýda jip taqqan shıpaýyt kózildirigin kıip, qulaǵyn shýda jippen orap qoıdy, hat oqýǵa kiristi. Tildeı ǵana hatqa, birese alystatyp, birese jaqyndatyp, shuqshıady kelip, aıaǵyna jete almaıdy. Eskirgen kózildirik pen kári kózge eski oqý qosylyp, qınap otyr qartty. Sháken jádıtshe jazǵan, bul kisi qadımshe oqıdy. Ejelep, nobaılap túsindi-aý aqyry. Sol kezde Jaqyp qoınynan bir túlki sýyrdy. Ilep, etin sydyryp, qyryńqyrap júnin ishine qarata búktegen eken, endi syrtyma qaratyp, silkip-silkip jiberdi de, qyp-qyzyl qylyp, Maqash aldyna sulata saldy.

― Tymaǵyńyz tozyp ketken tárizdi edi. Dos-dushpanǵa siz kıińiz.

Maqash murtynan kúlip, túlkini jonynan sıpap bylaı alyp qoıdy. Ol tek qýanyp kúlgen joq. Osy túlkiniń aınalyp kelip ózine buıyrǵanyna da kúldi. Qoryqty basyp, Nura boıyndaǵy orys poselkelerine úlken jol ótedi. Sol jolmen Qarqaralynyń Qarakesekteri qys boıy aǵylyp jatady. Aǵash, et, maı, arqan-jipke deıin aıyrbastap, poselkeden ishermen astyq alyp qaıtady. Jolda otyrǵan eldiń — Qýandyqtyń sumdary júrginshilerdi urlap, aldap, oǵan bolmaı bara jatsa, qorqytyp birdemesin ilip qalady. Myna túlkini Jaqyp bir júrginshiden qorqytyp alǵan. Ol qaıtarynda Maqashqa ádeıi soǵyp: «Bir qara murt túlkimdi alyp qaldy. İzdep tap ta, óziń al. Bul eldiń ıtine buıyrǵansha adamyna buıyrsyn aq malym», dep ketken. Elde qara murt kóp. Ol kim boldy eken? — dep júrgende, sol qara murt, mine, ózi ákelip berdi. Biraq tegin berip otyrǵan joq. Daýdyń maıyn tamyza kelip:

― Shópke zárý emen. Osynyń yzasyna sol jerdi tym qursa bıylsha maǵan buıyryńyz. Murnymdy buzǵan — Syzdyq, jolymdy alyp berińiz, — dep qıylady.

Maqash janjal jaıyna Jaqyptan ábden qanǵan soń, dereý Áljan men Syzdyqqa qosyp, Amandy da shaqyrtty. Aýyl arasy tıip tur. Shaqyryp barǵan balanyń atyna minip Aman ǵana keldi.

― Anaý ekeýi qaıda, kele me?! — dedi Maqash sálem ústinde-aq.

― Joq, olar úshin men jaýap berem. Olar jumysta.

― Berseń, ber. Seniń qoltyǵyńa tyǵylatyn kórinedi.

― Ras.

― Al janjal bopty. Neden boldy, aıta ber.

Aman aıtyp berdi. Ádil bıshe eki jaǵyn kezek tyńdap alyp, bıligin estirtti Maqash:

― Bul janjalǵa Shákenniń túk aralasy joq. Áljan anaý attyń aıaǵyn jazyp bersin. Jaza almasa, astyndaǵy ez atyn bersin. Bıylǵydaı jyly jerdiń túgi úshin tóbeleser me kisi! Kirmege bıletsek, kirmeden taıaq jesek, ne eldigimiz qaldy! Jaqyp sol mashınamen orap alǵan jerin shaba bersin. Áljannyń maly jutap bara ma! Kirmeniń jeri degen jer joq áli. Qutyrmasyn! Qutyrtpa! Syzdyqty Jaqyptyń aıaǵyna jyq, ústine shapan japsyn. Onyń jaǵy kishi, qoly tıdi. Men biletin qazaq joly — Qasym salǵan qasqa jol osy.

― Yrzamyn! Oı, kárim-aı, áli tanǵan joq ekensiń ǵoı! ― dedi Jaqyp. Aman qyzarańdap kúle berdi:

― Bulaı tek aıtýǵa ońaı. Oryndaý qıyn, ata! — degende, Maqashty ashý qysyp, entigip, deminen uzyn saqaly jeńildep ketti. Daýysy dirildep shyqty:

― Meni tirideı kómbek pe ediń? Saılaýbekten qalaısyń, ol meniń sózimdi jyqqan emes áli. Saılaýbek — komýnıs. “Qudaı joq” degen emes áli. Estip jatyrmyn, úlkendi ― úlken, qudaıdy — qudaı demeı, kúndiz-túni pále taratasyń! Bar bolsań, tap, táńirim!..

Ashshy qarǵystarǵa Aman shydap otyra almaı, úndemesten shyǵa jóneldi. Maqash sharshap toqtady. Kúni ketken kók sholaq, kúızelip biraz otyrǵan soń, Jaqyppen keńesti:

― Endi qaıtemiz? Jańaǵy kónbeı ketti ǵoı.

― Bir japyraǵym qalǵansha qýa berem. Bolysqa hat jazyp berińiz. Bunyń moınyn buraýshy tabylady.

― Jazaıyn, jazaıyn! — dep, Maqash jaman kózildirigin qaıta kıdi. Jazǵan haty mynaý:

“Gızzatlý ýa hurmatlý Malqar myrzaǵa biz Maqash aǵańyzdan ıaǵnı marhum ákeńizdiń eń jaqsy kóretin bıleriniń birinen kópten-kóp duǵaı sálem. Sálem baǵdynda aıtar sózimiz: úshbý hatty aparýshy Jaqyp inimiz aǵaıynnan jábip kórip, sizge ketti. Bul haqynda qandaı hukim etseńiz de biz rızamyz. Aǵaıyn tentek. Ótildim, endi óz obaly ózine. Hat jazýshy qamqor aǵańyz Maqash dep bilesiz».

Hatty tós qaltasyna salyp alyp, Jaqyp júrip ketti. Aty erkin júre almaı, kók shalǵynǵa birde omyraýlap, birde batyp shyǵady. Qyzyl bas qýraılar, tikenekti oshaǵandar kezdeskende súrinip ketedi. Jońyshqaly, japyraqty, alasa balaýsa shalǵyndarǵa kelgende, tepkilete jóneldi. Bolys aýly kóp jer. Qattyraq júrip, kóz barynda jete qonbaq. Bolysta áli turaqty keńse joq. Bul da, Baıbol aýylnaı sıaqty, jurtty óz úıinde, ne el qydyryp júrip qabyldaıdy. Bolys qazir elde me, úıde me? Úıde bolsa aýyly orynsha ma, keshti me? Jaqyp bilmeıdi. Sondyqtan kezdeskennen surastyra otyrdy. Bir dóńesten asa bergende, elsiz, jolsyzda úsh salt atty kezdesti. Biri — áıel, ekeýi erkek. Áıel ortada, astynda tory jorǵa, basynda daǵaradaı aq kúndik, deneli, erkek pishindi kisi eken. Amandasyp, jón surasyp turǵanda burqyrap berdi:

— Atyń, ústi-basyń, bet-aýzyń jóndem bolǵanda, táýir jigit pe desem, jylpos Jaqyp sen be ediń? Dál ezýińe... endeshe! Bolys, aýylnaıdy sońynan salatyn, óziń taǵy ótirik kýálik beretin ákeńniń kóz quny bar ma edi Qasende?! Uzynnan óshiń, qysqadan kegiń joq, qutyrǵan ıtshe urynyp, Jylqybaıǵa qosylyp, aqyry aıdatyp tyndyńdar. Arýaq, qudaı bar bolsa, senderdi bir tabar. Qasenniń qaqaq balasyna jazyǵy joq-ty. Senderden aýzy túkti orys artyq. Senderdiń ortańa syımaǵanda, olardyń ortasyna syıdy. Sender qaralaǵanda, olar aqtap jatyr. Tiri bolsa jatpas Qasenjan. Keler, ınshalla! Kelse, sendeı shylym tumsyq, mysyq murt nemeden kegin de ala biler. Bolysqa shaýyp barasyń, taǵy bireýdi shaqqaly, aıdatqaly baratqan shyǵarsyń? Bar, meni qosa aıdat!

Áıel tebinip qalyp júrip ketti. Tip-tik otyryp, jorǵa toryny taıpaltyp barady. Jaqyp jaq asha almaı qaldy. Baspalatyp, sabap ketti sózben. Sabaǵan kim? Oılana-oılana azar tapty. Osy jaqqa «Apam bar» dep, Qasen kelip júretin. Sol apasy bolý kerek. Betalysy poselkedegi tabýnshık tórkinderine bara jatqan sıaqty. Qorjyndary toq, Jaqyptan ózge kisi jańaǵy sózge ólmese de, ólimshi bolar edi. Ondaıdyń talaıyn estigen, ózi de talaıdy osylaı tildegen Jaqyp máý degen joq. Bylaı shyǵa yńyrsyp, ándetip keledi. Nasybaıyn atyp alǵan. Kóńili kóterińki. Myrzanyń qoltyǵyna engeli Malqar bolyspen sýysyńqyrap bara jatsa da, júırik tazysyn qolqalap alǵan tamyry. Tazynyń qarymjysyn bolys áli qaıyrmaı júr. Qaıyratyn túri kórinbegen soń, Jaqyp ta qolqa sala barmaı júr. Eki jaǵy da bir oraıyn elden keltirmek edi, mine keldi. Osy joly daýyn jeńip, jaýyn aıaǵyna salyp berse, Jaqypqa odan úlken qolqa kerek emes, tamyryna óle-ólgenshe yrza. Sol oıymen bolysqa jetkenshe asyǵa tústi.

Alystan kórinip, jetkizbeı qoıǵan kók dóńgil, basynan attaı kún ótkende, qyzaryp ketti. Sol dóńgildiń bergi aldynda tereń, qaraǵandy ózekte otyrǵan kóp el kóleńke túsip, kúńgirt tarta bastady. Aspany ashyq, tymyq keshte ár tusta baıaý, tik kóterilgen kók tútin birte-birte tómendeı jaıylyp, tutasty da, aýyl ústinde qalyqtap turyp qaldy. Tipti jarasymdy. Aýyl endi, býlanǵan aıdyn qol sıaqty, betin aıqyn kórsetpeı, dybysyn anyq estirtedi. Bý tasasynda, kól ústinde qaz qańqyldap, aqqý syńqyldap, úırek byqyldap jatsa, tútin tasasynda, aýyl ishinde, mańyrasyp, shýlasyp tabysqan qoı-qozynyń, bozdasyp-sarnasyp tabysqan bota-túıeniń, kisinesip, shurqyrasyp tabysqan bıe-qulynnyń alýan-alýan únderi bir-birimen ulasyp jatyr. Malqumar qazaqtyń kári-jasy bul kezde dalada. Jylqyny óriske jóneltip, óristen qaıtqan ózge maldy qarsy alyp, ábiger. Jaqyp el shetine dál osy mezgilde ilikse de bolys aýlyna jetkende qas qaraıyp qaldy. Ol attan túsip jatqanda eń buryn tanyǵan — óziniń Sur kıigi. Kórmegeli úsh jyl ótse de umytpapty, arsalańdap, basyna shapshyp jatyr.

— It, shirkin, esti-aý! Qarashy, menen buryn tanydy, — dep, — anadaıdan sóılep kele jatqan Shógeldi Jaqyp ta alystan tanydy:

― Assalaýmalıkúm, Shóge.

― Áliksálem, Jaqyp. Bala-shaǵań aman ba, el-jurtyń aman ba?

― Shúkir. Ózderińiz de amansyzdar ma?

― Táńirige táýbe, amandyq. Bolys búgin úlken úıinde. Syrqattanyp jatyr. Seniń myrzańdaı, bolystyń qonaq úıi joq. Júr, kishi úıine baraıyq, — dep, Shógel sóz arasynda Shákendi syrttan bir kekep ótti. Ózi taıaq jegen sonay bir sátsiz saparda Shákenniń bulardy qonaq úıden jóneltkeni de esinde myqty saqtalǵan eken. Úıge enip, amandasyp, jaılasyp bolǵan soń Shákendi taǵy da bir kekep qoıdy:

― Aısha, tamyrlaryńa mal soıatyn bolarsyń, baıqa, myrzanyń toqalyndaı tabaǵyńa qamshy salyp bere kórme.

Aısha kúlip jiberdi. Tynysy keń, móldir, kerbez kúlki. Ortadan joǵary boıy bar, tip-tik, qaǵylez, aqsur áıel. Jasy otyzdy ortalaǵan. Mol jaýlyǵynyń aldyn ıyǵyna deıin qaıyryp tastapty, iske de, sózge de úıirilip tur.

― Bizdiń tamyr tańdap áperdi degen, — dep, Jaqypqa kúlimdeı qarady. — Jastyǵy ma ol, álde kórsetken syıy ma?

― Ekeýi de emes, — dedi Jaqyp. — Myrzanyń áıeli qazan basyna barmaıdy. Ac basyndaǵylardyń baıqamaǵany ǵoı.

― Sonda ol áıel ne isteıdi, qoly aldyna qalaı syıady?

― Myrzany kútedi.

― Myrza joqta qaıtedi?

― Ol arasyn áıelder ózi biledi de.

Jymyńdaǵan Jaqypqa ere, Aısha taǵy da bir ásem kúlip toqtady. Ázilge úıir, ashyq kisi kórinedi:

― Bolys búgin syrqattanyp qaldy. Ekeýi ara bir shal edi, jatyp qalmaǵaı-aq, — dedi de, ornynan turdy. Shógel qosa turdy. Ekeýi shyǵyp ketisimen jalǵyz qalǵan qonaq, ádetinshe, úı ishine kóz jiberdi. Kishi áıeliniń úıi bolǵan soń, kishi úı atanǵan, áıtpese úlken úı. Tek súıeginiń syrlary, kıizderiniń oıýlary eskirip qalypty. Tór aldyndaǵy kıiz qapty ábdirelerdiń, kıiz jer-tósektiń tusyndaǵy tuskıizdiń bir zamanda kóz alǵysyz ádemi oıýlary da óńi ketip, qýraı bastaǵan. Jaqyp Shákenniń úıimen salystyra qarap, teń eshteme tappady. Onyń úıi, jańa túsken kelinshektiń úıindeı, jaınap tursa, mynaý, qyz uzatqan úıdeı kóńilsiz de, kómeski de. Bosaǵada tomaǵaly búrkit otyr, bir saýsaǵynyń tuıaǵy túsip, jezden salypty saýsaqty. Odan joǵary, oń jaq qabyrǵada, tórge taman Sur kıik jatyr. Uıqysyrap, aqyryn úrip qoıady. İlýli turǵan bala bórkiniń, tóbesine bir shoq úki, jınaýly turǵan bala besiginiń bas jaǵynda kirpiksheshen terisi, tyrnaǵy men úkiniń balaǵy. Sháken úıinde bunyń biri joq. Qazaqtyń tozǵan yrym-jyrymynyń kóbin ol ádeıi elemeı júrse, mynalar ádeıi elep, dáriptep qoıypty.

Jalǵyz qalǵan Jaqyp eski bolys pen jańa baıdyń taǵy da birneshe aıyrmasyn tapty. Shógel elge shyqqanda ǵana shabarman eken. Aýylda, ońashada Malqarmen teń, syrlas qurby sıaqty. Sózi, júris-turysy, Aıshamen qaljyńy tipti erkin. Jaqyp, myrzamen qansha jaqyn júrse de, bundaı erkindikke jetken emes. Malqar eki áıel alǵanda, myrzadan áıelqumarlyǵy ne dáýleti artyqtyǵynan alǵan joq. Basqumarlyǵy basym bolǵan soń aldy. Myrzada basqumarlyǵynan baılyq qumarlyǵy basym. Osy úı qazir, dáý de bolsa, jalǵyz qonaqqa qoı soıyp jatyr. Myrza anada bolystyń ózi bastap barǵan bir top adamǵa soıdy ol qoıdy. Zymıan Jaqyp myrzasynyń da, tamyrynyń da jaıyn jaqsy biledi. Solardaı bolýǵa qumar, tek bola almaı keledi. Jazataıym bola qalsa, ol ekeýi bunyń eki qaltasyna syıyp keter edi. «Taýdaı talap bergenshe, barmaqtaı baq nege bermediń?» dep, qudaıdyń ózimen daýlasyp qaldy qazir.

Shógel qaıta kelip jańaǵy ornyna, osy úıdiń, ıesindeı-aq tósek jaqqa otyrdy. Aısha esikten kire, shaı jasaýǵa kiristi. Dastarqandy jerge jaıdy. Kóp kisige arnalǵan doıby-shubar úlken kók dastarqan. Sonyń ústine tıtimdeı aǵash tostaǵanmen bir dini baýyrsaq ákelip shashqanda, tegis jaıyldy. Eki baýyrsaqtyń basy bir qosylǵan joq, beseýin jınap aýyzǵa salsań bir urtyń tolmaıdy. Bir kisige bir qoıdyń etin túgel asqanda, bir shaınam nan bermeıtin qazaqy baılardyń ádeti bolys úıinde de bar eken. Jaqyp, jarymaıtyn bolǵan soń, baýyrsaqtan aýyz da tımedi, shaıdy da sol baýyrsaqtaı ǵana qantpen ishti.

― Ishin kebek tesken myrzalaryń etke de nan salyp beredi, - dep, Shógel nandy myrzaǵa qosa kemitse de, qoıdyń qumalaǵyndaı baýyrsaqtardy qýalap júrip salady aýzyna. Tisi áli balǵadaı kórinedi. Saqaly suıyq, oraq muryn, sary shubar, tapal Shógel qyryqtyń jeteýine shyqsa da, qurdasy Malqardan áldeqaıda jas, otyzdyń jeteýindegi Jaqyppen shamalas. Shabarmandyqty Malqardyń ákesiniń tusynda bastaǵan. Ol ólip bolystyq balasyna aýysqannan beri shabarmandyqtan sholýshylyǵy basym bolyp ketti. El ishinde tyrs etken habar bolsa, aldymen ol esitip, adamdy raıynan, sózinen, júrisinen ol buryn tanyp, Malqarǵa habarlap, oı salyp otyrady. Shaı ústinde Jaqyp ekeýi birin-biri arbaı áńgimelesip, ıeleriniń esine salatyn birsypyra jaılardy ishterine túıip alysty. Jaqyp sodan keıin, dastarqan jıylar-jıylmastan:

― Shóge, dalaǵa shyqsaq qaıtedi? — dedi. — Bolysqa tańerteń sálem beremin. Aýrýdyń halyn túnde suramaı-aq qoıaıyn.

Ekeýi shyǵyp ketti. Olar ketisimen Aısha daýystap jalshysyn shaqyrdy:

― Taıbek, maldy soıyp bolsań, shaı ish!

― Soıyp bolmaq túgili, qazanǵa salyp ta boldym, — dedi bir jýan daýys. — Balalardy alyp keleıin.

Uıyqtap qalǵan bir balany kóterip, bir balany qolynan jetelep, keshikpeı Taıbek endi. Ekeýin Aıshanyń jer tósegine aparyp jatqyzyp, betterinen bir-bir súıgen soń, shaıǵa keldi. Quıǵan kirpishteı, shunaq qara eken, jasy otyz shamasynda, qalyń qabaǵyn jaba túsip, qyryn otyrdy. Aısha onyń betine jaýtań-jaýtań qaraı beredi. Dastarqandaǵy baýyrsaqty jıystyryp, bárin sonyń aldyna ákeldi de:

― Nege tomsara qaldyń? — dep, kúbirleı, kúlimdeı surady.

― Osy qonaq ıt-aq kelgish! — dep, Taıbek te kúbirledi. Kúbiriniń ózi gúr-gúr etedi.

― Aqyryn sóıle! Qonaqqa seniń, neń shyqty?

― E, shyqpaǵanda! Myna sulý murtty, tamyrlaryń bolsa da, búgin basqa úıge jatqyz. Ózi bir sýmaqaı ǵoı, oıynyń osylǵyr.

― Qoı ári, uıattaǵy! Qonyp otyrǵan qonaqty basqa úıge qalaı qýam?

― Onda men de osynda jatam. Tyrp etip baıqasyn! Qazan qaınap ketti-aý, kóbigin alaıynshy! — dedi de, Taıbek ornynan atyp turdy. Jalǵyz qalǵan Aısha tómen qapap, muńaıyp otyryp, kóziniń jasyn monshaq-monshaq tógip jiberdi. Keıde syrty qyzyq ómirdiń ishi azap, syrty sulý semányń ishi jırenishti bola beredi. Syrty jarqyn Aıshanyń ishi jadyraǵan emes-ti. Tómendeý jerdiń qyzy boldy. Kedeılik aıdaı sulý armandy aıaqqa basyp, Malqarǵa ákep qosty. Qosqanda da, aıýdaı aqyrǵan Balqıa báıbisheniń ústine, jasamys, topas bolysqa tek bala taýyp berý úshin qosty. Aq Aısha atanǵan kórikti, minezdi, tili oramdy Aısha endigi baqytyn — bala dep bildi. Balaly bolǵanymen kúndes Balqıa áńgirtaıaq oınatýyn qoıǵan joq. Sonyń dátteýinshe Taıbek sıaqty myqty kúzet qoıyldy. Taıbek ásirese qonaqtardan saqtanady. Onyń ojar minezinen qorlanǵan Aısha keıde sovet ókimetin arqalanyp, bosansam súıgenimdi tapsam, degen oılarǵa da ketedi. Biraq qazaqy minez, ar, uıat, ǵuryp, týyp qalǵan balalar, ótińkirep ketken jalyndy shaq — bári qosylyp, qobaljyǵan kóńildi qozǵaltpaı qoıady. Sondyqtan ish qusa bolyp jylaǵan Aısha kóz jasyn eshkimge kórsetpeı, súrtip tastady.

Jaqyp pen Shógel ońasha ketip, uzaq sóılesip, úıge engende, Aısha áli dastarqan basynda aýyr oıynan aıyǵa almaı otyrǵan. Shógel qaljyńdaı kirdi:

― Shirkin, qatyn bolsań, toqal bol! Aıdynynan el yqqan Malqarlar toqal aldynda qurdaı jorǵalaıdy. Aısha, sende de arman bar ma eken? — degende, Aısha qam kóńilin qymtaı túsip, syrtymen jaırańdaı qaljyńdasty:

― Bar bolǵanda, ol armanǵa sen jetkizbessiń. Aınalyp, úırilip kelip, maqtaıtynyń bir shal. Basqa aıtaryń bar ma?

― Oınasań da, shal deýińdi qoımaısyń. Ol senen on úsh-aq jas úlken. Myna Jaqyptyń myrzasy toqalynan jıyrma alty jas úlken. Shúkirlik et!

― Bıshara-aı, tipti jas eken ǵoı! — dedi Aısha. Aıaǵanynan qabaǵyn shytyp, aýzyn ántek ashyp qoıdy. — Tamyr-aý, siz de qatal ma edińiz! Kelistirgen, arada júrgen siz ǵoı, aıamadyńyz ba? Úlken úıdi ustaý, úlken kisige áıel bolý ońaı ma?!

― Qoryqpańyz. Onsha eljiregen jas emes, — dep, syqylyqtap kúldi Jaqyp. — Áıel on úshte otaý ıesi. Sholpan on jeti jasynda tústi. Bıyl on toǵyzǵa shyǵady. Shıraq, óte esti, ońdy kisi. Qazirdiń ózinde myrzany da, úı sharýasyn da bılep aldy.

― Úı sharýasynda qolyna ustaǵany kim? Erkek pe, áıel me?

― Áıelden de epti Taımas degen jas jigiti bar. Sol anturǵannyń áli tis qaqpaǵandyǵy ǵoı — tabaqqa qamshynyń túsip ketip júrgeni. Shókeńder ondaıdy qur jibere me, bylaı alyp tastaı salýdyń ornyna, tabaqqa salyp, áıgilep qaıyrypty.

Shógel rahattanyp kúlip aldy. Ac piskenshe úsheýiniń áńgimesi Sháken mańynda boldy. Bertinde baıyp, dáýirlep kele jatqan jańa baı men toqyraǵan, endi tozýǵa bettegen, jýan ata eski baı kúndes qatyndar tárizdi. Beldesip kúreske shyqpasa da, birin biri keketip, syrttan muqatýyn qoımaıdy. Bolystyq qolda tursa da, Malqar ózine az senedi. Úkimet kúshinen quralaqan bolsa da, Sháken ózine kóp senedi. Mynalar baǵanadan Shákendi aýzynan tastamaı otyr. Shákenniń úı ishi bulardy aýzyna da almaıdy, qasaqana mensinbeıdi. Eki jaǵynyń syryn ábden biletin Jaqyp artısshe oınap otyr. Qazirgi áńgimede óziniń myrzasyn múlde isten shyǵardy.

― «Kón tartsa — qalybyna» degen ǵoı. Dastarqany da tar. Osy úılerdiń jazy-qysy, kúni-túni esigi ashyq. Eshkimniń atynyń basy qaıtpaıdy. Al bizdiń myrzalar qonaqty talǵap qondyrady. Qudaı biledi, osy úıdiń talaı aty, talaı saýyny elde júr. Bizdiń myrzadan bıyl elý sıyr buzaýlady. Birin shashaý shyǵarmaı, sútin máshıneden ótkizedi. Máshıneden ótken súttiń sary sýy ǵana qalady. Qymyz eldiń asy ǵoı, tipti sony da talǵap beredi...

― Ondaı baılyqtyń ishin uraıyn! — dedi Shógel. — Sháken, aqsha bolsa, ıttiń de sútin satady. Ony qoıshy. Aldaǵy saılaýda kimniń qoltyǵyna sý búrker eken? Ádhamdy qutyrtyp-qutyrtyp qulatty. Saılaýbekti, Shalabaıdy qutyrtyp-qutyrtyp qulatty. Endi kimdi daıyndap otyr? Jasyrma. Saǵan onyń keler-keteri az. Jasyrǵanyńmen, erteń-aq shyǵady.

― Sol álgi Amandy daıyndap júrgen sıaqty. Osy bastan basyn shyrmap qoımasańdar, ol jigit túbi bir soıqan jasaıdy.

― Basyna qaıys noqtany eki qabattap-aq kıgizgenbiz. Endi úsh qabattaıtyn shyǵarmyz. Jańaǵy Maqashtyń hatyn maǵan berip qoıshy. Bolys oqyp, tilmashpen aqyldasa bersin.

Jaqyp hatty berdi. Shógel, barmaǵynyń astyna búkken kúıde, ornynan turdy. Ketip bara jatyp, sóılep barady:

― Qonaqtan bir shola kúni kelermisiń. Ońashada keń sóılesip, rahattanyp qaldyq qoı.

Ol ketisimen sóz tyıyldy. Murjaly kerosın shamnyń jaryǵy tym álciz, kerosındi az ketirý úshin bilteni ushynan ǵana jaǵyp qoıypty. Aısha kóleńkede shymyldyǵyn túsirip, tósek salyp, balalaryn jaılap júr. Jaqyptyń nasybaıy taýsylsa kerek, múıiz shaqshasyn túbinen ashyp, tyqyrlatyp otyr. «Bu ne tym-tyrys?» degendeı, oshaq basyndaǵy Taıbek qulaǵyn tige qaldy da, eptep kelip esikten tyńdady. Eshteme sezilmegen soń, keıin qaıtty. Keshteý kelgen jalǵyz qonaqty aýyl keshteý bilgen. Et pisýge jaqyndaǵanda birtindep jınala bastady. Bolys aýly — úlken aýyl. Úlken qotannyń sonaý shetinde altybaqan teýip, án salyp jatyr bir top jas. Aı jaryq, aspan ashyq. Aqsúıek oınap júgirgen balalardyń aıaq dúbiri estiledi. Qonys jańa, jer ot. Jylqy taqaýda jatqan bolar. Kisinegen jylqynyń, jylqyshy tartqan sybyzǵynyń úni keledi qulaqqa. Bir úı irkit, bir úı qymyz pisip, kúmpildetkende, endi bir úı shaqyrlatyp, qazan qyryp jatyr. Jaryq aıly ken, daladaǵy ala-qula kóp aýyldyń áli baıaǵy minezi, baıaǵy qalpy sekildi kórinse de, altybaqan basynda bir jańa ándi qosyla, súısine shyrqap jatyr:

Úlken syndy, báıgeli bul — bir maıdan,

Nashar uly, jigerlen, jatpa, saılan!

Qorǵalaıtyn kún ótti, baýyrlarym.

Aram qulqyn, aram qan patsha, baıdan...

Jaqyp bul tanys ándi tyńdap otyryp, murnynan bir myrs etti de:

― Baı ne istedi eken bularǵa? — dedi. — Jazyǵy maıǵa, et pen qymyzǵa toıǵyzǵany ma? Toıǵyzbasa, taǵy pále.

― Toıǵyzsań da, toıǵyzbasań da, olardyń aýzyna baǵym bar ma! — dep, Aısha da qostap qoıdy.

― Qarekeń aýlynyń ásheıkeleri shaýyp-shaýyp toqtaǵan ba? Únderi estilmeıdi ǵoı.

― Estilmese de, qarap jatpaıdy. Baı deı me, jýan deı me, áıteýir, dattap jatady. Eń bolmasa, el arasyna ákelip, baıdy boqtaǵan óleń taratady. Osy óleńdi taratqan da solar.

― Tıysh edik, ásheıke degen pále bizge de jetti...

Jaqyp ıacheıkege qosyp, Aman jaıynda Aıshanyń qulaǵyna da birsypyra quıǵan kezde, Shógel qaıtty. Ol otyrysymen, qazan túsirildi. Úlken qaıyń tabaqty úıme qylyp toltyryp, basty ústine salyp, qonaq pen Shógeldiń aldyna qoıdy da, Aısha ózine kishirek tabaq jasap, qasyna Taıbekti aldy. Esik jaqta tabaqqa enýge jaramaıtyn birsypyra adam otyr. Áıel-erkek, kári-jas, balaǵa deıin bar. Kıimderi kir, jyrtyq, jamaý. Qaısybiri tárge qarap telmirip, qaısybiri tómen qarasa da, dámetip otyr. Jeri kóp, nany az, aqqa qaraǵan qazaq aýlynda kedeı túgil ortashalar jazdykúni shaınamaǵa jarymaıdy. Sondyqtan mal soıǵan úıden et asap, sorpa ishý saltqa aınalǵan. Aısha esik jaqtaǵylarǵa et asatyp, sorpa bergen soń ǵana tamaq jeýge kiristi. Tórdegiler ázir bas kótergen joq. Ekeýi de jempaz. Biraq Shógel tek erǵara bolyp, qonaq toısyn dep otyr, toımaı qalsa, bolysqa, aldymen Aıshaǵa uıat. Qoı tipti semiz eken, Jaqyp jalǵyz taýysa almady. Esik jaqtaǵylarǵa asata bastaǵanda, Shógel qımyldady.

― Kelshi, otaǵasy, — dedi Jaqyp, etten molyraq ýystap alyp, qarttaý kisi kelip, qolyn tosyp turǵanda, qolyna sala qoımaı, qyljaq etti. — Baı jaqsy ma, kedeı jaqsy ma?

― «Bermese de baı jaqsy. Jemesem de, maı jaqsy».

― Ólerińdi biletin kedeı ekensiń, má!

Jaqyp ózi baı emes, kedeıge baıdan ári rahymsyz. Onysy baıǵa jalpyshtanǵany ma, álde kedeıge tipti qany qarsy ma, kim bilsin. Endi bir bala jigitti shaqyryp alyp, aýzyn ashtyrdy da, asata berip, tartyp aldy:

― Altybaqan basynda shyrqap jatqan óleńdi osy bilemisiń, aıtamysyń?

― Joq.

― Onda ash aýzyńdy.

Ol ózi toıyp alǵan soń, osylaı qyljaqtap, kúldirip otyrdy. Biraq kóp uzamaı, ózi de kúlki boldy. Tamaq jelindi, jurt tarady. Tósek salyndy. Qarańǵy úıde Aısha, Taıbek — úsheýi ǵana. Úsheýi de oıaý jatyp, ótirik uıyqtaıdy. Taıbek qorylǵa basqanda Jaqyp basyn kóterdi. Býyny bir syrt etip, shymyldyqqa bettegende, Taıbek basyn kóterdi. Jaqyp qaıta kelip jatty. Taǵy da pysyldap, qoryldap uıyqtap qalǵan bolysty. Jaqyp taǵy turdy ornynan. Taıbektiń jótelip qalǵanyn elemeı, shymyldyqqa baryp qalǵanda, kóıleksheń denesine sart etti qamshy. Tilip tústi. Dymyn shyǵarmastan, Jaqyp ornyna kelip jata qaldy. Arqasy bileýdeı, ony eler emes. Budan úlken taǵy bir sumdyǵy bar ma dep qalsh-qalsh etedi. Taıbekti ashý qysyp, Aıshany kúlki qysyp qalshyldap jatyr. Biri dybys shyǵarǵan joq, uıyqtaı alǵan joq. Tań atty. Tańerteń oryndarynan turǵanda, eshteme bolmaǵandaı, túk sezbegendeı bolyp turdy. Aısha shapan búrkenip, sháınek alyp, dalaǵa jónelgende, Jaqyp Taıbekke jetip kelip:

― Áı, ıt! — dedi, ótirik kúlip. — Aıamaı urǵanyń ne, arqam isip ketti ǵoı! Oǵan birdemesi kete me onyń, nege qorǵaısyń? Má, jap aýzyńdy! Ekeýimiz ǵana bileıik.

Taıbek jaýap qaıyrmastan, Jaqyp usynǵan jap-jańa qara barqyt topy taqıany jymyń etip, qoınyna tyǵyp jiberdi de, basyn bir shulǵyp shyǵyp ketti.

Shógel orazasyn da osy úıden ashady bilem. Jaqypqa betin jýǵyzbaı kelip amandasty. Kelisimen, tam surap shańqyldap turǵan búrkitti tuǵyrynan aldy da, jerge taıteri jaıyp, sonyń taqyr jaǵyna otyrǵyzdy. Tomaǵasyn sypyryp, túnde soıylǵan qoıdyń shıki moınyn aldyna tastady. Búrkittiń tumsyǵy adamnyń qolynan epti bolsa kerek, moıynnyń etin jegen soń, ımek tumsyǵymen mújip edi, ne qıyn jyqpyl, tesikterde túk qaldyrǵan joq. Moıyn súıegi tutas kúıinde, tap-taza bolyp qala berdi.

― Súıekti men de taza mújıtin edim. Mynaý menen mújimpaz eken! — dedi Jaqyp. Kóp jegen etten be, tilip ketken qamshydan ba, qabaǵy qatyńqy, denesi aýyr otyr. Onysyn bildirmegen bolady.

Aısha kelip:

― Tamyr, jaqsy jatyp, jaı turdyńyz ba? — degende:

― Suramańyz. Sýyt júrip, at soǵyp, sharshap kelip edim, qatyp qalǵan ekem. Tańerteń bir-aq oıanyppyn, — dep, shubyrta sóılep bara jatyr edi, Shógel bólip jiberdi:

― Shaıdy úlken úıden isheıik. El jıylmaı turyp, ońashada, shaı ústinde bolyspen sóılesip qal. Keıin el bosatpaı qoıady.

Ekeýi úlken úıge qaraı aıańdady. Úlken úı — dese degendeı. Malqardyń ákesi, atasy shyqqan qara shańyraqtyń, qasynda ózge úıler otaýdaı-aq bop túr. Adamnyń, ıttiń úlkeni de osynda. Esik aldynda etpetinen túsip, ıegin jerge tóseı jatqan tórt kóz qara tóbetter taıynshadaı. Úıde bolystyń qasyndaǵy Balqıa báıbishe bir ezi eki kisiniń ornyna azar syıyp otyr. Kirip kelgende, Jaqyptyń kózi aldymen Balqıaǵa tústi. Jalpaq boz bıe sıaqty eken. Deneli, semiz, jasamys áıel bolǵanymen, badanadaı kózi áli otty, beti onsha etti emes, ájimsiz, áppaq. Bala tappaǵan, beınet kórmegen, tórkini jýan ata, qara shańyraqtaǵy bula kelin — Malqardyń ǵana báıbishesi. Naǵyz báıbishe bolýǵa áli erte, aýyr denesin jeńil bılep, bolystyń qabaǵy qalaı qozǵalsa, solaı qozǵalyp otyr.

Malqardyń qazirgi otyrysy, bolystan góri, bosanǵan áıelderge kóbirek uqsaıdy. Ústinde túıe jún kúpi, basynda tymaq, bóksesin kórpemen orap, shymqap tastapty. Kesheden beri belinen qum bulaý ketken joq, denesinen sasyq terdiń ısi ańqyp tur. Jasy qyryqtyń jeteýinde, Shógelmen qurdas bolǵanymen, óńi kári, Shógeldiń ákesindeı. Onyń ústine ataǵy, ákimdigi ulǵaıta túsip, jurttyń kóbi sálem bergende, qolyn ustaıdy. Jaqyp, tipti moldadan sabaq ala kelgen baladaı, tizesin búgip otyryp ustady qolyn. Amandyǵyn, aýrýyn ejikteı suramaǵan bir ǵana múshesi qaldy. Umytyp ketse kerek, áıtpese, ony da suraǵan bolar edi. Ne aýrý ekenin bilý úshin: «Áne jerińiz aýyra ma, myna jerińiz aýyra ma?» — dep, bosqa dalbasalady. Bolys óz aýrýyn onsyz da jaqsy biletin kórinedi.

― Belimniń shoıyrylmasy bar, — dedi, Jaqyp mazalaı bergen soń. — Keshe dalada, baıqamaı, syzdaý jerge otyrǵan ekem, qozǵaltpaı tastaǵany. Búgin shúkir, basymdy kóterdim. Bulaýlaı bersem, erteńder turyp ketem.

Asshy kelinshek jerge dastarqan jaıyp, shaı jasaı bastady. Qara shańyraqtyń sol jaǵy bolystyń páteri bolǵanda, oń jaǵy keńsesi. Keńse sıqy: bir dóńgelek stol, eki-úsh papka, mosqal, kóse bir qazaq. Sol qazaq qaǵazdan bas almaı, sıamen jazyp otyr. Qalamynyń ushynan syrt-syrt ún estiledi. Jaqyp onyń syrtyldatqanyna súısine:

― Keńseniń úıde bolǵany rahat-aý! — dep qoıyp edi, bolys qostap ketti:

― Oǵan ne jetsin! Erte, kesh demeı, tamaq ústinde de, tósek ústinde de isteı berem. «Poselkege kóshirse qaıtedi, orys bolysynyń keńseleri sıaqty jazy-qysy bir jerde bolsa qaıtedi?» — degen. Men bet baqtyrmadym. «Qazaq kóship júredi, poselkede otyryp, shoshqa baǵamyz ba?» — degenimde, biri jaq asha almady.

İshine ystyq shaı barǵan soń, bolys terleı, jadyraı tústi. Jadyraǵan saıyn myńqyldap sóıleı tústi. Murny ertede bitip qalǵan, demin aýzynan alady. Aýzy ámán ashyq, áp jerde bir tis soıdıyp sarǵaıyp kórinedi, sonyń ústine nasybaı atady. Alystan ataǵy, atasy zor bolǵanymen, qasyna kelgende, qorash-aq kisi. Ne sózine, ne kórkine, minezine jarymaısyń. Eki sózdiń birinde «esebi» dep otyrǵany. Sonda da ol salpıǵan jalaq ernin qos qatynǵa súıgize bildi, ámirin elge oryndata bildi. Tek sovet tusynda ǵana tómendep turǵany búl. Áıtpese Aman sıaqtylarǵa shabarmanyn urǵyzyp, Jaqyp sıaqtylardy tórine shyǵaryp, tizelese otyrǵyzyp qoımas edi. Qazir Jaqyppen tipti teń kisideı sóılesip otyr. Shógel kesheden beri bolǵan oqıǵany qulaǵyna quıǵan eken, Jaqyptyń ózin tyńdap bolǵan soń, bir ǵana suraq berdi:

― Sháken araǵa túspeı me?

― Ágár sýǵa batyp baratsa, batyra túsedi. Batpaıtyn bolsa, demep alyp shyǵady.

― Sháken kirispese bolǵany! — dep, qýtyńdap qaldy bolys. — Mátekeń urpaǵymen ustasýǵa úırengem. Bir kezde Maqashtyń ózi shyqqan. Odan keıin Saılaýbek shyqqan. Bireýi bir silikkenimnen qalǵan emes-ti. Endi mynaý Aman degeni bas kótergen eken. Arýaq aljyp ketpese, bunyń da basy eziler. Ol sonda Shógeldiń jaǵasyn jyrtqan joq, meniń jaǵamdy jyrtty. Bul sottalatyn jumys. Tergeýshi kópten aýrý bolyp, búgin ǵana júrgeli jatyr edi, jaqsy keldiń, Beısek, buıryq daıyn ba?

Dastarqan basynda birge otyrǵan kóse sekretar Beısek eken. Ornynan shapshań turyp, stolynda jatqan jazýly buıryqty ákeldi de, bolysqa usyndy. Bolys, oqymastan qol qoıyp, Balqıaǵa berdi, Balqıa kamzolynyń qoıyn qaltasynan alyp, mór basty. Bolysta arǵy atalarynan beri úzilmeı kele jatqan ózgeshe bir minez — mórge óte qyzǵanshaq. Sekretaryna bárin senip tapsyrsa da, mórdi tapsyrmaı, ózi aýyryp qalǵanda áıeline saqtatady. Áıeliniń ózgeshe bir minezi — tym maqtanshaq. Alaqandaı qaǵazǵa mór basqanǵa, alaqanymen búkil dúnıeni basqandaı tanaýy kóterilip ketti.

― Aýylnaıǵa ber, — dedi bolys, buıryqty Jaqyptyń qolyna ustata otyryp. — Kirme túgili, turǵyn eldiń talaıy kedeımin dese, talaı kedeıinde shabyn joq. Bireýdiń jerin tartyp áper degen jarlyq taǵy joq. Áljan jerge qaıdan ıe bolyp júr? «Jaqypqa alyp ber» — dep jazdym. Arjaǵyn sen aıtshy.

Beısek bolystan áldeqaıda maıda kórinedi. Kóp sybyrlasyp ádettengendikten be, álde bar daýsy sol ma, áıteýir sózi dastarqan basyndaǵylarǵa azar estiledi. Qolynda damyl joq, Jaqyptyń aldynan bir ketpeıdi, sózin aryq saýsaqtarymen jaılap otyrǵan sıaqty. Jorǵaqtap otyryp, Jaqypqa eki nárseni qadaǵalap tapsyrdy:

― Aýqalterge materıal myqtap berilgen! — dep, eki qolymen materıaldy shamalap kórsetti. Ras aıtsa, bir kezdeı eken qalyńdyǵy. Basqa túgil, Jaqyptyń ózi jas Amanǵa kópsinip qaldy. Biraq, obal ǵoı onymyz deı almady, Tyńdaı berdi sekretardy. — Aýqaltermen birge qazir qaıtyńyz. Shógeldi ólimshi qylyp uryp, laý atty tartyp alǵandyǵyn rastaıtyn birer kýá, odan keıin jigit jınap kelip, ózińizdi ólimshi qylyp urǵanyn, jerińizdi, samosot jasap, tartyp ápergenin rastaıtyn birer kýá tapsańyz bolady. Taba alasyz ba?

― Kýá tabarmyn-aý!

― Tapsańyz, arjaǵy aýqaltermen kelisilgen, — dedi Beısek. “Aýqalter” degeni — aýdandyq halyq tergeýshisi. Ol ózimen atalas, aýyldas, jaqyn qurby bolatyn, kelisimderin de ashyq aıtty. — Kýálaryńyz qýattasa, aýqalter Amandy qolma-qol tutqynǵa alady, isti sotqa tapsyrady.

Jaqyptyń kózi jaınap sala berdi. Shaqshasyn alyp, ókshesine qaǵyp-qaǵyp jiberdi de, nasybaıyn atty. Bolys alaqanyn jaıyp edi, qaǵyp, tyrnalap, oǵan da bir atym tapty. Sodan keıin tasyǵan kóńilin kórsetip otyr.

― Yrzamyn, Malqa! Ádeıi at terletip, arqa tutyp, shaýyp kelgenimde, qushaqtaı qarsy aldyńyz. Ákem tirilip kelmes, kelse de bundaı qýanbaspyn. At jalyn tartyp mingeli kórmegen qorlyǵymdy sovet tusynda kórip edim. Endi qarymjysyn da sovet tusynda alatyn boldym...

Jaqyp yrzalyǵyn aqtaryla aıtty. Shaıdan keıin qymyz iship, keshikpeı atqa qondy. Beısek pen Shógel tergeýshiniń aýlyna deıin shyǵaryp salyp, tergeýshige Jaqyp jaıyn eki jaqtan uǵyndyrdy da, qaıtyp ketti. Tergeýshiniń artynda kishirek qorjyny, qasynda bir mılısıoneri bar. Jaqyp bastap, úsheýi Maqash qoryǵyna bet túzedi. Attary jaraý, júristeri qatty, ekpinderi de osal emes.

― Aman degen qıt etse qol jumsaıtyn kórinedi. Ózi palýan ba sonsha? ― deıdi tergeýshi. Sirá, qaýiptenedi bilem.

― Joǵa, táıiri! Ánsheıin, aýyl ıtiniń quıryǵy qaıqy,m dep, betin tyrjıtady Jaqyp.

— Kezi kelse, qoldasyp ta baıqarmyz, — degende, qujban bujyr mılısıoner kúj-kúj etedi.

Eti qyzyp bastaryn shulǵı bastaǵan jaraý attardyń, tizginin bosata, aǵyzyp-aǵyzyp alady. Ystyq kúnde qatty júrip, at sabyltqandar, dalany dúrsildetip, shańdatyp kele jatqandar kim ekenin qazaq aýly anadaıdan-aq tanyp turdy.

IV

Iinjar — bul jaqtaǵy nemisterdiń úlken poselkesi. Eńbek adamynyń kóbi dalada, pishende. Poselkedegiler kúndegi ádetinshe qyzyl ińirde-aq jatyp qalǵan. Tyrs etken dybys, jylt etken jaryq joq. Uıqy men tún basqan qarańǵy poselkeniń qora jaqtaǵy bir terezesinen jyltyraǵan sham jaryǵy, ol jaryqqa maı tamyzyp otyrǵan adamnyń bet beınesi kórinedi. Bul — Aman. Tutqynda otyr. Qolynda — «Narodnyı ýnıversıtet na domýdyń» bir nomeri. Qoǵam taný leksıasyn oqyp otyr. Buryn astyq saraıy bolǵan osy kishkentaı tutqyn úıge engizip jibergende, ol bir shyńyraýǵa túsip ketkendeı sezindi. Keń daladan kelip, qapas qamaýǵa birinshi ret tutqıyldan túsken jastyń kóńili torǵa túsken búrkitteı alasuryp, kópke deıin aqyl-oıǵa yryq bermedi. Tula boıyn namys kernep, qyzaryp, býlyǵyp, «jazyǵym ne?» — degen bir suraqqa jaýap taba almaı, sendelýmen boldy. Tústen keıin kitap oqýǵa kiristi. Sodan áli bas alǵan joq. Qazir kóńili bólinip, ashýy qaıtyp, aqyl engen túri bar. Búgin nár tatqan joq-ty, qarny ashqanyn jańa bildi. Biraq tamaq qaıda!

Úıden múlde qamsyz shyqqan. Artynan eshkim kele qoımady, tutqyndaýshylar, qulypqa bir salǵan soń qarasyn kórsetpeı ketti. Bir ǵana úmit bar. Baǵanadan art jaǵynda qor-qor uıyqtap jatqan taz qaranyń qurtymdaı túıinshegi qabyrǵada ilýli tur. «Sonyń ishinde bir asam birdeme qalmady ma eken?» deıdi Aman. Iesin oıatýǵa uıalady. Oıatpasqa qaryn qoımaı barady. Sóıtip otyrǵanda:

― Eı, bala! — dedi túıinshektiń ıesi, bir aýnap túsip. — Osynda kitap oqýǵa kelip pe ediń? Qurttyń ǵoı bolmashy maıdy, qoısańshy.

― Qoıdym, aǵaı. Bir asaıtyn birdemeńiz bar ma? Qarnym ashty. Maǵan da azyq kelip qalar.

Taz qara basyn kóterdi. Arsyz taz kórinedi, jaltyr basyn alaqanymen ysyp-ysyp jiberip, túıinshekke qol sozdy. Bar bolǵany qos judyryqtaı ǵana maıǵa jentektelgen qyzyl irimshik eken, sodan myqtap bir asatty da, túıinshekti ornyna qoıdy. Aman shamdy óshirdi. Ekeýi áli jóndi áńgimelesken joq-ty, taz qaranyń uıqysy ábden qansa kerek, sóz bastady:

― Solaı de, bala, solaı. Bolystyń shabarmanyn urǵansyń... Men urǵanym joq, bolysty tek boqtaǵamyn.

― Ne úshin boqtaǵanyńyzdy aıtpadyńyz ǵoı.

― Aıtaıyn. Orazaǵa kóshken ermek. Aıtqan soń basynan aıtaıyn, — dedi de, taz qara maldasyn quryp, basyn kekjıte otyrdy. Qarańǵyda sholaq muryny joǵary qarap sańqıyp tur. Sóılep otyr.

Kúz. Qara qatqaq. Jerde áredik-áredik qyrbyq qar bar. Kún kózi sırek kórinedi. Osy aı týǵaly dúnıeni tuman, býaldyr basyp aldy. Qyzyljardan Qytaıǵa qara jolmen kúndiz-túni aǵylǵan aqtyń áskeri Kókshetaý, Shortan, Aqmola, Spasskini basyn, Qarqaralyǵa jetkenshe myń kılometrdeı júredi. Odan ári taǵy sol shamada júrip baryp, Qytaıǵa ótedi. Jadaǵaı jatqan qazaq eliniń ishimen eki myń kılometr júrgender, soqqy kórgen ashyndy ásker, qoıǵa tıgen ash qasqyrsha aýyzdy salyp baqty. Jol mańynda, aıaq jeter jerde otyrǵan qazaqtyń birde malyn aıdap, birde jaryn zorlap ketse, endi birde kelemejdep atyp ta ketip jatty. El qatty shoshynǵan. Jaz bolsa úrke kósher edi, ustatpas edi. Qys túsip qaldy, qaıda barady! Áıteýir, «Aqtar qashyp, qyzyldar qýyp keledi» — degen zor ún ulan baıtaq qazaq dalasyn dýyldatyp tur. Jábirlengen elge sol ún qýat berip, jaýyna moıynsundyrmady. Jas áıelder erkekshe kıinip aldy, jas azamat maldy alysqa, jonǵa aıdap ketti, dámdisin, jyltyraryn taý-tastyń arasyna tyǵyp, aýyl qoldan kelgen aılasyn, qarsylyǵyn istep jatyr.

Qoı maly alysqa kete almaı, aýyl mańynda qalǵan. Bir qora qoıdy oıǵa, tasaǵa baǵyp júrgen eki jigittiń biri bala jigit edi, kózi jasaýrap, daýsy qaltyrap:

― Kelip qaldy! — dedi.

Bes-alty atty ásker quıǵytyp keledi. İshinde Shógel bar.

― Bilip qoıar ma eken, Shógel aıtyp qoıar ma eken!- — dep bala jigit qalsh-qalsh etedi.

Soldattar kele-aq qoıdy bir shetinen bólip alyp, aıdaı jóneldi. Shógel jany shyǵardaı aıaǵan, shyjalaqtaǵan bolyp júr:

― Shaýyp ketti-aý! Esil, aýzyn úrip, aıaǵyn sypyrǵan mal ıtke buıyrdy-aý! Atyp tastasa da, qasha bermeı nege toqtadym eken!.. — dep, jaq jappaı bajyldap júrgende, bala jigitti tanyp qaldy da, soldattarǵa sybyrlaı qoıdy. — Debka! Debka!..

Orysshalaǵanyna orystar túsine qoımaǵan soń, kózimen, qabaǵymen ymdady. Eki soldat qaırylyp kelip, bala jigitti alyp ketti.

― Qý ekensiń, qazaq qyzy! Soldatty aldamaqsyń, á? — dep barady. Qyz tildep, bulqynyp barady:

― Bosat! Neleriń bar mende? Jiber, bosat deımin, atańa nálet! Shógel aǵa! Ádham aǵa! Ádham aǵa! Shabyńdar elge, habarlańdar, qutqaryńdar!..

Tartynyp, jylaı salǵylasyp bara jatqan jas qyzdyń ashshy daýsynan qoıshy Ádham eńirep turyp:

― Aınalaıyn Kúlpash-aı, daýsyń qalaı zarly edi! — dese, Shógel odan ári egilgen bolady. Ol endi elge, qyzdyń kári ákesine habarlamaq bolyp tura shapty. Bolystyqqa talasyp, ustasyp qalǵan rýlardyń ala aıaq sumdary el ústine osyndaı aýyrlyq túsken shaqta da kek alysyp júr. Shógel kegin aldy. Endi abyroı almaq, eń bolmasa, baıbalam salyp, qylmysyn búrkep qalmaq. Kúlpash sol ketkennen elge áli qaıyrylǵan joq. Áıteýir, Qytaı jerine jetpeı aqtardyń qolynan qutylyp, Semeı qalasyna kelipti. Odan Orenbýrg baryp oqýǵa túsipti.

Ádham qoıymen birge qala berdi. Bir bul emes, kún shyǵysqa qaraı shubyrǵan aqtyń áskeri talaı kezdesti. Taıaqtap ketken kezderi de boldy. Bir kúni apaq-sapaqta, qasynda tórt soldaty bar, Qalqa kelip turdy qotanǵa. Zárezep bolǵan aýyl, tyǵylǵany tyǵylyp, qashqany qashyp, uıqy-tuıqy bolyp jatqanda:

― Qoryqpańdar! Bul — qyzyldar! Bólshevıkter!.. — dep aıǵaı saldy ol. Qalaýly qıdyń arasyna tyǵylǵan Ádham daýysty tanı qoıyp, tura júgirdi.

― Tiri me ediń, bar ma ediń, baýyrym!..

― Tirimin, barmyn. Jalshynyń kúni týdy!

Ekeýi anadaıdan shurqyrasyp kelip amandasty. Qalqa bul aýylda kóbinese Kúlpashtyń úıinde jatyp, bala oqytyp júrgende joǵalyp ketken. Aýyl adamdary birtindep jınalyp qaldy. Birin-biri kıe sóılep, kórgen qorlyqtaryn, qıanattaryn aıtyp jatyr. Kúlpashtyń kári áke-sheshesi: «Jalǵyzym, Kúlpashym!» — dep zarlaǵanda, Qalqa solqyldap, qosa jylap tur edi. Bir kezde:

― Kek qaıtady, jara jazylady, joldastar! — dedi, «Joldastar» degen sózdi bul aýyl birinshi ret estidi. «Býrjýı» degen sózdi de Qalqa estirtti. Býrjýılar jylqysyn qaıda jibergen? Joq qoı burynǵy mekenderinde. Nege úndemeısińder, Sháken myrzanyń, bolys Malqardyń jylqysyn surap turmyn.

― E, býrjýıyńdy qaıdan bileıik? Jańa túsindim ǵoı! — dep Ádham qolymen soltústikke nusqap turyp sóıledi. — Malqardyń jylqysy Saryózekte jatyr. Dál ústinen túspese, kórine qoımas. Sháken myrzanyń toby jonda, qashyqta degen...

― Sen eki soldatpen bar da, Malqardyń jylqysynan basyp júrip elý at-aıǵyr alyp qaıt. Kedeıdiń, momyn sharýalardyń menshigi ilinip ketip júrmesin. Shákenniń, jylqysyna eki soldatpen ózim baram. Erteń keshke osy arada tabysatyn bolaıyq. Oǵan deıin qyzyl polk kelip jetedi. Aryqtaǵan, qatardan shyqqan attar bar. Olardy kedeılerge tastap ketemiz. El endi qoryqpasyn, qashpasyn, habarlańdar. Qyzyl ásker óz áskeri, eldiń jaýyn — aqtardy qýyp barady.

Ádham eki soldatty ertip, tún qatyp júrip ketti. Sol ketkennen ol qoı baǵýǵa qaıtyp oralǵan joq. Qyzyl áskerge erip, aqtardy Qytaı asyryp, basqa jolmen Aqmolaǵa qaıtty. Birde Qalqaǵa, birde basqalarǵa erip, elge shyǵyp, kólik, túıe jınady, azyq-túlik jınady. Sóıtip, qys boıy damyl tappaı maıdanǵa, jas sovet ókimetine kómek etti. Jaz shyǵa bolystyq revkomnyń predsedateli bolyp kelip, Malqardyń ornyna otyrdy. Buryn áıeldiń sáti túspeı qoıǵan, endi áıel aldy, basyna úı tigip, aldyna azdap mal saldy. Biraq saılaý shyǵyp qalyp, el Malqardyń ózin qaıtadan bolys saılady. Az ýaqyt bolsa da, ákimdiktiń dámin tatqan Ádham Malqarmen kúresip kórip edi, eshteme shyǵara almady. Súıenetin Qalqa ólip ketti. Ýaqyt ózgerdi, baılar esin jıdy. Biraq sol bir alasapyran kúnderdi Ádham da, baılar da umytar emes. Eki jaǵy birdeı kúrsinedi. Biriniń keýdesin saǵynysh kernese, biriniń keýdesin kek kernep kúrsinedi.

Qarańǵyda jantaıyp jatqan Amannyń qasynda maldasyn quryp alyp áńgime soǵyp otyrǵan taz qara — sol Ádhamnyń ózi. Ol qazir ne qoıshy, ne qyzmetker emes. Bos júr. Qaıtadan qoıshy bolýǵa arlanady, qyzmet qoldan kelmeıdi, oqýǵa jasy ótińkirep ketken, moıyn jar bermeıdi. Sondyqtan ermegi de, azyǵy da — ótkeni.

― Men atqa mingen kezde, — dep qoıady eki sóziniń birinde, — baılar basyma jastyq, astyma tósek boldy. Men attap qulaǵan kezde jabatyny maǵan esek boldy. Aqyry mine Malqar bolys esebin taýyp otyrǵyzdy. Qyzyl ásker minip ketken elý at, aıǵyrdyń kegi ǵoı bul. Neshaýa, tilimdi kesip tastamasa men de tabarmyn bir esebin.

― Sizdi jaı sharýalar da jaqsy atamaıdy. Onysy nesi?! — degen Amannyń dórekileý suraǵyna Ádham shamdanyp qaldy:

― E, jurttyń, bárimen syrlas pa ediń sonsha?! Álde meni unatpaıtyndardyń sanaǵyn alyp júrmisiń?

― Estigenimdi aıtam, aǵaı. Aǵat ketsem, keshirińiz.

― Qulaq ne estimeıdi, kóz ne kermeıdi. Bárin aıta berseń, ókinesiń birde, barmaǵyńdy tisteısiń. Jurt meni: basyna úı tikti, aldyna mal saldy, qaıdan saldy? — deıtin shyǵar. Jasyrmaımyn, baılardan alǵanym ras, ómir boıy qanalǵan eńbegimdi aldym. Jurttyń oǵan ishi aýyrmasyn. Baıshyldar aýyrmaq túgil, jarylyp ketsin. Baı jalshyny jep kelse, endi jalshy baıdy jeıdi.

― Sonda paramen jegeni qalaı? Sovet zańy para úshin jazalaıdy ǵoı.

― Aqmola oıazynda para jemeıtin eki-aq adamdy bilemin. Sonyń biri — Qalqa edi, ólip ketti. Endi biri Eralın. Basqasynyń bári para alady. Sottalsam, solarmen birge sottalam.

― Bárin qaıdan bilesiz? Ózińiz aıtpaqshy sanaq júrgizip pe edińiz?

― Bárin bilmesem de, bilgenimniń ózi jetedi, — dedi. Ádham paraqor qyzmetshilerdi saýsaǵymen sanaǵanda, eki qolynyń saýsaǵy jetpeı qaldy. — Osynyń bári — baı, jýan ne solardyń balalary. Jalǵyz sopy bolǵanda, men ne bitirem? Basqa jerdi qaıdam, áıteýir, bizdiń oıazda sovet ókimetin baılar bılep barady. Ózimiz atqa mingen kezde baılar qurdaı jorǵalaýshy edi, endi aıaǵyn kerdeń-kerdeń basatyn bolypty. Áı bala, orysshaǵa jetikpisiń, osyny týra Lenınniń ózine jazsaq qaıtedi?

Aman uıqysy kelip esinep, yntasyz tyńdap jatqan. Ádham: «Jazsaq qaıtedi?» dep ıyǵynan ustaı ızep qalǵanda, uıqysy ashylyp ketti, kúlip jiberdi.

― Lenın siz bilgendi bilmeıdi deısiz be? — dedi sodan keıin. — Sizdi bolys qoıypty. Qoıypty da, túsirip tastapty. Ágár bolystyqty durys basqarsańyz, túsirmegen bolar edi. Memleket isin basqarýǵa eńbekshilerdiń bilimi, tájirıbesi jetpeı jatyr, jetildirý úshin olardy oqytyp, iske aralastyryp jatyr. Siz, aralasyp júrip, osy arasyn ańdamaǵanyńyz qalaı? Áli de myltyqtyń, qamshynyń kúshimen el basqarǵyńyz keledi. Meni: «Kitap oqýǵa kelip pe ediń?» dep qaǵytasyz. Oqymaǵan sizdiń halyńyzdy, oqymaǵan eldiń halyn kerip turyp, oqymasqa amalym joq. Nadandyq Malqardan áldeqaıda kúshti jaý eken. Bizdi osynda qamatqan Malqar emes, ózimizdiń jalshy, kedeıler. Biri ústimizden aryz berse, biri kýá bolady. Sóıtip Malqarǵa jeńip beredi. Sovet ókimetin baılardan shyn qyzǵansańyz, shyndap oqý kerek. Onsyz sovet ókimetine qansha dospyn deseńiz de, dostyǵyńyz aıý men adamnyń dostyǵy tárizdi.

― Toqtashy, toqtashy, eı bala, — dep, Ádham qarańǵyda Amannyń aýzyn qolymen basa qaldy. — Úndemegenge mondybastaý bireý shyǵar desem, saırap barasyń ǵoı tipti. Mujyp barasyń ǵoı meni. Tútiniń tik ushyp jatyr. Má sham, al oqy! Meni áýreleme, basyma enbeıdi.

Ádham bilte shamdy jaǵyp berip, qasyna qol basyndaı tońmaı qoıdy. Kishkentaı tańqy murny, qalyń erni, taıqy mańdaıy, jalańash eńbegi, tutas alyp qaraǵanda, bet beınesi enesin artynan emgen buzaýǵa uqsaıdy eken. Buzaý baıǵus momyn ǵoı. Mynanyń kózderi súzegen buqanyń kózderine tartyńqyrap ketipti. Ol sham jaǵyp, biltesin jóndep turǵanda Amanǵa osyndaı áser qaldyrdy. Aman kitapqa taǵy da úńile bergen kezde, qasyna kelip:

― Bip ótinishim bar, — dedi.

― Aıta berińiz.

― Sot el aralap ketipti. Bir-eki aısyz qaıtpaıdy. Oǵan deıin bizdi munda ustamas. Aqmolaǵa, úlken túrmege aıdaıtyn shyǵar. Onda qansha jatarymyzdy qudaı bilsin. Qaı buryn bosaǵanymyz izdeýshi bolaıyq. Záýede menen buryn bosana qalsań, meniń jaıymdy aıtyp, Kúlpashqa telegramm bere gór. Ol qazir QazSIK-tyń múshesi, rabfakty bitirgeli júr. Áıel de bolsa, bir erkekti qutqarýǵa shamasy bar desedi.

― Bul qaı Kúlpash? Álgi aqtar alyp ketken Kúlpash emes pe?

― Dál ózi. Áıeldiń tóresi bolyp esti. Jasynan-aq bolyp tur edi. Ol ketisimen áke-sheshesi bir kúnde qaıtys bolyp. «Endi kimge baram?» degen ǵoı, sodan elge áli oralǵan joq. Jalǵyz edi, jaqyn týystary joq edi. Meni ótken-ketkennen surastyryp jatady, — deıdi. Aınalaıyn, umytpapty, moınyma talaı mingen edi...

Kúlpashtyń jaıyn Ádham uzaq aıtyp ketti. Aman qunyǵa tyńdady. Balasyz kempir-shaldyń moınyna burshaq salyp, táńirden surap alǵan jalǵyz qyzy sholjyń da, sulý da, esti de kórinedi. Jańa pisip kele jatqanda jaýyzdardyń qolyna túsip, bosanyp shyǵypty. Qalaı bosandy eken? — dep, bir kórýge yntyǵady Aman. Adresin bilip aldy. Ádhamǵa ýádesin berdi de:

― Ágár siz buryn bosansańyz, dereý Eralınge habarlańyz, — dedi. — «Aıtqanynyń bári ras eken. Endi aıanarym joq» dep otyr degeısiz...

― Óziń Eralınmen ámpeı kórinesiń ǵoı, — degende, Ádhamnyń, aýzy kúlkimen bir súıem sozyldy, — Odan bylyqpaıy barlardyń bári qorqady. Ol bolyssa, qolma-qol sýyryp alady. Qudaı kesirge jazbasyn, otyrǵanymyz jaqsy boldy. Kórsin solar baıekeńderdiń mundaǵy soıqanyn. Ýa, jalǵan dúnıe, atqa endi bir minsem!

Taýyq shaqyrdy. Tań bilindi. Adam basy ǵana sıarlyq katalajkanyń tar terezesinen sónip bara jatqan juldyzdar kórinedi. Dalany ańsaǵan eki tutqyn shamdy óshirip, terezeden, tań sáýlesin qarsy ala otyra, áńgimelese berdi. Kún shyqty. Álem jaryq. Katalajka ala-kóleńke. El turdy, jan-janýar betimen tyrbańdaı bastady. Solarsha tyrbańdaýǵa, jarqyraǵan kún, tunyq áýe, sarqyraǵan sýǵa tutqyndar qumartyp otyr... Bir kezde tyqyr estildi. Kenetten esik ashyldy.

― Saparuly Aman, shyq beri. Nárseń bolsa, ala shyq! Ádhammen qoshtasyp shyǵa kelgende, mılısıanyń qasynda Sháken myrza tur eken, Aman ańyryp qaldy.

― Kútpegen shyǵarsyń, balam, — dedi Sháken kúlimdep. — Shaldar keıde kútpegen jerden kezdese beredi. Estigen soń, jata almadym. Ágár erterek estigende bunda keltirmeı-aq alyp qalýǵa bolýshy edi. Ýaqasy joq endi. «At jyǵylmaı jer tanymaıdy».

Inabatty Sháken osy. arada eptep ótirik aıtty. Ol tergeýshiniń kelgenin de, Amandy tutqyndaıtynyn da Jaqyptan aldyn-ala estip, úıinde otyrmaı, syrǵaqtap ketken. Endi qýyp kelip, sotqa deıin kepilge alyp otyr. Bul kisiniń esebine túsiný qıyn. Birese japqyzýǵa, birese shyǵarýǵa kómektesedi. Japqyzarda, ózi kórinbeı buǵyp qalady, shyǵararda ǵana kórinedi. Qazir jaırańdap, Amandy erte kóshege shyqty. Par at jekken solqyldaq faetonda Sholpan otyr. Kóshirinde — Taımas. Astynda kók besti, jeteginde tobylǵy tory Syzdyq tur. Bári qýanyshpen jamyraı amandasty.

― Osyǵan-aq júdep qalǵansyń ba? — dep edi Sholpan, Aman qyzaryp ketti. Ózi uıalshaq jigit, qýystanady. Qýystanǵan saıyn qyzara túsedi. Sholpannyń bul talaı kezdesip júrgendegi birinshi ret týra qarap, til qatqany bolatyn. Aman birinshi ret jaýap qaıyrdy:

― Uıqym shala. Sonyki shyǵar.

― Ýaıymshyl ekensiń ǵoı.

Bul sózge jaýap qatpady. Kúıeýi: «balam» dese, áıeli «qurbym» dep turǵan sıaqty. Bala bolyp, ne qurby bolyp sóıleserin bile almaı, Aman jymıdy da qoıa saldy. Sháken arbasyna minip, baı Kaızerdikine qaraı tartty.

― Júrińder, bizdiń tamyrdikinen tamaqtanyp alaıyq ta, keshki salqynmen bárimiz bir qaıtaıyq.

Kaızerdikine jetkenshe Syzdyq pen Amannyń áńgimesi aqsha boldy. Sháken birjolata bosatqan joq, sotqa deıin kepilge alǵan. İsti sot qaraǵansha Aman Aqmola baryp qýynbaq. Uzaq saparǵa, qalaǵa isti bolyp bara jatqanda adam qur qalta qalaı barady. Tym qursa tamyr-tanysy joq. Buryn kórmegen beıtanys qala aýyldaı jadaǵaı, meımandos emes, tanymasyn esikten de qaratpaıdy. Qalaı aqyldassa da, aqsha tabylmaǵan soń:

― Boz atty satamyn, — dedi Aman. — Tórt besti bola ma?

Syzdyqqa shanshýdaı tıdi bul sóz. Qynjylyp qaldy.

― Taqymǵa basqan jalǵyz atty satyp, jaıaý júremin? Boz atty qalaı qıyp satasyń?

― Qımasam da satamyn. Budan bylaı at qyzyǵyn, ıt qyzyǵyn kóre almaspyn. Basqa satarymyzdyń ózi joq qoı. Tórt sıyrǵa soqtyqsaq, kempir-shal, balalar aqqa taryǵady. Qysqy azyq — jalǵyz kúreńdi qalaı satasyń?

― Bul ara da aqyl taýyspalyq, — dedi Syzdyq. — Aýylǵa barǵan soń, Sapekeńmen aqyldasarmyz. Aıaq astynan aqqula bir is kezdesti ǵoı, áıteýir.

Baı Kaızer qonaqtaryn tik turyp qarsy aldy. Qazaqsha qoı soıdy. Shaı iship alǵan soń, Sháken men Sholpandy ertip dúkenine ketti. Sháken dúkennen qaıtysymen, Aman ekeýi ońasha bólmege tósek saldyryp jatyp qaldy. Sholpan qorada otyryp, buryn kórmegen poselke ámirine qaraýmen boldy. Salqyn saraıdyń ishinde Taımas pen Syzdyqtyń áńgimelesken daýsy estiledi.

― Taımas! — dedi daýystap Sholpan. Taımas keldi qasyna. — Sen qaıda joǵalyp kettiń. Synapsha, bir jerde turmaısyń-aý tipti.

― Syzdyqtan birsypyra áńgime estip keldim, jeńeshe.

― Ne áńgime?

― Aman jaıynda.

― Aıtshy! — dep, eleń etti Sholpan. Taımas shyny ma, ótirigi me, aıtqysy kelmegendeı, kúmiljip, kesheńdep edi, asyqtyra tústi. — Aıtsańshy, aıtar bolsań, bálsinbeı?

― Bálsinip otyrǵam joq. Amandy aıap kettim, — dedi Taımas. Aıaǵandaǵy sylbyr, qaltyrańqy shyqqan úninen de baıqalyp tur. — Bizdiń jylpos Jaqań sońyna túsip júrip, myqtap-aq salǵan eken áýrege.

― Áýresi alty kún qamatqany ma? Oǵan nesi ketti?

― Bir alty kún emes, Sholpan. Myrza kepilge ǵana shyǵardy ǵoı. Alda sot bar. Sot kesip jiberse, qaıtedi? Aman sondyqtan aldyn-ala qýynyp, Aqmola barmaq. Barýǵa rasqod kerek. Qaıdan tabady? Qysylǵan soń, taqymyna basqan jalǵyz atyn satpaq bolypty.

― Júırik bozdy ma?

― Basqa bozy bar ma onyń? Sondaı jigitti kedeılikke qımaıdy eken kisi.

Jaıdary otyrǵan Sholpan kenetten tunjyraı qaldy. Budan ári Taımastyń áńgimesin tyńdamastan ózimen-ózi otyryp, bir kezde aqyryn ǵana yńyrsı ándetti. Kómeıden quıylǵan jumsaq, sulý únmen birge qara kózinen monshaq-monshaq móldir jas ta domalap turdy.

Júırik at, janym súıgen jarym qaıda?
Kótergen qam kóńildi ánim qaıda?
Kedeılik kók jelkeden basty kelip,
Jatyrmyn júgim aýyp tereń saıda.

― Kókem esime túsip ketti, — dedi de Sholpan, ándi aıaqtaǵan soń, kóz jasyn súrtip tastap, kókesin birsypyra áńgime etti. — Ánshi kisi edi. Osy Amandar sıaqty bizdiń de arǵy atalarymyz dáýletti, bedeldi bolǵan desedi. Kókemdi ózimizdiń aýyl Kedeı seri dep ataıtyn. Kedeı de bolsa, astynan bir jaqsy at ketken emes. Sheshemizge alyp qashyp úılenipti. Men on úshten on tórtke qaraǵanda, sheshem qaıtys boldy. Onyń qyrqyn berip jatqanda, kókemniń janyna balaǵan jalǵyz qulasy jamandatyp óldi. Kókem kópke deıin úıden shyqpaı otyryp qaldy. Bir kúni daladan kipsem, dombyraǵa qosyp, baıaýlatyp, jańaǵy ándi aıtyp otyr eken. Kókeıime quıylyp ketti. Ágár bireý aıt dese, dál sol arada aıtyp jiberýge daıyn turmyn. Osy ándi estip, kókemniń jaqsy kóretin qurbysy Dáýren ara qonyp keldi. Kóksandyq deıtin ózi minip júrgen jaqsy atyn jeteleı kelipti. Ekeýiniń áńgimesinen esimde qalǵan kóp nárseler áli saqtaýly. Dáýren sheshen, taqpaqtap sóıleıtin kisi eken. Belbeýin sheshine otyryp aıtty myna sózdi: «At – erdiń qanaty deýshi edi, qanatyń synypty. Áıel – úıdiń tulǵasy deýshi edi, tulǵań jyǵylypty. «Jatyrmyn júgim aýyp tereń saıda» degen daýysyńdy estigende, shydaı almadym. Kóksandyqqa erińdi sal. El ishine kózińdi sal. Jetimsiretpe balalardy. Balaǵa ana kerek. Anasyndaı áıel ákel!».

Kókem Kóksandyqqa mingen soń, el aralap júrip, bizge ana taýyp ákep berdi. Kóksandyqqa mingen saıyn Dáýrendi esine túsiretin tárizdi edi. «Dáýrenniń jaqsylyǵyn umytar ma ekem, óteı alar ma ekem?» — dep otyratyn. Biraq sol Dáýrenniń bir tilegin ákem de, men de oryndarmyz — dep ishteı kelisip júrgende, oryndaı almaı kettik.

― Qap! — dedi Taımas. — Ol qandaı tilek edi?

― Qumaryn qarashy — dep kúlimsiredi Sholpan. — Saǵan onyń keregi qansha?

― Maǵan keregi, kereksizi esep emes. Áıteýir bile bergim keledi.

― Sen Amandarǵa qandaı týyssyń, osy?

― Shóbereniń ar jaǵyndamyz.

— Onda nemene bolamysyń?

― Dál ózi.

― Sen ony ólerdeı jaqsy kóresiń. Ol qalaı kóredi seni?

― Bilmeımin, ishine kirgem joq. Jek kórmeıtin shyǵar.

― “Shyǵar” deısiń be?

― Jo-jo-joq. Kúmándanbaı-aq qoı, jaqsy kóredi. Meni erkime qoımaı oqytyp, saýatymdy ashty. Kezdesken saıyn aqylyn aıtady, syrttan qamqor bolyp júredi.

― Jeter, jeter. Ózim de baıqaǵamyn, — dep, sózdi sozyp bara jatqan Taımasty Sholpan toqtatty da, oramalǵa orap qolyna aqsha ustatty. — Amanǵa ber. Atyn satpasyn. Jas azamattyń jarsyz júrýi kemshilik keltirmes, atsyz júrýi kemshilik keltirer. Sol atqa mingen saıyn meni de bir esine alar.

― Sóz bar deısiz be? Kóksandyqqa mingen kókeń tárizdi de!

Taımas aqshany ózine bergendeı qýandy. Qoıarǵa jer tappaı, bir qaltasynan bir qaltasyna aýystyryp sala berdi. Birese qýlanyp qoıady.

― Aqsha ystyq eken ǵoı, qoltyǵymdy qyzdyryp barady. Budan kóbirek bolsa, jandyrar!

― Anturǵan, aýzyńa ıe bol! — dedi Sholpan. — Oıyndy qoı, oıynnan ot shyǵady. Bul syrdy úsheýmiz ǵana bileıik. Amanǵa solaı degeısiń. Uqtyń ba?

― Uqqanda qandaı.

― Qashan úıli, bala-shaǵaly bolǵansha, seni qoldan shyǵarmaımyn dep júrmin. Buǵan qalaı qaraısyń?

― Bala-shaǵaly bolyppyn da, shyǵýy qalyp pa, táıiri.

― Olaı deme. Saǵan qyzdyń áýlıesi tıedi. Ózim taýyp berem, qozǵalma.

― Bul jaqsylyqty men nemen óter ekem sonda?

― Qysylma, ony da ózim aıtam.

Aman uıqydan oıanyp, tysqa shyqty. Sholpan myrza da turǵan shyǵar dep úıge jóneldi. Taımas Amandy ymdap shaqyryp alyp, ońashada aqshany berdi qolyna.

― Bunyń ne, eı?!

― Tanymaı turmysyń? Aqsha.

― Urlyq emes pe, janym, qaıdan aldyń?

― Iá, urlyq. Urlaýshy da, saǵan berýshi de Sholpan.

― Ne deıdi osy?! Men suraıdy dep búldirip júrmisiń álde? Shynyńdy aıt!

― Aýzyma qan tolsyn, ondaı birdeme desem. Óziń osqyrma, bireý kórip qalar, eń aqyry Syzdyq ta kórmesin, salyp qoıshy qaltańa, ― dedi de, Taımas Amannyń qulaǵyna sybyrlady, — Bul kelinshek seni jaqsy kóredi. Nege jaqsy kóretinin ózi biledi. Qoıar da qoımaı, dúkennen nárse alam degen syltaýmen osynda seni kórý úshin keldi...

Aman deldal kúıde aqshany qaltasyna sylbyr aparyp saldy da, aıaǵyn oılana basyp, júrip ketti. «Kúıeýi de, ózi de jaqsy kóredi. Ekeýin men de jaqsy kóre bastadym. Qaısymyz ne úshin jaqsy kóremiz? Osy arada árqaısymyz ózimiz ǵana biletin syr jatyr-aý» — dep, sol syrdy ejiktep júrgende:

― Jas jigit, ondaı aýyr oıdy kóterip qaıtesiz? — degen daýys estildi. Qasqa bas Kaızer eken. Aýzyndaǵy emen trýbkasyn qolyna alyp, bir qolymen alaqanyn jaıa, úı jaqqa nusqap kúlimsireıdi. — Oımen qorektengennen aspen qorektengen paıdalyraq. Júrińiz, as ishelik.

Ac iship bolǵansha kún kishi besindikke bardy. Ystyq qaıtty. Qonaqtaryn attandyryp, artynan qolyn bulǵap Kaızer qala berdi. Arqanyń qum qaıraq, kúreń jolyn shaqyrlata, qos at jekken faeton zymyrap keledi. Ortadaǵy uzyn qara basyn shulǵı kósilte jelgende, shetki tekshe qara moınyn qısaıta, shapashottaı shabady. Aldan jelpigen álsiz samal qatty júristen jelge aınaldy. Sholpannyń juqa kóıleginiń etegin jel kóterip-kóterip ketedi. Sholpan qolymen basyp qoıady. Sháken óte kóńildi. Salt attylarmen daýystaı sóılesip, ara-tura qaljyń aıtyp, kúlisip aldy. Endi óziniń jaqsy kóretin «Áýpildek» ánine basyp, yńyrsyp kele jatyr edi.

― Sulý eken myna kók! — dedi Sholpan, Syzdyqtyń atynan kóz almaı. — Atty saǵynyppyn, minsem qaıtedi?

― Mingiń kelse, mine ǵoı, — dep, lyp etti Sháken. Arbany toqtatty. Óz qolymen erdiń ústine kórpe salyp, taralǵysyn qysqartyp, baltyryn qajamasqa taralǵyny erinbeı, shúberekpen orap mingizdi. Eti qyzǵan jez moıyn, alqara kók oq jylandaı jaraý, qulyn múshesi buzylmaǵan, ıegin kóterip tastap jorǵaqtaı, shoqaqtaı, bıleı aıańdap barady. Oqta-tekte kóldeneńdeı júrip, aqsaı basady aıaǵyn. Eki qulaǵy tas tóbesinde, bir qısaımaıdy. Júıriktigi súıegine bitken shyǵar, jelisti, ózge óneriniń bárin Syzdyq úıretken. Onyń qolyna túsken at, qandaı jaby bolsa da, birdeme úırenbeı qalǵan emes.

― Shirkin-aı, qyz qasharda qyzǵa mingizetin at eken! — dep, Sholpan óziniń bir toıda jigitke jetip urǵanyn aıtyp kele jatty da, erine taǵy erkelep qoıdy. — Sol toıda salǵan ánimdi aıtyp bereıin be?

― Aıta ǵoı, — dedi Sháken. Aýzynan shyǵýy-aq muń eken, Sholpan shyrqap jiberdi. «Maqpal qarany» aıtyp keledi. Ońashany saǵynǵan ba, ándi saǵynǵan ba, án yrǵaǵymen balqyp, tolqyp ketedi. Amanǵa qazir múlde basqasha kórindi Sholpan. «İshinen syrty, syrtynan ishi sulý, ári názik, ári bıik, ári tereń jan eken! Bir osy áni úshin-aq dúnıeniń tórinen oryn alýǵa haqy bar. Iapyr-aı, qalaı bildirmeı kelgen? Bunsha óner.syıǵan ishke ne syımaıdy?» — dep, tańdanyp, súısinip kele jatqanda, jol buırat arasyna endi. Shalǵyndy saılar, ór, ura tókpe yldılar kezdese bastady. Bir bulaqty saıdan óte bergende, saıdyń ór basyna qaraı qamshymen nusqady Aman:

― Myna saıdyń basynda búldirgen kóp bolatyn edi.

― Myrzaǵa búldirgen terip ákeleıik! — dep, solaı qaraı Sholpan shoqyta jóneldi. Aman da ketti sońynan.

Arbalylar oıǵa qulap, jazyqqa shyqty. Buırat alystap qalyp barady. Búldirgenshiler kórinbeıdi. Sháken men Syzdyq damyl-damyl qaraıdy artqa. Attyń bojysyn tejep, tosa júrdi. Búldirgenshiler búldirgenniń qyzyǵyna túsken bolý kerek, áli kórinbeıdi.

— Toqta! — dedi Sháken. — Syzdyq, sen shetki atqa mine sala, jańaǵylardyń artynan barshy, aman ba eken, naǵyp keshikti.

Syzdyq arbadan túsip, shetki attyń postromkasyn aǵytyp jatqanda, taý qoınaýynan ásem kókti oınaqtatyp Sholpan shyǵa keldi. Onyń artynan Aman kórindi.

QARA ÓTKELDER

1

Paromy, kópiri joq. Esil ózeni, onsha úlken bolmasa da, ótkel bere bermeıdi. Basqa jerinen góri endileý, taıyz, jadaǵaı jatqan bir jeri el ońaı óte bergen soń Qaraótkel atanyp ketken. Bertin kele, dál osy ótkeldiń aýzyna oıaz ortalyǵy Aqmola qalasy ornady. Eldiń kóbi eski ádetpen Aqmolany áli de Qaraótkel dep ataıdy. Qaraótkelmen ótip, qalaǵa enerde, oń qol jaqta, ózen jaǵasynda, jataǵan aǵash úı kórinedi. Jerge belýarynan batqan, shatyrlap japqan temirsiz taqtaı tóbesi dal-dul, jýan bóreneden qıyp salǵan aǵash qabyrǵalary da qýaryp, aq jemdelgen osy úı eskiniń kózi ekenin ózi-aq áıgilep tur. Bul Eralınniń páteri. Barlyǵy eki bólme, kýhnásy, sholany bólek. Aǵash qorshaýynyń birsypyrasy túbi shirip, qulap, qulamaǵany qısaıyp qalsa da, ájeptáýir qorasy bar. Sol qorada Eralın puttyq gırdi eki qolymen kezek kóterip, tańerteńgi dene shynyqtyrý amalyn istep júr. Kúdisteý, qamyt aıaq, ortadan tómenirek boıy bar, otyzdan asa jasy bar jigit. Gırdi ári-beriden soń laqtyryp jiberdi. Qoradaǵy qudyqtan bir shelek sý alyp, panerden jasalǵan daldaǵa endi de, sýyq sý quıynyp, odan keıin oramalmen denesin yspalap jatty.

Qorada ekken aǵash, ósimdik joq. Óz betimen ósken shep bıiktep, shalǵyn bopty, japyrylmaı turǵanyna qaraǵanda, mal ustamaıtyn, kelim-ketimi az ekeni baıqalady. Eralın jýynyp shyqqan soń, qorasyna oıly kózben qarap turǵanda esikten basyn ǵana qyltıtyp, qart anasy shaqyrdy.

― Jumabek, júr, shaı sýyp barady.

Kishirek eki bólme, ,basy artyq nárse bolmaǵan soń, úlken kórinedi. Edenin jýyp súrtip, jaltyratyp qoıypty. Terezeleri ashyq. Kún túsip, aýasy jańaryp, úı ishi kóńildi-aq. Jumabektiń áıeli tatar bolatyn. Qazaqsha sóılegende tatar tiliniń, tatarsha sóılegende qazaq tiliniń áseri bilinip turady. Ata-anasy tatar bolsa da, qazaq ishinde týyp-óskendikten, eki ulttyń yqpaly birdeı tıipti. Tańerteńgi shaıǵa ystyq samsamen qatar bir aıaq qymyz qoıypty. Jumabek stolǵa otyra bere qarq-qarq kúldi.

― Ne boldy sıńa? Nege kúlásin?! — dep, áıeli bilgenshe asyǵady.

― Qymyzǵa jol bolsyn?

― Ol qazaq asy. Sen qazaq asyn ıaratasyn.

― Shaımen birge qymyz ishken qazaqty qaı atań kóripti, shaqshabas?

― Qazaqtyń qarnynan as qaıtpas, ishe ber.

Ekeýiniń qaljyńyna báıbishe de aralasyp, kelinin qostap jatyr:

― Marfýǵajandiki durys. Dámdisin aıamaı, aldymyzǵa jaıyp, syılap otyr. Shómishten qyssa qaıter ediń? Baıynyń bar tapqanyn ózi jep, jony astaýdaı bolyp júretin kelinder de bar. Meniń Marfýǵam kisi kútip qalǵan. Qazaqsha, tatarsha, oryssha da kúte biledi.

― Apam ylǵı balasyn kelinine jyǵyp beredi. Osyńyz da komýnıstik pe, ádildik pe, apa? — dep edi Jumabek.

― Ádildik, — dedi apasy. — Erkekter, ásirese musylman erkekter ústemdik etip ádettengen. Áıelmen teńdik olarǵa kemdik kórinedi. Sondyqtan úıretý kerek olardy.

― Men musylman emespin ǵoı, apa.

― Musylmannyń sarqytyn ishkensiń.

Úsheýi birden kúldi. Shaıdyń aqyryna qaramaı, Jumabek qyzmetine jınala bastady. Kıimderin daıyndap jalaqtap turǵan Marfýǵaǵa:

― Sen bálsinip júrmisiń, uıalyp júrmisiń. Eńliktiń rolin nege oınamaısyń? — degende Marfýǵa kúmiljip qalyp edi, apasy taǵy da araǵa tústi:

― Kiná onda emes, mende. Eli bar bolǵyr qaýlap turǵan sóz emes pe. «Pálensheniń kelini buzylǵan eken» dep, erteń gý ete túsedi.

― Ózińiz qarsy emessiz be, áıteýir?

Apasy úndemedi. Jumabek basyn shaıqap, taǵy sóılep ketti:

― Úsheýimiz de kommýnıspiz, jumysshy semásynan shyqtyq, sóıte tura sózden qoryqsaq, ne bolǵanymyz! El keıde bala tárizdi, apa, jatyrqaıdy. Jatyrqaý — jek kórý emes. Eldiń kózin jańalyqqa úırete berý kerek. Sahna óneri — qazaqqa úlken jańalyq. Úlken jańalyqqa úlken talap, úlken batyldyq aparady. Komýnıser eń batyl, eń talapker adamdar.

― Al batyl-aq, talapker-aq bolaıyq. Sonda uıatty qaıtemiz, balam?

― Uıatpen qosa qorlyq, ajal tónip turǵan kúnderde de Eńlik sıaqty qyzdar erik izdep top jardy, apa. Búgin sol qyzdardyń beınesin sahnada kórsetetin áıel tappaı, erkek áıel bolyp oınaǵaly jatyr. Mine, naǵyz uıat osy. Ágár Marfýǵa Eńliktiń beınesin jaqsy kórsete alsa, sol uıat deýshiler eńkildep jylaıdy, qarqyldap kúledi. Sodan keıin Marfýǵanyń betinen kelip súıedi. Mine bunyń aty — óner, apa. Úı arasyndaǵy pysh-pyshtan qorqyp, ónerdi tasta degenshe, basta, qoltyǵyńda qytyǵy bar áıelderdi úıir mańyńa demeısiz be? Bunyń aty — komýnıstik, apa. Siz kommýnıssiz ǵoı.

― Qoıdym, qoıdym. Al meıilderiń! — dedi apasy. Jumabek Marfýǵaǵa ıegin bir kóterdi de, kúlimdegen kúıde dalaǵa shyqty. Qaqpa aldynda qaıqy qara bıege jegýli kónetoz faeton kútip turǵan, soǵan kelip mindi.

Topyraǵy sarǵysh, kúni jelteń, úıleriniń deni aǵash, shıki kirpishten salynǵan alasa, shaǵyn qala, temir joldan bes júz kılometr qashyq tursa da qaınap jatyr. Mańyndaǵy qyryq segiz bolys qazaq saýda-sattyǵymen, daý-janjalymen, oqý izdegen balalarymen jazy-qysy bir bosatpaıdy. Eralın oıazdyq partıa komıtetiniń úıine kelip toqtaǵanda, qaqpa aldynda eki-úsh aýyl jasy tur eken, júgirip kelip, qol alysty.

― Jaı ma, balalar?

― Oqý izdep júr edik, — dedi qaratory, jaınań kóz bireýi, — bizdi almaı, baı balalaryn aldy. Sonsoń sizge keldik.

― Oqý jumysyn men basqarmaımyn ǵoı.

― Siz kedeıdi qoldaıdy degen soń keldik.

― Kedeıdi qyzmet basyndaǵylardyń bári qoldaýǵa tıisti.

― Tıisti bolsa da, qoldamady. Temirjan ózi baı balasy. Qarǵanyń kózin qarǵa nege shoqysyn!

Jumabek nasybaıyn eki saýsaǵynyń ushymen ernine qystyryp, jaınań kóz jigitke kúlimsireı qarap turdy da, kabınetke úsheýin de alyp kirdi. Dokýmentterimen tanysty. Ekeýi kedeı, bireýi jalshy eken. Ýkomda oqý jaǵyn basqaratyn jigitti shaqyryp alyp, soǵan erekshe tapsyrdy:

― Úsheýin oqý bólimine ertip aparyp, óz kózińmen ornalastyr. Oryn qalmasa, baı balalarynyń ornyn alyp ber. Jalpy málimetin ala qaıtshy: bıyl jalshy, kedeıden oqýǵa — joǵarǵy jaqqa qansha jiberildi eken?

Balalardy jónelte sala Jumabek sekretardyń kabınetine kirdi. Samaıyna aq engen, ashań júz orys ornynan turyp, qol alysqanda, onyń qasyndaǵy qalyń bet, bitik kóz qazaq jas ta bolsa aýyr otyryp, solǵyn amandasty.

Jumabek ekeýiniń aralyǵynan kelip otyra bere-aq, uzaq áńgimesin bastap jiberdi:

― Bir aı on kún júrip qaıttym. Qaraǵandy, Sharyqty, Sherýbaı, Nura, Qumkól, Asanqaıǵy bolystarynda boldym. Marqumnyń júrgen jerleri osy eken. Kóp aryz, kóp aıyptyń bári beker, baılar japqan jala kórinedi...

Bitik kóz jigit jaıymen otyryp myrs etti. Jumabek onysyn eleýsiz qaldyrmady:

― Ermekbaı, sen kúdiktenseń de, aıtaıyn: jala baıdiki bolǵanda, óltirtken taǵy solar. Ólikti jalamen kómip, izdeýsiz qaldyrmaq.

― Bárin baıǵa japqanmen aq — aq, qara — qara emes pe? — dedi Ermekbaı shytynap qoıyp, qalyń ernin shoshaıta, taǵy da sóılep ketti. — Keshe sovdep múshesi bolǵan, búgin komýnıs, jaýapty qyzmette júrgen Ádil qalaı baıdyń jumsaýymen komýnısi óltiredi? Jumysshy deseń — jumysshy, kedeı deseń — kedeı, «Baılardy qoıdaı qý qamshymen», — dep júrgen Shalabaı qalaı baıdyń jumsaýymen komýnısi óltiredi? Jumeke, baıǵa shuqshıǵanda basqa eshtemeni kórmeı qalasyz-aý tipti!

― Múmkin, kórmeıtinim kóp shyǵar, shyraq, — dep, Jumabek ezy tartty. Shyraıy jyly kóringenmen, sózi yzbarly. Jaı sóılep, sózin damytyp barady. — Sovdeptiń ishinde aramdar bolǵan. Olardy qazaq baılary ádeıi engizgen. Aqmolada sovdep qulap, Kolchak bılegen kezde, sovdeptiń adal músheleri qýǵynǵa, qyrǵynǵa ushyrady. Aramdary aman qaldy. Baılar qorǵap qaldy. Kolchak qulaǵan kezde sovdep atymen sol sumdar taǵy da sovet qataryna enip ketti. Buny bertinde kelgen sen kórmeseń, — bir jón. Olarmen ártinde aınalysqan, bir aldanǵan men sıaqtylar taǵy da aldansa, partıa keshirmeıdi. Ádil, Shalabaılar — baıdyń, qolshoqpary. Qalqany olar ózdiginen óltirgen joq. Sháken, Malqarlardyń jumsaýymen óltirdi. Ólgen Qalqanyń ústinen jaýyp jatqan aryzdar halyqtiki emes, tap dushpandaryniki. Aýyl baılary qazir esin jıyp alypty, aýyzdyqtamasa, yryq berer túri joq.

― Jumeke, voennyı komýnızmge shaqyryp tursyz ba? Nápti qaıtemiz! Aýylǵa bet bur dep jatyr, ony qaıtemiz?

― Ermekbaı shyraq, meni solaqaı degiń keledi-aý! Men seni ázir ońqaı demeı-aq, oıymdy aıtyp bitireıin, sabyr et. Náp — baıdyń basynan júgenin sypyr degen sóz emes. Ágár keıbir ańqaýlar ne ońqaılar solaı dese, jónge salýymyz kerek. Náp — kompartıanyń negizgi maqsattaryna qaıshy kelmeıtin saıasat. Olaı bolsa, jaǵdaıǵa úńile bir qaraıyqshy. Bizde qala, óndiris, jumysshy taby joqtyń qasy. Halqymyzdyń qaptal kópshiligi qara sharýa: ulan baıtaq dalada kóship, kıikshe josyp júrgen el. Sol eldiń qulaǵyna biz ázir Lenın, bólshevık, sovet, bostandyq, býrjýı degen bes sózdi ǵana myqtap quıyppyz. Ózge oıymyzdyń kóbi jetpeı jatyr. Aýyldy áli rý basy aqsaqal basqarady. Jalshy áli qanaýshynyń betine týra qaraı almaıdy. Jergilikti ókimet basynda burynǵy jýandar otyr, oıana bastaǵandardyń únin shyǵarmaıdy. Jer qojasy áli kúnge baılar. Kedeı, ortasha onyń qońsysy. El betin osy sasyq salyndylardan arshymaıynsha, jańa lep, jańa aýa bara qoımaıdy. «Barǵyzamyn!» dep, Qalqa sıaqty batyl qımyldaǵandar qaza tapty.

― Betińiz endi aıqyn kórindi. Aýyl úshin erekshe bir Oktábr tilep tursyz, — dep edi Ermekbaı, Jumabek kóterilip ketti:

― Oktábr emes, Oktábr jemisterin aýylǵa jetkizgim keledi. Jetpeı jatyr, jol soqty bolyp jatyr. Sovettendirý kerek aýyldy!

― Mysaly?

― Malqarlardyń qolynan ókimetti alyp, aýyl eńbekshileriniń, óz qolyna bersek, ortasha, kedeılerdiń, jalshylardyń basyn qosyp, maqsatyn qorǵaıtyn kópshilik uıymdar qursaq, bundaı uıymdar orys sharýalarynyń, Túrkistan qazaqtarynyń arasynda aldaqashan qurylǵan, sol uıymdarǵa súıene otyryp, baıdyń jerge qojalyǵyn joısaq, jerdi eńbekshi qara sharýalarǵa bólip bersek, mine sonda ǵana Oktábr jemisinen tatqan bolady jurt. Sonda ǵana aýyl sovettenedi, sosıalızm degen sózge tez túsinedi. Osy sharalardy kóńildegideı etkizý úshin aýyldy aýdandaý tártipterin ózgertpeı bolmaıdy. Patsha zamanynda qazaqtyń baı-jýandary eldi rýǵa jiktep, bolystyń, aýylnaıdyń sanyn kóbeıtip, bólshektep jibergen. Biz endi sol bólshektelgen, árbir rý basy jýannyń shylaýynda ketken jurtty qaıtadan aýdandasaq, birneshe bolysty qosyp bir bolys jasasaq, basqarý isi kóp jeńildeıdi, rý arasyndaǵy shataqtardy da azaıtamyz. Qysqarta aıtqanda, bul saparda meniń aýyldan alyp qaıtqan oılarymnyń negizi osylar.

Ermekbaı sóıleýge asyǵyp otyr eken, Jumabek bolysymen, ornynan bir qozǵalyp qoıyp:

― Men kórgen aýylda jaǵdaı Jumekeń aıtqannan basqaraq, Alekseı Aleksandrovıch, — dedi. Sekretar manadan tómen qarap, anda-sanda bir jazyp qoıyp, únsiz tyńdap otyrǵan qalpyn buzǵan joq. Ermekbaı salǵan jerden qyzý sóılep barady. — Jumekeń qalada ósken jumysshy, aýyl syryn keıde ańdamaı qalady. Barǵan saıyn toń bop jatqan eskilikti kóredi de, shaýyp, qoparyp tastar ma edi, — dep, kijinip qaıtady. Qoparyp tastaýǵa kúsh jetpeıdi. Eskilik tońy astynan erip bitedi. Erip jatyr, Jumeke, kóre almapsyz. Qazaq dalasynda kázir júzdegen komýnıs, komsomoldar isteıdi, myńdaǵan gazet, jýrnal, kitaptar taraıdy; ár aýylda derlik saýat ashqysh mektepter bar... Osynyń bári daladaǵy eskilik tońyn eritip jatqan jyly lep, sovet lebi. Bul lep sol Malqar, Shákenderdiń ózin jibitip, býyndaryn bosatqan. Olarda burynǵy qarsylyq, óshpendilik kázir joq, múmkindik bersek, birge otyryp isteskisi keledi.

Jumabek jaılap qana sylq-sylq kúlip qoıdy. Onyń osy kúlkisi Ermekbaıdyń qyzý sózinen janǵa áldeqaıda batymdy edi.

Taǵy da batyra tústi:

― Senip-aq qalǵan ekensiń! Tap tartysy bitken ǵoı on da?

― Olaı burmalamańyz. Men: sovet yqpaly saǵat saıyn ósip barady, demekpin. Sovet isine járdemi tıetin adamdardyń birde-birin qaqpalyq, paıdalanaıyq, demekpin. Siz adamdardyń tek taptyq tegine qaraısyz. Men, sonymen qosa, qulyq-minezine de, qolynan keletin isine de qaraǵym keledi. Adam tas emes, tas ta ózgeredi.

― Feodal Malqarlar qansha ózgerdi? Sonyń qolynan sovettiń qandaı isi keledi?

― Ol tipti qolynan eshteme kelmegen kúnde sovettiń aıtqanyn isteıdi, jurtqa istete alady, bedeli bar. Onyń ornyna bir batyraqty aparyp qoısań, jurt oǵan ázir baǵynbaıdy, baǵyndyram dep júrgende, ol ózin ne jurtty búldiredi. Shalabaı, Ádhamdarǵa basqartyp baıqamadyq pa?

― Sonda eńbekshiler ózi basqara almaıdy demekpisiń?

― Joq! Siz sıaqty jumysshy, batyraq kedeıler basqarsa ǵana, sosıalızmge aparady, basqalar buryp áketedi deýden aýlaq bolǵym keledi. Sosıalızm — búkil halyq isi.

― Men qashan aıtyppyn óıdep?

― Shalabaı, Ádhamdardy kótergen siz ǵoı. Aıtpaq túgili, is júzinde kórsettińiz.

Jumabek osy kezde qyzaryp ketti. Sekretar jańa ǵana joǵary qarady. Móldir kók kózin kúlimdete otyryp, sózge aralasty:

― Bundaı qatelik árqaısymyzdan tabylady. Tek ony betke salyq etpeıik, sabaq eteıik, — dedi Ermekbaıǵa. Qazaqsha sóıledi. Tilinen tıtteı aksent sezilmeıdi. Bir ret mysqyldap ta qoıdy. — Birińdi birin, «Jumeke», «Shyraq» deseńder de, aralaryń jyraqtap barady. Tym jyraqtap ketip, jaqyndasa almaı júrmeńder.

― Jumekeń meni unatpaıdy. Unaý úshin oıymdy qalaı ózgerteıin!

― Men úshin oıyńnan aınyma, shyraq. Ózin aldaǵan — ózgege tipti opasyz.

― Já, olaı bolsa, osymen toqtalyq, — dedi de, sekretar ornynan turdy. Sál túıilgen qabaǵynan salmaqty qynjyl baıqalady. — Endigi sóz aldaǵy búroda bolsyn. Men oıymdy sonda aıtarmyn.

Keńes osymen tarady. Sekretardyń betin eki jaqtyń biri bile alǵan joq. Biraq aldaǵy búroda qatty aıtys bolatyny, tujyrymdy qaýly alynatyny úsheýine de túsinikti edi.

Jumabek oı basyp, úıine aýyr qaıtty. Ol qaqpadan engende, qorada júrgen anasy qobaljyǵan pishinmen qarsy aldy.

― Jaı ma, Jumash?

― Jaı, apa. Taǵy da bir tartysqa túskeli turmyn.

― Kimmen?

― Endi sol Ermekbaıdyń ózimen.

― Baıqa, balam. Ol úkimet bastyǵy, oqyǵan, qoldaýshysy kóp. Oqyǵandar, jýandar, qaltalylar ony qoldaıdy. Seniń jumysshy, jalshy kedeıińnen stol basynda qansha adam otyr, oılashy! Sorly kedeı myna zamanda aldyna qoıǵan asty da alyp ishe almaı otyrǵan joq pa?

― Máseleni stol basyndaǵylar sheshpeıdi, halyq sheshedi, apa. Qobaljymańyz, — dedi de, Jumabek úıge kirmesten qoradaǵy skameıkaǵa otyryp hattar oqı bastady. Ózi joqta keńsege kelip jatyp qalǵan hattardy ala qaıtqan, sonyń birin oqı bastaǵanda-aq, kúlimdep, jabyńqy kelgen qabaǵy ashyla berdi. Qabaǵyn kórip, apasy da jaırań júzben telmire qaldy balasyna.

― Kim jazypty, ne aıtady?!

― Kázir, apa, sabyr etińiz.

Qyzmetten Marfýǵa qaıtty. Kúıeýi men sheshesi birden qadalǵan hatqa bu da úńile kelip turdy.

― Jazǵan kim? Tipti rahattanyp otyrsyńdar ǵoı!

«Kázir, kázir» deı otyryp, Jumabek oqyp shyqty da:

― Osy júrip qaıtqan jolymdaǵy eń úlken tabysym bolar bul hat! — dedi. Qýanǵanda kúlimdep, kishireıip, ashýlanǵanda úlkeıip, adyraıyp ketetin ala kózi bul joly uzyn, ushy qaıqylaý ádemi qara kirpikteriniń astynan tym kishi, oınaqy kórinip turdy. — Aman deıtin bala jigitti, árkim táýir ataǵan soń, ádeıi úıine baryp, áńgimelesip edim, qatty unady. Jany krıstaldaı taza, ózi ájeptáýir saýatty, ýytty, zırek jas eken. Qyzyq, sóıte tura, sovet jumysyna áli aralaspapty. Tipti sovet qyzmetkerleriniń, kóbine qyryn qaraıdy. Baýyryma tartyp baıqadym, onsha ılige qoımady. Endi mine hat jazyp otyr. Malqar bolystyń pochtovoıyn óziniń aldynda ıtshe tepkilepti. Sodan keıin bes jigit qol qoıyp, komsomol uıymyn ashýdy suraıdy. Shirkin-aı, osyndaı jastar shyǵa berse!

― Eti tiri jalshy eken, qoldaı gór. Malqar malǵun or qazyp jatqan shyǵar oǵan.

― Jalshy emes, apa. Orta sharýanyń balasy. Arǵy atalary maldy, bedeldi bolǵan desedi.

― Onda, kón tartyp, qalpyna ketip júrmesin!

― Meılinshe saqsyz-aý! — dep, sylq-sylq kúldi Jumabek. — Teginen qaýiptenbeńiz, jaman yqpaldardan qaýiptenińiz. Birdeme shyǵady-aý degen adamdy baılar bizden buryn kórip, ózine tartyp júrgen joq pa? Nadan Malqar eski ádetimen eldi qorqytyp ustamaq bolsa, zalym Shákender aldap ustamaq. Aman Malqarmen tez-aq tús shaıysty. Al Shákenmen tús shaıysý odan qıynyraq...

― Ol kápir mańaılasqannyń basyn aınaldyryp alady. Marqum Qalqanyń ózi: «Baı bolsa da, aqyldy baı eken» dep kelgeni qaıda?

— Iá, onyń, aılasy kóp, baılanysy kóp. Úıde otyryp qolyn sozsa, Orynborǵa jetedi. Bul sıaqty baılarǵa qoldanatyn shara basqa bolý kerek. Sonda ne bolý kerek? — dep otyryp, Jumabek basyn ustady da, únsiz oıǵa ketti...

II

Aman atyn qınamaı júrip, araǵa eki qondy. Úshinshi kúni Aqmolanyń túbindegi Kúıgenjar deıtin jerde otyratyn qypshaqtarǵa jete qonbaq bolyp keledi. Jalǵyz. Salt. Buryn júrmegen jol, kórmegen el. Adasyp ketpeıin dep, kezdeskennen jón suraı otyrady. Kezdesýshiler de ózi sıaqty: qoınynda bir qalash nany joq, aılyq, aptalyq saparǵa «Er azyǵy, bóri azyǵy — jolda» nemese tup-týra daýlasa, «Qonaǵasy — qazaqtyń bólinbegen enshisi» dep, el jaǵalaı, jyla qonaqtaı, surastyra bara jatqan óńkeı salt attylar. Olar biraq jón surasqanda, Amansha suramaıdy. Rýyńnan bastap ózińe jetkende toqtaıdy. «Alys-jýyqtan», «orys-ormannan» estip-bilgenińdi tegis aıtqyzady. Ózi de sonyń bárin bilgeninshe aıtyp beredi. Qısapsyz keń dalaǵa shashylǵan malshy qazaqtyń biri estigendi biri estı qoıýy, memleket bolmasa da, ǵasyrlar boıy bir tutas tili, ańyzy, salty saqtalyp, damı berýi osy qydyrympazdyǵynan, jón suraǵyshtyǵynan sıaqty. Jolǵa shyqqan eki-úsh kúnniń ishinde buryn atyn ǵana estigen, keıde tipti estimegen rýlarmen, jerlermen tanysyp, Amannyń oıy birsypyra keńip, tyńaıyp qaldy. Árbir qonǵan, tústengen jerinen qazaq ómiriniń, bir elesi esinde qalyp qoıǵan tárizdi. Tosyn kóz turǵyn eldiń eleýsizine shuqshıa qarap qyzyqsa da, jatyrqasa da, aqyl sarabyna salmaı, alǵashqy sezimniń degenimen keledi. Babataıǵa jetkende jer reńi shuǵyl ózgerdi. Esildiń eki jaǵy kóz toıarlyq keń jazyq. Jazyqtyń bir shetinde jalpaq belester jatyr. Sarala tuzdyq shubar dúnıe eken. Orylǵan egin oryndary aǵaryp, oıdym-oıdym ormandar qaraýytyp kórinedi. Taıaq tastam el. Salynǵan shoshaq, maıalar jıi. Alystaǵy qyr elinde, keń saharada ósken Aman bul kóriniske qapelimde qyzyqsa da, birazdan soń jalyǵyp ishi pysqandaı, keýdesi tarylǵandaı boldy. Kóńili aıdyn, erkin, úırengen jerge tartyp, shyqqaly talaı elestetken sol jerdegi bir kórinisti taǵy da ákelip elestetti...

Ákesi tórt-bes kisimen bel asyryp shyǵaryp salǵan. Shyǵaryp turyp, mynany aıtqan: «Balam, alysqa, aıtysqa jastaı attandyń, uryn attandyń. Qaltaly da, baltaly da emessiń. Tym bolmasa, qasyńda bir serigiń joq. Bunyń birin bere almaı, albyrt jasty aıbaltaly ákki jaýǵa qur qol jiberdim. Biraq aq batamdy ala ket. «Batamenen er kógeredi, jańbyrmenen jer kógeredi». Jańylmasam, el batasy, ata batasy — aq bata mynaý bolatyn: qarnyń ashyp, kóziń qaraýytsa da, atyń aryp, jaıaýlasań da, dushpanyń dandaısyp, dosyń nalysa da, táýekeliń muqamasyn. Baqyt qusy basyńa kelip qona qalsa, tastaǵan tasyń órge domalap, qýanysh shirkin tasyǵan sýdaı keýdeni kernep ketse, arnańnan eshbir aspasyn. Tilegim osy-aq. Jolyń bolsyn, joldasyn, qyzyr bolsyn».

Shyǵarýshylar qoshtasyp keıin qaıtty. Boz kódeli belestiń betinde, aqboz attan túsip, jalǵyz qalǵan, eki rakaǵat namaz oqyp, qolyn uzaq jaıyp, tileý tilep qalǵan aq bas ákesin Aman qozy kósh jer uzaǵansha kórip bara jatty, artyna jalt-jalt qarap bara jatty. Osy kórinis esinde myqty qalǵan eken. Uzaq jolda at soǵyp, jalyǵyp, sharshap kele jatqanda oıyn bóledi. Ákesi sol boz beldiń betinde qolyn áli jaıyp otyrǵan sıaqtanady. «Bul ne sandal? Baı-jýannyń zamany ketti, — degeni qaıda? Shalabaı sorly qashqyn bolǵanda osyndaı zorlyqqa shydaı almaı boldy ma eken?» — degen árqıly oılarmen kele jatqanda, aty qatty súrinip, etpetinen tústi de, ushyp turdy. Amannyń oıy bólinip ketti, denesi bir shymyr etti. «Súrinbeıtin tory shunaq, súrinseń de, turyp kettiń. Men de sendeı turǵan-aq!» — dep, atynan tústi de, aýyzdyǵyn alyp, shiderlep qoıa berdi. Ózi shapanyn sheship jaıyp tastap, shalqasynan jatyp qaldy. Lezde uıqtap barady. Jol taqaý, ersili-qarsyly ótip jatqandar buǵan qarap ótedi. Qorapty lekshenkege jalǵyz at jegip, qatar otyrǵan ekeýdiń biri shuqshıa qaraıdy. Shaǵyn qara murty bar, tápeltek qaratory jigit eken.

― Anaý atty men tanyp kelem. Soǵa júrsek qaıtedi? — - dedi qasyndaǵyǵa.

Joldan burylyp, áýeli tor atqa soqty ekeýi.

― Dál ózi! — dep, jigit sekirip tústi arbadan. — Eı, beıqam jigit, basyńdy kóter. Atyńdy tanyp buryldyq.

Aman oıana qoımap edi, qasyna kelip turyp:

― Pále! Ózin de tanydym. Mynaý Sapardyń Amany ǵoı! — degende, Aman kózin ashyp aldy.

— Qasenbisiń-eı! Bosandyń ba?

― Bosanbaı. Jylqybaıdyń duzaǵynda jatam ba! Al, el-jurt aman ba? Qashan shyqtyń?

― Búgin úshinshi kún.

― Jol bolsyn, qaıda barasyń?

― Aıtsyn. Aqmolaǵa baram. Saǵan salǵan duzaqty baılar maǵan da saldy. Sony úzgeli baram.

― Baıdyń dál onysyna óle-ólgenshe yrzamyn! — dep saq-saq kúldi Qasen. Denesi kishi bolǵanymen, daýsy úlken, qasqyr moıyn jigit kórinedi, keýdesimen buryla qarap, Amannyń oń tizesine bir qolyn salyp qoıdy. — Ústińe sýyq sý quıyp jibermegende jyly tósekte pys-pys uıyqtap jata beretin ediń-aý. Seniń teńiń áldeqashan oıanyp, at ústinde júr.

― Abaqty kózińdi asha túsken be, qalaı?

― Ashpaq túgili, ashyndyrady. Nanbasań, biraz jatyp shyq.

― Men jatyp ta úlgirdim. Kepilge shyǵyp kelem.

― Iapyraý, ne deısiń?!

― Áńgime kóp. Al óziń qalaı bosandyń? Kim bosatty?

― Parasyz bosaný qıyn eken, kóbirek jatyp qaldym. Stol basyndaǵylardyń kóbi — baılar ne baıshyldar. Baǵyma qaraı, ýkomda isteıtin Eralın deıtin jigit qýǵynshy boldy. Buryn ózin kórgen emen, áıteýir, sol jigit aralasyp bosatty.

― Iá, ıá, ol kisi elge baryp, seniń jaıyńa qanyp ketken. «Poselkeniń seni aqtap bergen qaǵazyn da ala ketti» degen. Meniń de senip bara jatqanym sol kisi. Ózi qalada ma qazir?

― Qalada. Uzaq júrip, taıaýda ǵana qaıtty. Senen hat alǵan eken, aıtyp otyrdy. Biraq keletinińdi, myna shataǵyńdy estimegen sıaqty. Kún keshkirip qaldy, júre áńgimeleseıik.

Ekeýi arbaǵa otyryp, arbadaǵy jigitti atqa mingizdi. Bular aýylda kezdeskende bir-birimen sypaıy amandasyp óte shyǵatyn. Qazir, túzde kezdeskendikten be, bolmasa muńdastyqtan ba, shurqyrasyp qaldy. Qaltqysyz sóılesip keledi. Qasenniń jasy, kórgeni kóbirek, úlkensip, aqyl aıtpaq bolady:

― Bala, seniń dushpanyń menikinen azýlyraq, — dedi basyn ızeı otyryp. — Qalam ustaýshylardyń kóbi solardyń quıyrshyqtary. Mynaý náp degenniń ne ekenine túsinbeı qoıdym, Áıteýir, qalanyń, dalanyń baılary jylansha tirilip, sýmań-sýmań jorta bastady. Solar osy kúni ıspolkomnyń aldynan shyqpaıdy.

― Ispolkom bastyǵynyń ózi baı balasy degen.

― Bolsa bolar, máıegi aýzynan shyǵyp tur eken. Osyny Lenın bile me?

― Bilgende qaıtedi? Julyp tastaǵanda, ornyna qoıa qoıatyn kimiń bar? Bilimsiz adam basshy bola almaıdy.

― Egeskende men endi elge qaıtpadym! — dep, Qasen bojyny qattyraq qaǵyp qalyp, shybyrtqysyn shart etkizdi. Kúdis kók jele tústi. At ekpinimen sez de údeı tústi. — Sen de qaıtpa. Bolystyq qyzmetkerler daıyndaıtyn kýrs bar kórinedi. Soǵan túseıik. Partıaǵa eneıik. Sonysyn Malqar, Jylqybaılardyń tisi boqty batar bizge!..

― Men rabfakqa keter edim. Átten, almaıdy. Seni alady, jalshysyń ǵoı.

― Maǵan Aqmolanyń oqýy jetedi. Sonaý Orynborǵa qańǵyp jynym bar ma?

Aman jymıyp qana kúlip qoıdy. Keıde sóz kemshiligin synaǵany bul. Qasen tilsiz, únsiz syndy ańǵarǵan joq. Birde ańqaý, birde adýyndaý sóılep kele jatsa da, túısigi mol, talapty jigit tárizdi.

― Oqý, oqý deımiz-aý, — dedi bir kezde. — Malqar bolysta qansha oqý bar? Maly men bedeli aman bolsa, baı oqýyńdy qaqpalap minedi. Orystyń Kýbrın sıaqty baılaryn qolma-qol shaýyp alǵanda, qazaq baılaryna nege tımedi eken?

― Qazaq dalasynda Kýbrın sıaqty baı bar ma?

― Shákender she?

― Kýbrın mıllıoner. San qalada úıi, dúkeni, ondaǵan, júzdegen jumysshysy bar. Shaýyp alýǵa sol jumysshylar kómektesti. Bizdiń jalshy, kedeıler baıǵa jaramsaqtanyp, taqymymyzdan alady.

― Oıpyr-aı deseńshi! Baı ıek kóterse, bir kedeıdiń ústinen bir kedeı aryz beredi. Úshinshi kedeı kýá bolady. Úsheýin jetistirip qoıyp, baıekeń murtynan kúledi...

Ekeýin de baı-jýanǵa jyǵyp bergen, betine daq salǵan kedeılerge úlken ókpeli býlar, túńile sóıleıdi. Sonda da olardan at kekilin kesip kete alatyn túri joq.

― Tap jaýlyǵynan nadandyq jaýlyǵy basymyraq! — dep kúrsinedi Aman. — Biz osy eldiń kedeıi túgili, baıyna ne zıan keltirdik? Sonar qardyń ústinde jatqan tyshqan izindeı-aq, izimiz bar ómirde. Neni búldirdik?! Qarańǵy, mylqaý, noıys nadandyqqa obalymyz!.. Onymen alysarmyz, birde astyna tússek, birde ústine de shyǵarmyz. Sóıtip júrip, «jylaı kelgen dúnıeden kúńirene bir kúni ketermiz». Bul nadandyq qazaqqa Abaı sıaqty ardaqtysyn da urǵyzǵan. Biz kimge shikirá! Saıyp kelgende, qur taryǵýdan paıda joq. Shamań kelse, Sultanmahmut aıtpaqshy, qarańǵy qazaq eline órmelep shyǵyp, kún bol...

Ózin aǵa tutyp, aqyl aıtpaqshy bolǵan Qasen, Aman sóılegen kezde kishireıip, basyn shulǵı beredi. Ashylmaǵan jas jigit ishin ashqan saıyn bir asylyn kórsetip, qyzyqtyryp kele jatqan tárizdi.

― Baýyrym! — dedi Qasen, bojydan bos qolyn usyna bere. — Bir elde, bir jerde óssek te, tizeles otyryp, qunarly áńgimeleskenimiz osy shyǵar. Osy tize aırylmasyn. Óle-ólgenshe dos bolaıyq, qolyńdy ákel. Qaıda júrseń de jaman aǵańdy esten tastama budan bylaı.

― Durys! — dep, Aman qol alysty. — Jaman inińdi óziń de umytpa. Jasyń úlkendeý bolsa da, salǵan jerden «sen» dep sóıleýim ádepsizdik emes, ózimsingendik. Nege ekenin bilmeımin, men seni, áıteýir, syrttaı-aq ózimsinip qoıǵamyn. Sen úshin Baıbol aýylnaıdan da bezip boldym. Onyń úıiniń aq úzigin kórgen saıyn, seni esime alatyn edim.

Jol eki aıryldy. Áńgime úzildi. Manadan únsiz kele jatqan jigit attan tústi de:

― İnishegim, suraǵan aýylyń myna aǵashtyń túbinde, — dep, attyń shylbyryn ustata berdi Amanǵa. Aman Qasenmen qalada kezdesýge sóz baılasyp, kórinip turǵan bir shoq aǵashqa qaraı júrip ketti. İzdep kele jatqan aýlynyń bir adamyn tanymaıdy. Biraq osy aýyl ákesiniń nemere, shóbere týystarymen, jama aǵaıyndarymen ersili-qarsyly quda, jekjat. Bertin kele súıek jańǵyrtpaǵan soń qarym-qatynastary sırep, tek alystan, syrttan tilektes bolysyp júredi. Keıingi jastardy eki jaǵy da az biledi. Aman beıtanys jekjattardyń beınesin árqıly joryp kele jatqanda, jol shoq aǵashtyń dál túbinde kórinbeı otyrǵan úsh-tórt úıli shaǵyn aýyldyń ústinen túsirdi. Aýylǵa ene beriste toǵan, toǵan ústinde sý dıirmen. Jolshybaı Esil boıyndaǵy elderden mundaı dıirmenniń talaıyn kezdestirse de, tory shunaq úrkýin áli qoımapty, osqyra ótti.

Ótip alǵan soń, Aman dıirmenshi orystan Aqannyń úıin orys tilinde surap edi, uzyn boıly, uzyn saqaldy qart dıirmenshi ústi-basy áppaq bolyp turyp, jaýapty qazaqsha qaıyrdy:

― Aqannyń kimi ediń?

― Qaıyn jurty bolam.

― Senbeımin onyńa.

― Nege senbeısiz?

― Jezdeńe degen tósiń, apańa degen asyqty jiligiń qaıda? Bókterinshegiń kórinbeıdi.

― Salt atpen alys jolda as bókterip júre almadym.

― Bunyńa Aqan jubansa, men qoıdym. Ol anturǵan sen túgili, menen de dáme etedi. Ózi anaý úsh terezeli kirpish úıdiń yǵynda shóp aıyrlap jatyr. Úıi sol.

Aman sálem bere attan túskende, eńgezerdeı sary shal kep, albardyń ishindegi shóp maıanyń mańyn jıystyryp júrip, shuqshıa qarady oǵan.

― Qaı balasyń, shyraǵym?

― Altaı, Sapar degen kisiniń balasymyn.

― Kádimgi Elbaı Sapardyń ba?

― Iá.

― Atyń kim?

― Aman.

― Bátıma, Bátıma! Beri shyq, baýyryń keldi! — dep aıǵaı saldy Aqan. Qoradan atjaqty, qara kez, aqsur áıel shyǵyp, tanı almaı tosyrqaı qarap kele jatyr edi, keńkildeı kúldi:

― İnisin apasy tanymaıdy. Sapar aǵańnyń balasy, Aman.

― Kelshi, baýyrym, qushyp amandasaıyn onda, — dedi de, Bátıma qushaǵyn jaıdy. Aman baryp qushaǵyna engen shaqta qartań tartyp, oty azaıǵan quralaı kózinen ystyq jas ytyp shyqty. — Tilim tasqa, kózim tasqa! Bolyp tur ekensiń, qarashyǵym, syrtyńnan estip, bir kórýge yntyzar edim. Yrzamyn, táńirim, kórsettiń!

Albar ishine on shaqty bala jınalyp qaldy. Arty úsh-tórt jasta, aldy on segiz, jıyrmaǵa kelip qalǵan jasóspirim qyz, bala jigit. Birine-biri: «naǵashymyz» dep sybyrlap, tanaýlary jelp-jelp etedi. Ózi amandasyp bolǵan soń:

― Mynalar jıenderiń, — dep, Bátıma bir top balaǵa bir-aq nusqady. İshindegi eń kishisi júgirip kelip, sheshesiniń etegine jabysty. Kenjesi osy bolsa, Bátekeń kemi elý jasta tapqan bolar. Qazir elý men alpys arasynda jasy bar. Aqan bir top jandy bastap úıge tartty.

Kún keshkirgen, úı ishi ala-kóleńke. Ústi-basy taza, jasóspirim jıen qyz ádepti júrip, Amannyń aldyna ózinen úlken dóńgelek stol ákelip jaıdy. Sham jaqty. Shynysynda kirshik joq, onynshy nomerli kerosın sham ákpen aǵartqan úıdiń ishin jarqyratyp jiberdi.

― Sháı piskenshe tynyǵa tursyn, at soǵyp keldi ǵoı, jastyq áper, balam, — dep Aqan Bátımany ertip aýyz úıge shyqty. Jastyq ápergen soń qyz da shyǵyp ketti.

Kóp balaly úıde shań-shuń kóp bolatyn, bul úıde bir bala qyńq etken joq. Shetinen eńbekke úıretip tastapty. Ekeýi úsh shelekpen sýǵa jóneldi. Bireýi samaýyrǵa aǵash jara bastady, endi biri qara bas saýlyqty alyp soǵyp, soıǵaly jatyr. Aqan men Bátıma balalaryn jumysqa jaýyp jiberip, baqylap tur. Anda-sanda: «Olaı emes, e, solaı» dep, jón siltep qoıady. Ózderi de áli eńbekke myǵym sıaqty, eńkeımegen, tip-tik, iri denelerinde aqaý kórinbeıdi. Samaýyr shýyldap, qoı soıylyp bolǵan kezde:

― Aqjandy shaqyryp kel, qonaqpen birge bolsyn, — dep bir balany júgirtip jiberdi de, Aqan tórgi bólmege kelip, jaılanyp otyrdy. Oqymaǵan, aýam adam. Qazaqy áńgimelerge de shorqaq, qara jumysqa apat, kóńili aq, minezi mort bolatyn. Qoly bosaǵanda ermegi — Abaı. Ózi oqı almasa da, balalaryna, qonaǵyna oqytyp jattap alady. Sol ádetinshe, basqa áńgimege jóndi kidirmesten, turyp baryp, Abaıdyń baspaǵa basylǵan óleńderin ábdireden kiltpen ashyp aldy.

― Oqyshy, Amanjan, ne dep zarlaıdy Abaı?!

Aman osy unar-aý degen jerin tańdap oqyp otyrdy.

«Eńbek etseń erinbeı

Toıady qarnyń tilenbeı».

― Pah-pah sabazym-aı, — dedi Aqan. — Et ańdyp, el qydyrǵan talaı qazaqtyń shapqan shóbi eki-úsh qarasyna, jıǵan azyǵy eki-úsh balasyna jetpeıdi. Ony taǵy qudaıdan kóredi-aý!

«Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap,
Áýre etedi, ishinde qýlyq saqtap.
Ózińe sen, ózińdi alyp shyǵar
Eńbegiń men aqylyń eki jaqtap».

― Pah, pah, danyshpanym-aı, budan artyq qalaı aıtsyn! — dedi de, Aqan bul joly Abaıdyń óz sózimen qortyndy jasady. — «Júrekte aına joq bolsa, sóz bolmaıdy óńgesi. Tyńdaǵysh qansha kóp bolsa, sózdi uǵarlyq kem kisi».

Aıaǵyn jáı basyp, ekeýine kúlimsireı qarap, Bátıma endi. Sóıleı endi:

― Sharshap kelgen shyǵar. Mazasyn nege aldyń?

― Abaı sózi sharshaǵanǵa qýat, saýatsyzǵa saýat emes pe?

― Abaıdy oqýmen saýatyń ashylsa, ashylatyn bolyp edi ǵoı.

― Bilmeısiń, kempir, onyń sózi oqyǵan saıyn tereńdeı túsedi.

Jıen qyz kirip, stolǵa dastarqan jaıdy. Abaıdy oqý toqtaldy. Balalar birtindep jınala bastady. Aman jıenderiniń keskinine endi anyqtap qarady. Bir áke-shesheden týsa da, kóp bala qıly sıpatty eken. Biriniń kózi shapyrashtaý, biri sheshesine tartqan, óńdi, aqsur, biri ákesine uqsaǵan dáý sary, endi biri, kimge tartqanyn qudaı bilsin, bárinen bólek taıpaq qara. Bátıma usaqtaryna bir ýystan baýyrsaq berip, aýyz úıge aıdap tastady. Eresekteri qonaqpen birge shaıǵa otyrdy. Stol ústi toly — qabartyp pisirgen kúreń baýyrsaq, qoldan salǵan býlka, shaqpa qant, sary maı. Dastarqanda kir joq, shyny aıaqtarda jamaý joq. Úı adamdarynyń ústi-basy, kórpe-jastyǵy bútin, taza. Aman úndemese de, bárin baıqap, ishinen: «Qalaǵa jaqyn el qyr elinen jınaqy, mádenıetti keledi-aý», — dep otyrdy. Onysy ras shyǵar. Biraq mynaý Aqan qyrda tursa da, qobyraı qoımas. Shóp úıisi, dastarqany, úı ishi ózine ózi myǵym, eńbekshil adamdy kórsetedi.

― Baldyz, uıalma, nan jep ish! — dep, qaljyńdap qoıdy bir ýaqyt. — Eliń egin salmasa da, nandy jaqsy kóretin. Mynaý apalaryń da maǵan nan úshin kelgen.

Boıy úırenbegen úlken kisimen ázildesýge uıalyp, Aman aýzyna kelgen sózin irkip qaldy. Aqan óz sózine ózi máz bolyp, keńkildeı kúlip otyrǵanda, shyny aıaǵy qolynan túsip ketip shaıy tógildi.

― Qyr qazaǵy qymyzǵa toıyp mas bolǵanda, — dedi Bátıma, — oı qazaǵy osylaı, nanǵa toıyp ta mas bola salady. Esińde bolsyn, Amanjan.

Bári qosylyp dý kúldi. Kúlki basylǵan kezde:

― Jıenderge onda nandy shaqtap bergeısiz, — dep edi Aman, qaıta kóterildi kúlki. Shaı quıyp otyrǵan jas qyz sheshesine ókpeleı, erkeleı sóıledi:

― Apam ylǵı tórkinderiniń aýzyna sóz salyp berip otyrady.

― Jetesinde bolmasa, shaınap berseń de as bolmaıdy, Marjanym. Ákeńniń babasy óler shaǵynda: «Álgi úlkenniń atyn aıtyp jiberińdershi» dep qoımapty. Jınalǵan aǵaıyndary ózderi bilgen úlkenniń birin qaldyrmaı atasa da, taba almaıdy. Bireýi daǵdaryp otyryp: «Qudaı-aý, endi ne boldy eken?» degen kezde: «E-e, dál osynyń ózi!» — depti babań.

Marjan shaı quıa almaı, sylq-sylq etedi. Juqalań aqsur júzinde qan oınap, qanmen birge móldir qara kóz oınap, jas maraldaı súıkimdi kórindi Amanǵa. Qaraı bergisi keledi. Qaraýǵa biraq uıalady. Qoı soıǵan shapyrash jıen ezý de tartpady. «Doraq eken!» dedi de, qolyn sermeı, turyp júre berdi. Aqan: «Qap, mynalar ábdán myqtady-aý babamdy!» — dep, keńkildep otyrǵanda, inisi Aqjan kirip keldi. Bu da alyp deneli, biraq qara tory, shaǵyn saqaldy, saýdyraǵan kisi kórinedi. Salǵan jerden úıirile, qazbalaı amandasyp, Amandy áńgimege tartyp barady. Amandyq bitisimen:

― Malqar bolystyń poshtabaıyn óz kózinshe tepkilegeniń ras pa? — degende, daýysy kóterile tústi, ornynan bir qoparylyp, qorazdana otyrdy. Aman jáı ǵana:

― Ras, — deı saldy.

― Bul ózin urǵanmen birdeı. Sol kerek ol etıaýmaıtqa! Men on tórt jasymnan kire tarttym. Myna jaǵy Qyzyljar, Petropavl, myna jaǵy — Nildi, Ýspen, bul eki aranyń jolyn, elin bes saýsaǵymdaı bilemin. Onda Nıkolaı zamany. Spass zavodynan shyǵa bere, Kókózektiń boıynda, osy aýyldaǵy dıirmenshi Andreı ekeýmiz kólik shaldyryp jattyq. Azyqqa dep jolshybaı satyp alǵan jalǵyz marqamyz arqandaýly edi. Bir poshtabaı aǵyzyp keldi de, at ústinen ala jóneldi. Andreı pyshaq ala umtyldy. Jetkize me, ógizben qýa almaı, qala berdik. Sol sum sen urǵan Shógel bolyp shyqty. Qyr eliniń bolysy bylaı tursyn, poshtabaıy qudaı. Endi sovet zamanynda da sonysyn istemek. Ah, etıaýmaıtty soıa túsý kerek edi!..

Aqjannyń minezin, orysshylaǵanyn qyzyq kórip, Aman jymıa beredi. Óziniń ataǵy birsypyra jerge jaıylǵanyn da jańa sezinip, kóńili kóterińki otyr. Aqjan áńgimege toıar emes, qaladan bastap qyrdan, qyrdan bastap qaladan shyǵady.

― Al jolyn, bolsyn, — dedi bir kezde, — ne jumyspen shyǵyp ediń? Jalǵyz júrsiń ǵoı, mezgilsiz júrsiń ǵoı.

Aman úzip-úzip, sarań sóılep, oqıǵanyń uzyn yrǵasyn aıtyp berdi. Jańa ǵana kóterińki kóńilder kirbeń tartty endi. Bátıma kúrsinip te qoıdy. Aqjan únsiz, uzyn, jýan saýsaqtaryn búktep, syrtyldata beredi. Aqan basyn shalqaq ustap, aldyna týra qarap, qadalyp qalypty. Alysta jatsa da, kóńildes, tileýles jekjattar qamyǵa otyryp, qyrshyn jasty kári kúshigenniń tyrnaǵynan qutqarý amalyn qarasty.

― Malqardyń atasy Bekbaı bolys aıtysyp júrip, Aqmoladan úıine jete almaı jolda ólgen eken. Malqardyń óz atasy Tapa bolys aǵasynyń ústinen oıazǵa aryz aıtyp turǵanda, júregi jarylyp ketken eken. Jasyma, bala. Malqardyń jýan qarny qansha myqty bolsa da, jarylatyn kezi taqaý, — dep, Aqjan qaıta kóterilgen kezde Aqan zekip tastady:

― Oǵan deıin jurtty ezip, janshyp baratqan joq pa! Qur zaýal suraǵansha, qolmen birdeme isteý kerek qoı. Qatyn qarǵystan ólgendi kórgem joq.

Aqjan basyla qaldy. Aǵasy alpystan, ózi elýden asyp barady, árqaısysynda bes-onnan bala bar, sonda da enshilerin áli bólispeı keledi. İshim-jemderi, qysqy-jazǵy úıleri ǵana bólek. Meılinshe yntymaqty týystar. Oraq aýyz Aqjan aǵasynyń sarynyn tez tanydy. Aǵasy qazir ashýly, ol ashýlanǵanda úı ishinde shybyn ushpaıtyn tárizdi. Biri jaq ashpaı, tyrs etpeı, tek sonyń aýzyn baǵýda. Ol aýzyn myqtap jaýyp alǵan, jańaǵy sózden keıin túnerip, únsiz otyr. Ári-beriden soń bul tıyshtyqty Marjan ǵana buzdy. Jez qarmaqtaı maıysyp, aıaǵyn mysyqsha basyp, aýyz úıge jónele bergende, sholpysy bir syldyr etti. Qaıtyp kelip, sheshesine sybyrlady da, ertip áketti. Bir qolynda jyltyraǵan jez legen, bir qolynda sháınek, ıyǵynda oramal, shapyrash jıen kirip, qolǵa sý quıa bastady. Qonaqasyǵa myrza úı kórinedi. Jas qonaqqa bir qoıdyń jarty etin bir-aq asypty. Tabaq betinde quıqasy sydyrylyp, yrsıyp jatqan basty Aqan ózi ustap:

― Jas baldyz, bas ustaý saǵan áli erterek, — dedi de, bir qulaǵyn kesip berdi. Bátıma balalarymen aýyz úıde. Bir tabaqty úsheýi ońasha aldy ortaǵa. Aman áıteýir er qara: birer asaǵan soń, jumysy bitti. Aǵaıyndy eki dáý muryndary pysyldap, soǵyp otyr. Qyr elinde mundaı etti ońasha jegizý qaıda! «Oı eliniń salty ma eken, álde kári jezdeıdiń orys minezdigi me eken, kórshi-qolańdar nege kirmeıdi?» — dep, Aman jeýdiń ornyna oımen otyrǵanda, jezdesi inisine: «Al, al» — dep otyryp, tabaqtan shegindi. Daýystap qaıys aldyrdy. Sıyr terisinen tilip qoıǵan jańa postromkege qoldarynyń maıyn yspalap, ábden sińirip bolǵan soń, arshamen tisterin shuqýǵa kiristi. Dastarqan jınalyp, qol jýylyp bolǵan soń da, Aqan soıdıǵan tisterin shuqyp otyryp manaǵy úzilip qalǵan sózdi qaıta jalǵady:

― Toba! Sovet zamanynda kedeıge Malqar ózi soqtyǵady. Amanjan, jasyma. Qalaǵa ózim ertip aparam, Malqardyń moınyn buraıtyn kisi tabylady.

Sóz baılaýy osy boldy. Aman qonaqkáde istep, tysqa shyqty. Marjan qonaǵyna tósek sala bastady.

III

Erteńine, tańerteńgi shaıdy ishken soń, shybyq qorapty láshenkeniń tórine Aqan men Aman qatar otyryp, qalaǵa tartty. Láshenkeniń qoraby toly shóp, shóptiń ústine eki qabattap qara kıiz tósegen, astary jumsaq, jekkenderi — tórt aıaǵy birdeı taǵalaýly bıik kúreń, arbany aýzymen ushyrady, tertege tóselgen, júristi at kórinedi. Aqan túzge shyqqanda sándi kisi eken. Aty, at turmany, kıgen kıimi qalanyń olaı-bulaı baısymaǵynan keıin emes. Bıik kúreńge shytyraly shlıa, júgen kıgizgen de, óz ústine qalyńdyǵy bir eli kúreń sátennen sý jańa shapan, basyna barqytpen tystaýly qara qasqa pushpaq bórik kıgen. Keń balaq, kók shuǵa shalbardy mási baıpaqtyń syrtyna jibergen, aıaǵynda ámirken kebis. Keshe keshke shóp aıyrlap júrgen Aqannan mynaý Aqan tipti bólek, aıdyndy. Kúreńniń bojysyn sherttire ustap, qatty jeldiredi. At ekpinimen turǵan jel jóndi aǵarmaǵan kúreń saqalyn eki aıyryp, jelkildetip keledi. Toǵanǵa taqalǵanda dıirmenshi Andreı aıǵaı saldy:

― Aqyryn, aqyryn! Eı, sýǵa qoıyp ketpe!

― Ottama, quda. Mal-janyń aman ba? — dedi de, Aqan óte shyqty. Aman «quda» degenge túsine almaı, ejiktep edi, ádetinshe, keńkildeı kúlip alyp qaıyrdy jaýapty:

― Jáı, oıyn sóz. Ekeýmiz qurdaspyz. Jas shaǵymyzdan joldaspyz. Bizdiń aýyldaǵy tórt úıdiń biri sonyki. Eńbekshil, minisker adam. Basynda osy dıirmen men toǵandy ekeýmiz salǵamyz. Keıin men óz sybaǵamdy alyp, eginge biryńǵaı qarap kettim. Jer, sý bizdiki. Ol — kirme, ózi orys. Sonda da áli bir qabaq shytysqan emespiz. Kóńil kelisse orys, qazaq degen bylshyl ǵoı. Bısharada erkek bala joq. Oınasa da oıyndaǵysyn aıtady-aý deımin, «Bir ulyńdy maǵan ber, kúshik kúıeý qylyp alaıyn» dep qoımaıdy. Qyzy musylman bolsa, berer de edim...

Amannyń qulaǵy áńgimede, kózi jolda. Keń, qumaıt joldyń ústindegi júrginshiler jıi jáne qıly-qıly. Shóp tıegen, teri tıegen egiz arbalar, jylqy jetelegen, azyn aýlaq qoı, sıyr aıdaǵan salt attylar, solardyń aldynan láshenke arbamen shyǵyp, ere sóılesip kele jatqan qalanyń sholaq alypsatarlary kórinedi. Bir jerde uzyn túıe kerýen ketip barady. Óńkeı qyzyl buıra tyqyr nar, biri qyńq etpeıdi, tyrnadaı tizbektelip, saý aıańdap barady. Ústerine artqan júkteri — kıiz, jún, teri. Bularmen selbese kele jatqan mal qaramy kóbirek: qoı, sıyr, jylqy top-top. Sáýdegerler, ash qasqyrdaı, ár topqa bir shaýyp júr.

― Tamalardyń aldy kele bastapty ǵoı, — dedi Aqan, túıe kerýendi kórgende. — Olar kelmeı, bazar arzandamaıdy.

Tama eń shette jatqan, Aqmeshit, Áýlıeata oıazdarymen japsarlas, meılinshe maldy, momyn el. Jazdaı malyn semirtip, jún, terisin jınap, kıizin basyp alǵan soń, kúzge qaraı qala shyǵady, kerek-jaraǵyn alyp qaıtady. Mynaý túıe kerýen solardyń aldy eken. Satýshy qazaq pen alypsatar qazaq, biri jeýge, biri jegizbeýge arbasyp barady.

― Kórdiń be, alystaǵy ańqaý eldi jaldaptardyń torýyn! — dep, Aqan basyn shaıqap qoıdy. — Bulardyń eńbegi — aldaý. Olarǵa sonsoń sovettiń ishi qalaı jibisin?..

Aldaryndaǵy aq tóbeniń ıyǵyna shyǵa kelgende, kógildir tuman basqan qala kórindi. Qalanyń shyǵysyna qaraı tartqan boz dóńgilderdiń beti oıdym-oıdym, qotan-qotan aq qaıyń. Turǵyn el Shybar dep ataıdy. Shybar men qalanyń aralyǵynda jatqan jalańash beldiń jotasy qaptaǵan jel dıirmen. Qanattary aýyr aınalyp tur. Dıirmenderdiń ber jaǵynda, qalanyń shetinde, aýmaǵy úlken qara quryq: kıiz úıler, attyly, arbaly adam, mal...

― Anaý kóringen mal bazary, — dep solaı qaraı nusqap qoıdy Aqan. — Myna júrginshilerdiń kóbi sonda barady.

Joldyń eki jaǵynda, buryla ketip kólik shaldyryp, qos, shatyr tigip, tútindetip as pisirip jatqan alýan-alýan qalashylar alystan keledi. Aqmolaǵa tórt jaqtan enetin barlyq joldyń ústi osylaı.

― Osylar eline aılap, aptalap júrip qaıtady-aý! — dedi Aman, manadan úndemeı kele jatqanda, tek kórip qana emes, kórgenderin ózinshe qorytyp ta kele jatqan sıaqty. — Sonda jyldyq keregin alyp qaıta almaıdy. Ágár jer-jerde kooperasıalar kóbeıse, bul sandalýdyń biri de bolmas edi.

― Bárinen de egin salsa deseńshi! Qudaı bul qazaqqa telegeı-teńiz jer bergende, teńgedeı aqyl bermepti.

― Egin salýǵa aqyly jeter. Ádeti jetpes.

― Aqyl jetse, ádet te jeter edi ǵoı.

― Jezde, eń qıyn nárse jaman ádetti jeńý me deımin. Nasybaı, shylymnan bastap, zulymdyqqa deıingi adam boıynan tabylatyn úlkendi-kishili jaman belgilerdiń bir de birin ózi jaqsy demeıtin sıaqty. Biraq sony isteıdi. Ádet istetedi. Orystar ádetti adamnyń ekinshi sıpaty, — deıdi eken.

― Pah, pah! Mynaý bir taýyp aıtylǵan sóz. Olar biledi-aq! — dep, Aqan súısinip qaldy. — Men seni qymyzshynyń úıine ornalastyram. Áıeli bizge jıen bolady. Jıen kúıeýdiń ádeti — jatyp ishedi. Deni saý, esi bútin, kórmege tipti kórim jigit. Biraq, áıeli asyrap otyr. Kúıeý soǵan aplanbaıdy, ádettenip ketken...

Áńgimemen qalaǵa kirdi ekeýi. Úlken óndirisi, temir joly joq shaǵyn qala keń saharadan birinshi ret kelgen, buryn qala kórmegen Amannyń kózine meılinshe úlken, kórkem, ári qyzyqty bop kórindi. Ortalyq kóshelerdiń birin boılap, qalanyń ekinshi jaq shetin ala turǵan kirpish úıge jetkenshe, Aman Aqmolaǵa tek súısinýmen, qyzyǵýmen boldy. Kirpish úı syrtynan qorash edi, ishine engende, buǵan da kóńili toıyp qaldy. Kún túsken qos terezeli keń bólmege bosaǵasyna deıin kıiz, tekemet, syrmaq, olardyń ústine kilem, alasha ne kórpe jaıylǵan. Ortada alasa, úlken dóńgelek stol, ústinde pisken bir tabaq sýyq et. Stoldyń qasynda, jerde, beti jabýly dáý shyny tegene, kárlen keseler tur. Úı onsha múlikti bolmaǵanymen, jınaqy, taza, kóńildi-aq. Aqan men Aman eń tórge kelip otyrdy. Kóp keshikpeı úı ıesi jas áıel kirdi. Mol jaýlyǵynyń ushy ókshesin soǵady. Jaýlyq syrtynan sánge aqsary sháli jamylyp, shálini artyna qaıyryp tastapty. Eki bileginde úsh-úshten alty kúmis bilezik, ár saýsaǵynda birneshe júzik, saqına. Jaýlyǵynyń jıegin eki qatar kestelep, eki kesteniń arasyna usaq aq monshaqtar tizgen. Áıel sánqoı da, baýyrmal da eken. Aqandy «naǵashylap», shyn yqlasymen qarsy aldy. Amandyqtan keıin ile samaýyr qoıýǵa turǵanda:

― Sháıdi men keıinirek kelip ishermin, Sálıma, — dedi Aqan. — Otyrshy. Myna jigit meniń baldyzdarymnyń ishindegi biregeıi. Eli alys. Bunda tanysy joq, jumysty bolyp keldi. Osynda jatsyn, qansha jatsa da qozǵama.

Sálıma:

― Jaraıdy, — dep, basyn ızedi.

Aqan tegeneden bir kese qymyz quıdyryp ishti de, shyǵyp ketti. Ońashada, únsiz tómen qarap otyrǵan Amanǵa Sálıma qap-qara qaıqy kirpikterin qadaı, baıyptap bir qarap etken soń:

— Naǵashymnyń baldyzy, áýeli shaı bereıin be, qymyz bereıin be? — dep edi.

― Ekeýin de qoıa turyńyz, jezdeı kelsin, — dedi Aman.

Qymyzǵa kóńili soǵyp tursa da, ishem deýge uıaldy. Sálıma sony bilgendeı:

― Ol ánsheıin sypaıylyq shyǵar. Jigittiń izdeıtini qyz ben qymyz ǵoı, — dedi de, qymyz quıyp usyndy. Ashyq, ótkir áıel. Qaljyńy, shyny qaısy ekenin bilý qıyn, sóılegende, kózi ylǵı kúlimdep turady. Betiniń kóldeneńi qysyńqy, turqy shyǵyńqy, uzynsha murnynyń ush jaǵy etektileý, túp jaǵy jińishke, bıdaı óńinen bólinip, buǵaǵy áppaq kórinedi. Ózinen Sálımanyń kózi taıǵanda, Aman odan kózin alǵan joq. Áıel tulǵasyna synaı qaraıtyn ádetinshe, meılinshe súısine ári synaı otyryp, buǵaqqa kózi túskende, Aqtamaq dep, eleń etti kóńili.

Aqtamaq degen qymyzshy áıeldiń dańqy qaladan asyp, qyrdyń birsypyra jerine jaıylǵan. Biraq mynanyń aty Sálıma. «Aqtamaq laqap aty bolar ma?» dep, Aman ózinen suraı almaı, suramaı taǵy qoıa almaı otyrǵanda, jeti-segiz jigit kirip keldi. İshinde bir shaly bar. Shaldyń qolynda on eki tildi, eski, jamaýly garmon. Shal da bolsa, uzyn boıy áli ıilmegen, tip-tik, saqal-shashy aǵarsa da qyzyl shyraıly júzinde jóndi ájim joq. Ózi qubylyp, ushyn qyryqqan shaǵyń saqalyn sıpap, sıpaǵan saıyn, kózin qymyzshy kelinshekke bir tastap qoıady.

― Quıa berińiz, — dedi bárinen joǵary otyrǵan uzyn moıyn qylı jigit. — Aqshasyn bir kisi tóleıdi.

― Onda, árıne, siz tólersiz? — dep, ezý tartyp edi Salıma.

― Men turǵanda, basqanyń tólegenin kórdiń be, Aqtamaq? — dep, jigit shalqaıǵanda, shalqasynan túse jazdady. Ońdalyp otyryp syrtqy jıegine qundyz ustaǵan ádemi pushpaq bórkin túre kıdi. Aman onyń sózinen Sálımanyń Aqtamaq ekenin ǵana ańǵarǵan joq, jigittiń maqtanshaq, baısymaq ekenin de ańǵaryp qaldy. «Qymyz ishpeı de, bolyp-tolyp turǵan sıaqty, qymyzǵa toıǵanda ne bolady?» — deıdi ishinen. Ol kúdigin uzaq kútken joq. Jigitter qymyzǵa bas qoıa bastady. Dál sony ańdyp tursa kerek, úı ıesi qara murt Aqtamaqtyń art jaǵyna kelip, jantaıa ketti. Jeńine tyǵa kelgen kishkentaı esepshoty bar, sony tyqyldatyp qaǵyp jatyr. Qylı myrzanyń esebi basqada. Aqtamaq jymısa, ol yrjıady. Aqtamaq myrs etse, ol tarqyldaı kúledi. Eki-úsh kese tastap alǵan soń, uzyn moıny qyzaryp, buıyra sóıledi:

― Aqsaqal, al garmondy qolǵa! Búgin dúnıeni bir teńseıik!

Shal irkilmeı, shyrqap jiberdi. Kishkentaı garmonyn kere tartqanda, jyrta jazdaıdy. Garmon daýsy sonda da ilese almady. Garmondy endi tıysh tapqyzbastan, keýdesine súıeı, birese basynan joǵary kótere, birde oń jaǵyna, birde sol jaǵyna tolqyp ketip, qutyrta tartyp otyr. Qyzǵan saıyn moıny jýandap, daýsy údeı túsedi.

Atandym Ǵazız aqyn bala jastan,
Ánshi joq Qaraótkelde menen asqan.
Júırikti, jorǵa minip jeteledim,
Qalmaı júr áli kóńilim qıǵash qastan.

Amannyń kózi shaldy iship-jep barady. Alystan atyna qanyq Ǵazız aqyn osy ma, álde sonyń óleńin aıtqan bireý me ― bilgenshe asyǵady. Kim de bolsa, jasynda saırandap baqqan. Qazir kárilikpen qosa kedeılik te minipti moınyna. Sonda da bolman dep, bulqynyp otyrǵan bir adam. Lezde stol basyn dýman etti. Sóılemeıtinder sóılep, qozǵalmaıtyndar qozǵalyp, bireýler: «Paý, eı, myna salyń ne deıdi!», «Mashınemen sóıleıdi!», «Oraraq, oraraq!» — desip jatyr. Ánshi shal qylı myrzaǵa «dúnıeni bir teńep» bergen soń:

― Aınalaıyn Aqtamaq, bal tamǵan lebizińdi óziń bir estirtshi! — dep qıyldy.

― Ǵazız aǵa, sizdiń aldyńyzda daýsym shyqpaıdy ǵoı, — dep, erkeleı sóılegen Aqtamaqty bári qaýmalaı jóneldi. Aqtamaq qolyna úkili dombyrasyn alyp, biraz tolǵanyp otyrdy da, daýsyn onsha kótermeı, naz qońyr, ásem únmen ánge saldy:

Jasym bar jıyrma beste, jylym Meshin,
Ólimniń kim biledi erte-keshin.
Barynda bazarymnyń án salaıyn,
«Aqtamaq ala ketti» — jurt demesin.

Qasyna nóker ertip, aqshasyn aıamaı, Aqtamaqtyń aldynda daraqylanǵan qylı myrzadan jáı otyryp, kóldeneń qaraǵan Amannyń qyzyǵy az bolmady. Bárin kórip, tanyp otyr. Zamany ótip, jasy jetken Ǵazız aqyn endi bireýdiń otyna jylynypty. Qaltasyna sengen qylı myrza Aqtamaqtyń kúlim kózinen dámetip, qylyshtan tartynar túri joq. Ol kúlim kóz jurttyń bárin shaqyrsa da, ózi izdegenin taba almaı, sharq urady. Yqylasy tek myrzada, tanaýy sheltıip, «aıt!» dese, ata jóneletin tazydaı, eleńdegen bireý otyr. Ózgesi jaı qoshemetshiler, tegin qymyzǵa toıyp, áńgime, án tyńdaǵanyna máz. Úı ıesi qara murt Aqtamaqtyń tasasynda jatyp, shot qaqqanyna máz. Osy dýmannyń ústine, manaǵy betinen qaıta oralyp, Aqan kirdi. Tórge shyqpaı, bosaǵada turyp, bir-aq kisimen óreskel amandasty:

― Amanbysyń, aq bas Ǵazız? Aıqaıdy áli qoımap pa ediń?

― Amanmyn, sary mujyq. Sen soqany tastaǵanda, men garmondy tastarmyn.

― Soqa nan beredi. Jyrtyq garmon ne beredi?

― Sen qaryn toıǵyzsań, men kóńil toıǵyzam, mástek.

― Qaryn toımaı, kóńil toıǵandy kórgen emen. Kártaıǵanda Abaı aıtqan arsyz aqyn bola kórme, syńaıyńnan seskenip qaldym... Aman, beri shyǵyp ketshi. Bul ekeýmizdiń bylshylymyz taýsylmaıdy.

Amandy ertip shyǵa jóneldi. Kúreń atty doǵaryp, láshenkeniń qorabyndaǵy shópke qoıǵan eken, asyǵys ótip bara jatsa da, saýyrynan bir sıpap ketti. Tipti kóńildi. Jymyńdaı dalaǵa shyqqanda:

― Bala, jumys ońalatyn boldy. Ózińdi Eralın biledi eken ǵoı, — dep kúbir etti.

― Iá, bizdiń úıde bir bolǵany bar.

― Bireýler sondaıyn aıtyp, bylshyldap júredi. Aýyzdyń aýyry jaqsy. Men saǵan ol jigittiń jaıyn jaqsylap aıtyp bereıin, — dedi de, saqal-murtyn sylap-sıpap qoıdy, Ýkomǵa bastap barady. Áńgimesi — Eralın.

― 1918 jyl. Kolchaktyń jazalaýshy otrády qazaq dalasyn qutyrǵan qasqyrdaı kezip júrgen kez. Nildi zavody toqtap, jumyssyz qalǵan soń, Eralın kári sheshesimen, kúıeýsiz apasy, erjetken inisimen Spass zavodyna kelip ornalasqan. Qazirgi ýkom sekretary, ol kúnderde saǵatshy-master, jasyryn bólshevık, Alekseı Aleksandrovıch Afanasev ekeýi bir barakta turatyn. Jumabekti Afanasev saǵatshylyq pen bólshevıktikke birdeı baýlydy. Onyń ústine Jumabek skrıpkany jaqsy tartady. Ózi palýan jigit. Sondyqtan bulardyń mańynan adam arylmaıdy.

Bir kúni Afanasev ańǵa ketti. Biraz jigit Jumabektiń skrıpkasyn tyńdap, odan keıin kúres salyp jatyr edi, aqtyń on shaqty atty áskeri keldi de, barakty qamap alyp, tinte bastady. Afanasevti taba almady. Kúresip júrgen Jumabekti ásker bastyǵy kele sala:― Ah, svoloch, bólshevık! — dep, qamshymen tartyp jiberdi. Ekinshi ret tartqan qamshydan ustaı aldy Jumabek. Myqty qoldan qamshysyn qaıtyp ala almaǵan soń, aq ofıser qylysh sermedi. Jumabektiń jelkesinen qan burq etti. Sheshesi, apasy, inisi birden kelip qulady ústine. Aqqan qan, tógilgen jas, ashshy daýysqa aqtar qaraǵan joq, tórteýin birdeı qamshynyń astyna alyp, kóshe boılata, jurtty túrshiktire, aıdap bara jatty. Jumabek jalańbas. Býdyraǵan qara shashynyń arasyna qan uıysqan. Keýdesi jalańash. Kóılegin sheship alyp, moınyn oraǵan. Aq etinde bileýlenip turǵan kógildir qamshy daǵy, taram-taram aqan qan aıqyn kórinip barady. Sonda da eńsesi kóterińki, aıaǵyn nyq basady, alaqtamaı, týra alǵa, alysqa qarap keledi.

― Má saǵan «Kolchak kúni qysqa!» — dep óshikken ofıser anda-sanda qamshymen bir osyp ótedi. Jumabekte ún joq, tistene beredi.

Sol aıdaǵannan, birde kólikke mingizip, birde jaıaý, eki júz elý shaqyrym jerdegi Aqmolaǵa deıin aıdady. Bylaı shyqqan soń, Jumabekten ózgesin bosatyp jibergen. Biraq jolshybaı úsh tutqyn qosylyp, taǵy da tórteý boldy. Aıdaýshy beseý. Aqmolanyń túbindegi Kúıgenjarǵa jetkende, kún keshkirip, kóz baılana bastaǵan. Aıdaýshylardyń bastyǵy mas, ózgesi jaı qyzý edi. Bastyq jol boıyndaǵy jaqynyna qona ketpek bolyp, dál Andreıdiń dıirmeni turǵan Toǵannan ótip kele jatqanda, Jumabek kórine kózge sýǵa qoıdy da ketti. Toǵan sýy birsypyra jalpaq, tereń. Jaǵasyna tal, qalyń quraq qamys ósip ketken Esildiń bir salpynshaǵy bolatyn, aınalyp baryp Esilge qaıta quıady. Aıdaýshylar alysty kóre almasa da, elý-alpys metrge deıin anyq kóre alady, myltyqtaryn tóseı qaldy. Jumabek sýǵa shym batqan kúıi joq. Súńgip ketti me, súńgımin dep, erip ketti me — belgisiz. Tórt tutqyn mingen jaman arbada pıdjagi, botınkasy jatyr, ústindegi kıimi tek shalbar ǵana.

Aıdaýshylar sý betinen eshteme kóre almaǵan soń, shapqylap, sý jaǵasyn qaǵa bastady. Qashsa, keıin qashar degen oımen keıingi jaqty kóbirek tintti.

Jumabek súńgip otyryp, jaǵadaǵy qamysqa shyqqan. Qamysqa aıaldamastan, alǵa qaraı, eńbekteı tartty. Moıny áli oraýly, keýde jaǵy jalańash, shashy men shalbarynan sý sorǵalap, birinshi kezdesken Aqannyń úıine alqyna kirgende, úıdegiler dúrligip qaldy.

― Jarqynym, neǵylǵan adamsyń? — dedi Aqan, ornynan atyp turyp.

― Ajaldan qashyp kelem, qutqarsań da, ustap berseń de óziń bil, aǵa!

― Ne deıdi! Ne deısiń, janym-aý! — dep, Aqan daǵdaryp turǵanda:

― Áıtpese Aqjannyń úıin taýyp berińizshi! — dedi Jumabek.

― Qaı Aqjan

― Baıboldyń Aqjany.

― E, ol nemeneń edi?

― Eshteńem de emes. Nildige kire tartyp júrgende tanys, kóńildes bolyp edim. Men Nildiniń jumyskerimin. Munda aqtardan qashyp kirdim.

― Butaǵa qorǵalaǵan torǵaı da aman qalady, — dedi Aqan, az oılanyp turyp. Tezirek baryp, jıýly júktiń astyndaǵy dáý ábdireni ashty. Jumabekti sonyń ishine tyqty da, júkti ústine qaıta jınap qoıdy.

Jumabek sodan qashan Kolchak úkimeti qulaǵansha Aqannyń, úıinde panalady. Aqjanmen birge kire tartqan bolyp, myna jaǵy Spass-Nildi zavodtaryna, myna jaǵy Aqmola, Qyzyljarǵa deıin baryp qaıtyp, syrtqy dúnıemen baılanysyn úzbedi. Azamat soǵysy kezinde CHK-da istedi. Soǵys bitken soń, Afanasev ekeýi oıazdyq partıa komıtetine aýysty.

Aqan Amanǵa osy jaılardy aıtyp, oıazdyq partıa komıtetine jetkenshe bitire alǵan joq-ty. Bular kelgende Eralın ornynda emes eken, sony tosyp otyryp, áńgimeniń qalǵanyn aıtyp bitirdi. Bir mezgilde sekretardyń kabınetinen Eralın shyqty. Amandy kóre sala, jarqyldaı, sóıleı keledi:

— Bárekeldi, jaqsy keldiń, Aman! Áke-shesheń kúıli me?

― Shúkir, sálem aıtty.

― Afanasev joldaspen sender týraly aqyldasyp shyqtym, — dep, Jumabek Amandy qoltyqtaı kirgizdi kabınetine. — Al aıta ber endi. Seni kim otyrǵyzdy, qalaı otyrǵyzdy? Kim bosatty, qalaı bosatty?

― Tergeýshi japty. Japtyrǵan Malqar, — dedi Aman. — Kepilge shyǵartqan Sháken myrza. Ol kisi kóp jaqsylyq istedi.

― Jýan jaralap, ol jarany baı sıpaǵan eken. Qalaı deısiń: aıap sıpady ma, aldap sıpady ma?

― Aıaǵany shyǵar. Aldaǵanda, meniń nemdi alady.

Jumabek Amannyń betine qarap otyryp, sylq-sylq kúldi de, basyn shaıqap qoıyp:

― Ágár, berer bolsań, baıdyń senen alatyny kóp, — dedi. — Menińshe, ol aldap sıpady. Buǵan da kóziń keshikpeı jeter. Aıta ber.

― Aıtarym da az, Jumeke. Tek júrsem de, tıysh qoımady. Sonar qardyń ústinde jortqan tyshqan qurly iz qaldyrǵam joq áli. Sonda da búldirgish, buzyq dep aıyptady. Jalǵyz naǵashymnyń janyna balaǵan jalǵyz atyn Malqar bolys poshtabaıyn jiberip tartyp aldy. Men soǵan shydaı almaı, araǵa túsip, qaıtyp aldym. Bul týraly tolyq jazǵamyn ózińizge.

― Aldym, hatyńdy oqydym.

― Ekinshi kinám — qyrqysyp jatqan eki kedeıdi aıyrdym. Bir kedeı baıdy arqalanyp kelip, ekinshi kedeıdiń alaqandaı máıegin tartyp shappaq eken, men ol zorlyqqa bóget boldym. Sol úshin baıshyl kedeı ústimnen aryz berdi. Baıdyń jalshysy ol aryzdy qýattap kýálik berdi. Tergeýshi: «sen teris» dep, jaýyp qoıdy. Oılap tursam, baı túgili, tergeýshi, bolys, aýylnaı, kedeı, jalshy — bárinen de shekki kórippin. Jazyǵym ne? Solardan shekki kergen jalǵyz men be? «Osynyn, bári baıdyń yqpaly desek, sovet yqpaly qaıda?» — degen suraý týady. Men ózim aýylda sovet ókimeti bar ma? — degen oıdamyn qazir.

― Ol jaǵyna kúmándanbaı-aq qoı. Bar, — dep, Jumabek Amannyń sózin bólip jiberdi. — Azýy alty qarys Malqarǵa qarshadaı seni qarsy qoıǵan, aýzyńa jalyndy sóz, keýdeńe jarqyn oı bergen, tipti Sháken myrzaǵa seni bosattyrǵan da sovet ókimeti. Áıtse de, sovet maqsattarynyń kóbi áli iske asqan joq. Búgin tańda alda turǵan zor qıyndyq — ezilgen aýyldyń qarańǵy kóńiline taptyq sana shyraǵyn jaǵý. Ol shyraq janǵanda, aýyl jańa qonysqa údere kóshedi.

― Sol shyraq qaıtse tez janady?

― Sendeı talapty, saýatty jastar tez oıanyp, jaǵýshy bolǵanda ǵana tez janady.

― Al men keldim onda.

― Belińdi bekem býyp keldiń be? Úlken syndardan ótesiń. Sovet maqsaty — halyq maqsaty. Keıde basqa qımasyń túgili, janyńdy qıýdy suraıdy. Bere alamysyń?

― Jumeke shyn berilgen kóńildiń alyp qalary bar ma?

― Taýyp aıttyń, Amanshık! — dep Jumabek Amanǵa oılana, qadala qarap, únsiz biraz otyrdy, — Neshedesiń?

― Jıyrmany ortalap qaldyq qoı.

― Ne oqısyń?

― «Narodnyı ýnıversıtet na domý».

― Báse, kórinip tur. Úzbeı oqy endi. Men de sony oqyp júrmin. Kóp bilim beredi. Qaıda jatyrsyń, qalaı ornalastyń?

― Ol jaǵy ýaıymsyz, — dedi Aqan. — Aqtamaqtykine ornalastyrdym.

Esikten Qasen kirdi. Jaǵalaı qol ustasyp amandasyp, tómenirek baryp otyrdy, Jumabek sony kútken eken:

― Ekeýińe aıtar keńesim mynaý, — dedi. — Jaqyn arada bolystyq qyzmetkerler daıyndaıtyn kýrs ashylady. Soǵan túsińder. Túsýge ýkom járdemdesedi. Aman, sen ózińe qosylyp aryz bergen tórteýdiń ishinen bir-ekeýin tańdap shaqyrshy. Jarasa olardy da oqytyp alaıyq.

― Olar keler edi, qoldary qysqa ǵoı, — dep edi Aman, Jumabek qolyn sermep tastady.

― Kýrstyń ózi qoly, qysqalardiki. Shaqyra ber, qazyna kómektesedi. Al endi baılardyń shyrmaýyna kelsek, Qasenniń, «qylmysy» joıyldy. Seniń «qylmysyńdy» zań oryndary arqyly aldyryp, ony da joıamyz. Alańdama. Qarsylyqtaryń bolmasa, osymen bitireıik áńgimeni. Qysyr áńgimelerdi keńirek otyryp, keıin sóılesermiz.

Qarsylyq túgil, júrekteri lúpildep, jastardyń betinde qan júgirdi. Birine-biri qarap jymdasa, Aqan ekeýine qarap, keńkildeı kúledi.

Ýkomnan shyǵa Qasen óz jónine ketti. Aqan men Aman Aqtamaqtikine qaraı tartty. Kún keshkirgen. Ymyrt. Kóshe qarańǵy. Keıbir úılerdiń qaqpa mańdaıynda kerosın nemese maı shamnyń álsiz jaryǵy syǵyraıady. Álden-aq saq kúzetshilerdiń toqyldaq daýsy estiledi. Tozǵan taqtaı trotýarlardyń jyrtyǵyna aıaqtaryn tyǵyp alyp, yńq etip, súrine-súrine Aqan men Aman keledi. Kóńilderi kóterińki, aýyzdary áńgimede.

― Jaqsylap bir shaı iship alam da, qaıtam, — dedi Aqan. — Tezirek baryp, apańdy qýantaıyn. Ol ózi baýyrmal, ýaıymshyl kisi, túni boıy seni oılap, ýhilep shyqty.

― Qalaǵa jıi qatynap turasyzdar ma?

― Men ózim sırek qatynaımyn, jumystan qol tımeıdi. Al bizdiń aýyldan kún ara qymyzshy keledi Aqtamaqtikine. Sonyń kóligimen kelip tur. Jaqyn jer ǵoı, on úsh-aq shaqyrym.

― Jatqan úıime qansha tóleý kerek bolar eken?

― Eshteme de tóleme. Olarmen men eseptesem. Mynaý jumysyńnan ábden qutyl, oqýyńdy bitir, qyzmetker bol. Sol kezde áýseleńdi bir kórermin.

Aman jezdesine qatty yrza boldy. Yrzalyǵyn bildirip, úlken adamdarsha, birdeme aıtýǵa uıalady. İshinen aıtqan alǵysy, bergen baǵasy kóp. Biraq olaryn jezdeliginen góri adamshylyǵyna arnady. Bátıma Sapardyń nemere aǵasynan týǵan. Aqan sonda qanshalyq jezde? Odan áldeqaıda jas, jaqyn, jańa jezdelerdi kórdi, estidi Aman. Sondyqtan jezdelikten adamshylyqty joǵary qoıyp:

― Basyma is túsken kúnniń ishinde, — dedi Aqanǵa, — talaı kórmegenimdi, kútpegenimdi kezdestirippin. Sizden de bundaı jaqsylyqtar kútken emespin-di. Adamnan, sirá, adamgershilik kóp joǵary ma deımin. Birsypyra jurt oǵan jete almaı, tek adam degen atqa ıe sıaqty. Malqarmen shatasqanym jaqsy boldy, osyny ańǵartty maǵan.

― Amanjan, dúnıe degen — tuńǵıyq qara sý ǵoı! Táýekeli jetken sheshinedi de súńgıdi. Táýekeli jetpegen jaǵada turyp-aq, úreılenip qurıdy. Sen áli súńgigen joqsyń, betinde júrsiń. Súńgigen kezde aıtaryń tipti kóp bolady. Mynaý Jumabek, Afanasevter, marqum Qalqa menen áldeqaıda kishi, biraq kórgenderi áldeqaıda úlken. Solar sonyń bárin sendeı jas shaǵynda kórgen. Jasynda kórgeni joqtyń, eskende aıtary da joq.

Aman úndemeı qaldy. «Jasynda kórgeni joqtyń, óskende aıtary da joq» degen sózdi oıymen ejikteı otyryp úıge jetti. Manaǵylar áli ketpegen. Olardyń ústine taǵy qosylypty. Úı adamǵa lyq toly. Qymyzǵa qyzǵan jurt dý-dý etedi. Aqan korıdordan burylyp, ekinshi bólmege endi. Aqtamaqtyń sheshesi jasamys, eńkekteý áıel:

― Qalaǵa aıynda-jylynda bir kelgende, adam sıaqty ornyǵyp bir otyrmaısyń, — dep, kinálaı qarsy alǵanda, Aqan onysyn qaljyńǵa aınaldyrdy:

― Alpystyń ekeýine shyqtym, áli de menen birdeme dámetemisiń?

― Táıt ári, jastardan uıalsańshy!

― Onda shaıyńdy tezirek ákel. Qonbaımyn, júremin.

― Áne, ylǵı asyǵys, — dedi de áıel, eńkeıgen, eki qolyn artyna ustaǵan kúıinde, shyǵyp ketti.

Aqtamaqtyń sheshesi Aqanmen aýyldas, aǵaıyndas kisiniń qyzy bolǵan soń, Aqan Aqtamaqty jıen dep júredi. Áıtpese týystyǵynan da kóńilderi jaqyn. Eńkek báıbishe manadan samaýryn qoıyp, qazanyn asyp, kútip otyr eken, et pen shaıdy birden ákeldi. Bular tamaq ústinde otyrǵanda, qarsy úıdegi dýmandy qaq jaryp, bir daýys aspanǵa kóterildi. Tik shyrqap barady. Mine endi qalyqtap beri oraldy. Tómendedi. Qanatymen jer sabaı ushty. Qaıta kóterildi aspanǵa. Úıdegi shý sý sepkendeı basyla qalypty. Asqaqtaǵan ásem án quıqyljýda. Aman iship otyrǵan asyn tastaı sala:

― Mynaý ánshini kórip qalaıynshy! — dep, tura jóneldi. Qarsy esikti eptep ashyp syǵalap tur.

Ánim edi súıip salǵan «Qanattaldy»,

Bul ánim balqytýshy ed tyńdaǵandy.

Ómirden óz erkime oryn tappaı,

Keıinge «Qanattaldy» ánim qaldy.

― Pah, pah tókti-aý anturǵan! Bu da kelip qalyp pa edi? — dedi Aqan.

― Qalǵany joq. Qosymjan da, Ospan da bar, — degende, báıbisheniń qabaǵy búrisip ketti. — Tek janjalsyz tarasa eken, túge. Ólerdeı iship, qyzý bári.

Án basylysymen Aman kelip ornyna otyrdy. Tós qaltasynan kishkentaı dápterin alyp, jańaǵy ánniń sózin jazyp qoıdy.

― Jezde, bular Abaı aıtqan azǵyn aqyndarǵa uqsamaıdy, tamasha ánshiler ǵoı. Jańaǵy ánshi kim?

― Sátmaǵambet. Arǵy tegi Súıindik. Biraq ózi osy elge erteden sińgen. Bul úıde jata tússeń, áli talaı ánshimen tanysasyń. Ánshilerdiń kórinetin jeri: as, toı, jármeńke bolatyn. Bertin kele osy qymyzshylardyń úıinde de kóbirek kórinip júr.

― Qymyz úıi onda ári saýda, ári saýyq orny eken ǵoı.

― Keıde janjal orny da bolyp ketedi.

Aqan aýzyn jıyp alǵansha, bireýlerdiń kújildesken daýsy estildi. Oǵan dereý aıaq dúrsili qosyldy.

― Ustańdar! Aıyrsańdarshy! — degen Aqtamaqtyń ashshy daýsy shyqty. — Qıratty! Tókti!

Qart Aqan oqtaı atylyp, qarsy bólmege endi. Mana qylı myrzanyń qasynda tanaýy sheltıgen shaıtan kóz jigit, talasqan ıtteı tistesip jatyr bireýmen. Jer tappaǵandaı, astyndaǵy jigitti dál qymyz tegeneniń ústine ákelip jyǵypty. Qymyz tógilgen, birer kese synǵan. Arashashylar aıyra almaı júr. Aqan, kelgen bette, shaıtan kózdi bir qolymen jelkesinen ustap, dalaǵa súıreı jóneldi. Ol astyndaǵydan aırylmady. Qosaqtalǵan ekeýdi qabat súırep dalaǵa shyǵarǵan soń:

― Al, armansyz bolyńdar! — dep Aqan qatty ıterip jibergende, ekeýi táltirektep baryp, eki jerge jalp etti. Úıdegilerdiń bári endi dalada. Aqan entigip turyp, qylı myrzaǵa sóz tastady:

― Myrza, mynaý ıt seniki. Ádeıi aıtaqtadyń ba, aıyrylyp qaldyń ba, óziń bilesiń. Áıteýir, bul janjalǵa sen jaýapty.

― Jaýapty bolsa, nesi bar?! Mine tóleımiz, — dedi de, myrza uzyn moınyn bir jaqqa, qylı kózin ekinshi jaqqa qaqyraıtyp qoıyp qaltasynan sytyrlata sýyrǵan chervondy Aqtamaqqa ustata berdi. — Aqyńyz ketpegen shyǵar, Úsh kúnnen qaldyrmaı, úıimdi bosatyńyz!

Sony aıtyp, ol aıaǵyn kerdeń basa, kete berdi. Jurt tarady. Aqan da úıge enip júrýge qamdanǵanda:

― Naǵashy-aý, biz qaıttik! — dedi Aqtamaq. — Jańaǵy: “Úıimdi bosat” — dep ketti ǵoı.

― Jáı sóz shyǵar.

― Jáı emes. Janjal da jáı emes. Sol ıtti kijińdetpeı, bir baspana tabýǵa járdem etińizshi. Andreıdiń osyndaǵy jesir qaryndasynda eki bólmeli úı bar. Eki jyldyń aqshasyn buryn suraıdy. Oǵan bizde shama qaıda?

― Onda kıin, Manarbek. Meniń arbama min, — dep Aqan qara murtqa ıek kóterdi. — Andreı ekeýińdi kelistireıin. Andreı kelisse, qaryndasy odan quryq ákete qoımas.

Manarbek qýanyp ketti. Qapyl-qupyl kıinip jatyr. Kún uzyn jaq ashpaǵan. Endi Aqtamaqty ymdap, ońasha bólmege shyǵaryp aldy da, suq qolyn sermeı turyp sóıledi:

― Baıqa, qazaqqa senim joq...

― Bul ne degeniń?

― Mynaý jigitti aıtam da.

― E, onyń ne sumdyǵy bar edi?

― Men joqta basynyp, qasyńa kelip júrmesin. Kele qalsa, týra aýyzǵa tep, sotyn ózim kóterem.

― Alańdama, bara ber. Kisi kútip tur.

― Endi birdemeńdi sezsem, onda, ońdyrmaımyn!

Manarbek pen Aqandy jóneltip, Aqtamaq shaıǵa otyrdy. Qasynda bir ǵana Aman. Báıbishe oırany shyǵyp jatqan qonaq bólmeni jıystyryp júr. Eki-úsh jasar ul bala shatyr shymyldyqtyń ishindegi kereýetten basyn kóterip: «Apa» degende, Aqtamaq ushyp baryp, balany qushyrlana súıdi de, kóterip ákelip, qonaq pen óziniń aralyǵynan otyrǵyzdy. Aman balaǵa qaraı beredi.

― Jańaǵy Sátmaǵambet ánshimen týys jaqyndyǵyńyz joq pa? — dedi bir kezde.

― Joq. Ony nege suradyńyz? — degende Aqtamaqtyń kózi bir kúlim etti.

― Jáı, ánsheıin.

― Myna balaǵa qarap aıttyńyz bilem. Bala árkimge tarta beredi. «Bir qonyp ketken qonaqqa da tarta salady» deıdi osynda bir shaldar. Bolashaq balam sizge tartqaı-aq.

Aman jaýap qaıyrmaı, qyzaryp ketti. Aqtamaq qansha ashyqpyn, ázilshimin, mańaılasqan erkekti urshyqsha ıirem dese de, bul sózimen jaqyn otyrǵan qonaǵyn alystatyp aldy. Áıel ózin alystaý ustasa, Aman jaqyndaýǵa qumartatyn. Áıel tym jaqyndap ketse, alystatýǵa asyǵatyn. Aqtamaqtyń jańaǵy qaljyńyn ol uıatsyzdyqqa qosty. Uıat-ary joǵary jigit qazir qyzarýmen qoımaı, tanaýynyń ústi de tershidi. «Men endi sizben sóılespeımin» degendeı, shynaıaǵyn tóńkerip tastap, tómen qarap sulyq otyr. Aqtamaq úrlegende, jigit túgil, qaısybir shaldardyń da óshýge jaqyn shalasy bir jarq etip, jalp etetin. Qyzyl shoqtaı jaınaǵan myna jigittiń, jalyn atpaı turyp qalǵany Aqtamaqty da basyp tastady. Únsiz áńgimesiz birneshe mınýtter ótti.

― Syrtym bútin, ishim tútin baqytsyz adammyn, — dedi álden ýaqytta Aqtamaq, kúrsinip qoıyp. — «Kóringenge urynǵan uıatsyz áıel» — deseńiz de, sizben ashyq sóılesip, ishimdi bir bosatqym keledi. Aıtylmaǵan syr — sher ǵoı, Aıta berýge bolmaıdy. Syr saqtaýshy kem. Siz meni kóriskennen keıin bilseńiz, men sizdi kórmeı turyp-aq bilgenmin.

― Qalaısha? — dep, Aman tańdana surady.

― Taqaýda naǵashym aýlyna baryp, qonaq bolyp qaıttym. Sol aýyldyń, ásirese Bátıma apańyzdyń áńgimesinen esimde qalyp qoıypsyz. «El maqtaǵan jigitti qyz jaqtaıtyny» belgili. Siz janjaldasqan Malqar bolys, Shógel poshtabaılar bul úıde san ret bolǵan. El aǵasy, jigit aǵasy degen qazaqtyń talaıyn kórdim. Shirkin-aı, týra jolǵa sermegen birin kórsemshi! Qyryndamaǵan, tunyq kóńildi laılamaǵan biri joq. Aldaıdy, qyzyqtyrady, qorqytady, qaıtkende buzady. Jańaǵy qylı myrza: «Buzylmasań, isteıtinim mine» dep ketti ǵoı. Osy qaýmalaý ómirlik jarymdy taptyrmastan, jastaı uryndyrdy.. Endi tapsam da, tyrp eter shama joq.

― Hege? Alystaǵy aýylda emes, qalada otyrsyz, — degen Amanǵa Aqtamaq kóz jasyn tógip otyryp, sybyrlaı qaıyrdy jaýapty.

― Kúıeýimniń baskeser aǵasy bar. Turaǵy belgisiz. «Tyrp etseń, basyńdy kesem» dep, sert etken. Ol sertin oryndamaı qoıǵan emes. Qalqanyń da basyn kesip tyndy.

― Aty kim?İ

― Shalabaı.

― Kádimgi belgili Shalabaı ma?

― Sonyń ózi.

Aman Aqtamaqtan jańa ǵana jırenip, kórikti áıelderdiń kóbi osylaı buzyq keletin bola ma? — dep otyrsa, endi onyń sebebin taýyp, aıap otyr. Jylqybaı, Malqar, Sháken toqaldaryn esine túsirdi. «Olardyń basyndaǵy noqta budan da myqty-aý! — deıdi ishinen. — Ash qaryn maıly as jemeı jubanbasa, ash kóńil de toıat izdemeı tura ma? Sondyqtan alasuryp júrip urynady, buzylady eken ǵoı» degen oıyn Aqtamaqqa ashyp aıtpastan, tuspaldap, toqtaý sala sóıledi:

― Shalabaı uzaq júre almas, úkimet quryǵy uzyn. Ómirlik jaryńyzben de tabysarsyz. Biraq jar ataýlynyń bip-birine qoıatyn sharty, ómir boıy kókseıtini — adaldyq emes pe? Adam boıyndaǵy qasıetterdiń ishinde ol bárinen joǵary sıaqty. Jastyqpen ne shydamsyzdyqpen talaılar ony aramdaýǵa asyǵady, aramdap alǵan soń, ókinedi. Men shamam kelgenshe ókinbeýge tyrysam.

― Jas basyńyzben qarıasha tolǵanasyz! Oıyńyz qalaı tunyq edi, súńgip shyqqandaı boldym ǵoı, — dep, Aqtamaq egilgende, onyń kúlim kózinen sorǵalaǵan ystyq jasy, qandaı aramdy bolsa da tazartqandaı edi. Shynymen-aq syrty bútin, ishi tútin ekeni kórinip tur. Sheshesi esikten kire:

― Ókin, balam, ókin, ókin-daǵy bekin! — degende:

― Bekinermin-aý, apa, ázázilder shydatsa, — dedi. — Budan bylaı táńirden suraıtynym tipti az. Shymshyq torǵaı bıik aǵashtyń basyna uıa salady. Sondaı ǵana uıam bolsa, yrzamyn.

Báıbishe de bir kúrsinip, sýyp qalǵan samaýyrdy ala jóneldi. Aqtamaq dastarqan jıa bastady. Aman qonaq úıge salynǵan tósegine kelip, sheshinip jatsa da uıyqtaı alǵan joq. Manadan bergi áńgimeler oıyn áldeqaıda alyp barady. Álden ýaqytta «Ýnıversıtettiń» úıden ala shyqqan bir nomerin ashyp, soǵan qadaldy. Tún ortasy aýǵan kezde ol qolynan túsip ketti. Tanaýy pys etti.

IV

Qýarǵan japyraqtar tógile bastady. Kún shaqyraısa da, dene qyzdyra almaıdy. Janǵa jaıly qońyr kúz: «Qatal qys keledi, qamdan» dep turǵan sıaqty. Malshy qazaqtar mal bazaryna jınalǵan. Yǵy-jyǵy kópshilik, biri men biri saýdalasyp, qol soǵysyp jatqan jurt. Qur at, qur ógiz, tý bıe, tik órkesh túıe, tegene quıryq qoı — bári bar. Jazdaı damyl tappaı semirtip, eń kórnektisin, qundysyn ákelgen malshy qazaq qymbatqa satqysy kelse, onyń aıaýlysyn jalaqtaǵan sáýdegerler arzanǵa alyp, paıda tapqysy keledi. Osylardyń arasynda shapandaryn jelbegeı salyp, Áljan men Nurǵalı da júr. Ekeýiniń buryn qala kórmegen qazaqtar ekeni bep-belgili. Qala ómirindegi bolmashyǵa tamsana, ańyra qaraıdy. Birese sál nárseden oqys seskenip, eleń, etedi. Ásirese, qorqaq Nurǵalı sabyrly Áljandy damyl-damyl túrtip qalyp: «Myna tamashany qara!» dese, endi birde: «Mynaý júlik!» dep, daýsyn dirildete sybyrlaıdy. Nurǵalı ábigerlengenmen, Áljan ázir baısaldy qalpyn buza qoıǵan joqty, aıaǵyn jáı basyp, bárine baıypty qarap kele jatyp, jalpaq ala sıyr ustaǵan bireýdiń qasynan óte bere kilt buryldy. Kele sıyrdyń jelinin, tórt emshegin aınaldyrdy. Odan quıryǵyn ólshedi, múıizindegi býnaqtaryn sanady. O jaǵyna bir, bu jaǵyna bir shyǵyp qarap, aıtpasa da ólip júr.

― Ne suraısyz, otaǵasy?

― Alpys bes som.

― Shyrqap kettińiz ǵoı. Qyryq beske. beresiz be?

― Elýge de sıpatpaımyn, shyraǵym. Saýyn kerek bolsa, alyp qal. Tórt emshegi. tórt bulaq, bir úıli jandy bir ózi asyraıdy. Atasy ólse atamas malym edi, tegi bir tórt sıyrymnyń biri edi. Jalǵyz balam jalaly bolyp, sol úshin amalsyz ákeldim bazarǵa. Jonyp jerlik basqa jýan keńirdek bolmady.

Kıimi yqsham, sózi qozǵalysy shapshań, qaqpyshtaı qatyp-keýip qalǵan eki adam bulardyń qasyna sap ete tústi. Alýshy da, satýshy da bylaı qaldy, ekeýi kele-aq eki jaqty bılep, saýdalasyp jatyr. Qoldaryn sart-surt soǵady.

― Imam Aǵzam saýdasy, má, elý segizge ala ber!

― Ákel qolyńdy, toq eteri elý bes.

Nurǵalı kúıip-pisip Áljannyń qulaq etin sybyrlap jep tur:

― Jyn soqty ma ózińdi? Qaltańda kók tıynyń joq, kóringen malǵa saýdalasasyń.

Áljan saspaıdy. Murtyn sıpap qoıyp, jymıa qaıyrady jaýapty:

― Oǵan nemiz ketedi?

― Sonda «káne, aqshań sýyr» dese qaıtesiń?

― Kelispegen bola salam.

― Búıtip júrgende bireý-mireý, aqshasy kóp eken dep, basymyzdy kesip alar. Júr, kettik!

― Asyqpa, — dedi Áljan. — Bazarǵa kelgen soń, asyqpaı, bazar narqyn ábden bilý kerek. Átteń, aqsha joq, shirkin-aı, maldyń ne tóresi bar eken! Mynaý ala sıyr bir úıdiń quty ǵoı!

― Óziń oqýǵa kelmeı, saýdaǵa kelgen sıaqtysyń.

Jańa kelgen ekeýdiń biri kózin qysyp qoıyp, Áljandy jeńinen tarta jóneldi. Saýdalasyp, ónerimmen arzanǵa túsirdim degendi sybyrlaǵan sózimen ǵana emes, qolynan kelgen barlyq ısharatymen de aıtyp barady. Kózin, ernin kezek qysyp, betin tyrjyńdatqanda, saýsaqtary oınap ketedi. Aýzynan áli Imam Aǵzam túsken joq. Eger Imam Aǵzam saýdasy osylaı bolsa, jaldaptyń úlkeni sol marqumnyń ózi sıaqty. Ekinshi jaldap sıyr ıesi shaldy súırep keledi.

― Toqta, balam kelsin, — degenine qoımaı, Áljanmen ekeýiniń qolyn eriksiz qabystyrdy. Shal sonda da bezekteýde:

― Qoıa tur, qoıa tur! Balamdy tosamyn.

Ekeýdi ekeý zorlap, tórteýiniń qoly túıisip turǵanda, taıqy mańdaı, tańqy tanaý, qara qasqa jigit keledi. Basynan ter monshaqtap, aýzynan sóz burqyraı keledi:

― Talaspańdar, alýshy nesheýsiń? — dedi kele-aq.

― Alýshy bireý. Myna ekeýi jaı kelistirýshi, — dep edi shal, jigit anaý ekeýine súzegen buqasha qarady. Kózi de buqanyń kózindeı eken, biraz iship alsa kerek, endi daýsyn buza, kújildeı sóıledi:

— Jaldap! Nápmandar! Qudaılaryń bergen soń, qulqyn sáriden turyp ap, jortasyńdar! Jyrym jegish ury kúshikteı, jolaýshynyń er-toqymyn ańdy, búldir, jep qal! Jasaı bermessiń, zaman aınalyp taǵy bir soǵar. Kók myltyqtyń astynda, kózińe kók shybyn úımelep, búrseń-búrseń jortqanyńdy endi bir kórsem, arman joq! Ádham sonda kúlip óledi.

Kelistirýshiler shegine-shegine taıyp turdy. Áljan men Nurǵalı da sytylyp bara jatyr. «Ádham» degende, «Sol emes pe?» degendeı birine-biri jalt qarasty. Az kún bolys bolyp túsip qalǵan Ádham artyna kóp sóz qaldyrǵan. Bular ony tanymasa da, odaǵaı minezine, sózine qanyq edi, qazir ózin kórgende, sol syrt estýmen jaza baspaı tanydy.

― Tymaqtaryń: «Muratpyz» deıdi. Ras pa? — dedi Ádham. Tymaqqa qarap, bu da rýdy dál tapty.

― Ras, — dep, Áljan jaqyndaı berdi. — Siz bizdiń jaqtan qashan ketip qalǵansyz?

― Ketkenim joq áli. Salt júrmin. Áke-sheshem, týǵan elim osy jaqta bolatyn. Sarmantaı, Murattyń baı-jýandary sońyma túsip japtyryp qoıǵan. Sodan ýaqytsha bosanyp, erkimdi izdep keldim.

― Bilem, Aman ekeýińiz bir jattyńyz ǵoı.

― Sender Amannyń nemenesisińder?

― Sol aýyldikimiz. Aman qazir osynda. Oqýǵa shaqyrǵan eken, ózin izdep taba almaı júrgenimiz...

― Júr, men taýyp bereıin onda, — dedi de, Ádham bastaı jóneldi. Sezdi burqyratyp keledi. Oqtyn-oqtyn yqylyq atyp qoıǵanda, aýzynan hanja ısi ańqıdy. Áljan jırenip teris qaraıdy. Aýyl qazaǵynyń kózinde kisi óltirgen qandy qol men araq ishken jırenishi barabar-aq shyǵar. Áljan ári-beriden soń júregi aınyp, Ádhamnyń jel jaǵyna shyǵyp aldy. Sonda da tyjyrynýyn qoıǵan joq. Jaıaýǵa mal bazarynan qala bir qydyrý jer. Oǵan qosymsha, jaıaýdyń basynda tymaq, ústinde jún tartqan qalyń shapan, aıaǵynda saptama etik bolsa, sharshamasqa, byrshymasqa shamasy qansha. Nurǵalı men Áljan kıimderin aýyrlap, qara sýǵa tústi. Ádhamniń kıimi jeńil: shunaq kepkasyn shalqıta kıgen, aıaǵynda orys etik, ústinde kostúm ǵana. Ózi qyzý adam, araq qyzýymen qyza túsip, sózi de, júrisi de ekpindi. Qasyndaǵy aıańy az ekeý ere almaı, keıde búlk-búlk jeledi.

― Aınalaıyn Kúlpash qoı meni bosattyrǵan! — dedi bir kezde, qalaı jabylǵanyn uzaq áńgime etip kele jatqan Ádham. — Ony habarlaǵan Amannan da aınalaıyn. Tiri bolsa, Aman adam bolady. Men endi oǵan mynaý taz basymdy kesip berýge daıynmyn. Abaqty dostan artyq dos joq.

Qos at, jalǵyz at jeken láshenke, faetondar ushyrta, joldyń shańyn burqyrata, ersili-qarsyly ótip jatyr. Shańnan betin basqan saıyn Ádham sypyrta bir boqtap alady. Onyń oıynsha, dúnıeni nápman basyp baratqan tárizdi. Salt atty eki-úsh qyr qazaǵy jarysa shaýyp ótip edi, olardy da bir sybady:

― Myna jáldep nápmandar shańymen tunshyqtyra ma! — dep, joldan shyqty.

Áljannyń kóńili áli bazarda eken:

― Jańaǵy ala sıyr orys sıyrynyń, tuqymy-aý, iri kórinedi, — deıdi áńgimeni bólip.

― Bolsa bolar. Men biraq onyń sheshesin Sháken myrzadan alǵanmyn.

― Qanshaǵa?

― Tegin aldym. Baıdan qorqytyp al, surap al, paramen al — bári saýap. Men qorqytyp alǵamyn. Ol kezde baılar nesin aıady? Endi mine jegenińdi jelkeńnen shyǵaryp jatyr. Kók myltyqty keýdesine tirep qoımasań, býrjúıekeńder borbaı etińdi borshalar áli!

Nurǵalı pyshaq salyp alady dep, mastan da qatty qorqatyn. Ádhamnyń daýsy kóterilgen kezde, kózi bir alaq etedi. Alysa ketse, eki kisilik áli bar. Qorqaq júrek esil kúshti qorlap keledi. Neshe ret oqtalyp: «Qoıshy, mas adam baılanysa keter» degen oımen toqtalyp qalsa da, bir suraǵyn, áıteýir, surap tyndy:

― Sizdi bosatqan «Eńbekshi qazaqqa» óleń jazyp júretin Kúlpash pa, basqa bireý me?

― Men gazet oqımyn ba, táıiri! — dep, qolyn bir sermep tastady Ádham. Ondyq saýaty bolsa da, oqymaıdy eken. — Meni bosattyrǵan Kúlpash Orynbordaǵy rabfakta oqıdy. KazSIK-tyń múshesi. Jas ta bolsa, basynan keshirgeni kóp. Moınyma talaı mingizip edim, aqtady sonysyn. Ágár býrjýılar bul qýdalaýyn qoımasa, týra Orynborǵa tartamyn...

Ádham ózi ǵana sóılep, qasyndaǵylarǵa sóz bermeı, qalaǵa endi. Tóbesine temir aıdar qoıǵan bir qabat ádemi sur úıdiń aldynan etip keledi. Úı aldynda solqyldaq faetonǵa jegýli arǵymaqtar, jaı láshenkege jegýli par attar, kúmis eriniń aıshyǵy kúnge shaǵylysyp salt attar tur.

― Kórdińder me? — dedi Ádham, yzaly kúlkimen sur úıge bir nusqap qoıyp. — Ýatkom osynda. Bastyǵy — Malqardyń baldyzy Ermekbaı Esjanov. Mynaý arba men attarǵa kedeıler minip kelmegen bolar.

Qala kórmegen Áljan men Nurǵalı qalaǵa engeli sóz tyńdaýdan qalǵan, jan-jaǵyna alaqtaýmen, tańyrqaýmen kele jatqan. Sur úıge kózderi toısa da, kóńilderi kónshimeı, dál qasyna kelgende, qolymen bir shuqyp qalyp:

― Tamasha-aý! Ózin neden salǵan? Tas bolat osy boldy ma eken? — dedi Áljan. Tastaı qatty, tep-tegis, ádemi sur sylaýdyń asty kirpish pe, tas pa, aǵash pa, — úsheýi sarapqa salyp, aıyra almaı turdy.

― Terezeleri qaqpadaı! Bundaı da úlken shyny bolady eken-aý!

― Sharbaǵyn qara! Qalpymen temir, kisi boıy...

― Bárin Máskeýden ákep saldyrǵan, — dep, Ádham bul arada da bir bilgishtik kórsetti. — Bul — kádimgi ataqty Kýbrınniń úıi. Ol Máskeý baıynyń qyzyna úılengen. Sol naqsúıerine arnap saldyrǵany ǵoı. Qazir qaznaniki. Orystar Kýbrınderin aldaqashan shaýyp aldy. Bizdiń qazekeń áli mápelep otyr.

Sur úıdiń syrtyndaǵy úlken sur magazınniń aldy, keń qorasy — sapyrylysqan adam, egiz, túıe, at jekken arbalar. Bireýler júk ákele jatsa, bireýler áketip barady. Orys, qazaq sharýasy astyǵyn, malyn, jún, teri-tersegin ótkizip, kerek-jaraǵyn alyp júr.

― Bul úı de Kýbrındiki bolatyn, endi kooperasıa. Kire ketelik, — dep, Ádham magazınge buryldy.

Magazın ishi keń, ý-shý kópshilik, bulardyń tumsyǵy batar emes. Bireýdi bireý basa-kókteı, kımeleı barady satýshyǵa. Bara almaǵandary keregin syrttan daýystap surap, moıyndaryn sozyp tur. Neshe jylǵa sozylǵan soǵys, revolúsıa jurttyń shyńyna jetip qalsa kerek, japyrlasyp jatyr.

― Shańyrqap kelip, astaýǵa bas qoıǵan jylqy ǵoı mynalar, — deıdi Áljan. — Birin biri qaǵyp, tistelep, tebisýin qarashy!

Terlep-tepship kóptiń ishinen azar shyqqan adamdy bul úsheýi taǵy áýreleıdi. «Kórsetińizshi, ultan-aq eken!», «Myna shytty kóılekke aldyńyz-aý?», «Shirkin-aı, bir sháınek zárý-aq edi, satpaısyz ba?» Suraqtarynyń, ermekteriniń túri osy edi. Ala kóz, adýyn áıel alǵandaryn qoltyqtap, esikke entige, sóıleı jetkende, Áljan onyń qolyndaǵy aǵash aıaqqa jarmasty. Jyldar boıy kórinbeı, jańa shyqqan syrly aıaq kózine ottaı basyldy bilem:

― Jeńeshe, satyńyzshy! — dedi qyzyǵyp ketip.

― Táıt ári, ezýińe!.. Meni jaldap deımisiń? Ólip-talyp óz qolym azar jetse...

Áıel sony aıtyp, bógelmesten kete bardy. Nurǵalıdyń, dáý denesi kúlkiden solq-solq, etedi. Bir kúlse, jýyrda basylmaıtyn. Kezinen jas aqqansha kúldi. Áljannan kishi de bolsa, ekeýi qurdastaı:

― Al, «saýdalasýdy qoı!» desem, bolmaısyń! Sýsynyń qandy ma? — dep mazaqtaıdy. Áljan murtyn sıpap, jymıǵan kúıde, jaýap qaıyrmaı, tysqa shyqty.

Eki qabat aq úı «Nardom» atalady. Ádham, tysqa shyǵysymen, týra soǵan tartty. Jolshybaı esigi ashyq shaǵyn dúkender, balaǵandar tur. Kooperasıadaǵydaı dý, kópshilik bularda joq. Saýda solǵyn. Qaısybir satýshylar esik aldyna shyǵyp, olaı-bulaı ótkenderdi yntyzar bolyp shaqyrady. «Almasańyz da kórińiz» deıdi. Tipti ádepti, kishipeıil-aq. Áljan san ret kórýge boı urǵanda, Ádham bir ret jibermeı qoıyp edi, tatar berkin kıgen dúkenshi jeńinen súıreı jóneldi.

― Ne kerek ózińe, bári bar. Kooperasıadan arzan berem, — dep jarylqap barady. Ádham júgirip baryp, onyń qolynan Áljandy tartyp aldy.

― Sarmasa, nápman, sormaqsyń ǵoı? Má, sor mynany! — degende, dúkenshiniń kózi baqyraıyp, aýzy ashylyp ketti.

― Bátshaǵar, mas shyǵar! — dedi de, qala berdi.

Eski páýeskege qos kúreń jegip, kúreńderdiń oń jaǵyna shujyqtaı qara baıtaldy bos baılaǵan bireý aýlasy keń, eńsesi bıik bir qabat aǵash úıge buryldy. Attary sabylǵan, arbasynyń artqy dóńgeleginiń biri tabaq bolǵan. Sonda da qatty júrip, páýeskesin qısańdata. baryp kirdi qoraǵa. Ádham olardy kózimen uzatyp, qoraǵa kirgizgen soń, qasyndaǵylarǵa suraq berdi:

― Jańaǵy páýeskeni tanydyńdar ma?

― Joq.

― Tanymasańdar, ol — Malqar bolys. Kóshirindegi qapylystan Shógeldi tanyp qaldym. Aman ekeýmizdi birjola qurtqaly kelgen shyǵar. Baldyzynyń páterine baryp tústi. Sol páterde jatyp, menen ol bolystyqty alǵan. Endi shontaıymdy ala ma? — dep, Ádham yzaly kúlkini birese aýzynan, birese taqqy murnynan shyǵardy. Ojar, keskir, ótkir tildi adam jalshylyqtan qol úzip, ákimdikten aırylyp, abaqtyǵa túsip shyqqan soń, ábden ashynyp alypty, jynyn shaqyrǵan baqsysha, julqyna, kúńirene sóıleıdi. Osy denedegi esil qaırat kózi ashyq adamǵa bitse, taý qoparar edi. Ádham basyn tek tastan tasqa soǵady. Nardomnyń aldynda papka, dápterlerin qoltyqtaǵan ózindeı jalshy kedeılerdi kórip kele jatyp:

― Mynalar oqýmen jeńbek baıdy, — dep keketedi. — Aman osylardyń ishinde. Sender de baryp qosylyńdar. Meniń basyma oqý enbeıdi. Bilekke keler kún týsa, — kúttim. Bilimge keler kún týsa, — qurydym, bittim. Qyryq jasaǵan taqyr basqa, sel quısa da shóp shyqpas!

Úsheýi Nardomnyń úlken albaryna endi. Rýǵa bólingen qazaqtyń ár jerinen-aq kelgen eken. Qýandyq, Qarakesek, Súıindik, Tama, Temesh, Ýaq, Kereı — árqaısysy ózin kıim ózgeshelikterimen tanytyp tur. Kıimderinen aýqattary da, sóz, minezderinen tekteri de baıqalady. Óńkeı jalshy, kedeı, ortashanyń, balalary. Bilim alyp, memleket isine aralaspaq. Bulardyń saýaty, dáýleti ǵana az emes, memlekettik salty da az. Avtonomıa tıgen eki úsh jyl boıynda sovettik memlekettik jańa tártip ǵasyrlar boıy shegendelgen aqsaqaldyq-feodaldyq eski saltpen taıtalasýda. Revolúsıa ótip, beıbitshilik kúnderi jetse de, myna jastardyń oıy áli oıran. Eki zaman eki jaqqa tartyp tur. Aq júrek bala shaǵynda keýdeńe ýyzdaı uıyǵan ardaqty senimderińniń talaıyn jigit shaǵyńda tabanǵa salyp tapta! — deıdi jańa zaman. Taptaýdan etińnen et kesip tastaý ońaıyraq. Taptamaý tolqyǵan teńizde qaıyqpen júzýden qıynyraq. Mondybas qazaq jasyna ómir osylaı eki alýan, birinen biri asqan qatal shart qoıdy. Aman sony túsingendeı, oıly, salmaqty júretin, birsypyra minezderi jastan góri úlkenge laıyq edi, mynalardy kórgende, shuǵyl ózgerip, balasha júgire, taırańdaı kelip amandasty. Mardymdy amandasa alǵan da joq, qyzarańdap, kúle beredi. Buryn elden uzap shyqpaǵan jas endi saǵynyp qalsa kerek, dáý Nurǵalıdiń moınyna sekirip baryp, eki qolyn aıqastyrǵanda, aıaǵy jerge tımeı turdy.

― Aman shyraǵym!- — dedi jaılasqan soń Ádham. — Mynaý murt men bolmaǵanda, bir saýdagerdiń qolynda ketetin edi. Al mynaý túıeńniń túgine túsingenim joq. Túıe úrikse, oqys úrketin. Bul qoryqqanda oqys qoryqpaı ma?

Áljan kúlki qysyp, qoradaǵy qazoty kókke qulaı ketti. Aman selkildep azar tur. Nurǵalı shamdanyp qaldy. Ádhamǵa úzip-úzip kúj ete tústi:

― Sizdiń minińiz menikinen soraqylaý. Men qarańǵyda qalyń, beıitti qaq jaryp ótken kisimin.

― Ótseń, ishiń de bir ótken shyǵar.

Qońyraý shyldyrlady. Albar ishindegiler asyǵa kirdi úıge, Aman da Nurǵalı men Áljannyń dokýmentterin ala sala, júgirip ketti. Úıde Eralın basqarǵan komısıa kýrsqa oqýshylar iriktep otyr. Aman ózi komısıadan ótip alyp, tek Qasendi qaraılap júrgen. Bir mezgilde Qasendi erte shyqty. Sóılep keledi:

― Áleke, Nurǵalı, júrińder, keshikseńder de, úlgirdińder, áıteýir!

Nurǵalı ornynan býyny dirildeı turdy. Komısıanyń aldyna barǵanda, óńi qý shúberekteı edi, qolaqpandaı bolsa da, qur súlderi turǵanyn Eralın sezse kerek, jymyńdaı otyryp, eki-aq suraq berdi oǵan:

― Hat tanısyń ǵoı?

― Tanımyn.

— Tórt amalǵa qalaısyń?

― Bilemin.

― Alyndyń onda.

Sol eki arada-aq Nurǵalıdyń kózine deıin terlep úlgiripti. Monshadan shyqqandaı bop, dalaǵa shyǵa kelgende:

― Óı sabazym, nege bunsha sabyldyń! — dedi Ádham.

― Oıpyr-aı, qıyn eken! Kim bilipti, qıyn eken! — dedi de, terin súrtinip, alqyna berdi Nurǵalı.

Ádham alqymdap tur:

― Aıtsańshy, alyndyń ba?

― Alyndym-aý, áıteýir.

Áljandy ekeýi eki qoltyǵynan alyp, dedektetip, bir mezgilde Aman men Qasen keldi.

― Tórteýmiz de óttik! Júrińder toı jasaımyz, qymyzǵa baramyz! — dep, Ádhamdy ala, Aman Aqtamaqtyń jańa páterine qaraı bastaı jóneldi.

Alasa qaladaǵy eńsesi kóterińki qońyr úıdiń adamdary búgin kesh jatyp, kesh turdy. Malqar bolystyń, qolynda sháınek, ıyǵynda shapan, omyraýy men aýzy birdeı ashyq, basqyshta turyp keń dúnıege kishkentaı kózin syǵyraıta bir qarady da, túsip ketti. Úlken aýlanyń túkpirindegi dárethanaǵa bardy. Barsa da, ishine engen joq, tasasyna jalp etip otyra qaldy.

Ol dáretten qaıtyp, úıge engen soń da, qala tártibine baǵynbaı, qyrdaǵy óz ádetin istedi. Qol jýǵyshtyń astynan shylapshyndy ózi jatqan bólmege aldyrdy. Qolyna sý quıǵan kútýshi áıelden ımenbesten, kir dambalynyń, aýyn salaqtata otyryp, dáret aldy. Dáreti shala. Tań namazyn kún kóterile oqydy, namazy qaza. Ne qudaı, ne pende súıer qylyǵy joq, pasyq Malqar sonda da bolys. Bolysekeń keıde pań, keıde múláıim. Keıde jumsaq, keıde qatty, keıde beregen, keıde sarań. Qazir tipti pań. Aq Aıshany aýylǵa qaldyryp, aq Balqıasyn ala kelipti Keń shalbaryn, shańyn burqyrata, silkip-silkip alǵan soń:

― Bilip kelshi, Ermekbaı turyp pa? — dedi Balqıaǵa, Balqıa qaıtqansha, qol aınaǵa qarap turyp, murnynyń ishindegi júnderdi iskekpen jula berdi. Ár talyn sýyrǵan saıyn, kózine jas keledi, titirkenedi. Bunysy boı kútkeni emes, dúmshe moldanyń sandyraǵyn oryndaǵany. Zaman aqyr bolyp qudaı qaharyna mingen kezde osy júnderdiń árqaısysy bir-bir istikke aınalyp, adamnyń basyn sájdaǵa tıgizbeı turady-mys. Malqar sondyqtan qıametke júnsiz murnymen barmaq. Ol bireýdi nahaqtan qan qaqsatqanda, qaıyrshyǵa jeti tıyn sadaqa beredi. Arzan batamen kúnásin jýyp tastap, mahsharda túk kórmegensip otyrmaq. Oǵan qudaıdy aldaýdan ulyqty aldaý qymbatqa túsedi. Ózi elden eki asaǵanda, ulyqqa bir asatyp qoıatyn. Bul ádetin baldyzynyń úıine kelerde de qoıa almady. Páýeskesiniń jetegine shujyqtaı qara baıtaldy baılaı, qaǵaz aqshaǵa qaltany syqaı kelgen. Qaryn toq, qalta toly. Baldyzy bir oıazdy bılep tur. Nadan Malqardyń shalqymasqa tipti sharasy joq. Balqıa kirip:

― Turypty, shaıǵa kútip otyr, — degende:

― Ermekbaıǵa aqyl aıtyp qoımasam bolmas. Urysyp aıtam, — dep shyqty úıden.

Ermekbaıdyń óz aqyly ózine jetetin sıaqty. Oqyǵan, ysylǵan, saıasat adamy, qazaqy qýlyqtyń, sózdiń ózin egde Malqardan artyq biletini aýzyn ashqannan-aq baıqalady:

― Buryn, oıaz elge shyqqanda, jezdemderdiń ábigeri shyǵady eken. Endi jezdem oıazdyń ábigerin shyǵardy. Qarańdarshy! — dedi, jezdesi kirgende. Qaljyńdasa da shynyn aıtty; Asty bıik stolda ishetin. Qazir dóńgelek stol jasaǵan. Edenge qalyńdatyp kıiz, kilem, olardyń ústinen kórpe jaıǵan. Tarelka, shanyshqy degenderdi jytyrypty. Bolystyń sabyn tımegen sarǵysh saýsaqtary aq dastarqandy aramdaı bastady, jalap-jalap alyp, tabaqtaǵy sýyǵan etke, birese maıǵa, birese balǵa aparyp salady. Aýzy astan bosamasa da, baldyzynyń jańaǵy qaljyńyna jaýap ta qaıyryp úlgirdi:

― Sen, maǵan deseń túý-túý Petrograd, Máskeý shyǵyp ket, túý-túý Lenınniń oń dizesin basyp otyr, maǵan báribir Ermekbaısyń. Seniń oıazdyǵyńnan qorqam ba? Solaı ma, Shógel, solaı emes pe? Sen aıtshy!

Shógel erte turyp, shaı kelgenshe Ermekbaımen áńgimelesip otyrǵan. Malqardy, ádetinshe, qostaı jónelgen joq, qabaǵy salqyn tartyp, aýzy aýyrlaı qalypty. Jaýapty sarań berdi:

― Men ony senen buryn aıttym. Osyndaı ońashada aqyldasatynyńdy aqyldasyp alsańshy.

― Iá, ózimniń de oıymda otyr edi, — dep, Malqar demin aýzynan molyraq bir shyǵardy da, úzip-úzip, myńq-myńq sóılep ketti. — Qudaıǵa shúkir, sonaý bir túsi sýyq kúnderden, úreılensek te, aman óttik. Qudaı jar boldy, arýaq jar boldy. Endi zaman aınalyp qalpyna kele jatyr. Ne bar jasqanatyn! Selteńdegen nemelerdi tarpyp tastap otyrý kerek! Ermekbaı sen qorqaqsyń ba, jumsaqsyń ba, bilmeımin. Kózińe aıtam, ursyp aıtam, sol, el dizginin bos ustaısyń. Bos ustasań, el betimen ketedi, kóringen tekeshik basyńa sekiredi. Men basyma sekirtpeı, Qasendi, Amandy, Ádhamdy shaptyryp qoıǵanda, sender nege bosattyńdar? Sekire bersin, búldire bersin deısińder me? Onda bolysta ne bedel qalady? Mine men ádeıi osyny aıtqaly keldim qalaǵa.

― Kedeıdi tym qýdalamańyz. Sol dúmpitý jeter, — dedi Ermekbaı. Jezdesiniń betin unata qoımaǵan sıaqty, sabyrmen tyńdasa da, sál shytynyp qaldy. — Onyń ber jaǵynda olardy bosatqan men emes, — dep, aqtala da bastap edi, jezdesi kıip ketti:

― Endi kim? Senen asatyn kim bar munda?!

― Aspaǵanda, bireýdiń isine bireý qol suǵa bere me? Taǵy da eskertem, jezde, kedeıdi eppen ustańyz. Kúshpen ustasa, patsha úkimeti ustar edi ǵoı.

― Kedeı emes, buzyqtarmen ustasyp júrmin! Buzyqty kedeı deseń, Shákendi ne deısiń? Ony nege qutyrtasyńdar? Onyń ákesi meniń ákemniń ústine batyp ene almaǵan. Ózi eki ret. Nıkolaı zamanynda bolystyqty alǵysy kelip, bir ret te ala almaǵan. Sodan keıin saılaý saıyn bireýdi qutyrtyp, meniń sońyma salyp keledi. Meni tipti bolys eken demeı barady. «Osyny bir jyǵyp ber!» degenim qaıda?

― Sizderge, jyqpaı-aq, jyǵylmaı júrýdiń ózi qanaǵat emes pe? — dedi de, Ermekbaı myrs-myrs kúlip aldy. Kúlkisi kelemejge bergisiz, «sizi» «sennen» qattyraq. İshinde bir yzǵar bar sekildi. — Jezde, qaıtesiz meni shyńdap, shyńdaýdan kende emespin. Qansha aıtqanda, óz basyńyzdyń qamy ǵoı. Ony sizden men kóbirek oılaımyn, kóbirek bilemin. Til alsańyz Shákenmen tartyspańyz. Ol áli kúnge bir kedeımen aıtysyp kelgen joq, qaıta siz jábirlegen adamdardy qorǵap jatyr. Sháken aqyldy baı. Odan kóp nárseni úırenýge bolady. Egin salýdy, shóp shabýdy, mal tuqymyn asyldandyrýdy, mádenıetti turýdy, tipti el ustaýdy da úırenýge bolady, Úırenińiz!

Dál erniniń aldyna bir elideı ǵana murt qoıyp, onyń, ózin qyrqyp tujyrǵan sirke qara jigit endi.

― Joǵaryla, Temirjan, — dedi Ermekbaı, sózin bólip, Temirjan joǵarylamady, qol ustasyp amandaspady, bosaǵada turyp, bárine bir-bir bas ıgen soń, Ermekbaıdy asyqtyrdy:

― Áli shaı iship bolmaǵansyzdar ma? Ýaqyt az qaldy. Daıyndalǵan shyǵarsyń, tapsyrǵan málimetteriń qaltamda. Al júr!

Saǵatqa qaraı salyp, Ermekbaı ornynan turdy. Jýan portfelin qoltyqtap bara jatqanda, áıeline kúbir etti:

― Búroǵa baram. Kesh kelermin, túski tamaqqa meni kútpeńder.

Malqardyń sarǵylt, jalpaq betine qan júgirip, kúreńite qalypty. Mańqa murnyn tyńqyldatyp, pysqyryp, birese osqyryp qoıyp maza bermeı otyr. Yza bolǵanda, osylaı otyratyny Balqıa men Shógelge belgili. Ázir onsha syr alyspaǵan baldyz kelin eshteme sezgen joq edi.

― Jańaǵy ne dep ketti, janym-aý? Túsindińder me, ne dep ketti?! — dep, alaqanyn jaıa, árqaısysyna bir qarady. Eshkim jaýap bere qoımaǵan soń, sóıleı berdi. — Meniń qamymdy jegeni, menen kóp bilgeni — «Dushpanymnyń aıaǵyna jyǵyl!» degeni me? Jyǵylýǵa kómektiń keregi joq, jyǵýǵa kerek. Kómegi tımegen jaqyn neme kerek? Bildim, bu da buzylyp barady eken! Qudaı saqtar!

― Jezde, baldyzyńyzdy aıaǵynan árkim alyp júr ǵoı osy kúni, — dedi shaı quıyp berip otyrǵan baldyz kelin. Daýsy muńdy shyqty. Juqa erni sózge oqtaıly, qazaqy ádepti, bedeldi kelin kúıeýiniń kóp syryn biletin tárizdi. Qazir tek shet-jaǵalap qana aıtty. — Baıshyl deıtin kórinedi. Búgin esikti jaýyp saıysatyn kúnderi. Soǵan ketti.

Qonaqtar tunjyrap sala berdi. Búkil oıaz bir Ermekbaıdyń qolynda, onyń aq degeni — alǵys, qara degeni — qarǵys, dep túsinetin bular. Kelinniń jańaǵy sózinen olaı emes, jaǵalasyp, qater tóndirip júrgender bary baıqaldy. Jazataıym Ermekbaıdyń aıaǵy taıyp ketse, kún ne bolmaq? Malqardy basqan qazir osy oı. Shógel odan tereńirek shomdy. Kesheden beri qalaǵa kelip jatqan birneshe bolystyń ózindeı jaqyn adamdarymen kórisken. Tanys sáýdeger, baılarmen sóılesip úlgirgen. Búgin tańerteń Ermekbaıdyń ózimen áńgimelesti. Buryn estip-bilgenin qolma-qol Malqardyń qulaǵyna ákelip quıatyn. Bul joly «Bolysty kedeıden qoıady» degen sybysty estise de, tisinen shyǵarmaı, ishine qyzǵana, qýana saqtap, sonyń anyǵyna jetkenshe áýre. Jetse-aq ishin jaryp shyqqaly tur. «Bar ómirim shabarmandyqpen ótti. Kedeı deseń — kedeı, tómen ata deseń — tómen ata. Ebim, aılam bir kisideı bar. Endi bolystyq meniki» dep saıramaq Shógel. Átteń, anyǵyna ázir jete almady.

Ermekbaıdy jaǵalatyp baıqap edi, eshteme seze almady. Eki kúndeı ishin oıran etken sybys qazir kómeıine kelip, jyltyńdap, aýzyn ashsa aq tıynsha ata jóneletin sıaqty. Sondyqtan Shógel jaq ashpaı, manadan óziniń qarańǵy oıynyń túbine úńilýde edi. Bir mezgilde ornynan tura bepip, Malqardy túrtip qaldy da, shyǵyp ketti. Ol túrtse, kózin qyssa, Malqardyń tamaǵy qyshıtyn. Dánikken bolys sol úmitpen ere jóneldi. Ekeýi qonaq bólmege ońasha kelip otyrǵan soń:

― Ermekbaı eshteme aıtty ma? — dedi Shógel.

― Joq, kelgeli bar sóıleskenim jańaǵy.

― Bolysty endi kedeıden qoıady, jýan atanyń balalaryn tegis túsiredi, — dep esittim.

― Qoıshy! Kim aıtty? — degende, Malqardyń óńi qup-qý bop ketti. Daýsy qaltyrap, júregi aýzyna tyǵylǵandaı boldy.

― Kim aıtty deıtini joq, — dedi Shógel. İshinen úlken dámeli bolsa da, syrtynań qaıǵyryp, kúrsinip qoıdy. — Bul sybysty árkim-aq estipti. Sypan, Barlybaılar qalada júrgen kórinedi. Ondaı kún bola qalsa, sharǵa óz kedeılerin salýǵa daıyn desedi. Ózinen ketse de, óz adamynan ketpesin degeni ǵoı, aqyl-aq! Jaman aıtpaı, jaqsy joq, biz de beıqam otyrmaı, aqyldasaıyqshy.

Malqar úndemedi. Júzinen aqyl nyshanasy baıqalmaıdy. Úreı-kúıinish qana bılegen. Áli anyq-tanyǵy belgisiz neǵaıbyl sybystyń ózi tozyǵy jetken eski bolysty jyrtyp jibere jazdady.

― Apyr-aı, zaman túzelip, qalpyna kelip qalǵan sıaqty edi. Qoı, beker shyǵar, beker shyǵar... — dep, bir kezde ózin-ózi jubata bastaǵanda, Shógel qaýipti tóndire tústi:

― Ábdireniń túbinde byltyrdan bir kıiktiń múıizi jatatyn, — dedi. — Sony túnde Beısekege aparyp sattym. Maǵan Beıseke aıtty. Bul qalada ol bilmeıtin pále bar ma? Baıqasań, Ermekbaıdyń qabaǵy da onsha emes qoı. Bir syr bar. Dáý de bolsa, sol syrdy dál búgin esikti jaýyp alyp sheship jatqan bolar.

― Apyrmaı, joramalyń qalaı qısyndy edi. Anada, Eralın baryp qaıtqanda,.bir sózinen denem túrshikken. Ermekbaıdy aıaǵynan alyp júrgen de sol shyǵar. Alasapyran kúnderde baıdy ol óz qolymen atqan, laǵnat! Babam Bekbaıdan ákem Tapaǵa, odan maǵan qalǵan dóńgelek mórdi Balqıadan basqaǵa senip ustatpaǵanym ózińe málim. Jaman aıtpaı jaqsy joq, aıtshy, al sonda kim ustaýǵa laıyq?

Shógel ázderine tán, osy laıyq-aý degen adamdy birtindep ataı berdi. Ataǵanymen, Malqardyń ózine qostata otyryp, árqaısysyna bir jóneý tapty da, bárin jaratpaı tastady. Qalaı aıtýdyń qısynyn keltire almaı otyr. Malqar árkimdi aýzyna alǵanda, buny bir almady. Bolashaq bolysty taba almaı, tapsa, qıa almaı, ekeýi daǵdarǵan kezde:

― Seni qudaı atar! — dep, Malqarǵa shuqshıa qarady Shógel. Denesi shaǵyn bolsa da, sózi, júregi myǵym, qoshqar tumsyqty, túlki kózdi shabarman et úırengen ıesine ótkir tilin salyp-salyp jiberdi. — Asyqty ekeýimiz birge oınap óstik. Bir jyl týǵan tólmiz. Qoınyńdaǵy Balqıa men Aıshadan buryn joldas boldym. Ákem ómirinshe ákeńniń shabarmany bop ótti. Ózim ózińniń shabarmanyń bop óttim. Qatty túshkirseń de, «Shógel!» deýshi ediń, qan sıip otyrǵanda, aýzyńa nege bir almaısyń? Meni attan qulap qalady deımisiń! Sen bilgendi men bilgem. Men bilgendi sen bile bermeıtinsiń-di. Basyńnan ushqan baqty menen qyzǵansań, qyzyl ıtke jem bolar! Kórip otyryp, meni umytsań, eki kóziń kór bolar!..

― Astapyralla, tóbe quıqam shymyrlady! Tart tilińdi, tart! Toqta, Shógel, toqta, sóz tyńda, — deı kelip turyp bara jatqan Shógeldiń Malqar eteginen ustady.

― Toqtamaǵanda, qaıda keter dep ediń, jiber, tysqa shyǵyp kelem.

Sony aıtyp Shógel shyǵa jóneldi. Malqar, bireýmen alysqandaı, entigip, terin súrtip otyrǵanda Balqıa endi. Ájimsiz aq júzinde, jaınaǵan tana kózinde sezik bar. Kúıeýine esikten kire qadalǵan kózin, jaı júrip kelip, jaılasa otyryp jatqanda da alǵan joq.

― Bul ne?! Daýystaryń nege shyqty? Shógel qaıda?

― Keledi kázir. Mórge qater tónip tur. Mal ashýy — jan ashýy ǵoı, soǵan shyqty daýsymyz.

― E-e, bireýge mal, bireýge bas qaıǵy, qý zaman! — dep, Balqıa bir kúńirenip qoıdy. — Mór ustaǵanǵa múıiz shyqsa, shyǵar edi. Myrzam, endi bas amandyǵyn tileıik. Oıyńda áli ishteme joq. Ermekjandy, jabylyp, arasha talap jatyr! Móriń sadaǵa sonyń jolyna. Ózim de sadaǵa sonyń jolyna. Bir tuqymnan qalǵan ekeý edik. Men urpaqsyz óttim. Jalǵyz ıem, bar bolsań, jalǵyz baýyrymdy panańa al!

Balqıanyń úlken kózderinen iri-iri ystyq jastar domalap ketti. Shógel kelgenshe, bosaǵan kóńilin qataıtyp, kóz jasyn qurǵatyp aldy. Malqar myljyń. Biriniń artynan biri tıgen soqqy eseńgiretip tastasa kerek, Shógel qaıta kelgende, mardymdy eshteme aıta almaı:

― Óı ıt, óı ıt, seni túpke saqtap otyrsam, túpke saqtap otyrsam... — deı berdi. Shógel onysyna sendi me, senbedi me, áıteýir, sabasyna túsip, qaltasynan kishkentaı qumalaq dorbasyn sýyrdy.

― Áýeli Ermekbaıǵa tartshy. Basynyń, baǵynyń amandyǵyna tartshy. Úsh qaıtara tart, — dedi Balqıa.

Úsheýinde de júregi top, qabaǵy jabyńqy, búıirinen bireý qadala bergen soń, Shógel qumalaq tártibin buzyp, beske deıin tartty. Sodan keıin ǵana estirte joryp otyrdy:

― Qadalsa da, túk bitire almaıdy... Talaıy joǵary, bosaǵasy berik, júrek súıinish — ne qylady!..

― Aıtqanyń kelsin. Endi ózimizdiń myrzaǵa tart.

Qumalaq tartý uzaqqa sozyldy. Odan ózge ermektiń ózi de shamaly. Kún qabaǵy túsip ketken, sylbyr jaýyp tur. Ázir ashylar túri joq, aq jaýyn bolar. Dala qandaı kóńilsiz bolsa, úıdegiler de sondaı kóńilsiz. Úsh qonaq bir jerde qumalaqqa tónip, tunjyrap otyr. Baldyz kelin óz bólmesinde, kózi jumýly, kóńili oıaý, búk túsip jatyr. Ac úıde ettiń nanyn jaıyp turǵan jas áıel ǵana jaırań. Yńyrsyp salǵan áni keledi qulaqqa. Qysqa kúndi bult basqan soń, úı ishi búgin erte qarańǵy tartty. Asshy áıel ándetip júrip nanyn qazanǵa saldy da, bólmedegi aspaly úlken kerosın shamdardy jaqty. Qarańǵy bólmeler jarq etkende, jabyńqy kóńilder de bir jarq etkendeı boldy. Ermekbaı áli joq. Úıdegiler kútýde. Dybys estilse, sol ma, — dep, eleń etedi. Kelmegen soń, qonaqtar asty ózderi ishti.

Ermekbaı ábden zaryqtyryp, kózge túrtse kórgisiz qarańǵy, jańbyrly túnde sýǵa, balshyqqa malshyna qaıtty. Qasynda Temirjan. Ekeýiniń de óńi, órt sóndirgendeı kúreńitip, isinip ketken. Úıge sóılese endi. Temirjan tipti shapshań, qyzý jigit kórinedi. Salǵylasyp, baýyry jazylyp kelse kerek, aýzy damyl tappaı, qaımyjyqtaı alaqanyn jaıyp qoıyp, Ermekbaıǵa tóne túsedi:

― Joǵa, óziń aıtshy, Ermekbaı, osy da aýylǵa bet burý ma? Orystyń atysyp-shabysyp túsken generaldary, ofıserleri qyzmette otyr. Qazaqtyń mondybas bolys, baıy qyzmetten nege qýylady? Avtonomıany sol úshin aldyq pa? Eralın áýelden búldirý jaǵynda. Afanasevtiki ne? Lenın aıtqan uly orysshyldyq! Bul qaýlyǵa bir de kónýge bolmaıdy, jazý kerek Orynborǵa!

Temirjan kúıip-piskende, Ermekbaı tek túnere berdi. Sý bolǵan, bylǵanǵan kıimderin jańartyp júrip tyńdasa da, bir sózdi joǵaltqan joq. Jaılanyp otyrǵannan keıin óz sózin Temirjannyń aqyrǵy sózinen bastady:

― Sengeniń Orynbor bolsa, baıqamapsyń, jańaǵy búroda Orynbordyń salqyny soǵyp turdy. Basshylyq solaqaı qoldarǵa aýysyp barady. Sovnarkomǵa Seıfýllın bardy. Belgili Seıfýllın. Múmkin, Eralın de solaı baryp qalar. Qazaq oqymystylarynyń kóbi Orynbordan qaǵajý kórip, Táshkenge jınala bastady. Osylaı bara berse, qazaqtyń baı, jýany tursyn, kommýnısi seni men biz de yǵysarmyz.

― Qalaı sonda, osylaı bara bermek pe?

― Ol qaýipke qarsy turǵan bir ǵana senim bar. Túrkistannyń qazaqtary men Arqa qazaqtaryn qosý máselesi qozǵalyp júr. Ágar qosylsa, búkil qazaqtyń ǵana emes, onyń búkil oqymystylarynyń da basy qosylady. Mine sonda solaqaı basbuzarlar azshylyq bolyp qalady da, basshylyqtan ketedi.

Asyǵa kútip, mazasy ketip otyrǵan Malqar, Balqıa, Shógelder kirdi. Áńgime úzildi. Temirjan qaıtýǵa ornynan turǵanda:

― Áıtse de, jańaǵy óziń aıtqan sarynda isteı ber, jaza ber, — - dedi Ermekbaı.

Temirjan shyǵysymen úı ishiniń tus-tustan órekpı qoıǵan suraqtaryna, eshteme bolmaǵandaı, syrtymen kúle otyryp qaıyrdy jaýapty. Onyń qabaǵyna qarap, báriniń qabaǵy jadyraǵan kezde, jezdesine qaıǵyly habardy qaljyńmen estirtti:

― Jezde, tozbaıtyn dúnıe joq, bolystyq ta tozǵan tárizdi. Osy eskińizdi qaı kedeıge beresiz?

Kúni uzyn týlap, Malqar jýasyp qalǵan eken, yrshyǵan joq. İshinen qynjylsa da, syrtymen qýanǵansyp jatyr:

― Shógelim turǵanda, kimge berem? — dedi. Óz basymen áýre bolyp, byqsyp otyrsa da, feodal Malqar áli myǵym. Myǵym bolatyny — qolynan mór ketkenimen, ázir el ketpeıdi. Sondyqtan bolashaq kedeı bolystyń onymen sanaspasqa amaly joq. Ermekbaı da, bolystyqty Ádhamnan jezdesine alyp bergende, el saılaǵan soń ápergen. Qazir sol el Shógeldi saılaı ma? Ermekbaı osyny oılanyp otyryp, Malqarǵa mardymdy keńester berdi:

― Jezde, jasyratyny joq, aýyldy sovettendirýge baı-jýandardan bolystyqty alýǵa bet buryldy, — dedi. — Endi mór qaltada, keńse bolys úıiniń bir jaǵynda bola almaıdy. Burynǵy jeti bolys eldi biraq bolys etpekpiz. Ózińiz sıaqty árbir eski bolystyń bir-bir Shógeli bar shyǵar. Sonda siz óz Shógelińizdi qalaı ótkizbeksiz?

Malqar úndemedi. Qalaı úndesin? Jeti rý eldi sońyna ertpek túgil, óziniń bir rý elin jeńip, bolys bolǵanda, tıtyqtap qalatyn. Jańa ańǵardy. Shógelge amalsyz qıyp otyrǵan mórin basqa bireý qaǵyp áketýi kádik eken. Ol kelip, erteń basyna dáńgil taıaq oınatpasyn kim biledi. Sondyqtan Malqar endi Shógel tileýin shynymen-aq tilep otyr edi.

― Shákenmen tatýlyqtyń bul arada da paıdasy tıedi, — dedi Ermekbaı. — Ágár ekeýińiz birdeı qoldasańyz, onyń ústine eldi biz úgittesek, sizder usynǵan kedeı daýysty kóp alýynda kúmán joq.

― Shógel men úshin nege barmady! Men de baram ol úshin! — dep Malqar daýsyn kótergende:

― Sadaǵań keteıin, túkti qoshqarym! — dep Shógel onyń bir qolyn qos qoldap qysty.

Áńgime osylaı aıaqtalyp, jatar mezgil jetti. Malqar jeke bólmede, Balqıanyń qasynda, qus tósektiń ústinde, oıdan áli aryla almaı jatyp:

― O táńiri, endi Shógeldiń tileýin tilettiń be?! — dep aýyr kúrsinip qaldy.

SAILAÝ

I

Kúzgi bulttar qalyńdaǵan, kók aspandy kórsetpeı, uıqy-tuıqy kóship júr. Kún jelteń, jer qatqaq. Túnde turǵan boz qyraý áli erip bitken joq. Jaılaý qumar qazaqtar jazǵyturym tastaı qashqan qystaýlaryna búrseń qaǵyp qaıtta kelip jatyr. Solardyń ishinde Ábekeı, qısyq muryn Táýke sıaqty salaqtary sazaıyn myqtap-aq tartty. Úı sylanbaǵan, synyq terezeleri qoıylmaǵan, eki bólmege ortaq jalǵyz pesh qulap qalypty. Otyndyq az ǵana qamba tezek dalada, bolmashy shóp tasýsyz, qoranyń da jyrtyq-pisikteri jabýsyz. Salaq úıdiń bar jumysy qyspen qarbalasyp, tek qysylǵan kezde, mana tań sáriden turyp, Ábekeń shópke ketken.

Maqash qoryǵyn qystaǵan eldiń shóbi irgesinde. Basqalar úsh-tórt qatynaǵanda, Ábekeń áli bir de qatynaǵan joq. Yrdýany shıqyldap, oǵan jekken qos qunan ógizi myqshyńdap, jańa keledi. Artqan shóbi bir jaǵyna aýyq. Aýǵan shóptiń salmaǵy arbany da qısaıtyp, bir jaqtaýy artqy dóńgelekke tıip-tıip ketedi. Sol kezde balań ógizder tura qalady. Ábekeń aqyryp, tal shybyqpen osyp-osyp jiberdi. Júrgen saıyn shıqyl údep, arba qısaıa tústi.

— Toqta, Moldash! Taptym aqylyn, — dedi Ábekeń.

Moldash aǵasynyń balasy, úndemeıtin jýas jigit, ógiz jetelep kele jatqan, toqtaı qaldy.

― Meni aıaǵymnan kóterip jiber, arbanyń ústine shyǵaıyn. Myna jaǵyn ala otyrsam, shóp te aýmaıdy, jaqtaý da dóńgelekke tımeıdi, teńeledi.

Ábekeń jýan denesimen úske shyqqanda, aǵash yrdýan syqyr-syqyr etti. Júk aýyrlaı tústi. Jas ógizder birazdan soń silekeıi shubyryp, qyryldaı bastady. Ábekeń onyń birin elegen joq, jumsaq shóptiń ústinde jany jaı taýyp, qalǵyp bara jatyr edi, dóńgelektiń biri qaýsap túse qaldy. Arba jantaıa ketkende, Ábekeń domalap jerge tústi.

― Qap! — dedi keıip. Boqtaý bilmeıtin, ókingende «qap!», kijingende «bálem» edi aıtatyny. — Barymdy salsam da, bir samohod alarmyn-aý, bálem!

Arbany dalaǵa tastap, ekeýi eki ógizge jaıdaq minip, aýylǵa kelgende, qysqa kún keshkirip qalǵan. Qısyq muryn Táýke keshe tańerteń bastaǵan alasa jal peshti jańa ǵana bitirgen eken, tartýy nashar bolypty. Úı ishi alaı-túleı tútin. Boqtampaz Táýke qoltoqpaqtaı-aq kisi, ózi salǵan peshti yzalanyp boqtaǵanda sózi qolaqpandaı: «...bir qoıyp qulata salaıyn ba!» — deıdi.

Tańsáriden ketken Ábekeń jaýrap, qarny ashyp qaıtqanda, úıi osylaı qarsy aldy. Áıeli kórinbeıdi.

― Tanakóz qaıda? — dedi kelisimen. Áıeliniń aty Báten. Kózi úlken, taza bolǵan soń, Tanakóz atanǵan. Ábekeńniń basy ettileý, úlkendeý bolǵan soń, Báten ony Naýbas deıtin. Táýke jaýap qaıyrmady. Eki-úsh saǵattyq jumysty eki kún istep sharshaǵan. Kózinen jas, murnynan sý sorǵalap, jańa ornatqan qazandyqqa qaraǵan jaǵyp otyr, jalyn oqtyn-oqtyn keıin lap bergende, seldir saqaly janyp kete jazdaıdy. Shalqyǵan jalyn, býdaqtaǵan tútinge qaramastan, qaraǵandy toltyra túsedi qazandyqqa. Óıtkeni qazanda et jatyr. Peshti salyp berip, shylqıa bir toımaqshy. Oǵan deıin tútin zyqysyn shyǵaryp bara jatsa, Ábekeń bir jaǵynan Tanagózin surap qoımaıdy. Sonsoń aqyryp tastady oǵan:

― Bilmeımin, Naýbas? Maǵan baqtyryp qoıyp pa ediń qatynyńdy?

Ábekeń syralǵy Táýkemen minez talastyrmady. Táýkeniń óz úıi, sharýasy budan ári bylyǵyp jatyr, bireýge qolqabys etetin ne ýaqyty, ne óneri joq. Sonda da bilmeıtin isine eki kúnin tekke óltirdi. Tekke ólgen kúnderin esepteı bilse, Táýke, sirá, shalaǵaı, salaq bolmas edi-aý. Onyń murny ǵana qısyq bolsa neǵylsyn, minezi, sózi de qısyq tárizdi. Tanagóz keterinde: «Men Syzdyqqa baram» — dep aıtyp ketken. Ózinen asqan peshshi joqtaı-aq, soǵan qıtıyp otyrǵanda, Syzdyqty ertip Tanagóz keldi.

Syzdyq bul mańdaǵy sheber peshshi, kórip jiberip, kemshiligin aıtty:

― Kómeıin tym tómen, ári tar tesken. Qalaǵanda, laı tegis jaıylmaı, sańlaýlar qalǵan. Tútinniń kóbi sańlaýlardan shyǵyp jatyr, peshtiń tartýyn da solar solǵyndatady. Sylaý kerek. Taǵy bir shataq bar. Qaı jerinde?

Bul shataqty ishten taba almaǵan soń, Syzdyq úıdiń ústine shyǵyp ketti de, qolyna bir kirpish ustap kúle kirdi úıge:

― Myna kirpish qulapty da, peshtiń moınyn jaýapqa alypty. Táýke-aý, moıyndy tiginen qalamaıdy ǵoı.

― E, men sony bilmeıdi deımisiń? Kirpish jetpese qaıteıin!

― Onysy ras, — dep, Tanagóz Táýkeni qostady. Asýly etke qaramastan, tize de búkpesten ketip bara jatqan Syzdyqty bolmaı toqtatyp, dastarqan jaıdy. Sary maı, týrap taba nan ákelip qoıdy. Bıe aǵytylǵan, sıyr sýalǵan kez, aq joq. Jalǵyz ǵana jyldym qara sıyrdyń sútin shaıǵa quıyp, ashytqan bıdaı kójege qatyp otyrǵan. Nan men maıdyń artynan kúbi shelekti pisip-pisip, kisi basy bir aıaq ashqyltym aq kóje ákep berdi Tanagóz. Syzdyq iship alyp: “qymyzdaı eken!” — degende, Ábekeń maqtaýyn asyra tústi:

― Kúzgi qymyzdan bul artyq. Kóp ishseń kádimgideı qyzdyrady.

Syzdyq jymyń-jymyń etedi. Syrttan Ábekeı, Táýke, Nurǵalı bolyp oınaǵanda, tyńdaýshynyń shek-silesin qatyratyn. «Kóje qyzdyrady» degen sóz tipti unady oǵan. Qazanǵa qaramaı asyqsa da, áńgimemen biraz otyryp qaldy. Ekeýin túrtip, sóıletip qoıyp, kúle beredi.

― Jeńeshe, — dedi keterinde, — kirpish taýyp qoıyńyz. Qolym bosaǵanda, myna peshti Táýkeshe... bir qoıyp qulatam da, qudyq pesh salyp berem. Mynaý jylý saqtamaıtyn, jáı, jappa pesh qoı.

― Jerge qaǵyp jiberip, sýyryp alaıyn ba osy! — dep, Táýke ornynan ushyp turdy. Qaýqary qarshadaı-aq túıýli judyryǵyna túkirip-túkirip qoıady. Bir emes, úsh Táýke jabylsa, bir Syzdyqqa shamasy kelmes edi, oǵan qaramastan, tepsinip tur. — Kimdi mazaq qylasyń?!

― Qoıdym, Táýke, qoıdym, — dedi de Syzdyq, kúlkige býlyǵyp, shyǵyp ketti.

Ol ketisimen Tanagóz Ábekeń men Táýkeni bıdaısha qýyrdy:

— Nesine erkek bolyp júrsińder? Seniń eki kún salǵan peshińniń túri mynaý. Sen qarys jerden kún uzyn bir arba shóp ákelip tókken joqsyń. Men úıdi sylap, terezelerdi ornatyp, tezektiń de birsypyrasyn qoraǵa engizip aldym. Qudaı, ekeýińe bergenshe, sol bózdi maǵan berseıshi!

Tanagóz tildi, pysyq áıel, Ábekeń túgil Táýke sıaqty shaqar kórshileriniń de jaǵyn ashyrmaıdy. Kezi kelgende, erkektiń isin isteı beredi. Atqa minýge, qulyn quryqtaýǵa, aǵaıyn arasyndaǵy áńgimelerge aralasýǵa erinen áldeqaıda epti. Arba synyp, dalada qalǵanyn estisimen, qolyna taǵy qamshy alyp:

― Tamaq piskenshe Jylqybaıdyń bir samohodyn surap kele qoıaıyn, — dedi de tura jóneldi.

Jylqybaı jýyrda ǵana baıyǵan qara qazan baı, qaırymy tek qaımyǵatyn kisisine tıetin. Qorasynyń mańynda júrip, keshke taman qatty kele jatqan attyny kórgende, mılısıa ma dep, úıine enip ketti. Úıinde Baıbol qonyp otyr. Ol, Sháken myrzanikine kelgende, tórge shyǵa almaı, aıaǵyn kósile almaı qorǵansa, buǵan tipti erkin: eń tórde, basynda qos jastyq, shalqasynan sýlap, bolmashy murtyn shıratyp jatyr edi.

― Mılısıa-ay deımin, bireý zyrlatyp keledi, — dep, Jylqybaı engende, basyn kóterip aldy. Mılısıadan aýylnaı da seskenetin sıaqty.

― Bul ne izdep júr?! Álde sol Qasen shyǵardy ma eken? — deı beredi. «Qasen bosanypty, oqýǵa túsipti, úlken basshylardyń biri orasan súıeıtin kórinedi, qyzmetke turyp, joǵarylap qaıtatyn túri bar» — degendi jańa shaı ústinde ózi aıtqan. Sodan beri bul úıdiń kóńili jabyrqaý. Jylqybaıda qazir eń joq. Shyny ma, ótirigi me, — búırek bet toqal da shabalanyp:

― Qudaı-aı, bul pále sońymyzdan qalmady-aý! — dep kúrsinse:

― Já, nana qaldym, sene qaldym sonyńa! — dep, Jylqybaı qosa kúrsinedi. Baıbolǵa aq úzik endi ala qaıǵy boldy. Árqaısysynyń óz qylmysy esine túsip, dalada zyrlatyp kele jatqan jalǵyz attyny qýystana kútip otyrǵanda, Tanagóz kirip keldi. Baıbol qýanǵanynan kúlip jiberip:

― Ózimizdiń jeńgeı eken ǵoı, táıiri! — dedi. «Kútkenderiń kim edi?» — degen jeńgesiniń suraǵyna jaýap qaıyrmaı, qaljyń ústinde óziniń bir esek dámesin sezdirip jatyr:

― «Baıtal shaýyp báıgi almas» degen beker. Baıaǵyda qatyn bolystar bolypty, sovet tusynda nege bolmaıdy? Jeńgemdi osy saılaýda báıgege qosyp, baǵyn synaımyz.

― Synańdar, synańdar. Sen qurly qyzmet atqararmyn. Saılaý qashan?

― Ol arasyn kesip aıta almaımyn. Endigi bolys, áıteýir, kedeıden, tómen atadan bolatyny anyq.

― Onda «báıgeni shappaı ber» deıtin óziń boldyń ǵoı. Kedeı dese — kedeı, tómen ata dese — tómen atasyń. Sháken myrza, myna Jyqańdar súıeıdi. Bular súıegen soń, seni el súıeıdi.

― Kim bolsa da, aldaǵy saılaýda bolystyqty osy ortaǵa súırep bir ákelermiz. Qaraótkelden Malqardyń júni jyǵylyp qaıtypty. Sonda bolystyqqa biz ne emeı kim ıe?

Tanagóz jelókpe qaınysyn jeliktirip qoıyp, ishine biraz syr túıip alǵan soń, Jylqybaıǵa kelgen sharýasyn aıta bastady:

― Jyqa, aýylymyzdyń arasynda aýyl joq, jazy-qysy kórshi, tatý-tátti aǵaıyn edik. Sizge bir isim túsip keldim. Berem deseń ǵana aıtam. Aıtqyzyp alyp, bermeı qoıatyn bolsań aıtpaımyn, izimshe keıin qaıtam.

― Kelin-aý, ne suraıtynyńdy qaıdan bileıin. Áýeli aıtsańshy!

― Joq, ýádeńdi ber. Erdiń qunyn, nardyń pulyn suramaımyn. Býynsyz jerge pyshaq qoımaımyn. Qoryqpa, basymen ber, — dep taǵy aıtpaımyn. Jasyrarym joq, osydan meselimdi qaıtarsań, bul úıdiń tabaldyryǵyn attaýym ekitalaı, isińniń bizge de túsýin kútermin.

Qaraý Jylqybaı jaman qysyldy. «Berem» ne «bermeıim» deı almaı, tili kúrmelip, kep otyrdy. Suraýyn tapsa, sirá, bermeıtin sarań bolmas. Tanagózdiń ásirese «isińniń bizge de bir túsýin kútermin» degen sózi Jylqybaıdyń eń osal jerine baryp tıdi. Qasen poselkeden kelgende, Tanagózdiń úıinde jatatyn. Ábekeń anda-sanda poselkege baryp, Qasenniń úıinen azyn-aýlaq un, nan alyp qaıtyp júretin. Kóńilderi jaqyn. Sol Qasen tutqynnan bosanypty. Onymen qoımaı, oqýǵa túsipti. Bir kúni ol qyzmetke turyp, joǵarylap kelse, Jylqybaıdan kegin almaı qoıa ma? Sonda araǵa túsetin kim bar? Osyny, Jylqybaı túgil, Baıbol da oılap qoıǵan eken:

― Jyqa, meseli kaıtpasyn. Kelinińiz de bir kerekke jaraıtyn kisi ǵoı, — dep edi, únsiz qalǵan Jylqybaıdyń úni shyqty:

― Al aıtshy, bar bolǵyr! Masadaı-aq qadaldyń ǵoı.

Tanagóz jymyń etip, «jibittim shalyńdy» degendeı, búırek bet toqalǵa kózin bir qysty da:

― Dabyraıtqanym bolmasa, suraıtynym onsha úlken emes, ― dedi. — Azǵana shóbimiz qar astynda qalyp barady. Tórt-bes kúnge ógizimen bir samohodyńdy bere tur.

― Jaraıdy. Berdim bir kúnge.

― Tym qursa, úsh kúnge berseńshi. Jumysyń bitipti, qarap tur ǵoı.

― Jo-joq, atama, kelin, sonyń ózin saǵan amalsyzdan...

Ekeýin taǵy da Baıbol kelistirdi. Eki kúnge bermek boldy. Qoqsyp jatqan alakóleńke úıdiń dál ortasyndaǵy tireýge baıdyń toqaly shynysyz kerosın shamdy tutqasynan ilip turǵanda, búırek betiniń ústindegi qara meń anyq kórindi. Ózgeniń bári kómeski. Jylqybaı jyldamdata turyp jyǵylady: aqsham namazyn oqyǵany bolsa kerek. Baıbol jantaıyp jatsa da, qolynda damyl joq, dáýde bolsa, murtyn shıratyp jatyr. Qaraýytqan tóbeden qaz qatar salbyrap turǵan tútin, shaq súńgileri, esik ashylsa, adam qozǵalsa birge qozǵalady. Sham jaryǵy sonsha álsiz, úı sonsha kóńilsiz bolsa da, ıesiniń kóńilinen jaryǵyraq, kóńildirek eken. Namazyn ol shala-pula oqı sala:

― Ógizderimdi búldire kórme, arbamdy syndyra kórme, kelin, — dedi. — Eki ógizim eki balamdaı. Arbam myna toqalymnan artyq.

Asyǵyp otyrǵan Tanagóz aldyna qoıǵan syqpa qurt pen sarymaıdan aýyz tıdi de, tysqa shyqty. Qasynda Jylqybaı: «Óıte kórme, búıte kórme» dep, qulaq etin jep barady. Tanagóz bárin maquldap, minip kelgen atyn arbanyń artyna baılady. Ózi arbaǵa otyryp, ógizderdi aıdaı bergende, Jylqybaı toqtatyp qoıdy:

― Shuǵyl bura kórmeńder, jetegi synady.

Sony aıtyp, ketip bara jatty da, qaıta oraldy:

― Samohod myqty dep, úıe bermeńder, shaqtap artyńdar.

Osy eń aqyrǵy sózi tárizdi edi, aıtary áli taýsylmaǵan eken. Tanagóz uzaǵansha artynan daýystap turdy:

― Ógizimizdi qatty aıdap, qınaı kórmeńder. Mezgilimen sýaryp, ottatyp alyńdar. Aǵaıyn maly — jaýdyń maly emes, óz malyńdaı kór...

Tanagóz uzap ketti. Jylqybaıdyń kóp sózi dalaǵa ketti. Sonda da úıge kirmeı, daǵdyly oıyn ońashada qaıtalap tur: «Átten, Qasen! Áıtpese sen sypyldaq qatyndy darytam ba boıyma! Osy jurt menen baı dep suraıdy. Qaıda sol baılyq? Shákende jylqy úsh júz. Meniki seksenge ǵana jetti. Ol elý-alpys samohod júrgizdi. Meniki úsheý ǵana. Onda saýyn sıyrdyń ózi elý-alpys. Mende on bes-aq. Shákenniń ishi maıly. Meniń ishimde tuldyr da joq. Odan jurt suramaıdy, qaıta ózderi beredi. Maǵan mańaılasqannyń bári alaqanyn jaıady. Ásirese osynaý aýylnaı, bolys, mılısıa degenderden eldim. «Sen ózimizdiń sovet baıysyń» — dep keledi de birdemeńdi ile ketedi. Sovet tusynda kóterilip kele jatqanym ras. Eger sovet baıy jurt úshin jınaıtyn bolsa, ol baılyqtyń ishin uraıyn! Men ózim úshin jınaımyn! Tipti ózime de qımaımyn...»

Tysqa shyqqan Baıboldyń «Jyqalaǵan» daýsy estilgende ǵana Jylqybaıdyń oıy bólindi. Daýysqa ile jaýap qaıyrdy kúbirlep:

― Tym «Jyqalap» kettiń. Qudaı biledi, taǵy da jem suraısyń ǵoı.

Bul ekeýi qarańǵyda, maıanyń yǵynda bas qosyp, ybyr-sybyr sóılesip otyrǵanda, Tanagóz úıine jetti. Úıi manaǵydaı emes, kóńildi. Tútinnen arylǵan, jylyǵan. Qazan búlk-búlk qaınap jatyr, ishindegi jylqy etiniń ısi burqypap, murnyńdy jarady. Suıyq aq balshyqpen sylanǵan qabyrǵalar keýip, shynyly, kerosın shamnyń jaryǵymen shaǵylysqan soń aǵara túsipti. Bul jaqta aǵash qat. Úıdiń tóbesin, astyn taqtaılamaq túgil, tireýsiz arqalyq salatyn úıler kemde-kem. Bul úıdiń de dál ortasynda jińishke arqalyqty bir tireý ustap tur. Asqa, taqtaı ornyna, kirpish tósep, saty jasap, satynyń ústine qalyńdata shóp, shóptiń ústinen kıiz jaıyp tastaǵan. Ábekeń men Táýkeniń qurysy jazylypty, daýystary jaıdary estiledi. Jaz boıy kórmegen qysqy úıge tońyp kelip, osylaı jańartyp engende, qazaqtyń bir jasap qalatyn ádeti. Tanagóz oljasyn estirtkende, Ábekeń yrza bolyp ketip:

― Túý, saǵan sóz joq eken, qatyn! — dedi. — Jylqybaıdan alý Qarynbaıdan alǵanmen birdeı.

Áńgimelese, ázildese otyryp as ishti. Aýyldas ta bolsa, kósheden beri úıine qaıtpaǵan Táýke jańa qaıtty. Úndemes Moldash, toıyp alǵan soń, jatyp qaldy. Ábekeń semiz betindegi qysynqy kózderin kúlimdetip, shalbaryn sheship jatqan Tanakózge qaraı beredi. Tanagóz shalbaryn tastaǵan soń, kóılegi kórik berip, kádimgi áıel túrine endi. Dáret alyp, kúni boıy qaza bolǵan namazdaryn jıystyryp biraq oqydy. Sodan keıin jarylǵan betine, qolyna shıki qaımaq jaǵyp, ony sıpalap, sińire otyryp:

― Naýbas, estidiń be, saılaý shyǵatyn bolypty, — dedi.

― Qoıshy! — dep, jastyqtan basyn kóterip aldy Ábekeń.

― Jylqybaıdikine qonyp otyr eken, Baıbol aıtty. Óziniń bolystyqtan dámesi bar, bolys endi kedeıden, tómen atadan bolatyn sıaqty.

― Aspannan bolystyq jaýmasa, Baıbolǵa bolystyq tıe qoımas. Bolys onda Aman bolady. Elge de, úkimetke de jaǵymdy bala.

― Shákenge she?

― Ne deıdi! Atyn, asyn aıamaı, úlken basymen ózi baryp, abaqtydan shyǵaryp, jany qalmaı júrgen joq pa?

― Naýbasym-aı, tym momynsyń-aý, ańqaýsyń-aý! — degende, Tanagóz úlken kózderin erine jaýdyrata qarap, basyn ızep biraz otyrdy. — Qurbyńnyń syrynan áli túk sezbepsiń ǵoı. Men sondaı «jaqsylyqtarynan» qorqam, artynda pále jatatyn.

― Otta, shirkin! Amanmen ekeýiniń arasynan qyl ótpeıdi qazir.

― Qyl ótpese, Aman men Sholpan búldirgen terýge ońasha ketkende, nege jaryla jazdaıdy? Úıine kelgen soń, Sholpan úsh kún jylap jatypty.

― Qoıshy, kim aıtty?

İİ

Eki tún, bir kún dybyssyz, tynymsyz jaýǵan japalaq qar jer júzin aq búldege bólep saldy. Maqash qoryǵyn qorshaı otyrǵan, aralary taıaq tastam qazaq aýyldarynyń qıqy-jıqy beınesi joıylyp, tek qar astyndaǵy keń jazyqtyń ár jerinen býdaqtaǵan tútinderi kórinedi. Tútinder tik ushyp jatyr. Aspan jaltyr, jel tynyq, tymyrsyq qana aıaz bar. Búgingi kirshiksiz taza dúnıeni jurt tańsáriden turyp qarsy alǵan. Ańshylar áldeqashan bel asyp ketti, iz kesip júr. Aýyldaǵylar esik aldynyń qaryn kúrep, qudyqtan ne sýattan attaryn sýaryp, qara malǵa, tysqa shyǵaryp, shóp shashyp, aldy tańerteńgi shaıǵa jańa ǵana otyrdy.

Sháken myrza ázir úıine engen joq. Eki qoly eki qaltasynda, ústinde qasqyr ishik, basynda túlki tymaq, aıaǵynda qyzyl ala pıma, malynyn, ortasynda júr. Tymaǵy, bókebaıy qyraýytsa da, jyly kıim, jumys istegendeı qyzdyryp, beti kúreńitken, mańdaıy jipsigen. Jyly qoradan júgire shyǵyp, shashýly shópti býy burqyraı qomaǵaı asap jatqan malyna myrza qunyǵa qaraıdy. Jylqydan ózge mal qolda. Shóp jetkilikti. Ońtústikten soltústikke qaraı sozylǵan bıik, uzyn kirpish arannyń ishindegi jońyshqasy aralas kók bıdaıyq, qoıanjon maıa — taýdaı, qansha jese taýsylar emes. Jigitter maıanyń ústine shyǵyp, bir shetinen qulatyp jatyr. P árpinshe salynǵan aran men mal qoralarynyń aralyǵynda, keń alańda, eki júzden asa sıyr, júz shamaly qoı, on shaqty túıe, jeti-segiz mingi at bar. Solarǵa shóp shashyp júrgen malaılardyń sany onnan asady. Báriniń basynan býy burqyraǵan. Qaısybiri jalańash qolyn aıyr saby qaryǵan soń, demimen úrip jylytpaq bolsa:

— Osy kúnge tońar ma! — dep Sháken basyn shaıqaıdy.

Óz qoly aıazda aıyr ustamaǵan soń, basqa qoldyq tońǵanyn qaıdan bilsin ol. Zady, rahat pen beınettiń aıyrmasyn dámin tatqan ǵana biledi. Jany qınalyp kórmegenge bireýdiń qulaǵyn bireý kesip jatsa, kıiz kesip jatqanmen birdeı. Sol sıaqty, ózi súıip kórmegenge basqanyń súıiskeni maldyń ıiskeskenimen bir daǵy. Sháken biraq jaramsyzdyń bárin sezinbegendikten istemeıdi. Sezinip, keıde tipti obal, qatal ekenin bile turyp-aq aqylyna ermeı, tilegine eredi. Malaılardyń ústinen qaraıtyn malaı Qazanqap sylbyr, olaq qımyldap nemese tońyp búrseńdep júrgenderge aqyryp, zekip tastaıdy. Qaısybirin nuqyp ta jiberedi. Myrza onysy teris ekenin bile tura teris qarap jymıady. İshinen Qazanqapty aıýanǵa teńgerse, syrtynan «Qazekelep», dardaı qylady. Soǵan semirgen aıý tulǵa Qazanqap baı jumysyn keıde jıyrma tórt saǵat tize búkpeı, kóz shyrymyn almaı istegende de qyńq etken emes. Qazir ol maıanyń ústinde joǵarydan shóp qulatyp, jan-jaqty tegis kórip tur. Oqtyn-oqtyn kújildep sóıleıdi:

― Jonnan qulap, taýǵa qaraı bireý kósiltip barady. Qasqyr qýyp barady-aý!.. Kóp aýyldan ekeý keledi tepektep... Jurttyń, bári ańǵa shyqqan ba búgin, josytyp júr ǵoı dalada... Áne bir bóten sıyr kelip qaldy. Kimdiki bolsa da, syndyr múıizin. Dándemesin!..

Myrza mal ishimen jaı júrip kelip, qaraker attyń qasynda turǵanda, maıadan túsip, Qazanqap qosyldy oǵan. At orasan semiz. Shybyq maıy jeńdi bilekteı, jalynyń júgendigine deıin qol batpaıdy. Aldyńǵy bir aıaǵynyń tolarsaǵy jýan, sol aıaǵyn jerge nyq basa almaı tur. Sháken:

― Qansha berer eken? — degende, Qazanqap:

― Kemi mynaý ǵoı, — dep, tórt saýsaǵyn kórsetti de, qabaǵyn túıe taǵy bir kúj etti. — Áljan Amanǵa súıenip, osynyń aıaǵyn keskeni úshin bir tize búkpeı-aq ketkeni me?

― Qazeke, qaıtemiz sony qýdalap. Bul attyń quny aqsaǵan soń arta tústi.

― Endi eki atqa da bermespin. Tek sonyń yzasyn aıtamyn-aý!

Jylpos Jaqyp pen Áljan shabynǵa talasqanda aıaǵy kesilgen qaraker at osy edi. Kedeı Áljanǵa mal ıesi baı keshirse de, jalshy keshirmepti. Aqymaq, jaramsaq jalshydan keıde aılaker baıdyń ózi jóndem. Sháken Qazanqapty basa sóılep, onyń kóńilin basqaǵa aýdardy endi:

― Soǵymdy soıa berse deımin.

― Árıne.

― Sonda jylqydan bıyl qansha soıamyz, Qazeke?

― Qyra bergenmen jurt toımaıdy. Tórteý-beseý jetedi.

― Onyńyz tym az. Bıyl saılaý jyly, qonaq kóp bolar.

― Jeteý bolsyn.

― Joq, on bolsyn.

― Júz bolsa da, qazaq jep qoıady! — dep, Qazanqap tyjyryna teris aınaldy. Sháken kúlimdeı turyp, kóndirdi, áıteýir.

― Qasyńyzǵa kisi ertip, jylqyǵa ózińiz baryńyz. Basqalar soǵym malyn bilmeıdi.

Qazanqap taltań-taltań aıańdaı jóneldi. Ejelden ony qurtqan osy «ózińiz baryńyz», «ózińiz bilesiz» bolatyn. Sháken mal ishinen shyǵyp, qoradan aýlaǵyraq, dóńes ústi ne jıystyryp qoıǵan brıchkalaryn, shóp, egin mashınalaryn kórip turdy da, qol bulǵap, Toqabaıdy shaqyryp aldy.

― Seniń kúniń qashan bitedi?

― Qaıdam, myrza. Men óz erkimmen kelip, kún kesisip, aqyǵa kelisip turdym ba?

― Bosaǵyń kelip, qyńqyldaı berýshi ediń, búginnen bastap bossyń. Alasymdy alyp bitkem joq. Biraq keshtim.

Toqabaı rahmet aıtýdyń, qýanýdyń ornyna sileıip turyp qaldy. Myrzanyń jylqysyna jalaly bolyp, sony óteı almaǵan soń, áıelimen ekeýi jaz boıy osy esikte kele jatqan. Ertede eptep urlyq istegeni ras. Biraq keıingi on jylda jamanaty estilgen emes. Podret alyp, kirpish quıyp, árkimge úı salyp berip júretin. Myrza onysyna qaramady. Jalǵyz sıyryn aldy da: «Jetpegenin eńbegińmen óte» dedi. Qazir oılamaǵan jerden «rahymy túsip», azat etti. Qys mynaý. Toqabaı endi qaıda barmaq? Mal, úı, azyq, aqsha joq. Áıeliniń kıimi jyly bolsa, qol ustasyp kete berer edi, onda sýyqqa shyǵar shama joq. Sondyqtan Toqabaı daǵdaryp tur. Arbaǵa súıenip, únsiz jalǵyz tur.

Sháken aıtaryn aıtyp, júrip ketken: Aldyn kes-kesteı aq taıaqty, aq saqaldy Maqash keledi eken, tosyp aldy.Sálemdesti de, úıine ertip kirdi. Asty-ústi taqtaıly úsh bola meniń ortalyǵy as ishetin, qonaq qabyldaıtyn bólme bolatyn. Dastarqan jaıýly, aq samaýyr byjyldap, tańerteńgi shaı daıyn tur. Sholpan, myrzasynyń kıimderin ilip, jýyndyrǵan soń shaı quıa bastady. Maqash tońazyǵan semiz jabaǵynyń etin aýzyn týlata shaınaı otyryp, áńgime qozǵady:

― Shákenjan, el gý-gý etedi. Sende áli ún joq. Tyń tyńdap jata-jata, eshteme estı almaǵan soń, ádeıi oıyńdy bilgeli keldim.

― Maqa-aý, saılaýǵa men qashannan aralaspaımyn ǵoı. Ne dep gýleıdi el sonda?

― Qaıdan bileıin, bolysty birese Jaqyp, birese Baıbol, birese Shógel, birese Aman qoıady jurt.

― Ózińizge solardyń qaısysy unaıdy?

― Bolysty meniń tańdaýymmen qoıa ma! — dep, Maqash murnynan bir myrs etti. — Áıteýir, Aman bolmasa bopty

Shaı quıyp otyrǵan Sholpan betine qaraýǵa uıalatyn qartyna jalt qaraǵanda, kózi óńmeninen ótip kete jazdady. Sháken sylq-sylq kúlip otyryp, shaldy shaptan túrtip qoıdy:

― Týysyńyz, balańyz emes pe Aman? Jáı aıtasyz da...

― Týystyǵyn qaıteıin ol kápirdiń? Qudaıdan qoryqpaıdy, arýaqty, mynaý aq saqaldy syılamaıdy. Keshe Malqardan hat aldym. Maǵan sálem bere, saǵan amandasa kelmek. O da: Aman bolǵansha, shúrshit bolsyn, — dep jatyr.

Saılaý habary jaıylǵannan beri Amannyń dos-dushpandary at ústinde. Dosynyń sózi ashyq, dushpandiki jabyq. Qaısysy bolsa da, osy úıge bir soqpaı ketpeıdi. Buryn bul úıden kúndiz-túni shyqpaıtyn jylpos Jaqyp, Baıboldar túnde ǵana kelip-ketetin bolǵan. Kelgen saıyn Amandy dáttep ketedi. Basy Maqash, Malqar bolyp, kijine jamandaǵanda: «Onyń qolyna des tıse, eshkimniń yrqyna kónbeıdi» degendi kóbirek aıtady. Myrzanyń beti ázir belgisiz. Túk bilmegensip, múláıimsip qalǵan baı-jýandar atqaminerlerin jortqyzyp qoıyp, ózderi osylaısha jasyryn keńesip jatty. Osy úıge dabyrasyz jınalyp, dabyrasyz keńesip ketetin talaı sózdiń alýan syrdyń kýási Sholpan, keýdesi tolyp, aýyr kúrsinedi. Amanǵa aıtylǵan jaman sózder oǵan shanshý bop qadalady. Jamandaýshyny jaratpaıdy.Jaqsylaýshyny jaqyn tutady. Maqashqa jańaǵy sózinen keıin shaıdy suıyq quıa bastady.

― Shaıyń aǵaryp ketti ǵoı, — dep edi eri.

― Shaı bitip qapty, — deı saldy.

Saılaý dese, jatyp kórmegen, jetpisten asqan kári bı, eski ádetimen, Shákendi torı kelse, Sháken onyń ózin toryp otyr:

― Al, Aman bolmaı-aq qoısyn. Bolys kim sonda? Qaı kedeı laıyq? Qarap otyrǵansha, syrttan ton pishe otyraıyq ta.

― Talaı saılaýdy kórdik qoı, bundaı úlken saılaý bolǵan e mes, — dedi Maqash, uzyn saqalyn ádetinshe sıpap qoıyp. ― Jeti bolysqa bólingen tórt rý el — Sarmantaı, Murat, Qareke, Barǵana bir qosylsa, onyń bolysy dál óziń dep edim, qaıteıin, zaman aýyzǵa qaǵyp tur. Sovettiń degeni bolsyn. Kedeıden, tómen atadan saılaıyq. Biraq shıyryp-shıyryp, shymyryn, qolǵa jaqqanyn saılaıyq. Osyny árli-berli oılaı kelip, Jaqypqa toqtadym. Kedeı dese kedeı, tómen ata dese tómen ata. Hat tanıdy. Sóz, jón bilýi, pysyqtyǵy jetedi. Qaı jerinen min tabady úkimet?

― Iá, Jaqypty el qostasa, úkimet qostar.

― El ishindegi kıkiljiń, Begatań árýaǵyn shaqyrsaq basylady ǵoı. Begatań tutas turǵanda, Malqar da haýipti emes. Shógelin tyqpalap, bolmasa: «Jýan bolystyń Nıkolaı zamanynan bergi poshtabaıy, eldi zarlatqan adam» dep, astyrtyn qaralap tastaý kerek. Sonsoń Malqar tasyn Jaqypqa salady. Jaqyp oǵan da jaqyn kisi.

― Sondaǵy kúnde siz burynǵy jeti bolys, tórt rý eldiń, kóp bolsa, úshten birin ǵana alasyz. Qalǵanyn qaıtesiz?

― Bárinen Muratty tutas ustaý qıyn. Muratty tutastyryp, Malqar ekeýiń dize qossań, Altaı balasy shashaý shyqpaıdy. Qareke men Sarmantaı ózi kelip qosylady. Altaı bolyp birikken soń, jalǵyz Barǵana nemdi bitiredi? Kelse, Malqar da osy eseppen keler. Bizdi saǵynyp kelmes.

«Sháı tátti-aq!» — dep, Tanagóz kirip keldi. Syrt kıimin sheshingen, jeńil, áıelshe kıingen. Taza, úlken kózderi kúlim qaǵady.

― Erkek kıimderiń qaıda, sypyldaq? — dedi Sháken salǵan jerden. — Birese áıel, birese erkek bolyp qubylasyń-aý anturǵan.

― Amalsyzdan qubylam. Erkek kıimderim as úıde. Áıeldiń erkekshe kıingenin qyzyq kórseń, Sholpandy kıindirip, kór de otyr. Men bul joly áıel bolyp kelsem de, senimen erkekshe sóılesem.

― Qalaı sóılesseń de meıliń. Tek Naýbasqa erkektik isteı kórme.

Maqash áńgimesi úzilip qaldy. Eki qurdas saıysyp ketti. Sholpannyń qabaǵy jańa ashylyp, shaıdy jańadan demdedi. Tanagózdiń sózin qyzyq kórip, ezý jımaı, telmire qarap otyr edi Sholpan.

― Qaljyńdy qoıyp, shyn sózge kósheıik, — dedi Tanagóz. — Jylpos, qanquıly atanǵan Jaqyp «bolys bolady» degen ne sumdyq?! Basqasyn bylaı qoıaıyn, anaý kúni ǵana judyryqtaı Amandy Malqar ekeýi jabylyp japtyryp qoıǵanda, óziń ediń ǵoı bosattyrǵan. Sondaı adamnyń qolyna úkimet tizgini tıse, el ne ońady?! Aman perishtedeı taza, sábıdeı súıkimdi jas elge. Surqıa Jaqyp: «Ákesi molda, pirádar, jýan ata...» — dep, onyń ústinen taǵy da aryz jaýdyryp jatqan kórinedi. Osy Jaqyp kimdi arqalanady? Ata, jaqsy kezdestińiz, bul elde siz bilmeıtin pále joq, aıtyńdarshy!

Maqash tómen qarap ketti. Sháken qysylǵanyn sezdirmeı, qasqıta qoıǵan suraqtan qaljyńǵa súıep qutylmaq:

― Anturǵan sypyldaq, aıyptaǵyń kele me bizdi. Jaqyptyń isin bizden nege suraısyń? Ózinen sura. Eger saılaý meniń qolymda bolsa, ony bolys qoıǵansha, seni aýylnaı qoıar edim. Bolamysyń?

― Nesi bar, bolsam? Baıbol qurly bolmas dep pe ediń?

― Táýekel onda, saılaýdan qansha qashsam da, osy joly seni súırep bir kóreıin. Biraq sen aýylnaı bolǵan kúni basyńdaǵy jaýlyqty Naýbasqa kıgizem.

― Jaýlyqta, tymaqta turǵan eshteme joq. Sen súıre, súıreme, áıteýir, áıel saılaýǵa barsa, men baram. Baramyn da, jylpos Jaqyptyń betine qara kúıe jaǵam. Qashan aıttyń demeńder, kedeıler, áıelder Amandy saılaıdy. Sen-aq aıtshy, Sholpan, jigitim-aq emes pe Aman?

― Qaınyńyz bolǵan soń, jaman bola ma? — dep, Sholpan qaljyńdaı qaıyrdy jaýapty. — Durys jigit. Elge súıkimdi ekeni ras. Biraq «qaralap tastady» deısiz ǵoı.

― Aqtalýǵa shamasy bar onyń. Bir urty maı, bir urty qan sumdardy aıyra da biler Aman.

Tanagóz basqaǵa sóz bermedi. Ótkir tilin Jaqypqa salyp-salyp alǵanda, Maqash pen Shákenniń ishi áý desip, burap-burap ketedi. «Qoı!» deýge, qorǵaýǵa biri batqan joq. Boı kórsetkisi kelmeıdi. Ázir ózderin týralap atpaǵanymen, Tanagózdiń talaı sózi qaq qastarynan kelip, bombysha jarylyp jatty. Maqash, shydaı almaǵan soń, belin ustap, ornynan myqshıa turdy da:

― Kelinder erkin áńgimelessin. Biz dalaǵa shyǵaıyq, — dedi.

Qupıa sózderin aıaqtaý úshin Sháken ekeýi dalaǵa, ońasha ketti.

III

Úıde qalǵan eki áıel de ońasha. Jas jaǵynan shalǵaı jatsa da, kóńildes, kúıeý jaǵynan qurbylas áıelder sút quıǵan kúreń shaıdy silteı otyryp, uzaq áńgimelesti. Qyz, kelinshek shaqtaryn eske túsirdi. Erli-zaıypty adamdar arasyn sóz etti. Sholpan birsypyra qıssa oqyp tastaǵan eken, qıssadaǵy mahabbat oqıǵalaryn aıtyp, aıaqtap kelgende, Tanagóz tutqıyldan suraq qoıdy:

― Bir syr suraıyn, aıtasyń ba?

— Aıtar edim, tek aýzyńyz berik bolsa.

― Seniń betińe shirkeý keletin syrdy ashsam, óz betim qap-qara bolsyn!

― Suraı berińiz, sendim.

― Aman ekeýiń ońasha búldirgen tere ketkende qurdastyń qyzǵanǵany ras pa?

― Oıpyrmaı, kim aıtty buny? Kim estip turypty?!

― Eshkim de estimegen. Qastaryńdaǵylar ózderińnen baıqaǵan, qurdas ashýlanǵanda jaýar kúndeı túnerip, til qatpaıtyny belgili emes pe? Sen úıge kelgen soń, úsh kúndeı jatyp, kóziń isip turypty.

― Bul jurttyń bilmeıtini, baqylamaıtyny bar ma eken? — dep, Sholpan únsiz biraz otyrdy da, syryn birtindep asha berdi. — Joramaldaryńyz ras. Myrza ashýlansa da, «Kimniń áıeli ekenińdi umytpa!» degennen basqa eshteme aıtqan joq-ty. Sol sózdiń ózi aýyr tıdi. Úsh kún eńsemdi kótere almaı, jatyp qaldym. Osynda kelgeli múlde ózgerip baram. Eki qolym aldyma syımaı, ishim pysady. Birdeme jetpeıdi, ne ekenin bilmeımin. Kóńil sony dalbasalap izdeıdi, tappaıdy. Mynaý baq-dáýletke, el aǵasy erge ıe bolǵan deni saý jas áıelde ne arman bar? — deısizder ǵoı. Armannyń joǵynan bary, azynan kóbi jaqsy sıaqty, áıtpese adam azyp kete me deımin. Men úıde júrgende ystyq baýyrsaqqa bir toısam, jelkeme sere jal bitkendeı bolýshy edi. Munda qazy-qartaǵa qansha toısam, shyr bitpegendeı. Úıde júrgende kıgen jańa shyt kóılektiń qýanyshy munda kıgen torǵyn kóılektiń qýanyshynan, úıde júrgende keli túıip turyp shyqqan terdiń rahaty munda qoıý shaı ústinde shyqqan terdiń rahatynan áldeqaıda artyq eken. Bul ne ǵajap, apa? Sizdi budan bylaı «qurdas» degenshe, «apa» deıinshi, tegimiz Súıindik qoı. Úlken tutyp, aqyl suraıyn, aıtyńyzshy, men nege delsal? Ne jetpeıdi. maǵan?

― Talǵaq emessiń be? — dedi Tanagóz, julyp alǵandaı.

― Ol qalaı bolýshy edi?

― Qusady. Asqa kóńil shappaıdy...

― Jo-joq, jýyspaıdy.

— Onda Sadyqqa tamyryńdy ustatyp baıqasań qaıtedi?

Sholpan kúlip jiberdi. İshinen: jumbaq sheshken balasha, aýyzǵa kelgen sózdi aıta salasyz eken, — deı turyp, jaýapty basqasha qaıyrdy:

― Apa-aý, aýyrmaı-syrqamaı, moldaǵa ne dep baram? Uıat-taǵy.

― Janyńa batpasa, shydaı tur. Keıde adamnyń beıjaı bolyp júretin kezderi bolatyn, ózinen-ózi túzelip ketetin, — dedi Tanagóz. Bilsem degen syryn bilse de, aıtam degen sózin aıta almaı, aıtpasqa bekingen kezde:

― Sizden syr suraýǵa bola ma? ― dep edi Sholpan, Tanagóz jaırań qaǵyp, úlken yqlas bildirdi:

― Nege bolmasyn, suraı ber. Uıalmaı sura, bilgenimniń birin búkpeıin.

― Bizdiń aramyzdaǵy bul syrdyń sizge qansha keregi bar?

― Kerek bolmasa, onda meniń nem bar? Beker bolǵan-aq,― dep kelip edim, ras bolyp shyqty. Áıtpese seni salyp, qurdastyń betin Amanǵa burmaq edim. Ol áıeljandy kisi ǵoı, burylatyn da edi. Maǵan endi bári túsinikti. Amanǵa myrza nıetin emes, betin ǵana kórsetip júr eken.

― Apa-aý, sonda Amanǵa op qazýshylarmen de aqyldas bolǵany ma myrza? _

― Qoınyńdaǵy kúıeýińdi menen góri óziń jaqsy bilersiń. Esebin taýyp bil-daǵy, osynyń shyndyǵyn óziń aıt maǵan.

Sholpan muńaıyp tómen qarap ketti. Juqalań, taza júzinen kóńilin basqan kóleńke kórinip turdy, biraq neniń kóleńkesi ekenin Tanagóz aıyra alǵan joq. Sholpan Amanǵa jamandyq oılaýshylardyń birde-birine ázir keshirgen emes. Malqar, Shógelder túgil, «Aǵajan!» dep, báıek bolyp turatyn Jaqypqa salqyn tarta bastaǵan. Baıbolmen jóndi amandasýdan qaldy. Eger Sháken shyn solarmen syrlas bolsa qaıtpek? Sholpannyń kóńilin basqan kóleńke osy edi.

― Siz Amandy jaqsy kóresiz. Sol úshin men sizdi jaqsy kórem, — dedi tómen qarap otyryp. — Al Amandy ne úshin jaqsy kóretinimdi, jasyrsam da ishime syımaıdy, aıtaıyn ba? — degende, burynǵysyndaı kúlimdep týra qarady Tanagózge.

― Aıtshy, káne?

― Ol eshkimnen qoryqpaıtyn, eshkimge tabynbaıtyn jigit sıaqty. Qýansa da, qaıǵyrsa da, arnasynan bir aspaıtyn sıaqty. Jadaǵaı jatyp-aq mahabbatqa, syrǵa meılinshe tereń, birde muz, birde shoq, birde doǵal, birde ótkir. Sonyń bári jasandy emes, ózimen birge jaralǵan qasıetter bop kórinedi maǵan. Jasynan bunsha aqyldy, minezdi, segiz qyrly jigitti men áli kórgem joq. Áıel kóbinese erkektiń ataǵyna qaraıdy. Ataq alystan ǵana qyzyqty eken. Al mynandaı jigit alystan da, jaqynnan da qyzyqty emes pe, apa?

― Árıne. Jaqynnan tipti qyzyqty.

― Endeshe oǵan or qazýshylarmen meniń kúıeýim birige qoımas, záýede birige qalsa, men oǵan qosylmaı sizge qosylam. Áýeli eki jaqtap anyǵyna jeteıik. Myrzadan bul týraly suraýǵa batpasam da, budan bylaı bul úıdegi sybyrlarǵa qulaq túrip baǵaıyn.

― Óziń tipti ójet ekensiń ǵoı! — dedi de, Tanagóz Sholpandy moınynan qushaqtaı alyp, betinen súıdi.

Sózdi osyǵan baılap, júrýge qamdanǵanda, Sholpan Tanagózdiń qoınyna bir sharshy aqqa orap ákelip qant pen shaı tyqty. Ekeýi endi bir-birine kúlimsireı qarap tur. Tanagózdiń basynda jaýlyq syrtynan tymaq, aıaǵynda saptama etik, kóılegin shalbarlanyp alǵan. Aınymaǵan erkek.

― Átteń, erkek bolsam, qoltyǵyma qysyp ala jóneler edim seni.

― Men ere jóneler edim.

Qaljyńdasa dalaǵa shyqty. Sholpan Tanagózdi attandyryp, qoraǵa qaıta ene bergende, Taımas jetti artynan. Qolynan aıyr áli túspegen, entige sóıleıdi:

― Toqabaı ketip barady!

― Qaıda?

— Qaıda ekenin aıtqan joq. «Qaıta oralǵansha, áıelim panalaı tursyn, Sholpanǵa aıta kór!» — dedi maǵan.

― Ne deıdi?! Bireýmen janjaldasyp pa edi?

― Oıbaı-aý, myrza shyǵaryp jibergen joq pa?

Taımas sony aıtyp, jónine kete berdi. Sholpan úıge kirmesten, maıanyń syrtyna kelip turdy. Jazyqta, qardan denesi kórinbeı, tútini ǵana kóringen kóp aýylǵa qaraı jalǵyz jaıaý jebeleı basyp barady. Kóbik qardy tolarsaǵynan keship bara jatqan shańqan daladaǵy bul jalǵyz qaraǵa qadalyp turǵan Sholpannyń ishi eljirep ketti. «Shyraǵym, qutqarar dep aıtpaımyn, esińde bolsyn dep aıtamyn, — nahaqpyn! Myrzanyń maly túgili, bar ómirimde bir ret ala jibin attasam, bul kúnim kóp bolsyn!» — degen edi Toqabaı. Sholpannyń sol esinde qalypty, aıaıdy, tipti qorqady kóz jasynan. Toqabaı bettegen kóp aýyl da kóńilinen shyqpaıdy. Biraq burynǵydaı qyzyqty emes, qyz uzatqan úıdeı omsyraıyp, kóńilsiz elesteıdi. Óıtkeni ol kedeı aýyldyń kórki Aman da joq qazir. Toqabaıdy aıap, ishi eljiregen, Amandy oılap, kóńili qulazyǵan Sholpannyń qasyna baǵana shyqqan Maqashty jaqqa jóneltip, Sháken keldi.

― Ne qaraısyń, Sholpan?

― Anaý bıshara Toqabaıǵa qarap turmyn. Osy qaqaǵan qysta nege qýdyńyz? Obal ǵoı, qorqamyn kóz jasynan.

― Ol bıshara emes, keýdesi toly saıtan! Qıratyp jiberetin nemeshe, qyrjyńdap, ala jazdaı qabaǵyn ashty ma? Osy ketkende bıtteı synbastan, lám demesten, qyr kórsetip ketti. Áıelin de qýyp jiber. Qalsa, baıynan birjola aırylyp qalsyn.

― Ekiqabat qoı, qalaı aırylady?

― Meıli, úsh qabat bolsa da!..

Basa sózge kelmesten, Sháken mal qoralaryna bettedi. Eriniń qataldyǵynan bir túrshigip, Sholpan úıge endi. Toqabaıdyń, áıeli ańdyp tur eken, ere kirdi sońynan.

― Men qaıtem, Sholpanjan? — dep kemseńdeıdi. İshi kóterilip qalypty. Shoqpyt shalbarynyń jyrtyǵynan tizesi jylt-jylt etedi. Ájeptáýir bádendi, jasy otyz shamasynda, pysyqsha kelgen jalshy áıel, basyna is túsken soń, lezde júnjı bastaǵan. Byltyr dál osy ýaqytta óz aldyna tútin tútetip, kúıeýimen ekeýi: «Qudaı qalasa, endigi jyly qara sıyrdyń qara torpaǵy tumsa buzaýlaıdy» — dep otyrǵan edi. Ol úmitin myrza kesti. Qazir qara qaıǵynyń astynda otyr.

― Jylama, jylama! — dedi Sholpan, ózi kóz jasyn tyıa almaı turyp. — Sonda da menen sen baqyttysyń.

― Men be, qaraǵym? Shynyń ba?

― Dál sen. Dál shynym, — dedi de, Sholpan tórgi bólmege enip ketti. Óziniń jap-jańa shyt kóılegin, bir ishkıimin, kónetoz shapanyn ákelip berip, — eshqaıda qańǵyma, osy úıdiń sorpa-sýyn iship júre tur, — degende jalshy áıel kúlip jiberdi. Júzi jaınap sala berdi.

― Órkeniń óssin, qaraǵym! Qosaǵyńmen qosa aǵar! — dep, alǵys jaýdyryp jatyr.

― Mine seniń menen baqytty ekeniń! — dedi Sholpan. — Bip kezde men de osylaı qatty qýana bilgem. Qazir sondaǵydaı qýana almaımyn. Baqyt degen qýanysh-taǵy. Qýanyshsyz baqyttyń keregi ne?

Sháken kirip keldi. Sholpan, ádetinshe, kúıeýiniń kıimderin sheshindirip, ile bastady. Jalshy áıel Sholpannyń bergenderin qapyl-ǵupyl orap alyp, shyǵyp ketti.

― Qalaı, aırylatyn ba kúıeýinen?

― Aırylý sonsha ońaı deısiz be?

― Endeshe joly bolsyn!

― Joq, júre tursyn, myrza. Jylap kelgen soń, men qıa almadym.

― Nesin qımaısyń?

― Úırenisken ıtti de kisi qımaıdy ǵoı, ıt qurly joq pa?

Sháken jaýap qaıyrmady. Dóńgelek stolǵa baryp, qoıyn knıjkesin sýyrdy. Esepshotyn aldyna qoıdy. Shotty tyqyldata bastaǵanda, Sholpan tórgi bólmege ketip, delsal kúıde biraz turǵan soń, dombyrasyna qol sozdy. Aldyńǵy bólmeden tyqyldaǵan shot dybysy estilgende, tórgi bólmeden tyńqyldaǵan dombyra dybysy estilip turdy...

IV

Toqabaıdyń betiniń ushy qyp-qyzyl, qolynda taıaq, qatty aıańdaǵan qalpynda kóp aýyldy qaq jaryp kelip, Sapardikine endi. Ortasynan jal peshpen bólgen eki bólmeli úıdiń tórgi keń bólmesinde, peshtiń túbinde búk túsip jatqan Sapar basyn kóterdi. Toqabaı sálem bere enip, tizesin búge, qolyn ustady qarttyń. Bet-aýzyn túk basqan, túsi sýyq býryl saqal qart burynǵysynan da, yzbarly eken, solǵyn qysqa amandasty da, qaıta jantaıdy. Úı ishi de onsha kóńildi emes. Kishirek, jalǵyz terezeniń jaryǵy buryshtaǵy kóleńkeni joıa almaǵan, kún sáýlesi tereze aldynan asa almaǵan. Balalardyń oıyndaǵysy oıynda, oqýdaǵysy oqýda, buryn úıdi bosatpaıtyn jastar, kelim-ketimder Aman ketkeli sıregen. Sondyqtan kópke úırengen báıbishe elegizip, úısiz Áljannyń áıelin jalǵyz balasymen aýyz bólmege engizip alypty. Báıbishe, ádetinshe, Toqabaımen qazbalaı amandasa, osy jaılardy aıta kelip:

― Shal búgin syrqattaý, — dedi.

― Solaı ma, qaı jerińiz? — degen Toqabaıǵa:

― Bilmeıim, denemde tek qyzý bar, — deı saldy Sapar.

― Ádeıi ishimdi bir bosatqaly kelip edim. Qap, aýyryp qalǵanyńyz-aı!

― Aıta ber, shyraǵym, tyńdaýǵa shamam bar.

― Myrza aqyry bosatty! — dep, kúrsinip qoıdy Toqabaı. Sodan ári sóılegen saıyn qyza tústi, jylan kózinen oqta-tekte ushqyn shashyraıdy. — Dál qazir bosatqanynan bosatpaǵany jaqsy edi. Ol kisiniń jamandyǵy bolmasa, jaqsylyǵy maǵan buıyra ma? Qara sıyrdy torpaǵymen aldy. Erli-zaıypty ekeýmizdi jaz boıy parlap jumysyna jekti. Áıelimniń aıaǵy aýyr, kıimi joq bolǵan soń, sonda qaldy. Úsh qanat qara lashyq ta qaldy. Kelip otyrǵan soqa basym. Osy qudaı bar ma?! Bar bolsa, nahaqtan kúıgen jandy nege kórmeıdi? Baı, myrza, el aǵasy atanǵan Sháken tentiretip jiberdi. Qaıda baram myna qysta, qalaı kún kórem? Urlyq istesem, ólem, shóp jesem, qaqalam. Basqa kásip qaısy? Eń aqyry baıdyń esigi de buıyrmady, Sapeke! Bul ortadaǵy «qudaı!» degen, «kedeı!» degen bir adam edińiz, sizden jasyrmaıyn, qanyma qaraıyp keldim. Ágár bul yzadan erip ketsem, qıamette ózińdi, tiri ketsem, Amandy kýáǵa tartyp ketem.

Kıimsheń qısaıǵan Sapar basyn qaıta kóterdi. Sózdi tyńdap bolǵan soń, birsypyra ýaqyt oılanyp, únsiz otyrdy. Sodan keıin baıaýlata sóılep ketti:

― Taryǵyp kelgen ekensiń, shyraǵym. Sabyr et. Sabyr túbi ― sary altyn, sarǵaıa jetersiń muratqa. Ras, shydamnyń da shegi bar. Shekten de asqan shyǵar, sonda ot alyp, qamysqa kirgenmen, ne tabasyń? Sháken el aǵasy. Eldiń obal-saýabyna qudaı aldynda, úkimet aldynda ózi jaýapty. Maǵan baǵynbaıdy. Ágár seni nahaqtan zarlatsa, ne ol, ne bul dúnıede jazasyn bir tartar. O da qudaı pendesi, basy jumyr pendeniń biri zor, biri qor kóringenmen, bári baǵynyshty. Taǵdyr aldynda tize búkpeıtin biri joq. Kedeılikke úırengen jansyń ǵoı, Amannyń kelýin kút. Ol sózden qansha qashsa da, endi qasha almaıtyn boldy. Úkimet isine aralasty. Myrza sóz tyńdasa, bul ortada sonyń sózin tyńdaýy kádik. Amanjan oǵan sóz aıtýǵa jarar.

Toqabaı toqtalyńqyrap qaldy. Jol boıy kóńili talaı jamandyqqa aýytqyǵan. Shákenge qazaq jolymen, úkimet jolymen eshteme istep, muqata almaıtynyn bilgen soń, túnde kelip úıine, maıasyna órt qoısam nemese tórt-bes sáıgúligin matap alyp, basqa bir dýannyń qol astyna enip ketsem, tipti óıtip qashqyn bolǵansha, ózin jaıratyp salyp, abaqtyǵa otyrsam qaıtedi degen nıetteriniń qaısysynan da bolsa taıynbaýǵa bel baılap, biraq birin áli tańdaǵan joq edi. Sapardyń «Amandy kút» degeni qulaǵyna jaǵyp ketti. Buryn jasyq, ónersiz dep júretin jigiti Malqardyń Shógelin sabaǵannan beri óte ónerli, ójet kórindi. Onymen endi Sháken de sanasatyn sıaqty. Sondyqtan Toqabaıdyń sengen úmiti qaıta tutanyp:

― Al Amandy tosaıyn. Odan da bir ótineıin, — dedi jýasyńqyrap. — Biraq soǵan deıin qalaı kúneltem? Kesip joq, bir kúndik azyq joq. Áıelim bir jaqta, ózim bir jaqta qańǵyp júrmin.

― Táńirim yrzyqsyz jan jaratpaǵan, izdenseń, tabylar, — dep, Sapar báıbishesine qarady. — Kespeleriń pisse, ákel, Toqabaı iship ketsin, — dedi de, Toqabaımen áńgimelese berdi. — Jylqybaı jańadan úı, qora saldyrǵaly júr, baıyp barady ǵoı. Bireýge berip qoımasa, sonyń pódretin al. Ágár saǵan nesıege senbese, men kepil bolyp, birdeme alyp bereıin.

«Kespege qaramaı-aq, júrip ketsem be eken!» — dep, qýanǵanynan qopańdaǵan Toqabaıdy Sapar jibermedi:

― Asyqpa. Buıyrǵan ketpes, kespe iship ket. Ol úıde joq degen, kelgenin bilip bar. Alda-jalda áıelińmen turýǵa úı tabylmasa, bizdiń aýyz úıde Áljandiki otyr. Bir qys ekeýiń syıysarsyń. Bireýmen bireý selbesip jatqan dúnıe ǵoı. Súıtip biz de selbeseıik.

Toqabaı bul úıden ystyq kespe kójege toıyp, jaqsy sóz estip, oıy da, boıy da jadyrap shyqty. Kirmesi aralas kóp aýyldyń, bári tanys oǵan. Endi qaısysyna barsam eken? Jylqybaı aýlyna kim qatynasty eken? — dep turǵanda İzbasardyń esigi aldynda adamdar kórindi. Solaı aıańdady.

İzbasar jas muǵalim, úıde sabaq berip tur. Oqýshylary árqıly: áıel, erkek, úlken, kishi, bala — bári aralas. Jalpaq uzyn taqtaıdan úsh-tórt skameıka jasap, solardy stol ornyna paıdalanǵan. Oqýshylary jerde otyr. Árqaısysy tósenish ala kelipti. İzbasar bireýlerine «A», «B» áripterin jazyp kórsetse, endi bireýlerine «eki jerde eki — tórt» dep úıretedi. Tórt amaldan ári bara almaıdy. Onyń ózin Amannan úırengen. Biraq talapty jigit. Óz tusynan tyrbanyp, qysqa merzimdi kýrstan ótip, az ýaqytta muǵalimdik jolǵa túsip aldy. Qoıyn knıjkesinde «Menen saýatyn ashqandar» deıtin tizim bar. Sol tizimde júz on bir adamnyń aty júr. Adam aty qosylǵan saıyn qýanady, bes júzge jetkizýdi arman etedi.

İzbasar tek oqytýshy ǵana emes, nasıhatshy da. «Bostandyq týy», «Eńbekshi qazaq» gazetterin alyp turady. Bireýdiń qolynan qazaqsha kórkem ádebıet kitaptaryn, jýrnaldaryn kóre qalsa, qýyp júrip oqıdy. Keıde búkil kitapty qoldan kóshirip alýǵa erinbeıdi. Oqyp, estip bilgen jańalyǵyn asyǵa jaıady jurtqa. Tek kempir-shaldyń qarap otyrǵan jalǵyz balasy bolyp, aýyldan uzap shyǵa almaı qaldy.

Qysqa kún keshkirgenin baıqatpaı, jaltyr aspandy shetteı jyljyp, Baıdáýlet taýynyń basynan asqaly barady. Jalǵyz terezeli mektep, mektep emes-aý, İzbasardyń óz úıiniń tórgi bólmesi qarańǵy tarta bastaǵan soń, oqý toqtaldy. Oqý sońynan oqýshylardyń qosylyp óleń aıtýy ádetke aınalǵan. İzbasar bastap, basqalary qostap, Sákenniń «Joldastaryn» aıtqanda, dalada esik aldynda turǵandar lap qoıyp úıge endi. İshinde Toqabaı, Baıbol bar. Basqa aýyldan jylpos Jaqyp, taǵy beıtanys bireýler júr. Toqabaıdyń óleńmen isi bolǵan joq (Taımastan talaı estigen), kózi qabyrǵadaǵy sýrette: «Saılaý keledi. Jalshy, kedeı, ortasha birigip, úkimetti óz qolyńa al! Mynalar taǵy talasady!» degen iri jazýdy ejelep oqyp shyqty. Endi sol sózdiń astyndaǵy baı, jýan, moldany kelemej etip kórsetken úlken sýretke qadalyp turyp, kúlimdeıdi. «İzbasar qaıdaǵyny tabady! Qaıdaǵyny estıdi!» — deıdi ishinen.

Óleńnen keıin balalar tarap, úlkender ǵana qaldy. Jańa kelgen sýretke, buryn mundaıdy kórmegen aýyl adamdary tańyrqaı qarap, sózden sóz týǵyzyp jatyr:

― Al qımylda, jalshy, kedeı, ortasha!

― Iá, kimniń dámesi bar, kórinip qal!

― E, táıiri, bizge bolystyq tıýshi me edi! Tıe qalsa, el basqaratyn shama qaıda?

― Bolystyq tıipti de, basqarýy qalyp pa? Buryn basqaryp qalǵandar bizge bıletpes.

― Nege bıletpeıdi?! — - dep, jylpos Jaqyp sýyryla jóneldi. — Baıdyń kedeıden artyq bolsa, maly artyq, óziniń nesi artyq? Kedeıden de talaı top jarǵan sheshen, qol bastaǵan batyl, el ustaǵan bıler shyqqan. Halyq saılasa, úkimet qoldasa, bir bolys túgili búkil oıazdy bıleýge jaraıtyn kedeı tabylady. Kórersińder, bul saılaýda bolys baıdan bolmaıdy, kedeıden bolady. Biraq, sol qaı eldiń kedeıi? Óz rýyna tartpaıtyn qazaq joq. Osyny oılaıyq. Burynǵy jeti bolys, tórt rýly el bir bolys bolady eken. Sarmantaı, Murat, Qareke, Barǵana — árqaısysy ózine tartady. Sonda kim áketedi? Mine kep osynda. Úı arasyndaǵy, aýyl arasyndaǵy kıkiljińdi bundaıda umytalyq. El namysyn, rý namysyn joqtaıyq. Atyńnan aınalaıyn Begaıdardyń árýaǵy talaı jebegen, bul joly da jebeıdi. Tek pyshyramaıyq, Begaıdardyń ıti bolsa da, qıalyq bolystyqty!

Jaqyp Begaıdar árýaǵyn shaqyrǵanda, basqalar túgil, aýylnaı Baıboldyń da delebesi qozyp turdy. Jáı tirshilikte bular Begaıdardy bes tıyn qurly kórmeıdi. Al osyndaıda eleýrep ketedi. Rý qyzýy araq qyzýy tárizdi. Qyzý basylǵan soń, basyn shaıqap otyrady árkimder. Osy arada bas qosyp qalǵan on - on bes sharýanyń ishinde İzbasardan ózgesi begaıdarshyl bolǵansyp, jamyrasyp, birdemeler aıtyp jatyr edi, İzbasar sózdiń betin buryp jiberdi:

― Rý talasy tozatyn ýaqyt jetti, joldastar! — dedi, qabaǵyn sál shytyp. Jaqyptyq jańaǵy sózine qatty keıigeni edi bul. — Endi tap tartysyna túsýimiz kerek. Tapqa bólgende, adamnyń tek aýqatyna qaramaı, nıetine de qaraý kerek. Keshegi Shalabaı jalshy deseń jalshy, kedeı deseń kedeı edi ǵoı. Kimniń soıylyn soqty? Kedeıge tıgizgen paıdasy qaısy? Búgin Malqardy túsirip, Begaıdardyń bir jýanyn nemese bir Shalabaıyn saılaǵanmen, kún ashylmaıdy, sovettiń dıdaryn anyq kóre almaısyń. Rýyna qaramaı, kózi ashyq, júregi aq, ádildik degenge eńbekshiler turǵysynan qaraıtyn adamdy saılaýymyz kerek.

― Taýyp aıttyń, aınalaıyn! — dep, Toqabaı ustazyna aıqaılap jiberdi. İzbasardyń qoıyn knıjkesindegi júz on birdiń biri bolatyn. — Mine men Begaıdardyń balasymyn! Begaıdardan kórip júrmin qorlyqty.

İzbasar Toqabaıdyń kelip qalǵanyn jańa baıqady.

― Assalaýmalıkúm, Toqa! — degende, Toqabaı sálemin almastan, suraq qoıdy:

― Tabyla ma sondaı adam?

― Nege tabylmasyn! Qaq qasymyzdan tabylady. Aman dál sonyń ózi emes pe? Jasy menimen shamalas bola tura, aqyly, minezi, júregimen el aǵasyna uqsaıdy. Sóz týdyrǵan anaý sýretti sonaý Aqmoladan ol ádeıi jiberipti maǵan. Haty — mine, bes bet. Tyńdasańyzdar, bir betin ǵana oqyp bereıin.

― Oqyshy, káne.

― Tipti bárin oqyshy.

İzbasar oqı bastady:

«...Oıynyń ba, shynyń ba, aldaǵy saılaýda seni bolys qoıamyz, — depsiń. Qaısysy bolsa da, budan bylaı aýzyńa ala kórme, osy alǵanyń úshin-aq aǵaıyndar ústimnen birer aryz túsirip úlgirdi. Qashannan shen qumar, malqumar qazaq, shen úshin eliń mal úshin balasyn qıǵan. Tıtteı ókpem joq. Tek sol minezderin kórgende, uıqym ashylyp, armanym óse túsedi. Qazaq kózine shel bolyp baılanǵan nadandyqty sylysa, qazaq aıaǵyna kisen bolyp salynǵan rý, aqsaqal, din dástúrlerin qıratsa, lezde qabyrǵaly elderdiń qataryna qosylyp keter edik-aý! Sylý, qıratý ońaı bolyp pa! Kóne berý odan da qıyn. Al sylyǵan, qıratqan kúnde ishke qatqan eski dattar tazarǵansha qashan!

Bul sózderdi seniń kóńilińe sary ýaıym salý úshin jazǵam joq. Zaman artqan mindet — «baılardy qoıdaı qý qamshymen» ǵana emes, odan tereńirek eken. Soǵan boılaı tússin, oılaı tússin dep jazyp otyrmyn. Kesh oıanyp, iske kesh kirisippiz. Erte turyp, kesh jataıyq, keregi bolǵanda tún qataıyq. Elimiz bergen jol-azyq jaqsyly-jamandy mol. Tek sonyń bárin artyp, júkti aýyrlatpaı, jaramdysyn tańdap ala bilsek, boldyrmaı jetemiz muratqa...»

Bir betin oqyǵan soń, hatty búktep, qaltasyna sala turyp, İzbasar óz sózin aıtyp ketti:

― Aýyldan ketken az ýaqyttyń ishinde Aman kóp ózgeripti. Biz qaz qalpymyzda. «Sondaı jasty boldyrman!» — dep qaraýshylar jurt timiskip júrip, kókke qarap ulyǵan buralqy ıtpen teń-daǵy. Aldymen usynatyn adamymyzdy tanı bileıik. Sonda qatelespeımiz saılaýda.― Tanımyz, tanımyz! — dep, Toqabaı taǵy bir daýystap jiberdi. — Qansha aryz jaýsa da, Amandy qaraıta almaıdy. Sony usynamyz.

― Apyraı, sony jamandaǵanda, qandaı kiná taqty eken?

― Qazekeń qaralaýǵa sóz tabar, aqtaýǵa bolmasa.

― Obalyn qaıtedi?

― Obal degeniń qarashylardyń qymyzy emes pe, simiredi de, qyzara bórtedi.

Jaqyptyń atyn atap, eshqaısysy «sen júziqara!» demese de, osyndaı jamyrandy, kıme sózder ózinen-ózi baryp, oǵan tikenshe qadalyp jatty. Sonda da eshteme sezbegen bolady. Bul otyrǵandardyń kóbimen ishi araz, syrty tatý. Alaıda saılaý aldynda aǵaıynsyp, tabysqansyp júr. Biraq onyń bıyl pishen kezinde salǵan ylańyn, sonyń, saldarynan, bir kún de bolsa, Aman abaqtyǵa otyryp, odan Aqmola ketip qalýyn umyta almaıdy bul aýyl. Tek Jaqyp salǵan jara, janǵa onsha batpaı, aqyry ózi abroısyz qalǵan soń, elemegen pishin kórsetýshi edi. Sóz bolǵan jańaǵy aryz, eski jarany qaıta bilteledi. «Ózi istesin, basqaǵa istetsin, áıteýir, — Jaqyp. Jaqyptan basqa eshkim emes!» degen oı İzbasardan bastap, Toqabaıǵa jetkenshe, talaı adamnyń basynan ótti. Jaqyp sony bile qoıdy. Úndemeı otyrǵanda, uıalyp, moıyndap otyrǵan joq. «Aýyzdaryńdy asha tús, kómeılerińdi kóreıin ábden!» — dep, myǵym otyr. Sháken men Malqarǵa qol artqan soń, kimnen jasqansyn ol! Bir qorqatyny osy aýyldyń qol kúshi bolatyn, oǵan da qarsy kúsh daıyn. Anada Shákenniń bergen keńesi boıynsha, basqa jaqta bytyrap júrgen aǵaıyndaryn jıystyryp alǵan. Qazir qasyndaǵy bóten úsh-tórt jigit — sol týystary. Maqashqa, Baıbolǵa qaraǵandar, týys jaǵynan Amanǵa bir taban jaqyn bolǵanmen, Jaqyppen nıettes. Alda-jalda janjal shyǵa qalsa, Jaqyp endi qol kúshten de jeńilmeımin, — dep júr. Áıtsede kóp aýylǵa keıingi kezde kóbirek keledi. Jylpyldap, kishi peıil kórsetip ketedi. Onysy qoryqqandyq ta, tatýlyq súıgendik te emes, bolys bolýdyń, saılaýda daýysty kóbirek alýdyń qaryzy. Ańqaý, momyn sharýalardyń birazy bul qýlyqqa túsinbeı: «Jaqyp túzelip qaldy, esi bar jigit qoı» — deı bastaǵanda, Amannyń ústinen berilgen anaý aryz ol úmitti óshirgeli tur. Sondyqtan birdeme demeske bolmady, nasybaıyn atyp alyp, shyrt túkirip tastady da:

― Aǵaıyn arasynda kózdiń bylshyǵy, tistiń sarsyǵy sıaqty birdemeler bolmaı tura ma? — dedi Jaqyp. — Ondaıdan jattyń kóńilinde kek qalǵanda, aǵaıynnyń kóńilinde daq ta qalmaıdy. Bıyl oılamaǵan jerden Amanjanmen tús shaıysyp qalǵanyma qatty ókinip, ózin tipti saǵynyp júr edim. Mynaý hattaǵy sózin estigende, shoqtyǵym bir kóterildi. Ósip ketken eken! Sender bolys qoıam deısińder, onyńa pysqyratyn emes qoı. Tilim tasqa, bolysyń tursyn, oıazdyń arnasyna sıa qoımas. Tek tirshiligin suraıyq. Aýyl arasyndaǵy kór-jermen shyrmamaı, alysqa salaıyq. İzbasar, adresin bershi, aqtaryla bir jazaıyn ózine.

Manadan basyńqy otyrǵan Baıbol kóterile otyrdy. Onyń basynan árdaıym: «Shákenge Jaqyp ekeýmizdiń qaısymyz jaqyn? Bolys qaısymyz bolamyz?» degen oı shyqpaı júrgende, kóldeneńnen Aman qosylyp, qaýpi kúsheıe túsken. Sondyqtan Jaqypty amalsyz qostady:

— Oqyǵan ıttiń orny, qaıda barsa da, kúreýli ǵoı. Amandy úlken jarysqa salaıyq. Aýyl arasyndaǵy sholaq báıgege ózimiz de aq myltyq! — dep, bu da óziniń buqpa qýlyǵyn kórsetpeı, basyn búrkegende, bóksesi kórinip jatty. Biraq sony eshqaısysy baıqamaı bara jatyr edi, Toqabaı ornynan ushyp turyp:

― Bulańdatpa quıryqtaryńdy! Amandy aýyzben jarylqap ózderiń bola qalmaq shyǵarsyńdar, — degende, Jaqyp pen Baıbol ony ekeýlep aldy qolǵa:

― Álmámbettiń ishindegi áńgimede seniń neń bar, eı? Basalqańdy anaý Salıańa baryp aıt!

― Ózińdi taǵy birdeme túrtip júr ǵoı, sirá...

― «Tyshqan inine kire almaı júrip, quıryǵyna qaljýyr baılaıdy» degen osy!

― Qyzyl temirmen qarysa aýzyn!

Eki jaqtap sońynan qalar bolmaǵan soń, Toqabaı da taıynbady:

― Jigitter, qyzynbańdar maǵan. Bıt toıar qanym, aıarlyq janym qalǵan joq, beker qyzynasyńdar. Ashyndy adamnyń tili ashshy bolady.

― Mynaý Shákeńniń ashýyn bizden almaq pa? Ashshy, káne, aýzyńdy ashshy tilińdi kóreıin! — dedi Jaqyp. Toqabaı:

― Ashqanda qaıtesiń? — degende:

― Bıtemin! — dep, Jaqyp qamshymen tartyp-tartyp jiberdi. İzbasar ustaı aldy qolynan. Jaqyptyń aǵaıyndary úsh-tórt jigit oryndarynan dúrdıe turysty, Toqabaı qol kóterse-aq, bassalǵaly tur. Toqabaı qapelimde qol kóterýge úlgirmegen. Endi qonyshynan pyshaǵyn alyp:

― Qan keregiń kele ber! — dedi qalshyldap.

Eshkim kele almady. Arashashylar janjaldy basyp. jıyndy dereý taratty. Toqabaı pyshaǵyn qonyshyna qaıta tyǵyp, Jylqybaı aýlyna jaıaý bettegende sert qyldy:

― Osynyń kegin saǵan jibersem, jer basyp júrmeı-aq qoıaıyn!

V

Janjaldan keıin Jaqyp jalǵyz ózi Sháken aýlyna tartty. Kún keshkirip, kóz baılanyp qalǵan. Qarańǵy dalada, jol ústinde bir jumadan bergi estip-bilgenin jıystyryp, myrzaǵa óńdep aıtýdyń túrli tásilderin oılap keledi. Áńgimeni, oqıǵany ol eshýaqytta bolǵan kúıinde aıtqan emes, ásirelep, keıde tipti óreskel ótirik qosa aıtady. Qazir bar ónerin Amanǵa jumsap barady.

Sháken bul kezde tórgi bólmede Sholpannyń qasynda otyr. Sholpan mana Tanagóz, Maqashtar kelip ketken soń, qarly dalada jalǵyz, jaıaý tentirep bara jatqan Toqabaıǵa, ol bettegen kóp aýylǵa qarap, birsypyra turǵan soń, túrli oılar basyp, birin sheshe almaı, dombyra shertken. Dombyra jubata almady. Búk túsip, kıimsheń jatyp qaldy. Kózin qansha jumsa da, uıyqtaı alǵan joq. Jınap júrgen qıssa, biren-saran gazet, jýrnaldary da tartpady — bári tanys, kebin jatqa biledi. Aqyry, ala mysyq boldy ermegi. Jas mysyq tipti oıynshy, qyzyq. Jatqan Sholpandy aldyńǵy eki aıaǵymen moınynan qushaqtap, betine betin tıistirip, byryldaıdy.

― Aıaǵanyń ba, jaqsy kórgenin, be bul? — dep, Sholpan oǵan til qatady. Ári-beriden soń mysyq ta zerikti. Mıaýlap olaı, bylaı júrdi de, yshqyna atqydy. Qabyrǵaǵa qurýly kilemniń basyna bir-aq shyqty. Odan jerge sekirip, bólmeniń ishin opyr-topyr qyla, aınala júgirdi. Qoj-qoj etedi, kózinen ot shashady. Sholpan «qutyrdy ma?» — dep, shoshyp qaldy. Basyn jastyqtan julyp alǵanda, Sháken kirdi esikten.

― Myrza, myna qarańyzshy! Qojyldap, mıaýlap alasurady. Qutyrsa kerek!

Sháken sylq-sylq kúlip:

― Bilmeýshi me ediń, mas mysyq maýyqqanda óstedi, — dedi. Kushaqtaı kelip otyrǵanda, Sholpan onyń keýdesine basyn súıedi. Kózi jumýly, shyraıly júzi sonsha momaqan, biraq sonsha sezimtal, uıqyda jatqan jas maral tárizdi. Erge shyqqaly eki jyldan assa da, jasy áli jıyrmadan aspaǵan jaýlyqty áıel birde bala, birde suńǵyla. Qazir balasha erkelep jatyp, kúrsinedi. Sháken jaǵynan sıpap otyryp:

― Qabaǵyń nege kelispeı júr, nege kúrsinesiń? — dese:

― Men qashan balaly bolar ekem? — dep, qarsy suraq qoıady. Qulazyǵan kóńili balany jubanysh, qýanysh etkisi kele me, álde joq izdegen kóńildiń kóp dalbasasynyń biri me, — áıteýir, Shákenge aýyr tıdi bul suraq. Óıtkeni Sholpan úshinshi áıeli. Alǵashqysynan bala joq, erte qaıtys bolǵan. Ekinshisinen bir ul, bir qyz kórdi, uly turmady, qyzy uzatylyp ketti. Úshinshisi mine eki jyldan asty, áli bala kótermeı keledi. Kiná ózinde ekenin Sháken keıingi kezde sezinip, keıip júrse de, Sholpanǵa jaırań qaıyrdy jaýapty:

― Bala kártaıtady áıeldi. Men seni kártaıtpaýǵa, osy qyzǵaldaq qalpyńda saqtaýǵa tyrysam. Sen, kártaıǵansha nege asyǵasyń? Maǵan bala da, jar da — bir óziń.

― Kártaıýǵa qumar deısiz be, jubanysh izdegenim de. «Tósekpen kóteredi» deıtini qaıda?

― Ol jáı sóz. Bireý erte, bireý kesh kótere beredi. Ýaıymdama balany. Sol eken ǵoı qabaǵyń kelispeı júrgeni, — dep Sháken Sholpandy juqa erninen súıip aldy. Sholpan taǵy bir kúrsinip qoıyp, naz aıta bastady:

― Mendegi ýaıym sol ǵana deısiz be... «Balam da, jarym da — bir óziń» — dep otyryp, meni bárinen qaǵajý ustaısyz. Qushaǵyńyzǵa kúnde ensem de, syryńyzǵa áli bir engem joq. Ońasha otyryp, árkimmen syrlasasyz, sonyń birin maǵan sezdirmeısiz.

― Jas basyńmen, áıel basyńmen, oıyma ortaq bolýǵa jarasań, senen jasyrarym bolmas, Sholpanjan.

― Jas bolyp, aýzymnyń ne minezimniń jeńiltektigin kórsettim be?

― Jo-joq! Tek baıqaǵaısyń, oı degen aýyr nárse, ári-beriden soń dińkeńe tıedi.

― Iá, aýyr. Bilemin, aýyr.

― Qaıdan bilesiń? Baqshadaǵy bulbulym, tuǵyrdaǵy tuıǵynym eshbir ýaıymsyz dep júr edim.

― Sonyń ekeýi de qus qoı, myrza. Ákem qusty kóp ustaǵan. Qus ataýly kókke, erkindikke umtylmaı ma?

― Sen eriksizbisiń? Erkińmen kelip, erkin júrsiń ǵoı.

― Eriktimin, tipti baqyttymyn. Eriksizbin, tipti baqytsyzbyn.

Sháken oılanyp qaldy. Oılansa da, Sholpannyń oıyn tappady. Tappaǵanyn taptym dep oılap:

― Túsindim, — dedi. — Keıingi sóziń áli de sol syrlaspaısyń, aqyldaspaısyń degeniń shyǵar. Budan bylaı senen ishteme búkpeıin. Al baqytty, erikti sanashy ózińdi. Tek esińnen shyǵarma: seniń qabaǵyń jabylsa, meniń kóńilim jabyrqaý; seniń qabaǵyń ashylsa, meniń kóńilim jaılaý.

Aýyz úıdiń esigi ashyldy. Sholpan ushyp turyp, tórgi bólmeniń esiginen qarady.

― Aǵajan keldi.

― Jaqyp, sheshin-daǵy munda kiri

― Kázir, kázir.

Jaqyp kelse, qur kelmeıtini belgili. Buryn ylǵı tórgi bólmede ekeýi ońasha sóılesetin. Bul joly Sholpan da otyrdy.

Jaqyp amandyqtan, buralqy sózderden ári bara almaı, qıpaqtaı berip edi.

― Aıta ber. Meniń Sholpanymnan jasyratyn syrym joq, — dedi Sháken. Jaqyp sonda da laq etpeı, aýyl arasynyń qupıa, qundy syrlaryn túpke saqtap, alysty biraz sholyp ketti.

― Keshe Tıishbek tústenip attandy bizdikinen, — degende, kúlim qaqty qabaǵy. — Sarmantaı Sábden balalarymen quda ǵoı ol. Qudasyna baryp keledi eken. Sarekeń eki jar kórinedi. Taǵy da Azyna men Qoram tuqymy sıysa almapty. Jarylǵany jaqsy emes pe? Sarmantaı bútin tursa, tarazynyń bir basyna bir ózi salmaq qoı.

― Árıne, — dep basyn ızedi myrza. — Tıishbektiń óz eli ne kúıde eken?

― Malqar Qaraótkelden qaıtqaly, bizdiń ata bolystyqqa yrza. «Endi úıde tıysh jatamyn» dese de, Shógeldi baptap otyrǵany anyq sıaqty. Biraq Shógelge qara Murat, Úmbet jaǵy ómiri kónbeıdi, álden-aq ústinen aryz jaýdyryp jatsa kerek.

― Qarekeden ne habar bar?

― Eshteme estilmeıdi, momyn el ǵoı. Sańyryqta bas kóterer qalǵan joq. Nurjanmen bitken. Basqa kimi bar julqynyp turǵan!

― Aımaǵambet balalarynyń eptep oryssha oqyǵany, tilmash bolyp júrgeni bar emes pe edi?

― Táıir, ol kóp bolystyń kezinde, azǵantaı eldiń ishinde kózge túsken jyltyqaılar ǵoı.

― Osy Qarekeni arjaǵynan Barǵanalar ózine tartyp júrmesin.

― Tartqanmen, Altaıdyń árýaǵyn attaı almas Qareke. Attaı qalsa, Altaı bolyp, taptap jibermeı me!

― Taptata ma úkimet! Biraq Altaı yntymaqtassa, ózi de shyǵa qoımas. Barǵanadan ne estiledi?

― Anyq habar joq. Barǵanǵa kóp Altaıdyń bir jaǵy qosyla salady da. Túptep kelgende, bul saılaýda tóbe bı ózińiz, myrza. Altaı, Qarpyq bas qosqan jerde sizge toqtamaıtyn kim!

Sháken kóńil qoıǵansyp, jańa estigensip, tyńdap otyrsa da, rýlar arasynda júrip jatqan bul tartystardy Jaqyptan kóbirek, tereńirek biledi. Olardyń talaıy ózine soǵatyny da, sonda qaısysyna qalaı jón silteıtini de belgili. Qashannan basqaryp, bılep qalǵan rý basy, baı halyq pen úkimet arasyn bólip turǵan bıik bel sıaqty. Sol belden asyp qatynasý mańdaıdan ter shyǵarady. Keıde tipti sharshatady. Sháken buny da jaqsy biledi. Ol qolyn sozsa, Aqmoladan asyn Orenbýrg, Tashkentke, Altaı-Qarpyqtan asyp, Qýandyq, Súıindik, Qarakesek, myna jaǵy Qanjyǵaly, Kereı, Tináli, Temeshterge jetedi. Qazir bul jaqtaǵy qazaq eli túgil, Túrkistan qazaqtarynyń jaıyna da qanyq. Osyndaı árjaqty, habary mol úlken adam qoıynyndaǵy kishkentaı Sholpan qurly kóz aldynda ósip kele jatqan Amandy bilmeıdi. Bilmeıdi emes-aý, jas jigittiń kelesheginen birese úmittenedi, birese haýiptenedi. Sondyqtan árdaıym baqylap otyratyn.

Bir kezde Jaqyptyń sózin bólip: «Ózimizdiń mańaıda ne bolyp jatyr?» — degende, aldymen kóp aýyldyń habary edi bilmegi. Jaqyp dál tapty oıyn:

― Jolshybaı kóp aýylǵa soqtym, — dep jymyńdaıdy. Biraq júzinde jylylyq joq. Bireýdi kelemej eterdegi óziniń kádimgi surqıa jymyńy. — Amannan hat alǵan eken. Qudaı saqtasyn, aýyzdarynan aq kóbik shashady!..

Sháken Aman habaryna qumartsa da, hat keldi degenge eleńdeı qoıǵan joq. Óıtkeni ol hatty İzbasarǵa tapsyrmastan buryn, keshe osy ýaqytta, dál osy bólmede Baıbol ekeýi ońasha oqyp aldy. Bul Baıboldyń aýyl sovette atqaratyn úlken isiniń birine aınalǵan. Sháken mana Tanagózge «aýylnaı bolamysyń?» degendi qaljyń ústinde aıtsa da, hattaǵy Amannyń pikirin óz pikiri etip aıtqan bolatyn. Endi túk bilmegensip:

― Ne jazypty, ne aıtady? — deıdi. Sholpan hat habaryn estýge asyǵyp, Jaqyptyń aýzyna telmire qalypty.

― Qazaq ataýlyny balaǵattap jatyr. «Shetinen shenqumar, malqumar keledi. Shen úshin elin qıǵanda, mal úshin balasyn qıady. Kózderin tezirek sylyp, qudaıdan, ata jolynan aıyrý kerek» — depti. Bul ne sumdyq, myrza? Oqyǵanda, qolyna des tıgende, isteıtini mynaý bolsa, qurtady da!

Sháken bul sózdi de eleı qoımady, tómen qarap, sulq tyńdap otyr. Sholpan shoshynyp, qobaljyp ketken eken, Jaqyp endi solaı buryla sóıledi:

― Kóp aýyldyń kedeıi osyndaı sózderge ábden semirip, jeligip alǵan. «Amandy bolys qoıamyz!» — dep, gý-gý etedi. Osynan ketken bette Toqabaı salyp otyryp sonda bardy. Sapekeń qoltyǵyna dym búrikse kerek, qaradan qarap otyryp, Baıbol ekeýmizben baılanysqany. Shydaı almaı, qamshymen tartyp-tartyp jiberdim. Túri jaman, ishtemeden taıynatyn emes...

― Iá, ol buzyq jigit. Sondyqtan shyǵardym, — dedi İİİáken. Jaqyp jylmań qaǵyp jaqyndaı tústi de, kúbir etti oǵan:

― Nege buzylyp júrgenin bilesiz be?

― Joq.

― Bilmeseńiz, páleniń úlkeni kele jatyr. Sony sezgen ol. «Iasheıka bolamyz» — dep, kúzdi kúni aryz bergen beseý bar edi ǵoı, solardyń aryzy boıynsha, aldyńǵy kúni túnde Aqmoladan bireý kelip, İzbasardikine qonyp ketipti. Túni boıy aryz ıelerimen áńgimelesip, ánket deı me, nemene, birdemesin toltyryp áketipti. Iasheıke kóp uzamaı ashylatyn kórinedi. Sodan keıin «Qosshy» degen bir uıym taǵy ashylsa kerek. Bunysy jalshy, kedeı túgili, ortashany qutyrtatyn pále sıaqty. Aman aýyldaǵy kezinde osynyń bárin úrlep júretin, Aqmolaǵa barǵan soń, tutatqan ǵoı.

― Kim aıtty saǵan? Kimnen estidiń bunsha habardy?! — dep, Sháken jańa ǵana týra qarady Jaqypqa. Kózi úlkeıip ketti, júregi qobaljyǵany óńinen, daýsynan aıqyn kórinip tur.

― Ózimizdiń jaman Sádý ıasheıkanyń biri emes pe, sol aıtty.

Dál osy araǵa kelgende, áńgime úzildi. Sháken óz oıymen bolyp ketti. Aýylda partıa, qoǵam uıymdary neken-saıaq, ásirese bul mańaıda bolmaıtyn. Endi qaq irgeden kelip ornasa, maza qala ma! Ornatpaýǵa amal joq. Shákendi basqan oı emes, durysynda osy qaıǵy edi. Ol sol uıymdasqan sharýalarmen de ishti-tysty bolyp, Sádý sıaqty kedeı jastardy jasyryn habarshy, qolshoqpar etip qoıyp, kúnelte berýge bar. Al Amandy qaıtedi? Qolǵa qondyrsam, — dep, qyzylǵa shaqyryp-aq baqty. Mynaý isterine qaraǵanda, qonatyn túri joq. Jaqyp, Baıboldardy Sháken syrtymen dámelendirgenimen, ishinen qomsynyp, bolystyqqa Amannyń ózi qaıter eken! — dep júrgende, Jaqyp ákelgen sýyq habar ishin sýytyp jiberdi. Sonda da Aman týraly syrtyna ishteme shyǵarmastan:

― Saılaý basyna men barmaspyn. Barǵyza da qoımas, — dedi túnerip otyryp. — Saǵan ózimizdiń elden qarsylyq kóp bolar. Úıde otyrsam da, syrtqy eldiń kómegimen seni bolys saılatam. Biraq jańaǵy óziń aıtqan uıymdarǵa ıe bolasyń.

― Men olarǵa Malqar emes qoı. Qorqatynym joq, joǵaltatynym taǵy joq! — degende, Jaqyp tipti eleýrep, júgine otyrdy. Jańa daýalady kóńil. Myrza buǵan deıin kimdi bolys qoıaryn eshkimge ashyp, kesip aıtpaǵan. Endi aıtty, aıtsa, — boldy, — dep, onyń kózi jaınaı shyqty bul úıden.

Jaqyp ketken soń, Sháken tósek saldyryp, jatyp qaldy. Jatqanymen uıyqtaı almady. Aýyq-aýyq kúrsinedi. Kúndegideı Sholpanǵa arqasyn da sıpatpady, jigit shaǵynda kórgen qyzyqtaryn da aıtpady. Únsiz ózimen-ózi bolyp jatyp, eki jaǵyna kezek dóńbekshigende, jýan qarny qasyndaǵy jińishke Sholpandy basyp qalady.

― Myrza, búgin mazańyz bolmady-aý, — dedi Sholpan bir kezde.

― Iá, bolmady, — dep, Sháken beri aýnady da, Sholpandy qushaqtaı jatyp, mazasy nege ketkenin tam-tumdap aıtty. — Oı degen tipti aýyr. Saǵan aıtyp, jas qabyrǵańdy qaıystyrmaý kerek edi. Aıtpasam, ókpeleısiń. Seniń ókpeń. bárinen aýyr. Osy úkimet syrttan myqtap qorshasa da, ishke ázir enip kete almaǵan. Aýylyńnyń qasynan ıasheıka, «qosshylar» ornasa, ishti de keýlegeni ǵoı. Buǵan sebepshi bizde Aman boldy. Esińe berik saqtaǵaısyń, bara-bara Aman bizben jaýlasýy múmkin. Ókimet ózine-ózi kelgenshe baılarǵa biraz sypaıyshylyq istep otyr. Ózine ózi kelgen kúni esigińdi túrip qoıyp, shaýyp alýdan taıynbaıdy. Áıteýir, Lenın aýrý. Jazylmaıtyn túri bar. Syrtqy memleketter jabylyp, bul ókimetti qoımaıtyn túri bar. Osy eki úmit bolmasa, men aldaqashan sovetke barymdy jınap berip, basymdy satyp alar edim. Bul syrdy saǵan ǵana ashtym. Sen eshkimge sezdirip ala kórme, Sholpanjan.

― Jaraıdy, — degende, Sholpannyń úni azar estildi. Tuńǵıyq kúıeýiniń ishine bir súńgip shyqqanda, júregi órekpip aýzyna kelgendeı boldy. Baısaldy oıǵa bara almaı «Bul qalaı? Bul qalaı?!» dep jatyr ishinen. — Sonda men-daǵy Lenınge, Amanǵa jamandyq tileýim kerek pe? Jo-joq, tileı almaımyn! Myrza ózińe qandaı tilemesem, olarǵa da sondaı tilemeımin! Áttegen-aı, bilgenshe, bilmesem edi bul syrdy!..

VI

Qazanqap namaz oqymasa da, namazshylardan ylǵı erte turatyn. Búgin kúndegisinen de erte turdy. Tań joq, úı qarańǵy, sham jaǵyp kıindi. Sham baıdiki bolǵanymen, ózinikinen ári uqyptap, syǵyraıtyp qana qoıdy. Dalaǵa shyqqanda óshirip ketti. Ózge attardy qozǵamaı, úsh atty ǵana sýaryp kelip, suly berdi. Úıge qaıta engende, shamdy qaıta jaǵyp, qazandyqqa ot tutatty. Úndemeıdi, daǵdyly jumysynan ózgeni oılamaıdy, tynymsyz kúıbeńdep júr. Tór jaqtaǵy áıeli, aýyz jaqtaǵy malaılar áli tuıaq seripken joq edi, oıata bastady. Taımas uıqysyn asha almaı, yńyranyp jatyr.

― Tur, ıt, tur! Ystyq ishe salyp, júrip keteıik. Kóp jer... Turmadyń ba? Al sýyq sý ákele jatyrmyn. Taımas basyn kóterdi. Kózi jumýly, sóılep otyr:

― Adamda Qazakeńnen, aıýanda qara tóbetten artyq berilgen bar ma eken myrzaǵa! Shyǵara tús shamnyń biltesin, kıimimizdi taýyp kıeıik.

― Men kıindim ǵoı osy jaryqta-aq. Kózińdi jumyp alsań, túnde túgili, kúndiz qarańǵy.

Shynyly shamdy «Zakúnbaı jaǵys» deıtin jaǵysqa salyp, bilteni dál ushynan jandyrǵanda, kerosın óte az ketedi. Qazanqap «Zakúnbaı jaǵystan» da quldyratsa kerek. Jaryq tym álsiz. Úı ishi ala kóleńke, Taımastan ózgesinde tósek joq, qalaı bolsa solaı jata ketken malaılar qasyna-qasyna oryndarynan turdy. Sham jaryǵynan bet beıneleri azar kórinedi. Muryndarynyń pysyly, tyr-tyr qasynǵany anyq estiledi. Dáret, namaz bylaı tursyn, kóbi qolyn da shaımady. İshine taba nan týrap, bir-bir shara aıaq ystyq, maıly sorpany bastaryna kótere, borp-borp urttap jatty. Qazanqap árqaısysyna búgin isteletin jumysty qadaǵalap tapsyrǵan soń, qasyna Taımasty, taǵy bir jigitti ertti de, júrip ketti.

Tań jańa-jańa belgi berip keledi. Bulań quıryqtata jónelgen úsheýdiń beti — elsiz dala. Qanjyǵalarynda — shýmaqtap baılaǵan arqan, jip. Jylqyǵa, soǵymǵa barady. Jylqy qashyqta. Qys qataımaı turǵan kezde alystaǵy panasy az, borany kóp bolatyn jerdiń otyn jep jatyr. Qys qataıǵan kezde jeli saıabyr, borany az bolatyn quıqaly, shóptesin oıpattardy, túbek-qoryqtardy, ózen, taý yqtaryn saǵalaıdy. Kóbik qar tipti qalyń túsip qalǵan eken. Attar tolarsaqtap, ájeptáýir aýyrlap keledi. Úp etse-aq alaı-túleı boran bolǵaly tur. Aýyldan uzaǵan saıyn tań jaryǵy molaıyp, shaqqan aq dalaǵy keńeıtip barady. Belesti keń dalanyń ár jerinde jortyp júrgen ańshylar alystan qara noqattaı kórinedi.

Jas Taımastyń uıqysy mana ashylǵan. Mamyq qarly, kirshiksiz taza dalanyń tańerteńgi beınesine súısinip, kóńili lepire bastady.

― Qazeke! Attyń basyn azyraq jiberip alsaq qaıtedi? — dedi.

Qazanqap jaýap qatpaı, onyń betine buryla bir qarady da, qoıa saldy. Qoıan, qarsaq, birese aqtıin, sasyq kúzen izderi kezdesedi. Kezdesken saıyn Taımastyń ishi bir qaınaıdy. Erkin dalada, at ústinde kele jatyp ta erikti emes. Bir yzǵyta almady. İzine túsip, ıesiz ańnyń birin ala almady. Amal joq, ere beredi Qazanqapqa. Qazanqaptyń beti, ańnyń izi túgil, ózi kórinse de burylar emes. Oıynda — tek soǵym. Baı soǵymyn óz soǵymyndaı oılap barady.

― Qazeke, qansha soıamyz bıyl? — dedi Taımas.

― On.

― Bárin osy joly alyp qaıtamyz ba?

― E, qaıta-qaıta kelip júremiz be?

― Onda, áıteýir jýastaryn ustańyz. Asaýlarmen alystyra kórmeńiz.

― Jaman ıt! — dep, Qazanqap taǵy bir buryldy Taımasqa, — Maldan kisi qorqa ma eken!

― It, ıt deı beresiz. It mendeı me, Qazeke?

— Endi qandaı?

― Aıtaıyn, uryspaısyz ba?

― Uryspaımyn.

― Urmaısyz ba?

― Urmaımyn.

― Endeshe, ıt dál ózińiz sıaqty úlkendeý bolady da, men áli kúshikpin ǵoı.

― Onyń ras, sen áli jassyń-aý, — dedi Qazanqap. Óziniń ıtke teńelip qalǵanyn elegen joq. — Men jas kezimde jabý arasynda kúshiktermen birge óstim. Kúshikti áli kúnge jaqsy kórem. Seniń birdemeń sol kúshikterge uqsaıdy. Nemeneń eken, á?..

― Kúshikterge sizdiń de birdemeńiz uqsaıdy. Ol anturǵandar erjetken soń, uıalasyn umytyp, birin-biri talap jatady. Siz de jabý arasynda ózińizben birge jatqanyn umytyp, Áljandy sabadyńyz ǵoı.

― E, attyń aıaǵyn nege kesedi?

― Ol kesti me? Jaqyptan jerin qorǵap turǵanda, omyraýlap kelip, ózińiz tústińiz shalǵyǵa.

― Báribir ol kinály.

― Jaraıdy, kinály bolǵan soń, urǵan ekensiz. Sazaıyn tartty. Sońynan nege qalmaısyz?

― Ne istedim, qalmaǵanda?

― Keshe tańerteń myrzaǵa ne aıtqanyńyzdy men estip turdym. «Amandy arqalanyp, Áljan tize búkpeı-aq kete me» degen joqsyz ba?

Qazanqap úndemedi. Qap-qara qalyń betinde uıat nyshany baıqalmasa da, sózden jeńilgenin sezse kerek. Atyn borbaıǵa bir kómip, ilgeri ketti. Seńseń tymaǵynyń qyraýyn qamshysyn búktep alyp, qaǵyp-qaǵyp jiberdi. Taımas qýyp jetip, qulaǵynyń etip jep barady.

― Eger keshirmegen jaqsy bolsa, Áljan erteń oqýyn bitirip, qyzmetke turyp kelgende, sizden kegin alar. Urǵanyńyz úshin tipti sottatyp jiberedi.

― Kótine qarasyn! Myrza ony teskentaý ótkizip jiberer.

Bul sózge Taımas ta toqtady. Óıtkeni ókimet te, el de myrzanyń qolynda. Myrzany túnde toqaly, kúndiz Qazanqap bıleıdi, degen uǵym malaılardyń basyna berik ornaǵan. Qý tildi Taımastyń, qaljyńy, shyny aralas, batyl sóılep kele jatqany: Sholpandy arqa tutady. Qazanqap Sholpannyń betimen ózge malaılardan góri ony jaqyndaý, erkindeý ustaıdy. Biri áıel, biri erkek qojasyna jaqqan búl ekeýdiń kóńili ózge malaılardan kóterińki. Qastaryndaǵy Buqpa aýyldan shyqqaly jaq ashqan joq. Anda-sanda Taımastyń sózine yrjıa kúledi. «Qazanqaptaı bola almasam da, Taımastaı toqalǵa jaqsam» degen armany bar. Onyń oıynsha, Qazanqap pen Taımas — eń baqytty jalshylar, Qojasymen jıi kezdesip, sóılesip turady. Astyń dámdisi, kıimniń táýiri tıedi olarǵa. Bylaı shyqsa, myrzany arqalanyp, erkin júredi. «Iesin syılaǵannyń ıtine súıek sal» dep, el bulardy da ájeptáýir syılaıdy. Sondyqtan Buqpanyń armany saǵym emes, izdense tabarlyq, qýsa jeterlik nárse edi. Taımasqa tutqıyldan bir suraq qoıdy ol:

― Malaı baıǵa qaıtse jaǵady? Osynyń aqylyn aıtshy. Men jaǵa almaı qoıdym.

― Ony menen góri Qazekeń jaqsy biledi. Osy kisi aıtsyn.

― Ala jibin attama. Sýyn sút qyl. Janyńdy aıama, — dedi Qazanqap.

Taımas saq-saq kúlip alyp, taǵy tústi onyń sońyna:

― Ókimet baıǵa qarsy qoıady, siz jyǵyp beresiz. Qaısyńdy tyńdaıyq?

― Ókimet sonda ne beredi? Ózi baıdan kún kórip otyr. Ortasha ózinen aspaıdy. Ágár baı qurysa, kedeı men jalshy qyrylyp qalady. Onyń ber jaǵynda baı bireýden urlap aldy ma? Zorlap aldy ma? Aldap aldy ma? Kúndeıdi, túge.

― Onda qalaı baıyǵan?

― Qudaı berse, baıymaq túgili, patsha bolarsyń.

― Bizge nege bermeıdi sol qudaı? Qatynynyń qoınynan shyqtyq pa?

― Astapyralla! Táýbá qyl, shaıtan! — dep, qamshymen tartyp jiberdi Qazanqap. Taımas, shyny ma, ótirigi me, oıbaılap, alǵa qaraı shaba jóneldi. Taqymyn áıteýir bir jazdy. Sulyǵa pisken, jaraý kúreń tóbelmen kósiltip barady. Daýsy áli semgen joq. Jylaý ma, án be, kim bilsin. Qazanqap shoshyp qaldy:

― Álgi ıtke ótip ketti me qamshy? Atty qınady-aý! — dep, mazasy ketip keledi.

Kún arqan boıy kóterilgen. Taımas zyrlatyp beleske shyǵa kelgende, arjaǵynda, etekte, ıt ertken eki adam attaryna qapyl-ǵupyl mine sala, beri júrdi.

― Saýǵa, saýǵa! Baıla, baıla! — dep, Taımas olarǵa aıǵaılaı jetti. Syzdyq pen qısyq muryn Táýke eken.

― Kesh qaldyń. Qanjyǵadan sheship baılamaıdy ańshy, — dedi Syzdyq. Astynda — júırik kók, qanjyǵasynda — ishin jaryp bóktergen óli qasqyr, jeteginde — aýzyn býǵan tiri qasqyr. Amannyń qos aqqasqasymen Táýke sońynda keledi. Qasqyrdyń aýzyna qamshynyń sabyn kóldeneń tistetip baılapty. Aýzymen qarý isteı alatyn emes, tartynaıyn dese, artyndaǵylardan qorqady, ilezde ıtteı jetekshil bola qalǵan. Taımas tańdanyp turyp:

― Batyr-aý, mynaýyń ne saıasat? — degende Syzdyq kúlip jiberdi. «Saıasat» — sovet kezinde engen jańa sózderdiń biri. Ázir qarapaıym jurttyń kóbi túsinbeıdi. Taımastyń ózi de túsinbeıdi, ádetten tys birdeme kórse, aıta salady. Syzdyq onyń bundaı minezderin qyzyq kórip, oraıyna kúldirgi birdeme aıtpaı qalǵan emes.

― Bul — qasqyr degen saıasat, — dedi, — aýzyna aǵash tyǵyp baılaǵanskıı. Moınyna shylbyr taǵyp súıregenskıı. Baı Ivanǵa tirideı ustap aparsam, ol aıdahardaı kóredskıı. Qymbatqa satyp aladskıı.

― Syzekeń bárin biledskıı, — dep Taımas attan tústi de, qasqyrdyń ústine mindi. Kóp qumarynyń biri ań bolatyn. Mynalardy kórgen soń, tipti qumartty. Búkir torynyń belinde shoqıǵan judyryqtaı Táýkeniń de qanjyǵasy qur emes: qaqpan basyp bir qarsaq, qazyp eki aqtıin, bir sasyqkúzen alǵan. Ári qyzyq, ári aqsha — ańshylyqqa qalaı qyzyqpasyn Taımas! Átteń, erki joq, erki bolsa, aty joq. Qasqyrǵa minip alyp, dál osy saǵatta atym da, erkim de bar-aý!» dep turǵanda, Qazanqap pen Buqpa da keldi.

Qazanqapqa bul kórinis onsha áser etpedi. Qalpyn buzbaı, jáı bir qarap etti. Jóndi amandaspady da. Onysy — belgili ádet. Murnyna nasybaı ıiskep turǵan Táýkege qolyn sozyp edi, ol shaqshasyn qonyshyna súńgitip jiberip: «Joq!» — dedi. Bar turyp bermedi. Áljandy urǵannan beri Qazanqappen qarap júrip araz. Syzdyq sol tóbelestiń jýan ishinde bolǵan kisi. Kórshiles, aýyldas aǵaıyndardyń dalada kezdesýi osylaı tońtorysqa aınalǵan kezde Qazanqap kúj ete qaldy:

― Eı, ıt, anaý atty óltiremisiń?! Ákeń ólgendeı shapqanyń ne? Júr, kettik!

― Bara ber óziń, barmaımyn! — dedi de, Taımas atyna minip aldy. — Terlegen atqa janyń ashyǵansha, meniń bileýdeı arqama janyń nege ashymaıdy?

― Boqty barmassyń! — degende, Qazanqap atynyń basyn beri burdy. Endi qarsylassa, uratyn túri bar. Taımas taıynbady, biraq:

― Boqty bararmyn! Aparshy, káne! Seniń malaıyń emes, Shákenniń malaıymyn. Sen túgili, Sháken de áli qol tıgizgen joq. Dándeme, tóbet!

― Ne deısiń? Ne deısiń, eı? — dep, Qazanqap buryla bergende, Syzdyq araǵa túsip, shaýjaıynan ustady. Basalqy aıtyp tur:

― Otaǵasy, qol jumysqa kóp úıir bomańyz. Úıir bolyp barasyz...

Táýke múlde qaınap ketken. Búkir toryny borbaıǵa kómip jiberip, aınala júrip sóıleıdi:

― Tyrp etshi, káne, kerip salaıyn! Taımas — saǵan kóp malaıdyń biri emes! Kirme emes! Qojamseıit urpaǵy qorlatyp qoımaıdy saǵan. Kúlińdi kókke ushyrady!..

Qazanqap, qansha noqaı kúsh bolsa da, seskeneıin dedi. Taımastyń syrtqy kómekshileri mynaý bolǵanda, ishki kómekshisi onan da myqty: Sholpan! Mynalarmen tóbelesip baıqar edi, Sholpanmen baıqasýǵa batpaı, júrip ketti. Ol ketken soń, Taımas ashýyn lezde basyp, alaqanyn shapaqtaı kúlip, Táýkege keldi:

― Qaıtyp barasyz ǵoı, shoqparyńyz ben shotyńyzdy maǵan berińiz. Osy janjaldy ádeıi, ańǵa bir shyǵý úshin, shyǵardym. Ań aýlap, keshke baramyn aýylǵa. Sholpan turǵanda, jańaǵy tóbet maǵan túk qyla almaıdy.

Syzdyq pen Táýke aýylǵa bettegende, Taımas, jalǵyz ózi, aqtıinniń izine túse jóneldi. Shańqan dalada, mamyq qardy burqyrata jortyp bara jatqan jalshy jastyń kóńilinde dál qazir qara kez, qara quıryq ádemi aqtıinnen ózge eshteme joq. Jortyp barady, ara-tura shoqytady, tekitedi. Keń dalada ádemi tıin qýǵan Taımas tárizdi, keń dúnıede árkim óziniń bir qyzyǵyn qýyp barady...

Qazanqap ta, aırylysymen jortyp ketken. Qabaǵyn qars jaýyp alyp, qasyndaǵy Buqpaǵa jol boıy túk aıtqan joq. Jylqy otaryna sáske túste jetti. Jylqyshylar qosta eken, «Qazekelep» qarsy aldy. Elden kisi kelse, jylqyshylar qýanyp qalatyn ádeti. Óıtkeni el alys, qysty kúni qatynas az, adamdy saǵynady. Jylqy, qarly dala, qasqyr — kóretinderi. Aıdan asty, mine el adamyn kórip otyrǵandary osy. Ásirese habarǵa ańsaıdy. Ánsheıinde eleýsiz birdemelerdi eleńdep otyryp tyńdaıdy. Qazanqap biraq, úsh jylqyshy utylaı surasa da, habarǵa jarytpaǵan jylqyshy Baýbek:

― Saılaý shyǵatyny ras pa? — dep eleńdegende, Qazanqap búlk etpeı, tóseýli jatqan jabaǵy terisine tesile qarap otyryp, jaýap pen suraqty birden berdi:

― Solaı desedi. Ózge et dámsiz boldy ma, jabaǵy nege soıǵansyńdar?

― Qasqyr tartyp ketken soń, soıyp aldyq.

― Uıyqtap qalǵansyńdar ǵoı.

― Uıyqtaý qaıda! Qasqyrdyń syńaıy bıyl jaman. Kúndiz-túni torıdy. Úrker besindikke barǵan kezde at ústinde, soıylǵa súıenip turyp, azyraq myzǵydym. Dybysy qashan óshedi dep júr eken, sol eki arada jylqy shý ete tústi. Shaýyp kelsem, sur jabaǵyny tartyp ketipti. Áıteýir, jegizbeı aıyryp qaldym. Sozdan beri túnde eki kisilep kúzetemiz.

― Ol qasqyrlaryń soǵyldy endeshe, — dedi Buqpa. — Syzdyq bireýin bókterip, bireýin tirideı jetelep barady.

― Oı, tileýiń bersin! Tazymen aldy ma eken, atpen soqty ma eken?

― Ekeýi de bar.

Temir mosyǵa asýly qara shelekten bý kóterildi. Qaraǵan jaǵyp otyrǵan jylqyshy daladan qar ákelip eselep, qar erigen kezde jabaǵynyń jas etimen toltyrdy. Qaraǵannyń uzyn jalyny, ushqyn shasha, lyq toly dáý shelekti jalmaı janyp jatyr. Otqa búıirinen turǵan shoıyn quman tasyp tógildi. Shaı jasaldy. Qanty joq, nany kóp, maıy bar qara shaıdy urttaı otyryp áńgimelesti. Qazanqap kúpisi men shekpenin sheship tastap, ishki sholaq tonymen otyr. «Abylaısha» atalatyn keń qos jyp-jyly. İrgesin qarmen kómip, astyna qaraǵan tósegen. Kıizi qalyń, jańa, tek ishki jaǵy tútin shalǵan soń sarǵaıypty. Sháken, esepqoı, qatal adam bolǵanymen, malaılardy ásirese iship-jemnen onsha qyspaıtyn. Qazir ózi kelgen bolsa, Qazanqapsha jabaǵy terisin ejiktemegen bolar edi. Qazanqap áli kúdikti. Shaı iship otyryp ta, teriniń qasqyr jyrtqan jerin kózimen izdep qoıady. Osy minezinen malaılardyń kóbi ony jek kóredi. Ústinen Shákenge shaǵym aıtyp júredi. Qazanqap Shákenge jaǵyný úshin ıtarshy bolyp, jeksuryn kórinse, Sháken malaılarǵa jaǵymdy bolyp shyǵady. Bul qýlyqty Toqabaı sıaqty biren-saran sezip qalǵany bolsa, Sháken dereý qutylady odan.

Baýbek myrzasyna adal, eti tiri, ańqyldaq jigit. Áli aýyz japqan joq. Myrzanyń ózi keledi, — dep júr eken.

― Áttegene-aı, kele almaǵany. Kelem-aq! dep edi, — dedi de, Qazanqaptyń ózin aınaldyra berdi. — Saılaý kele jatsa, bolys kim, aýylnaı kim? Ne aıtady jurt?

― Qaıdan bileıin. Onda meniń nem bar?

― Myrzadan qulaǵyńa birdeme tımedi me?

― Myrza saılaýdy neǵylsyn?

― Degenmen, ol kisige soqpaıtyn sóz joq qoı.

― Bireýler Tanagózdi aýylnaı qoıady, — dedi Buqpa. — Osynyń jany bar sıaqty. Tanagóz myrzaǵa kelgishtep júr. Pysyq anturǵan Baıboldy shońqıtyp ketpesin.

― Erkek quryp qalyp pa? Qansha pysyq bolǵanymen qatyndy aýylnaı qoıýshy ma edi, táıiri! Baıboldy shońqıtsa, Jaqyp shońqıtady.

― Onyń bolystyqtan dámesi bar, desedi.

― Aýylnaılyq taqıasyna tar bolmas, Malqardan bolystyq alýǵa shontaıyna qarasyn.

― Oıbaı-aý, áli estimep pe eń? Baı-jýannan bolys saılanbaıtyn bolyp jatyr ǵoı.

― Qoıshy!?

― Tastańdar bos sózdi! — dedi de, Qazanqap ornynan turdy. — Et piskenshe soǵymdardy ustap, matap qoıaıyq.

Ac pisirýshiden ózgesi tysqa shyqty. Bolmashy ǵana jel tur, biraq ótkir. Aspanda ushpa bulttar kórinedi, mana joq-ty. Qyrattaý jer jaıaý borasyndap, oıpattaý jer áli úlpildek qalpynda, tıysh jatyr. Bes júzge tarta jylqy bytyraı jaıylyp, dóńesti aq dalany talqandap tastapty. Qary erte túsip, kesh ketetin bul jalańash dala álden-aq qystaý mańynan qarly. Tebinge jattyqqan qazaq jylqysy ol qardy eler emes, qýlyqtyń qulyndaryna deıin tebindep, óz tamaǵyn ózi taýyp júr. Az minilip, az saýylatyn baı maly shetinen kúıli, ári sergek, kóbik qarda semire túsken. Adamdy onsha jaqyndatpaıdy. Qaısybiri quıryǵyn qoqaıtyp, tura jónelse, qaısybiri tistesip, alysyp, oınap barady.

― Jylqy kúıli-aq ekeni — dedi Qazanqap aralap kele jatyp. Sodan keıin: «Mynany usta, anany usta!» — dep, nusqaı berdi. Baýbektiń astynda jaly tizesine túsken belgili kók aıǵyr, qashaǵannyń shóbin jutqyzbaıdy. Ústine ton syrtynan aq shıdem kúpi, aıaǵyna etik, syrtynan aq uıyq kıgen Baýbek sol borbıǵan qalpynda quryqty eki siltemeıdi. Siltedi-aq, qyl tamaqtan qylǵyndyryp, qandaı asaýdy bolsyn jibermeıdi. Áýeli qartań, jasamys soǵymdardy ustap, beseýin bir tizdi. Endi taı, jabaǵy, qunajyn, dónejinderdiń semizin qarastyryp júrgende, Qazanqap kók qasqa bıege nusqady:

― Osy qalaı?

― Budan sere shyǵýynda sóz joq. Taıynda qysyr emdi. Baıtalynda qulyn tastady. Dónejin bıe ǵoı. Úsh jylǵy tý.

― Kók aıǵyrdyń tuqymy emes pe?

― Joǵa táıiri!

― Endeshe, úsh jyldan beri ishteme bermegen nemeni usta!

Baýbek bastyryp qalyp, quryqty qyl moınynan sala, tolǵap jibergende, kók qasqa shyńǵyra móńkidi. Boılaı almady. Baýbek jantaıa tartsa, ol shapshyp, shalqaıa, birese aldyńǵy eki aıaǵyn kósilte tirep, kótkenshekteı tartady. Álem-tapyraq týlap júr. Noqtalamaqshy bolǵan Buqpany boıyna darytpaı qoıdy. Baýbek sonsoń býyndyryp, quryqty taǵy birer tolǵap qalyp edi, qyryldap baryp qulady. Qazanqap ústine mine tústi. Eki qulaqtan myqtap ustaǵan soń:

― Bosat, ólip keter! — dedi. Ózi bosatpastan, qulaǵynan basyp, tyrp etkizbeı turǵanda,, Buqpa kelip op-ońaı noqtalap aldy.

― Qazanqap asaýdyń qara albastysy! — dep, Baýbek qarq-qarq, kúledi. Dese degendeı. Ol tek kúshti emes, epti de, quryq salympaz da. Taı, jabaǵylardy qýǵyzbady. Jylqyny shoqtap qoıdy da, jaıaý júrip, ózi ustady. Tórteýin ustaǵanda, bir múlt ketken joq, qolyn tórt-aq sermedi.Qalmaqsha serpe, qazaqsha jaba, birese aldynan tosa, qaǵa salady quryqty. Quryqshylar kóbinese bir-aq ońtaıly bolsa, bunyń ońtaıy úsheý. Úlkendi-kishili, kárili-jasty on soǵymdy noqtalap alǵan soń, qostyń qasyna ákelip, matap tastady. Qostyń ishinde et pisip, seldir saqal, aryq jylqyshy ystyq sorpaǵa qurt ezip otyrǵan. Qazanqap esikten kire:

― Asan-aý, seniń baıyń qurttan ózge eshteme bere me, sirá? — dep edi.

― Et beredi, — dedi Asan.

― Toqtyq nanda ǵoı.

― Nandy, men túgili, ózine tapsyn. Bizdiń baı sizdiń baıdaı egin salmaıdy, — dedi de, Asan shymshýyrdy otqa tyqty. Turyp baryp, oraýly jatqan kók torsyqty shaıqaǵanda, ishindegi az qymyz azar shyldyrady. Qymyzdy saptyaıaqqa quıyp, qyzarǵan shymshýyrmen bulǵaı jylytqan soń, Qazanqapqa usyndy.

― Bıeni keshe aǵytyp jiberip edim. Torsyq túbi saǵan buıyrǵan eken, — degende Qazanqap úlken aýzyn yrjıta bir kúldi. Bul bir aıda bir kúlgeni edi, onyń ózi tegin kórinbeıdi:

― Baıdyń torsyǵynyń túbi buıyrdy. Tegi men baııtyn shyǵarmyn! — dep, yrym etedi.

Shynynda, baıýy kádik. Jalda júrse de, dál qazir onnan asa iri mal tuıaǵy bar, shetinen urǵashy, birin jumsamaıdy. Jyl aınalǵanda olar balalap, eki esege jaqyn kóbeıedi. Sóıte-sóıte tórt-bes jyldyń ishinde-aq mal sany júzge jetip qalady. Átteń, lajy tabylmaıdy, eger tabylsa, Qazanqap sonyń ózinde ol maldy iship-jemesten, Shákenniń esiginde júre berer edi. Óıtkeni ol baılyqtyń rahatyna qumar emes, ataǵyna qumar. Jylqybaı qalyptas adam. Jylqybaı dáýlettiń tek beınetin kórip keledi. Sháken qyzyǵyn kórip keledi. Asan sol Jylqybaıdyń jylqyshysy. Qaraý, pasyq baı malshysyn da aldap ala almapty. Asan Qazanqaptyń aldyna aqyrǵy qymyzyn, qurtyn tosyp otyrǵanda, aıtpaq bir muńy bar eken:

― Bizdiń baı qazymyr, qara qazan kisi ǵoı, ketkim keledi. Myrzańa aıtyp, meni óz qasyńa alsań qaıtedi? — degende, Qazanqap irkilmesten:

― Jaraıdy, — dedi, — Toqabaıdyń orny bos. Maǵan deseń, búgin kel.

― Tipti dál qazir keter edim, átteń, bosatpaıdy. Kúnimdi bitirip baraıyn.

― Kúniń qashan bitedi?

― El jaılaýǵa barǵanda.

― Sonda kelseń de oryn tabam. Biraq esińde bolsyn, men jalshynyń aramyn, jalqaýyn jaratpaımyn. Men jaratpasam, myrza da jaratpaıdy.

Aıdalada, appaq qar ústinde, qar jamylǵan jalǵyz «Abylaıshadan» kók tútin uıtqı ushyp jatty. Sol qostyń ishinde baı dáýletin jasaýshy jalshylar, osylaısha áńgimelesip otyryp tamaq ishti. Tamaqtan keıin tysqa shyqqanda, kún eńkeıip, jer beti tegis jaıaý borasyndaǵan. Baýbek pen Buqpa eki jaqtap qaýip aıta bastady:

― Kún keshkirip qalypty. Túnde elsiz, jolsyzda adasyp júrmeıik.

― Ie, baıqańdar. Alaqanshyqtap jatyr ǵoı. Boran bolyp ketpesin kim biledi...

― Qona almaımyz, jumys kóp, — dedi de, Qazanqap tebindep turǵan atynyń aýyzdyǵyn saldy. — El jatqansha jetemiz. Adasa qoımaspyz, jer tanys qoı.

Soǵymnyń irilerin jetelep, usaqtaryn olardyń quıryǵyna tirkep alyp, Qazanqap jorta jóneldi. Buqpanyń jetegindegi jylqy úsheý ǵana, aldaǵy toptyń tartynǵanyn quryqpen uryp, jasqap, artta barady. Baýbek kóp jylqydan uzap, bel asqansha, asaý, shálkes soǵymdar jóndikkenshe, erip otyrdy da, qaıtyp ketti.

Kep keshikpeı-aq kúnniń kózin búrkegen bult aspannyń da betin búrkedi. Dybyssyz esken yzǵarly jelge dybys paıda boldy. Jaıaý borasyn burqaqqa aınaldy. Kún keshkirdi. Ázirge dúnıe tek qabaǵyn túıip turǵan tárizdi. Qazanqap kúláparasyn jańa kıdi basyna. Alysty kóre almasam da, qas qaraıǵansha, beti aýǵan joq, adasam dep, qobaljyǵan joq. Kózi arqan boıy kórse, jerdi tanyp, qaı tusta júrgenin shamalap kele jatyr edi. Qas qaraıǵan soń, naǵyz boran boldy. Burynnan jatqan kóbik qarǵa aspannan eseleı jaýǵan qıyrshyǵy aralas qar qosyla boraǵanda, alaı-túleı bolyp ketti. At qulaǵy azar kórinedi. Arqa jeli dem saıyn kúsheıip, bar kemeline kelgen. Eger jaz kúnderi bolsa, osy daýyl jaılaýdaǵy eldiń, kıiz úılerin qıratyp keter edi. Qazir ishin tarta, údeı-údeı, ysqyra-ysqyra soqqanda, at ústindegi jigitterdi at-matymen eńserip-eńserip tastaıdy. Mana qabaǵyn túıe túnergen dúnıe endi odan áldeqaıda qorqynyshty. Aq býra tárizdi: aýzynan aq kóbik shasha, tisin shaqyrlata shabynyp tur.

Qazanqap bir kezde atynyń basyn tartyp, artyna qarady. Kúláparadan eki betiniń ushy ǵana ashyq eken, onyń ózin muzdaq basyp, muz kirpiktiń astynan tyshqan kózi jylt-jylt etedi.

― Buqpa, betimiz durys pa? — deıdi daýystap. Jýan daýysty jel qaǵyp áketip estirtpeıdi. Taǵy daýystady, — betimiz durys pa? Adasqan joqpyz ba?

― Menen eshteme surama, basym aldaqashan aınalǵan.

Betin jelge qyryn ustap, Qazanqap tarta berdi. Qatty júrýge, asaý kókqasqa ilese alatyn emes, tanaýy deldıip, búıirin soǵyp, semizdikten boldyrýǵa jaqyn. Ázir, áıteýir, ıt búlkilge jarap keledi. Jylqylardyń qaısysy bolsa da, jeligi basylǵan, jýasyǵan. Ústin qar basyp, kirpigine, tanaýyna muz qatyp, pysqyryp-pysqyryp qoıady. Tún, surapyl boran aıaq astyn da kórsetpeıdi. Qazanqap bir kezde qalyń qarǵa kúmp berip joq boldy. Yńq etken dybysy qatty estildi. Aty bulqyna-bulqyna azar shyqty qardan, ózi qozǵalmaı jatyr. Qar basqan apan qudyqtyń jarlaýyt erneýine soǵyla qulaǵan eken, eseńgirep qalypty. Buqpa syrtqa alyp shyǵyp, basyn súıep otyrǵanda, esin jıdy:

― Jilinshigim... Syndy!.. — dep qınalyp jatyp, — Myrzaker aman bolǵaı-aq. Mertikken joq pa? — dedi.

Buqpa:

― Aman. Túk te etken joq, — degende, kóńili tıysh tapqandaı boldy.

Myrzaker keıde Sháken minetin táýir at. Qazanqap bul jerde, Sháken túgil, onyń taqymy tıgen atty da ózinen joǵary tutty. Aıaǵy synyp, qınalyp jatqannyń ózinde, ózinen buryn jetektegi mynaý baı malynyń qamyn oılap jatyr eken, yńqyl arasynda «Maldy qaıtemiz?» — deı beredi. Buqpa aqyrzaman ornatyp otyr:

― Maldy qoıa tur, ózińniń atqa otyrýǵa shamań bar ma!

― Tipti qozǵaltpaıdy!

― Aıtýdaı-aq aıtyp edim, shyqpaıyq dep. Osy eken ǵoı shydatpaǵan! Endi qaıttik, japan dalada ólgenimiz be? Súıegimizdi de taýyp ala almaıdy-aý!

― Zarlama kóp! Kázir zar da, ólim de maǵan laıyq. Sen aqyl tap.

― Jylqyny endi betimen jibereıik. Bas qamyn oılaıyq, — dedi Buqpa. — Eki soıyldy arys etip, atqa jeksem, arasyn jippen shandyp, seni jatqyzsam, sóıtip el izdep kórsem qaıtedi?

― Mynaý irińdeı on jylqyny kórine kózge borannyń, qasqyrdyń jemine tastap pa?..

— Táıiri, jylqydan jan tátti de!

― Atama, atama! — dep, yńqyldaı jatyp, Qazanqap álden ýaqytta bekigen oıyn aıtty. — Ker atqa min. Jylqyny eki-ekiden qosaqtap aıda, endi yryqqa kóne beredi. Oń jaq betińdi jelge usta. Jel aýysyp ketpese adaspaısyń, el jatar-jatpasta aýylǵa barasyń. Záýde ker at bir jaqqa buryla berse, ony tegin deme, yrqyna jiber.

― Óziń osy arada jalǵyz qalmaqpysyń?

― Qalam. Qasqyr jeı almaıdy, pyshaǵym bar. Jylqynyń biriniń quıryǵyn kes te, soıylǵa baıla. Soıyldy meniń basyma shanshyp ket. Adaspaı barsań, osy túnde-aq tabarsyńdar meni.

― Janym-aý, ne dep jatyrsyń? Mynaýyń sandyraq pa, shynyń ba?

― Shynym.

― Myna túnde, myna surapylda kim tabady seni?

― Taımas tabady. Tek meniń qalǵan jerimdi umytpa. Maıózektiń aıaǵynda, «kóp aýyl» otyra beretin apanda qaldy degeısiń.

― Ol apandy qaıdan tanı qaldyń?

― Bir top shóke bar-dy qasynda. Osy sol emes pe? — dedi de, Qazanqap jastana jatqan shı túbirine megzedi.

― Sol bolsyn-aq. Jurt kelgenshe úsip qalmaımysyń?

― Úsimeımin. Qar basady. Qar asty jyly.

Buqpa keterin, ketpesin bilmeı, kóp qıpaqtady. Aqyry, ker atqa minip, jylqyny aldyna saldy. Arqan boıy uzamaı-aq, kóz jazdy Qazanqaptan. Qarańǵy túnde, tútegen boranda, aıdalada, basyna quryq shanshýly, jalǵyz ózi yńqyldaı túsip, qala berdi Qazanqap.

VII

Taımas Qazanqaptan aırylysymen aqtıin izine túse jónelip edi. Aqtıin onsha alysqa uzamaı, shaǵyn bir aýmaqty sharlaı berdi. Aty myqty, jyryndy ańshylar kúnine birnesheýin indetedi. İni qysqa, saıaz keledi. Taımas sulyǵa pisken jaraý kúreń tóbelmen jele-shoqyta júrip, tez-aq indetti. Biraq alýy tez bolmady. İn, árirek barǵan soń, ekige bólindi. Qaı taraýynda jatqany belgisiz. Sondyqtan ekeýin de qazýǵa týra keldi. Birin qazyp jetip edi, onda joq. Endi ekinshisin qazyp jatyr. Jer qatty, toń. Arqa jipsidi, mańdaıdan bý býdaqtady. «Toqyldatsa, inniń túbinde jata almaıdy, — deıtini qaıda? Maǵan bir ákkisi kezdesti me, álde uıyqtap qaldy ma, nege tyrp etpeıdi?» — deıdi Taımas. Aty eleń etkende, ózi de solaı jalt qarady. Belesten asyp, ıt ertken bireý kelip qalypty. Tanı ketti. “Bizdiń Ábekeń ǵoı” — dedi ishinen. «Bizdiń» dese de «alǵashqy ańymdy, tyrnaq aldymdy baılanbaq!» dep, qyzǵanyp turdy.

― Assalaýmálıkúm, Ábeke.

― Áliksálem. Maılana bersin qanjyǵa!

― Aıtqanyńyz kelsin, tek aldymen meniki maılanbaı- aq qýrap tur.

― Ańǵa tarshylyq istemes bolar. Jaqpaıdy, — dep, Ábekeń attan tústi. — Nemene osynsha qazyp jatqanyń.

― Aqtıin.

― Qoı kúzen shyǵar. Aqtıin bunsha qıynda jatpaıdy. Kórindi me ózi?

― Joq áli.

Áben inniń aýzyndaǵy izderge úńildi. Ketkeni ekeý, kelgeni bireý eken.

― Oıboı-oı, balam-aı! — dedi, izderdi sanap. — Bosqa áýre bolypsyń ǵoı. Shyǵyp ketipti.

― Kóz baılaıtyny bar ma, qalaı shyqty?

― Ágár aqtıin ekeý bosa, bireýi qaıtpaǵan. Bireý bolsa, qaıtqan da, qaıta shyǵyp ketken. Bir inde eki aqtıin jatqanyn estigen de, kórgen de emen. Mine, bilip al: eki iz ketken, bir iz kelgen. Sonda bul inde joq bop shyǵady.

Ekeý atqa minip, ketken izge tústi. Áben daǵdyly ańshy bolmaǵanymen, ájeptáýir jyryndy kórinedi. Ózi izden aırylmaı, Taımasqa mańaıyn sholǵyzyp otyryp, sharyndylardy izdi tez shyǵardy da, tez indetti. Bul joly inge kipgen iz jalǵyz, aqtıinniń barynda esh kúmán joq edi. Taımas shotyn qushyrlana siltep turǵanda, aqtıin shyq etip ata jóneldi. Ala tóbet qýyp berdi, endi aýzyn sala bergende, qalyń qarǵa súńgip ketti tıin. Adasyp qaldy bári. Úsh jaqtap izdep júrgende, anadaı jerden baryp shyqty. Taǵy qýdy, taǵy súńgidi. Kórý qıyn, qarmen qar, appaq. Tek kózi, quıryǵynyń ushy qap-qara bop, kózge túsedi. Áben Taımasqa yza bolyp, ursyp júr:

― Úıde esken buzaý túzde ógiz bolmaıdy! Anturǵan- aý, inniń aýzyn bekite salýdy bilmediń be?

― Bilseńiz, nege aıta qoımadyńyz?

― Soǵan keltirdiń be? Men attardyń aýyzdyǵyn alǵansha, aıryldyń da qaldyń.

― Áne ketti!

«Qaıda, qaıdalap», Ábekeń jýan denesimen Taımastyń sońynan dolbań-dolbań júgire jóneldi. Ala tóbet pen Taımas basqa bir inge qýyp tyǵyp turǵanda, alqynyp azar jetti.

― Toqta, qazbaı tura tur. Men saǵan buny ońaı alýdyń amalyn kórseteıin, — dedi de, Taımastyń shekpenin sheshtirip aldy. Shekpenniń jeńin qoltyǵynan býyp, ushyn inniń aýzyna tosty. Sodan keıin qaza bastaǵanda, aqtıin zytyp kelip, shekpenniń jeńine qoıyp ketti. Ábekeń ýmashtaı bergende qolynan ustaı aldy Taımas:

― Óltirmeńiz, óltirmeńiz! Sholpan «tirideı ustap ákel!»: — degen.

― Ol qaıtedi, jerik pe? Álde Máskeý kópesteriniń áıeline elikteı me?

— Qaıdan bileıin, maǵan aıta ma syryn? Áıteýir «Qaıdan tapsań da, tirideı bir aqtıin tap!» — dep, ádeıi jiberdi.

― Jaraıdy, onda baılanbaı-aq qoıaıyn, soǵan aparyp ber, — dedi ańqaý Ábekeń, — biraq qyzyl toqalǵa aıta bar, meni yrymsyz qaldyrmasyn.

Taımas, shekpenin aqtıinmen qosa, qanjyǵasyna baılanyp jatyp, jymyń-jymyń etedi. Búgin eki qasqyr soqqan Syzdyqtan qýanyshy kem emes. Atqa mingen soń. Áben ony ertip alyp keıin júrdi. Jańa osynda kelerde bir sasyqkúzen indetken. İni tereń, jer qatty eken. Etjeńdi kisi azyraq yrsyldady da, ala almaı, júrip ketti. Taımas ony Sholpannyń atymen aldadym dese, Taımasty ol kúzenge salyp, qınaǵaly keledi.

― Qaıda tarttyń, Ábeke?

― Tabý meniki, qazý seniki. Úndeme!

― Baılaný kimdiki!

― Ony kezinde aıtam.

İnge kelgen soń, Taımas syrt kıimin sheshinip, jeńiltek kiristi. Áben attardyń aýyzdyǵyn alyp, otqa jiberip kelgenshe, burqyratyp qaza bastady.

― Toqta! — dedi Áben. Toqtatyp qoıyp qolyndaǵy uzyn shybyǵyn inge júgirtti. Eki metrdeı uzyn shybyq boılamady. — Osy shybyq jetken tustan oıyp tús!

Taımas oıyp tústi. Áben taǵy suqty shybyǵyn. Suǵyp jatyp jymyńdaıdy, kúzen estimesin degendeı, kúbirleıdi.

― Taqaý jatyr. Qaza ber. Qashan jetkenshe, jata beredi.

Toń jerdi dúrsildete qazyp, inniń túbine jetkenshe de, kúzen oıanǵan joq. Judyryqtaı ǵana bolyp, ıtshe dóńgelene tumsyǵyn shatyna tyǵa jatqan eken. Úıin talqan etip kelip turǵandarǵa basyn da kótermedi.

― Mynaý tipti mensinbegeni me bizdi! — dedi de, Taımas quıryǵynan ustap, aspanǵa atty. Jerge túskende ǵana kózin ashyp, qasha jóneldi. Ala tóbet tura qýdy. Betinen alyp, shaqyldaǵanyna qaramastan, aýzyn salǵaly júrgende, kúzen dál tamaǵynan shap berip, qatty da qaldy. It endi óz janymen áýre. Qyńsylap, aınala júgirip júr. Basyn silke beredi. Kúzen túspeıdi. Jıyrylyp, tamaǵyna túıin bolyp qalypty. Itin aıap, Ábenniń jany shyǵyp barady:

― Qap, óltirdi-aý! Ká, Alamoınaq, ká! Munda kel, qutqaraıyn, — dep yrs-yrs júgiredi ıttiń sońynan, Taımas máz-maıram. Shek-silesi qatyp júr.

― Dobaldaı nemeniń tıtteı kúzenge shamasy kelmegeni me! — dep kúledi.

Bir kezde tóbet kúzennen bosanyp, beri qashqanda, kúzen ári qashty. Aqtıinshe qarǵa súńgı bilmeıdi eken, Taımas jaıaý jetip, uryp aldy. Kúzenniń irisi, tóresi kórinedi. Aqtıinnen nedáýir úlken. Júni, ádettegideı, sary emes, qara qylshyq, aqshyl túbiti tipti qoıý, sırek kezdesetin qymbat kúzen.

― Ágar úlkendigi mysyqtaı bolsa, adamǵa da shabar edi, — dedi Áben, qanjyǵasyna baılap jatyp. — Jeti túrli adam aza-aza ańǵa aınalǵan. Sonyń biri osy, biri sýyr, biri maımyl. Mynany jaýyzdyq, sýyrdy sarańdyq, maımyldy kúndestik azdyrǵan.

― Onda kóp uzamaı, bizdiń Qazanqap ta bir ańǵa aınalatyn shyǵar, — dep, Taımas atyna mindi. Endigi betteri — aýyl. Kóńilderi shat. Ábenniń kóńili kóterilse, sózinde qospa bolady. Jadaǵaı minezine, salqam-salǵyrt turpatyna qaraǵanda, ondaıǵa tipti ebi joq sıaqty. Tosyn adam jýyq ta baıqamaıdy, nana beredi sózine.

― Mynany nesine ertip júrsiz? Dobaldaı bolyp, tyshqandaı kúzennen jeńilip qaldy, — dep edi Taımas, Áben ıtin maqtaı jóneldi:

― Bul ózindeı tóbetterdi jelkesinen tistep alyp laqtyrǵanda, on qadam jerge túsiredi.

― Onda myrzanyń qara tóbeti jıyrma qadamǵa túsiredi-aý.

― Joq, bul, ıt tursyn, qasqyrdan qaıratty. Jańa bildim, — dep, Áben, ádetinshe, keń dalaǵa erkin bir qaqyryp tastady. — Esińde bolsyn, kúzen, ıt túgili qasqyrǵa aldyrmaıdy. Ózińdeı jas kezimde osyndaı bir sonarda kúzen izine túsip kele jattym. Oǵan kóldeneńnen bir qasqyrdyń izi kelip qosyldy. Álden ýaqytta kúzen joǵaldy, qasqyr qaldy. Qap, kúzenimdi jep qoıdy-aý! — dep tursam, qasqyr anadaı jerde, qaraǵannyń túbinde jatyr. Omda eptiligim mysyqtaı: uıyqtap jatyrsyń ǵoı, — dep, eptep keldim de, shalqaıa berip, saldym soıylmen. Soıylym eki bólinip ketti. Qasqyr tyrp etpeıdi. Sóıtsem, menen buryn kúzen óltirip tastaǵan eken. Ózi de ólgen, qasqyrdyń tamaǵynda judyryqtaı bolyp, tisin jazbastan, qatyp qalypty. Ekeýin birden soǵyp, oljaly qaıttym úıge. Áne, sol kúzenge bizdiń Alamoınaq bolmady ǵoı!

Áben jaıshylyqta sózýar emes, aýzy aýyr kisi. Tek osyndaı ońashada ańqaýlarǵa, jastarǵa kósile sóıleıdi. Qazir halyq aýzyndaǵy bir ańyzdy, óz basynan keshken etip, aıtyp shyqty. Taımas kúle beredi, sony sezip qalsa kerek. Taǵy da sóıletkisi kelip:

― «Mysyqtaı epti edim» deısiz, ıapyraı, á? — dep Ábenniń sıqyna bastan-aıaq qarap ótti. Tipti epti bolar qısyny joq. Qarny irkildep, erdiń qasynan asa jatyr. Etekteri taqymynan shyǵyp, betimen ketken. Moınyna qoıan júni bókebaı oraǵan bolypty, keńirdegi kórinip tur. Qolynda — qamshy ornyna shybyq. Quıysqan, júgende shylbyr joq. Artqy aıyl alqyldap, atynyń tósine, er moınyna barǵan. Túse qalyp, ońdap alýǵa erinip keledi. Qaıta-qaıta: «Shirkin, jastyq!» — dep qoıady. Jasynda da onsha qyrmaǵan bolar.

― Jas kezimdegi bir eptiligime áli súısinem, — dep bastady endigi áńgimesin. Taımas salǵan jerden bir qaqty:

― Bárin jastyqqa tastap, kárilikke qur qol kelgensiz be, qalaı?

― Buzba sózimdi, jyndy anturǵan!

― Qoıdym, aıta berińiz.

― Sonda dál sender shamalas shyǵarmyn. Úskirik boran. Jylqyny túbekke salyp qoıyp, at ústinde, tymaǵym baýy baılaýsyz, qasqıa qarap tur edim, eki saýysqan kele sala tor attyn, shoqtyǵyn shoqı bastady. At jazylmaı júrgen jaýyr boltyn. Bul jastyqty qoısańshy! Erinbeı, mysyqsha basyp, attyń tasasymen keldim de, eki qolymmen eki saýysqannyń quıryǵynan shap berdim. «Astapyralla!» dep, qarqyldaǵan Taımas shalqasynan túse jazdady. Áben ursyp tastady. — Eneń shontaıyna kúlemisiń, úıde ósken buzaý! Ne bilesiń, ne kórdiń sen? Saýysqandardyń kózine judyryqtaı-judyryqtaı muz qatqan, sonsoń baıqamady.

― Ol zamannyń saýysqandary iri-aý, sirá... Judyryqtaı muzdardy kirpigi qalaı kóterdi eken, ózi qalaı kóterdi eken?

— Burynǵynyń adamy da, aıýandary da iri bolǵan. Qoılaryna minip alsań, aıaǵyń jerge tımeıtin...

Taǵy da bir áńgime bastalatyn edi, Taımas toısa kerek, Táýkeniń shoty men shoqparyn Ábenge tapsyrdy da, aýylǵa týra tartty. Kún reńi buzyla bastaǵan. Ázir jel joq, salbyrap munartyp tur. Taımas aýylǵa jetkende, bult basyp, kómeski kóringen kúndi jasyl sáýle qorshady. «Kún qoralasa, kúregińdi saıla» degen halyq tájirıbesin esine ala, attan tústi Taımas.

Esik aldyndaǵy taqyr kúresinde qadaǵa baılaýly er toqymdy attar tur. On shaqty at. Qyraýytqan. Ter qatqan. Er-toqymdary sándi: Súıindik zergerleri kúmistegen. Aýyl arasy emes, alystan kelgen qonaqtar ekeni bep-belgili. Qora mańynda birsypyra aýyl adamdarynyń basy qosylyp qalypty. «Soǵym qaıda?» — degenderine: «Shanshý qadalyp, joldan qaıttym» — deı saldy Taımas. Shekpenin qoltyqtap, as úıge engende, Sholpan kezdesti. Qasyndaǵy Qazanqaptyń áıeli Qasıpa men Toqabaıdyń áıeli Bádıshaǵa kúle sóılep tur eken, Taımasty kóre sala:

— Mine, ózi keldi periniń! — dedi.

― Men beıbaqty áldene dep tur?

― Seniń anda Malqardyń tabaǵyna qamshy salyp bergenińdi aıtyp turmyn.

― Onda qoı soıyp kórmegen kezim ǵoı. Kázir, qamshy túgili, aram bezdiń birin jibermespin.

Asshy áıelder Sholpanǵa asatyn etin kórsetip, múshelerdi atap jatty. Sholpan qazan basyna asa bir syıly qonaq kelgende bolmasa, bara bermeıdi. Barsa, bile bermeıdi. Onyń kelýi tek «asa syıly qonaq» degendi ańǵartatyn. Qasıpa taı júzgen qazandy toltyra assa da, Sholpan kelgen soń, qonaqasyna qomsynyńqyrap:

― Qara maldyń, kúzdikke soıǵan qartań maldyń etinen kóbirek boldy, — degende:

― Soǵym keldi ǵoı. Onda taı-jabaǵynyń birin soıyp jiberińder, — dedi Sholpan.

Taımas syrt kıimin sheshingen. Qabaǵy jabyq, damyl-damyl arqasyn ustaıdy. Myqshıady, aýyrsynady. Sholpan:

― Ne boldy saǵan? — dep edi.

― Joldan qaıttym. Qazekeń soıyp-soıyp qaıtaryp jiberdi. Arqam bileýdeı! — dedi de, jantaıa ketti.

― Ne deıdi! Til almadyń ba? Álde tiliń tıdi me?

― Urǵansha tıtteı jazyǵym joq. Urǵan soń, tilim tıdi, tilin de almadym.

Sholpan aıap, keıip turyp Qazanqaptyń áıeline birsypyra aýyr sózder aıtyp tastady:

― Qazekeń ne bop barady ózi? Myrzaǵa jaqqanda, estip jaǵa ma? Anada Áljannyń murnynan qan aǵyzdy. Endi mynaý. Budan bylaı qolyn tıgizbesin Taımasqa. Jasynan jetim qalǵan tesik ókpe sorlynyń sheri onsyz da jeter!..

Qasıpa Sholpanǵa erip, kúıeýin biraz jerge aparyp tastady. Taımas endi jaınap sala berdi. Ábendi aldap, baılamaı ketken aqtıinin shyn syılady Sholpanǵa. Sholpan tiri aqtıindi qyzyq kórip, oınap otyryp, shapanynyń etegine orap aldy da, shyǵyp ketti.

Sóz baılasqandaı, birinen soń biri ár jaqtan kelgen qonaqtar shaı iship tynyqqan. Qonaqtaryna Sháken ózi baryp sálemdesip, qonaqúıde birge otyrǵan. Sholpan qaıtyp kelgende, qonaqtyń qosshylary qonaqúıde qalyp, basshylary Shákenmen áńgimelesip otyr eken. Sholpan bógelmeı tórgi bólmege ótti de, esikti kúrshektep jaýyp aldy. Tıindi bos jiberip, taǵy biraz oınady. Maýqy basylǵan soń, ana jaqtaǵylardyń áńgimesine qulaq qoıdy. Eki bólmege ortaq qabyrǵada kishkene ashpaly tereze bar. Sol terezeden qonaqtardyń ózin kórýge de, sózin estýge de bolady.

Shákenge taqaý otyrǵan Malqardy Sholpannyń anyqtap kórgeni osy edi, kóńili qaldy. Jasy qyryq bes, elýdiń arasynda, qarny shoshaıǵan, óli kóz, mańqa bolystyń tula boıynda, áıel túgil, erkekti tartatyn bir jylylyq, ne bir jyltyraq joq. Sonda da Aısha, Balqıa sıaqty eki sulýdy birdeı qushty. Jıyrma bes jyl bolys boldy. «Ataǵy bardy, áıel tursyn, el syılaıdy. Ózi mynaý bolǵanda, ataǵyn nesine syılaıdy?» — dedi Sholpan ishinen.

Malqarǵa taqaý otyrǵan tórt buryshty qara — Jánibek. Qaısarlyǵyn shapyrashtaý qysyq kózi aıtyp tur. Az sóılep, kóp tyńdaıdy. Qabaǵyn ashpaıdy. Qulyptap, bárin ishine saqtaǵan, bir rýdyń on jyldan bergi bolysy. Bolystyq úshin paraǵa jalǵyz qyzyn da bergen zarlatyp.

«Aq sútińmen asyraǵan, aınalaıyn, jan ana,
Qulyn-taıdaı tebisken qımasym eń jan aǵa,
Men jylamaı, kim jylar, ketip baram paraǵa» —

dep, uzatarda ańyraǵan osy Jánibektiń qyzy bolatyn. Sholpan bul jylaýdy el aýzynan talaı estigen, keıde is tigip otyryp, ózi de yńyrsyp aıtatyn. Qazir, Jánibekti kórgende: «Qyzyn zarlatsa, zarlatqandaı adam eken» dedi.

Jánibekpen tizeles otyrǵan istik muryn, jipsik kóz, sursha — Qalabaı. Ol kóp júretin, bul úıge talaı kelgen, álekedeı jalanǵan shapshań, ótkir kisi. Ákesi bir rýdy bólip áketip, kóp jyldar bolystyq etse de, ózi birde jyǵyp, birde jyǵylady. Ne eline, ne ózine tıyshtyq bermeı kele jatqan naǵyz jalyqbastyń ózi. Sholpan buny «Bizdiń aǵajannyń syńary» — dep, jylpos Jaqypqa teńeı saldy.

Qalabaıdan tómengi, osylardyń ishindegi eń jasy, juqalań, jylpyq kóz jigit — belgili Nurshanyń Muqataıy. Altyn tisi bar, shashyn qaıyrǵan, eptep oryssha oqyǵan, ishki kıimderi oryssha, syrtqy kıimderi qazaqsha. Ózin salmaqty, pań ustaýǵa tyrysady, onysy shyqpaıdy, jáısiz sóz súıkep ketse-aq bolǵany, bógelek tıgen jylqydaı typyrlaıdy. Babalary úsh júzde úshtiń birine qosylǵan. Bir atadan on bes aýyl taraıdy. Ár aýyldan myń jylqy eredi. Mal men basqa kende emes, ákimdik kerek. Muqataı óz basy bolystyqtyń dámin onsha tatpaǵanymen, on bes aýyldyń birinen bolystyq ketpeýin qalaıdy. Han, sultandyq zamany ótkennen beri qarańǵy qazaqtyń boldym degeni bolystyqqa, oqıǵany tilmashtyqqa janasympaz.

Myna otyrǵandar sovet zamanynda da sony istedi. Árqaısysy bir bolystyń, rýdyń ústinen qyzyl sýdaı júrgender. Endi bári bir bolysqa tyǵylyp, baı-jýandar saılanbaıtyn bolsa da, óz adamdaryn qoıýǵa jantalasyp otyr. Birinen biri qyzǵanady. Bári jınalyp, sovet adamynan qyzǵanady. Saılaý taqalyp qaldy. Qazirden ózara bir yntymaqqa kelmese, keıin aýyz appaq bola ma, — dep qorqady. Sondyqtan Altaı-Qarpyqtyń nánderi Shákenge kelip otyr. Qansha nánsigenimen, jańa zaman jeli qaǵyp, erinderi tobarsyǵan, keshegi qaharly kúnderdiń shet-jaǵasyn kórip, júrekteri biraz shaılyqqan kez. Jaıshylyqta baqkúndestik, anaý-mynaý kıkiljińderi bolyp júrse de, rýlar arasyndaǵy úlken daý, talas-tartystardy Shákenniń aldyna ákeledi. Óıtkeni Sháken olardan patsha zamany túgil, sovet zamanynyń ózinde joǵary tur. Ólgen ortanshy áıeliniń inisi — Tashkentte TÝRSIK-tiń múshesi. Orenbýrgte Halyq komısarlarynyń biri bolyp otyrǵan Jandosty Sháken oqytqan, óziniń jylqyshysynyń balasy. Osylardyń bedeli qyrda ǵana emes, qalada da Shákenniń bedelin ósire tústi. Áńgimelesip otyryp, teri shalbarynyń baýyn maqtana sheshken Malqar, óz bedelin kórsetpek bolyp, mynalardyń aldynda Shákendi taǵy bir kóterip tastaǵanyn baıqamady. Qaltasynan konvertke salýly hat alyp usynǵanda:

― Ermekbaı: «Osyny óz qolyńyzben tabys et!» — dep edi, — dep qorazdanyp qoıdy.

Sháken hatty ishinen oqyp shyqty:

«Qurmetti Sháke! Saılaý kúni taqaldy. Saılaýshylardy elge shyǵara bastadyq. Buryn árqaısysy bir tóbe bolyp ózdi-ózi syıyspaı júrgen eldiń birneshe rýy, bolysy bir qosylǵaly tur. Tartys burynǵysynan da kúsheıýi kádik. Bárine birdeı adamsyz ǵoı, basa kórińiz, yntymaqqa keltire kórińiz.

Qazaq dalasyna siz engizip jatqan jańalyqtardan raqym mol. Mal tuqymyn asyldandyrýǵa, egin kásibin kúsheıtýge bettegensiz. Aldaǵy jazda mektep salady, — dep esittim. Bunyń bári halyqty jaqsylyqqa bastaıdy: Sovet úkimetine úlken járdem. İske sát!

İnińiz Ermekbaı».

Hattyń sózin qonaqtar estı almasa da, «bul kisimen, biz túgil, Ýatkom aǵasy aqyldasyp turady» degen oı ornap boldy. Malqar endi manadan bergi torýyl sózderdi qoıyp, týra tartty:

― Árqaısysynda bir qyrǵı baryn bilemin. Men Shógeldi qosqaly otyrmyn. Joldy Shógelge berińder. Shógeldi maǵan berińder. Altaıdyń balasyn alalamaı teń ustaıyn. Senińder. Árýaq, qudaıǵa tapsyryńdar! — degende, Qalabaı onyń aýzynan sózdi qaǵyp áketti:

― Malqar-aý, toıar kúniń bar ma? Osy qosylǵaly otyrǵan jeti bolys el bir zamanda bir-aq bolys-ty. Sen alalamasań, saýyrlamasań, ákeń, babań alalamasa saýyrlamasa, jeti bólinip kete me? Endi qaıta qosylǵanda, taǵy da Shógelim, ne degenim bolsyn, — deısiń. Máımeńkeleıtini joq, onyńa kóne almaımyz! — dep, ornynan bir qoparyldy.

Tórt buryshty bezer Jánibek tómen qarap otyryp, basyn qaltaqtata, bir-aq aýyz sóz aıtty:

― Altaıdyń qara shańyraǵy turǵanda, joldy otaýlary alsa, árýaq, qudaıǵa shet bolar!

Jánibek ata jónine jetik. «Altaıdyń qara shańyraǵy mende qaldy» — dep júretin. Onyń jańaǵy sóziniń oraıyna eshkim eshteme aıta qoımap edi, Muqataı tústi sózge:

― Ózderińizge belgili, men — keshe orta júzge aty shyqqan jaqsy Nurshanyń jalǵyzymyn, tak? — dep, kózin bir jypylyqtatty. Sodan ári «takta» da, kezinde de damyl bolmady. — «Ákeń, ólse de, ákeńdi kórgen ólmesin» degen bap ǵoı, tak? Kartanyń sońyna túsip, ata dáýletin shaıqadym, kóp sybaǵamnan qur qaldym. Bárin bilesizder, tak? Jylý surap otyrǵam joq. Saǵaıdyń on bes aýlynan on bes myń jylqy eredi. Sol maǵan jetedi, tak? Úlken sózge kiriskenim osy shyǵar, tak? Jol — meniki. Qımasańdar, kórdegi Nursha bir aýnap túsedi. Vot kak!

Terezeden tyńdap otyrǵan Sholpan shegi qatqansha kúldi. Aty dyrdaı Nurshanyń Muqataıy kelgeli Sholpanǵa kózin qysa beretin. «Báse, osyndaı naqurys eken ǵoı!» — dep kúledi. Bul otyrǵandardan óz kúıeýi barlyq jaǵynan úzdik ekenin baıqady. Maqtanysh etti. Sol kezde Aman kelip elestedi kózine. «Ne boıynan, ne oıynan min tappaı qoıdym. Iapyr-aý, shyn solaı ma, álde maǵan solaı kórine me? Ras, onda dáýlet, ataq joq. Ataqty, dáýlettilerdiń sıqy mynaý ǵoı. Qarnyń ashady. Men ony kórgen saıyn bir toıam. Anada Malqar, Shógeldermen janjaldasqanda, esikten syǵalap qarap turdym. Ol ot bop jandy. Basqasy byqsyp óship qaldy. Janbaǵan jigit jigit pe? Búldirgen tere ońasha qalǵanymyzda bar aıtqany: «Jaýlyqty nege erte kıdiń?» Bir ǵana kózinen baıqaǵanym, aıta bersem, bir kitap bolar edi...» — dep, Sholpan muńdy oıǵa batty.

Ana jaqtaǵylar áli sóıleýde. Kezek endi osy eldiń adamyna tıipti. Maqashtyń qasyndaǵy uzyn murny, seldir aq murty, bos urty — bári salbyraǵan, kóseleý, aýzynda biren-saran tisi qalǵan Baýjan hajy sóılep otyr. Jalaq ernin jalanǵany qamshylaǵany sıaqty. Aǵyp-aǵyp ketedi:

— «Qıly-qıly zaman boldy. Qaraǵaı basyn shortan shaldy» demedi me Shortanbaı. Ol az bolsa, «ár hannyń tusynda bir surqyltaı». Altaı, Qarpyqqa, áıtpese Aralbaı, Qalybek, Barǵana, Eneń, Qareke, Sarmurat, Qaramurattarǵa bólgeli turǵan shendi men kóre almadym. Baq únemi bolǵan jerge qona bermeıdi. Aýmaly-tókpeli dúnıe birde betin kórsetse, birde birdemesin kórsete salady. Qoıyńdar, arýaq shaqyryp, mola kúńirentpelik. Aýzynda ımany, betinde uıaty bar, jaqsy men jamandy, adal men aramdy aıyra biletin bireýdi tabalyq ta, soǵan qıalyq. Osyny Sháken myrzaǵa senip tapsyrsaq qaıtedi?

«Durys!» degen birer dybys ile estildi. Sony bári aıtqansha, alǵashqy aıtqandary qaıtalaǵansha, Sháken úndegen joq. Semizshe tortpaq denesi, jerge quıyp ornatqandaı, tapjylmastan nyq otyr. Manadan bergi sózderdiń qaısysy qalaı áser etkenin qońyr júzinen baıqap bolmaıdy. Anda-sanda qalyń qasyn kerip qoıyp, úlken kózin bir tóńkeredi. Az sózdi kisi. Sózi onsha jatyq ta kele bermeıdi. Biraq júrekke qonymdy, myqty. Qasyndaǵylar aýzyna qarap, tónip qalǵan kezde:

― Ózderińiz bilesiz, bolystyq degenge qashannan men qyzyqqan emen, — dedi. — Altaı, Qarpyqtyń atynan sizder tapsyrsańyzdar, jańaǵy hatta úkimet atynan Ermekbaı da tapsyrypty. Rý uranyn kóteretin zaman emes bul. Rý kóńilin elemeýge, rý ishinde baı, kedeı degendi elemeýge taǵy bolmaıdy. Osylardy eskere kelip, aıtatynym: Begatań kóp el. Kópten beri shen tımegen el. Osy joly bolystyq soǵan berilse deımin. Bul zamannyń bolysy baıaǵydaı bireý bolmaıdy. Birneshe músheleri bolar. Malqar, Jánibek, Qalabaı, Muqataı — tórteýiń tórt múshelik al. Qaı kedeıińe berseń, ony ózderiń bil.. Osylaı etsek, úkimet te, el de rıza shyǵar.

«Durys-durys!» degen dybystar bul joly qaýyrt estildi. Bári yrza sıaqty. Tek Malqar ǵana qaqalyńqyrap qalyp, bir suraq qoıdy:

― Al sonda jańa bolysymyz, úlken bolysymyz kim?

― Bekishtiń Jaqyby. Kedeı, tómen ata. Naǵyz úkimettiń qalaǵany. Sóz biletin, jón biletin, pysyq jigit.

― Bilemiz ǵoı, bilemiz! — dedi Malqar qaýqyldap. Jaqyptyń bolǵanyn Shógeldiń bolǵanynan kem kóretin emes. — Nan, tuz bar ma eken? — dep daýystaǵanda, ana jaqtaǵy Sholpan estidi. Tuz qosyp, orta tarelka baýyrsaq ákelip qoıdy aldaryna. Tuz ben nandy ant etip, jep jatty bári...

Áńgime uzaqqa sozylǵan. Túnniń birsypyrasy etken. Dala boran. Terezeden jel gýili estiledi. Qonaqtar óz bólmelerine ketip, jaılasqan soń, Sháken terezeden dalaǵa qarap turyp, artyndaǵy Sholpanmen sóılesti:

― Boran tútep ketipti. Soǵymǵa ketkender qonyp qalǵaı-aq. Ágár qaıtsa, eldi tabalmas.

― Taımas mana qaıtqan.

― Nege?

― Qazekeń uryp-uryp, qaıtaryp jiberipti. Aıtyp qoımasańyz bolmas, qıt etse, jigitterdi soıyp salady...

― Keldi! Bos aıdap keldi. Oı bárekeldi! — dep qýanyp qaldy Sháken, — Jigitterdi habarla. Shyqsyn dalaǵa.

Sholpan usha jóneldi. Álden ýaqytta Buqpany ortaǵa ala, erkek, áıel jalshylar dúrlige kirdi úıge. Tiri qalǵan Qazanqapty shetinen óltire kirdi. Mana Sholpanǵa erip qarǵanǵan Qasıpanyń eki kózi bulaýdaı. Buqpanyń beti úsigek, qany qashyp, appaq bolyp tur... Meni áıteýir ker at ákeldi, ― deıdi betin qarmen ysqylap otyryp. — Janýar, qısaıa tartyp qoımaǵan soń, erkine jiberdim. Ony Qazanqap aıtqan. «Meni tapsa, Taımas tabady. Aıta bar, kóp aýyl otyra beretin apanda qaldym» — dedi...

Sháken ne qylaryn bilmeı, teńselip júr. Óli bolsyn, tiri bolsyn, tabý kerek. Tabam dep júrgende, myna boran taǵy bireýlerdi ala ketýi kádik.

― Qaıtemiz, kúnniń túri jaman! — degende, eshqaısysy úndemep edi.

― Men izdeımin! Myqty eki jigit qosyp berińiz, — dedi Taımas.

― Qoı! — dep, Sholpan shyj ete qaldy. Basqalary da qostaı qoıǵan joq. Terezeni buzyp kirgeli sabalap, arystansha aqyrǵan boranyna bettemedi biri.

― Luqsat etińizshi! At qulaǵy, aıaq asty kórinse, tabamyn! — dep, ózeýreı tústi Taımas. Entelep Shákenniń qasyna baryp qalypty. — Myrza-aý, tobymyzben otyryp, bir azamatty berip qoıa beremiz be?

― Qalaı tabasyń sonda?

― Kóp aýyl otyra beretin apanda qalypty ǵoı. Jelge qyryn júrip otyrsam, Maıózektiń bir jerinen kezdesem. Sodan keıin apandy tabý op-ońaı. Tek tiri bolsyn deńiz.

Taımas qoımaǵan soń, Sháken ruqsat etti. Qasyna qalaǵan eki jigitin qosty. Bir atqa jeńil shana jektirip, jetekterine berdi. Shanaǵa bir kesek kıiz, kıizge orap, óziniń, qasqyr tulybyn salǵyzdy. Sodan keıin bir býtylka spırt, eki tutamdaı qazy aldyryp, Taımastyń, qoınyna tyqty.

― Bótelkeńiz ne, myrza?

― Araq. Tońǵandaryń, ushyp qalǵandaryń bolsa, jylytady.

― Aram deıtini qaıda buny? Denem shoshydy ǵoı.

― Ol dúmshe moldalardyń bylshyly.

― Alaqaı, onda shoshqa eti de adal eken!

― Tek, anturǵan! Osydan Qazanqapty aman-esen taýyp ákelseń, týra Orynbordyń ózine oqýǵa jiberem.

Taımas balasha qýanyp, oınaqy shyqty úıden. At myqty, kıim jyly. Qarańǵy túnde, tútegen surapylda, eki jigitti elsiz dalaǵa bastap, jorta jóneldi jas jalshy.

VIII

Osy aı týǵaly aspan jaltyr. Qaýyrt jaýǵan kóbik qar, qaýyrt soqqan borandar áldeqashan ashylyp, kúnniń yzasy biraz tarqaǵan. Oıpat, saı-sala qarǵa toly. Úı mańyna qar belesteri, maıalardyń syrtyna qar jarlary paıda bolǵan. Ár úıdiń-aq jel jaǵynan aqqala soǵylyp qalypty. Dop oınaǵan, syrǵanaq tepken, qardan or qazyp qoıan ustaǵan balalar, jastar qyzyqqa batyp júr.

Sháken qorasynyń mańynda kórinis budan basqaraq. «P» árpinshe turǵan bıik maıa men qoralar qardy denesine darytpaı keıin birneshe metrge serpip tastaǵan. Yǵyna túsken azyn-aýlaq qardy sypyryp-sypyryp, kólikke jekken ysyrǵyshpen alysqa aparyp tókken. İqtasyn, keń taqyrǵa mol shópti kópirte shashypty, eki júzden asa qazaqy qara mal, muryndary shýyldap, kútirlete jep jatyr. Biren-saran asyl tuqymdy sıyrlar, dáý kók buqa men kók arǵymaq aıǵyr jyly qorada, erekshe kútýli. Qazanqaptyń bir aıaǵynda uıyq, bir aıaǵynda etik, baldaqqa taıanyp, mal ishindegi júr. Áneýgi boranda Taımas ony taýyp ákelgen. Synǵan aıaǵynyń saýsaǵy úsip túsipti. Synyǵy da, úsigi de áli jazyla qoıǵan joq. Sonda da malǵa shyqty. Osy maldyń ishindegi óziniń on shaqty qarasyna kóz qyryn ózgeshe salyp qoıady. Qabaǵy burynǵydaı jabyq.

Ózge malaılar jaırań. Búgin kúndegiden erte turyp, shapshańyraq qımyldap, maldy erte jaıǵap tastady. Endi «saılaýǵa baramyz!» dep, bir-birimen shúńkildesip, jymyń-jymyń etedi.. Saılaý degendi estigeni bolmasa, olar ómirinde kórgen emes, búgin birinshi ret kóredi.

Sháken, qasynda Sholpan, manadan oı ústinde. Bıikte turyp, óz qorasy, óz aýly túgil, Maqash qoryǵyn qorshaı otyrǵan jazyqtaǵy on - on bes aýyldy tegis kórip tur. Shańqan aqqalalar, qaısybir áınekter jańa kele jatqan kúnmen shaǵylysyp, kózin uıaltqan soń, kúńgirt kózildirik kıdi. Qar jamylǵan keń jazyqta qozǵalys búgin tym kúshti. Atty, túıeli, jaıaý-jalpyly, tus-tustan andaǵan adamdar aq dalany shubartyp jiberdi. Báriniń beti — kóp aýyl. Bireýler ilbip, jortyp, bireýler quıǵytyp, yzǵytyp barady. Solaı qaraı osy aýyldan da shubaı bastady. Sháken dúrbisin alyp, qarap jiberip:

― Áne bireý, kúdis kóktegi Maqash eken, — degende:

― Men dúrbisiz de anyq kórip turmyn. Qasyndaǵy Sársen ǵoı, — dedi Sholpan.

― Bıshara, tıysh jata almaıdy-aý. «Kári bı» dep, qýyp jiberse qaıtedi?

― Barsańyz sizdi de qýa ma?

― Qýsyn-qýmasyn, ejelden saılaý qumarym joq.

― Bip jolǵa baryńyzshy! Saılaý degendi maǵan kórsetińizshi.

Sháken barýǵa bettemedi. Bettemegenin baıqatpady. Oıyn úıde jatyp-aq oryndaıtyn bolǵan soń, ókimettiń, eldiń kózine túskisi kelmeıdi. Óıtkeni ekeýinen de qatty seskenedi. Qansha aıdyndy bolsa, sonsha qorqaq ta kisi. Jaratylysy ondaı osal emes edi, aýyr dáýlet, úlken abroı saq, áıenshek etti. Ázir onsha tis qaqpaǵan Sholpan eriniń bul osal jaǵyn áli sezgen joq. Qyńqyldap, erkeleı surap, qoımaıdy. Mazasyn alǵan soń:

― Óziń bara ǵoı, — dedi Sháken. — Basymnyń saqınasy ustańqyrap tur, bara almaspyn. Jyly kıin, kóshirińe Taımasty otyrǵyz.

Sholpan qýanyp ketti. Úı ústinen júgire tústi jerge. Atyn qyraýlatyp, Baıbol kelip qaldy. Júrisi tym asyǵys. Basqyshtan júgire shyqty úı ústine. Sálemdese sala, birdeme aıtýǵa oqtalyp turǵanda:

― Jáı ma? — dep edi Sháken.

― Qaıdan jáı bolsyn! — dedi de, kúrsine otyryp, kóıite berdi. — Elińiz búlindi, myrza. Kóp aýyl, sol anadaǵy Amannyń haty boıynsha. «Tanagózdi aýylnaı, İzbasardy bolys saılaımyz!» — dep, qıǵylyqty salyp jatyr. Eldiń túrinen shoshyp keldim. Saılaý basyna baryp, ózińiz boı kórsetip turmasańyz, Jaqyp ekeýmiz, sóz joq, qulaımyz. Áne, kórdińiz be, taıly-taıaǵymen qaptap barady jurt. Bárin kótergen kóp aýyldyń komonesteri.

― Tanagóz, Jaqyp, Baıbol, İzbasar — tórteýiń de jaqyn aǵaıynsyń. Bara almaımyn. Aǵaıyn ókpesi aýyr, arqalatpańdar maǵan. Ne bolsańdar da, mensiz bolyńdar, — dep, Sháken qyryndaı turdy. Baıbol onan saıyn emine tústi.

― Myrza, «ká!» deseńiz, júgirip keletin kúshigińiz edim ǵoı. «Aıt!» deseńiz, ala túsetin ıtińiz edim ǵoı. Qaltamdaǵy mórimdi qatyn tartyp alsa, ólim-daǵy! Bir jolǵa qoldaı kórińiz!

― Seni men az qoldadym ba? Sol mórdi kimniń arqasymen aldyń?

― Sizdiń arqańyz ǵoı, árıne, sizdiń arqańyz. Mór meniń qaltamda júrgeni bolmasa, ózińiz bıledińiz. Áli de sol nıet, bıleı beresiz...

― Basymdy kóp qatyrma! — dep, Sháken úı ústinen túsýge basqyshqa bettegende, jylpos Jaqyp attan túsip jatty. Bunyń da júrisi sýyt, asyǵys. Aty, murty qyraýytqan. Salǵan jerden:

― Saılaýshy keldi! — dedi, súıinshi suraǵandaı. Sháken ejikteı bastady:

― Kim eken?

― Temirjan degen.

― Ákesiniń aty kim?

― Birdeme úp edi, umytyp qaldym. Sirińke qara jigit kórinedi. Bir elideı ǵana murty bar, ózgesin qyryp tastapty.

― Bul onda oıazdyq oqý bóliminiń bastyǵy shyǵar. Sonda bir pysyqsha jigit bar-dy.

― Bolsa bolar, oqý jaıyn surastyryp otyrdy. Sony habarlaǵaly jáne ózińiz saılaý basyna baratyn, barmaıtynyńyzdy bilgeli keldim.

― Bara almaspyn.

― Onyńyz durys ta shyǵar, — dedi de, Jaqyp Shákendi ońasha, qoranyń tasasyna alyp ketti. — Barmasańyz, barmaı-aq qoıyńyz, qaıtesiz kózge túsip, Temirjan Ermekbaıdyń dosy eken. Shógeldi saılaý oıynda bolyp, salǵan boıymen Malqardikine kelipti. Malqardan mán-jaıǵa qanǵan soń, túnde bizdikine kelip qondy. Meniń ústimnen de jurt aryzdy jaýdyrǵan sıaqty. Saılaýshy qısaısa, saılatpaı qoıýy kádik. Osynyń kómeıine birdeme ótkizip qoısam qaıtedi?

― Óte me?

― Ótkende qandaı?

― Onda sóıtseń sóıt. Saılaýshy qısaısa, shataq shyǵaratyny ras.

Jaqyp Shákennen júz som qaryz alyp, dereý atyna mindi. Baıbol, saly sýǵa kete, qosa attandy. Bylaı shyǵa: — Myrza barmady ǵoı. Sen endi Maqashty aınaldyr, — dedi Jaqyp. — Kári bı qarmaǵyn sýǵa salyp qoıyp kútýde. Aýzyna birdeme tastasań, ózine qaraǵan on shaqty úıdi saǵan beredi. Myrzanyń on - on bes malaıy bizdiń jaqta bolady. Sonda sen jyǵyla qoımassyń.

― Mynaýyń mıyma qonyp ketti, — dedi de, Baıbol Jaqyptan bólinip, kóp aýylǵa qaraı shaba jóneldi.

Eki shana bolyp Shákenniń malaılary da attandy. Jekkenderi túıe. Biraq atqa bergisiz jaraý atandar. Jele jónelgende júristi óndirip tastaıdy. Olardyń sońynan Myrzakerge jeńil koshevka jektirip, Sholpan shyqty. Kóshirinde Taımas. Jelisti kerdi kósiltip barady. Aýzy sózden bos emes. Malaılarǵa jete bergende:

― Myna maqaýlarǵa aıtyp qoı, Sholpan. Áıtpese aldanady, — - dedi.

Qazanqaptan ózge malaı túgel eken. Sholpan bógelip, biraz sózge keldi:

― Joldaryńyz bolsyn. Kimdi saılaýǵa barasyzdar?

― Sony kim bilipti, shyraǵym. Shaqyrǵan soń, áıteýir, bara jatyrmyz, — dedi qaba saqal bireýi.

― Bizge báribir. Kimdi saıla dese, soǵan qol kóteremiz, — dedi ekinshisi.

― Sen, Taımas! — dep, tumsyǵyn ishine ala, búktese jatqan bireýi daýystaıdy. Taımas:

― Sholpan ekeýmiz Tanagózdi aýylnaı etý jaǵyndamyz, — degende, bári shýlap qoıa berdi:

— Biz onda Sholpan jaqtamyz!

― Biraq qatyn aýylnaı bola ala ma?

― Bola almasa, ózinen kórsin.

— Eı, mynaý tiri qyzyq eken!

― Bárimiz Tanagózdi qoldaıyq! — dedi de, Sholpan jónele berdi. Ushyrtyp kele jatyp, Maqashty qýyp jetti. Jol tar, qar qalyń. Maqash, atyn ombylata, joldan shyǵyp bolǵansha, shananyń qanaty qaǵyp ketip edi, astyndaǵy aryq kók qulaı ketti.

― Betim-aı, endi ne deıin, kók sheshek! — dedi Sholpan. — Uıatqa qaldyrdyń-aý. Qap!..

― Eshteme etpes. Ádeıi istegenim joq qoı. Zamanynda ol kisi de talaıdy qulatqan shyǵar! — dep kúledi Taımas. — El jınalyp bolǵansha, dalada tońyp turamyz ba! Syzdyqtikine túseıik. Úıi taza, asy dámdi.

― Amannyń óz úıine tússek qaıtedi?

― Sapekeń syrqattaý. Jáne úıiniń bir jaǵynda Áljandiki, Toqabaıdiki otyr. Kópshilik qoı.

― Onda óziń bil.

Syzdyq bulardy attan kóterip aldy. Sholpan Shákenniń naq súıeri bolýdyń ústine, malaılaryna, aýlyna, basqa aǵaıyndaryna da súıkimdi minezdi, kishipeıil, qoly ashyq, kórikti baı áıeldiń jaqsy ataǵyn mańyndaǵy el, kótere-kótere, syrtqa jaıyp jibergen. Qazir kúndik jerdegi el Shákenniń atyn qospaı-aq, Sholpan dese biledi. Biraq jas Sholpan, óziniń el aýzyna iline bastaǵanyn áli bilmeıdi. Bilmegeni jaqsy. Dáýlet pen ataqtyń basy jumyr pendede buzbaǵany bar ma?

Sholpannyń bul úıge bas suqqany osy edi. Basqa úılerge uqsamaıdy eken. Esik aldy kúresin, asyq oınarlyq, tap-taqyr. Qora mańynda kóldeneń jatqan bir shóp, ne bir shópshek joq. Qoranyń, ishine, toń qatpaq tursyn, shańy shyǵady. Sholpan úıge engende tamaq pisiretin, býlka salatyn, ári ústine jatyp uıyqtaıtyn orys peshin kórip, qyzyǵyp otyrdy. Úı múlikti emes, biraq taza, jınaqy. Tóbesin, qabyrǵasyn tegistep sylap aǵartqan. Qazaqy úılerden múlde bólek tur.

― Mynaý bizdiń taqtaıly úıimizden kóńildi eken! — dep, jan-jaǵyna qarana berdi Sholpan.

Sholpannyń kelgenin kórip, Áben men Tanagóz de osynda tústi. Qurdas, kóńildester bas qosty. Syzdyq bundaıda Áben, qısyq muryn Táýke bolyp oınaıtyn.

― Maýbas, luqsat etshi, — dedi Sholpan. — Syzdyq sen bolyp oınasyn. Ózińdi óziń kór, qandaı ekensiń.

― Oınasyn. Men sonsha bir sóleket adammyn ba? — dep Áben qorazdanyp qoıdy.

Syzdyqtyń qudaıy jarylqady. Áben bolyp, qarnyn qampıta, aýyn salaqtata, qoıqań-qoıqań júredi. Kún sala jan jaqqa qaraıdy. Ańqaý, salaq, olaq beıneleriniń birin aınytpaıdy. Birese ashýlanǵanyn kórsetedi. Dolbań-dolbań júgirip ketip, Tanagózdi salyp jibergende, qolyndaǵy qýraıy eki bólinedi. Tanagóz kúlip jibergende, Áben ózi de yrjıa kúlip turady.

Syzdyq oınap bolǵansha aýyl adamdary, jınala-jınala úıdi toltyrdy. Ý-dý kúlki. Syzdyq eń aqyrynda «Ábekeń men Taımastyń ańǵa shyqqany» degen jańa oıyn kórsete bastady. Qalaı qutyrsa da, Áben shydap-aq edi. Alamoınaq, saýysqan, qasqyr alǵan kúzen jaıyndaǵy ótirikterge kelgende, Taımasqa tura umtyldy:

― Sen ǵoı osyny jurtqa jaıyp júrgen!

Taımas qashqan betimen, dalaǵa shyqty. İzbasardikine baryp endi. İzbasar qarsy shyǵyp keledi eken.

― Al ne bitirdiń? — dedi salǵan jerden.

― Úgittep-úgittep, Sholpandy ákeldim. Qasynda on eki malaıy bar.

― Jigitsiń! Maqash pen Baıbol Sapekeń albarynyń ishine endi, baıqashy!

Taımas júgire jóneldi. Sapardyń qorasyna enip, ishki qýystan tyńdaı qaldy. Maqashtyń keıingi kezde qulaǵy bitip, estýi kemigen, kúbiriniń ózi dúbirge bergisiz:

— Mynaýyń ózi qansha? — degeni albardyń syrtyna estilip túr.

― Qyryq som, — dep kúbirleıdi Baıbol. Onysyn estimegen soń saýsaqtarymen kórsetedi.

— Jaraıdy. Aǵaıynsyń. Shiremeı-aq qoıdym. Bara ber. Bizge qaraǵan on bir úı seniki endi.

Maqash sony aıtyp, úıge bettegende, Taımas odan buryn kelip, jańaǵy jaıdy naýqas Saparǵa aıtyp úlgirdi. Maqash kirgende, qolyn ustaı alyp edi, ursa bastady:

― E, mana qaıda qaldy sálemiń? Óı, kórgensiz ıt! Basyp, qıratyp kete jazdamadyń ba? Toıǵan eken qarnyń...

— Maqa, baıqaýsyzda...

― «Baıqaýsyzda!».«Kórmes túıeni kórmes, bilmes qudaıdy bilmes» degen osy...

― Bir qate bolǵan shyǵar. Keshirińiz. Jetim ǵoı, — dedi Sapar. Eti ysylyńqyrap qalypty. Tósekten basyn kóterip otyr. Maqash basyldy. Jańa kirip otyra bergende, artynan Baıbol kelip alyp ketken. Endi ǵana jaılap amandasa bastady:

― Jatyńqyrap qaldyń. Ádeıi kóńilińdi suraǵaly shyqtym. Uıqyń, tamaǵyń qalaı?

― Shúkir, uıqym ázir bar. Qoıý tamaq sińbeıdi. Suıyq tamaqpen kúneltip jatyrmyn.

― «Tushshy et aýyrmaq úshin» degen. Eshteme etpes, jazylarsyń.

― Jazylsam da, jazylmasam da, yrzamyn. Jylaı kelgen dúnıeden kúńirene bir ketý bar ǵoı. Jańaǵy bota tirsek aýylnaı sasyp júrgen sıaqty-aý...

― Saılaý kúni ol saspaǵanda, kim sasady?

— Nege sasady? Ózi jaqsy bolsa, eldiń odan basqa nesi bar? Ózi jaman bolsa, elde onyń nesi bar? Shylbyr ushyn suraǵan shyǵar, berdińiz be?

― Berdim.

— Ne dep berdińiz? Aqty — aq, qarany — qara demeıtin, aramdy — aram, adaldy — adal demeıtin, úkimettiń, halyqtyń ne qudaıdyń jolyn bilmeıtin nadan, pasyq, ne qylyǵymen unady? Odan da tamaǵymnan birdeme ótip ketti, deseńizshi, «Saldama bolǵan qaıyqtan qaıqaıta býǵan sal artyq! Paraqor bolǵan aýyzdan...» Arjaǵyn ózińiz aıtyńyz, ne dep edi Máńki batyr?

― Sonda endi erkek quryp qalǵandaı, qatyndy saılamaqpyz ba?

― Saılasa qaıtedi? Qatynnan batyr da, patsha da, dana da shyqqan. Alyp qashanda anadan týady. Táńirim kimniń basyna shyraq jaqsa, ony óshirem dep úrleýshilerdiń saqaly kúıedi. Áıel basyna shyraq jaǵylǵan zaman. Biraq siz qazir eshkimniń de namysyn jyrtyp otyrǵan joqsyz. Ágár Baıboldan asyryp Tanagóz birdeme berse, ony saılaýǵa da daıynsyz. Siz bergenmen shylbyr ushyn men bere almaımyn. Sizdiń týys — meniń jatym emes. Týys degen bazarǵa satatyn malyń emes. Taımas, otyrma, bar habarla. Satylmasyn! — de. Men degeni Tanagózge, İzbasarǵa bersin daýsyn! Men de Álseıittiń aqsaqalymyn.

Taımas tura jóneldi. Maqash tómen qarap qaldy. Sapardyń betinde tikireıgen túkter áli qalpynda. İshinen jek kórse de, syrtynan aǵa tutyp, aldynan shyqpaı júretin qartty osy joly jaman sókti. Ekeýi shóbere, eki aýyldyń aqsaqaly. Álseıitke qaraǵan barlyǵy — on bir aýyl. Ózgesi onsha óspegen, shaǵyn aýyldar. Áben, Taımas, Nurǵalı, Baıboldar da — Álseıit. İshinde bir baıy joq. Aıdaǵany az, qulaǵy kóp, qaltasy álsiz, qoly kúshti kóp ata tutas tursa, túsken jerin oıyp ketedi. Sondyqtan Sháken myrza bularǵa Jaqyp sıaqty bir atany qarsy qoıýmen qatar, ózderin ylǵı bólshektep ustaıdy. Tanagóz ben Baıboldyń sharǵa qatar túskeli turǵany da, myrzanyń ózdi-ózin jetildirý saıasatynan týǵan. Álseıit tuqymy osyny áli sezbeı keledi. Sezse, tis qaǵa kele, Aman, Saılaýbekter sezýi múmkin. Ekeýi mynaý otyrǵan eki qarttyń balasy. Eger ákeleriniń betimen ketse, olardyń da yntymaǵy qosylmas. Maqash, úndemeı qalǵan kúıinde, uzaq otyryp bir kezde:

― Balań tilimdi almaı, jerge qaratyp bir ketip edi. Endi óziń qarattyń ba! Jaraıdy, úlkendi syılamasaq, seniń de sybaǵań tartylar. Qudaıǵa shúkir, men de bala, ini bar!

― Úlken degen nemene? Túıe de úlken. Saqal degen nemene? Tekede de bar, — dedi Sapar. — Úlken basymmen, aq saqalymmen, adamshylyq arymdy satyp júrsem, meni de aıama! Óıtip bar bolǵansha, joq-aq bolaıyn!

― Osynsha jerleısiń, Saılaýbektiń joqtyǵy-aý! Orynborǵa óli ketken joq, tiri ketken, keler erteń! Kelgen kúni kórermin kúshińdi! — dep, jerdi qamshymen tartyp-tartyp jiberdi de, Maqash shyǵyp ketti.

Taımas bul kezde Maqashtyń osynda júrgen týystaryna qyryq somǵa satylǵanyn, Sapardyń sálemin aıtyp, İzbasarǵa qaıta kelip úlgirgen.

― Jigitsiń! — dedi taǵy da İzbasar. — Saılaýǵa Sapardy, Sholpandy qatynastyrý seniń ǵana qolyńnan keledi. Álden mynaýsyń, jastar uıymyna engende, ne qoıasyń! Bar, el jınalyp qaldy. Habarla, qalmasyn eshkim!

Taımasta tynym joq. Ushyp ketti. Sharshar, jalyǵar emes, saılaý tartysyna bir qyzyqsa, erteń komýnıstik jastar uıymyna enýge eki qyzyǵady. Mańdaıy, tanaýy tershigen, tymaq baýy baılaýsyz. Bastan bý burqyrap júrip, biren-saran úıde qalǵandardy saılaý basyna jóneltti de, jebeleı basyp, Syzdyqtikine kirdi.

― Neǵyp otyrsyńdar, naıqalyp? Saılaý bastaldy, sanap jatyr! — degende, iship otyrǵan shaılaryn tastaı, bir top áıel, Sholpandy ortaǵa ala, asyǵa jóneldi...

Aýyl aldyndaǵy mıdaı aq jazyq qazansha qaınap jatyr. Atty, jaıaý, ógizdi, túıeli, shanaly tus-tustan quıylǵan adam alýan-alýan. Áıel-erkek, qyz-kelinshek, kempir, shal, bozbala — bári bar. Jarylyp, eki sapqa turǵan. Ortany bos qaldyrypty. Bul aýylnaıdyń saılaýyn Maqash qoryǵynda ótkizý — tabylǵan aqyl. Kedeı, jıyn el tegis qatynasty. Alystan kelgenderdiń kóligine shóp mol, shylqytpasa da, ózderine bir kún qonaǵasy bere alady. Taımas ótirik aıtqan eken, saılaýshylar áli joq. Sholpan, qasyndaǵy áıeldermen, Áben, İzbasar, Syzdyq turǵan sapqa kelip qosyldy. Osy toptaǵylardyń talaıy buryn saılaý kórmegen bolsa, Sholpannyń da kórgeli turǵany osy. «Qaıter eken? Ne bolar eken?» — dep, júregi lyp-lyp soǵady. Kóp ishi qyzý, araq iship alǵandaı, elire qaraıdy, túge. Sholpandy kóre sala, anaý saptaǵy jalshylar osy sapqa sógile jóneldi.

― Qaıda? Qaıda barasyńdar? — degen Jaqyp pen Baıbolǵa moıyn da burmady.

Eki jaq bir-birinen kisi tartýyn áli qoımapty. Toqabaı, Taımas qarsy jaqtyń kóbinese áıelderin aınaldyryp júr. «Sholpan shaqyrady», «Sholpan: meniń qasyma kelip tursyn deıdi» — dep, sybyrlap ketedi. Barǵan áıel qaıtpaı qalady. Jaqyp pen Baıbol jaǵy azaıyp barady. Sholpan Taımas pen Toqabaıdyń qýlyǵyna jańa túsinip, kúlimdep turǵanda, toptyń anaý tusynan Toqabaıdyń óz áıelin bireý jeteleı jóneldi. Áıel tartynady. Erkek yrqyna qoımaı súırep barady. Myna jaqtan Toqabaıdyń kózi shalyp qalyp júgirdi.

― Qutyryp kettiń be, neń bar bireýdiń qatynynda? — dep, kele jarmasty.

― E, seniń qatynyń bolsa, meniń qaryndasym! — dep, anaý tartady. Qaýkórik, jarymesteý jigit sıaqty, qaryndasynan aırylar emes. — Júr, Bádısha, júr! Shyn Tátikem balasy bolsań, júr! Arýaq, arýaq, qaıdasyń?.. — degen kezde, tanaýlap Jaqyp pen Baıbol keldi. Jaqyp aıyrǵan bola berip, Toqabaıdy shyqshyttan qatty nuqyǵanda, Toqabaı áıelin qoıa berdi. Anaý ekeýi ala jóneldi. Toqabaı biraq Jaqypty basyp qaldy. «Senen-aq óldim ǵoı! Endi qatynymdy tartyp almaqpysyń?» — dep, bókebaıynan qıqyldata keýdesinen tizerlegende, Jaqyptyń murnynan qan burq etti. Ana sapta onyń, Baıboldyń týystary, on shaqty jigit umtylǵanda, myna sapta Taımas, Syzdyq, Nurǵalıdiń túıedeı-túıedeı eki aǵasy umtyldy.

― Baryńdar, qorǵańdar! Taımas pen Toqabaıdy uryp tastamasyn! — dedi Sholpan. Bul sózdiń aýzynan qalaı shyqqanyn da baıqamady. Býyndary qaltyrap ketti. On eki malaı túıdegimen júgirdi. İzbasar arashashy. Urylǵan jaq basym kúshke batpaı, qur kijinedi. Urǵan jaqty İzbasar toqtatty. Tek qısyq muryn Táýke ǵana yryq bermeı júr. Alaqanyna túkirip-túkirip qoıyp boqtaıdy:

― Jibershi, jibershi! Osy shata nemeni jerge júz qaǵyp, júz sýyraıyn! — dep, Jaqypqa taptap beredi.

Sonda ózi Jaqyptyń bir borbaıyndaı-aq. Ári qartań kisi. Jas kezinde janjaldy surap alatyn. Ómiri odan paıda tapqan emes. Sonda da qoımaıdy. Qoımaǵan soń, Syzdyq kelip, shaqshasyn ustata berdi. Murnyna nasybaı ıisi barysymen, Táýke túshkirip saldy.

― Járekimalda! — dedi Syzdyq. Jurt kúlip jiberdi. Degenmen sol túshkirý em boldy.

Jaqyp murnynyń qanyn Sholpannyń aldyna kelip súrtip turyp:

― Shyraǵym, kelgeniń jaqsy boldy. Kór mine, myrzaǵa aıta bar, — degende:

― Kórdim. Ózińiz suranyp bardyńyz ǵoı. Áýeli qol jumsaǵan siz ǵoı, — dedi Sholpan. Óńinde aıanyshtyń nyshany joq. Erke, kúlim kózinde yzbar bar. Anada Áljanmen janjaldasyp, murnyn qanatyp kelgende. «Aǵajan!» — dep, shurqyraı túsken. Bul joly miz baqpaǵanyna Jaqyp túsinbeı tur. Qansha zymıan bolsa da, Sholpan odan tereń eken. «Sen Amanǵa op qazyp júrsiń. Óziń tús sol oryńa!» degen oıyn kórsetpeı:

― Myna sorlyny nege ákelgen? — dep, shana ústinde shoshaıǵan birdemege kóńil aýdardy.

Kóligi joq, jip jetekti, qanatsyz jaıdaq shana. Shananyń ústinde — kıizge tapjylmastaı orap tastaǵan kempir. Kempirdiń basy da kórinbeıdi. Ózinen ózi sóılep otyr:

― Baıbol, bitti me álgi saılaýy qurǵyryń? Qashan qaıtamyz? Ólgeli otyrǵanda, maǵan osynyń keregi ne? Ánsheıin, Átkem arýaǵyn syılaǵan soń keldim. Kim bar qasymda? Kel, dáret syndyram... Kereń bolǵansyńdar ma, kel deımin tez...

Eshkim kele qoımady. Dýyldaǵan el ózimen-ózi. Taımas daýystady:

― Baıbol, áı, Baıbol! Ájeń shaqyrady, tez jet. Dáret syndyrady! — degende, qarqyldap kúlip jiberdi birsypyrasy.

― Saılaý degen — bireýge baq, bireýge sor eken ǵoı! Sol úshin jurt janyn salyp júr, — dedi Sholpan. Qasyndaǵy Tanagóz: «Árıne» dep, basyn ızedi.

Saılaýshy jańa kórindi. Bir atty tertege, bir atty onyń aldyna kósem jegipti. Koshevkanyń tórinde, qasqyr ishikke oranyp, jalǵyz jatqan jigit zildeı. Qatty keledi. Doǵasyna qońyraý baılasa, baıaǵynyń kópesi ne tóresinen aıyrǵysyz. Aldy-artynda dalbaqtap shapqan salt attylar da bar.

Mana Taımas jetkizgen Sapar sáleminen keıin tolqyǵan Maqashtyń týystary yntymaqqa jańa kelisti. Maqashty qospaǵanda, on úı bolatyn, saılaýshy kele bergende, eki bólinip, eki sapqa tura qaldy. Jaqyp pen Baıbol jaǵy taǵy da azaıa tústi.

Tulybyn shanada qaldyryp, paltosheń kele jatqan Temirjannyń jurt aldymen murtyna qarady. Dál sý aǵarynyń ústinde bir elideı qap-qara murty bar. Ózgesin qyryp tastapty.

Temirjan aldymen áıelderge qarady: oınaqy qara kózi Sholpandy iship-jep barady. Qasyndaǵy Shógelge bir sybyrlap qoıdy. Sholpan jamylyp turǵan qalyń shálisimen betin búrkeı tústi. Endi tek kózi men murny ǵana kórinedi. Onyń ózin, qyryndaı turyp, kórsetpeı:

― Saıtan kóz saılaýshy ádepsiz eken, — degende:

― Ózi saıtan kóz bolsyn da, ádepti bolsyn! — dep, samp etti Tanagóz. Sholpan ony shyntaǵymen qaǵyp qaldy, kúbirlep:

― Tek, aqyryn! Estip qalsa, aýylnaı saılamaı keter.

― El saılasa — bolady.

Kóp kúttirgen saılaýshy kóp jańalyq aıta almady. Budan bylaı aýylnaı, bolys tek jalshy, kedeı, ortashadan qoıylady. Aýyldy sovettendirý kerek degendi ǵana estirtti. Qara tizimde bul mańnan eki-aq adam bar eken, olardyń atyn jarıalamady. Shógel arqyly habarlap, Maqashty jylystatyp jiberdi. Sháken, ózi sezip kelmeı qalǵan. Eski aýylnaıdyń halyq aldynda esebi de bolǵan joq. Saılaýshy týra saılaýǵa kiristi.

― Al, joldastar, aıta berińizder, kimdi aýylnaı qoımaqsyzdar? — dep, jińishke daýsymen Temirjan shińkildegende, oǵan taqaý turǵan İzbasar usynys jasady:

― Aýylnaı sovet oıyn aýylda adal oryndaıtyn, júz parasyna, pul parasyna satylmaıtyn, baıǵa, rýǵa tartpaıtyn, nashardyń, momynnyń kóz jasyna qaraıtyn, qolynan is keletin adam bolý kerek. «Myrqymbaılar», Baıboldar endi bola almaıdy. Biz kázir aýyldy sovettendirý qarsańyna keldik. Sondyqtan kedeıi kóp osy úlken aýyldyń atynan Tanagóz Qudaıberdi kelinin usynamyz. Tanagóz — jańaǵy atalǵan kóp tilegine saı, onyń ústine áıelderdi qoǵam isine tartýǵa óte ońtaıly.

― Aý, basqa el nege saılamaıdy, áıeli quryp qalyp pa? Ánsheıin, Aman aıtqan soń, bylshyldaı beresiń! — degen Baıboldyń kıme sózine Tanagóz ózi qaıyrdy jaýapty:

― Sadaǵa ket Amannan! Áýeli sol áıelge jetip alshy!

Sol jaqtaǵy sap dý etip, birneshe daýysty birden shyǵardy:

― Baıtal shaýyp báıge almaıdy!

― Baıboldyń ózin qoıamyz!

― Iá, jaıly kisi elge...

Áıelden aýylnaı saılaımyz degendi estigende, saılaýshynyń ózi de tańyrqap qaldy. Bilmegenin qasyndaǵy Shógelden suraıdy eken, surap alyp, Tanagózdi shaqyrdy:

― Jeńgeı, berirek kelińizshi, dıdaryńyzdy jaqsylap kóreıik.

― Qaınym-aý, dıdarǵa qarap saılaýshy ma ediń? Mine, keldik endeshe, — dedi de, Tanagóz Temirjannyń aldyna kelip turdy. Jasy qyryq shamasynda, betinde áli ájim joq, sylansa, birsypyra óńdi kisi. Taza, úlken kózi jaltyrap, saılaýshynyń óńmeninen óte qarap tur. «Sen meni synaǵansha, seni men synap alaıyn» — dep turǵan tárizdi.

— Hat bilesiz be?

― Musylmansha ǵana.

― Kúıeýińiz bar ma?

— Joq bolsa, taýyp beresiz be?

― Jaı suraǵanym toı.

― Onda bar. Osy toptyń ishinde jýanyraǵy, basy úlkendeýi meniń kúıeýim.

Jurt dý etip taǵy bir kúldi. Temirjan suraqty toqtatyp, daýysqa qoımaq bolǵan kezde, Taımas bir suraq, berdi:

― Basqa eldiń adamdary otyr osynda. Daýys bere bere me?

― Basqa el túgili, basqa aýylnaıdyń adamdary bere almaıdy.

― Endeshe myna tusta úsh-tórt Súıindik tymaǵyn, ana tusta tórt-bes Qarakesek tymaǵyn kózim shalyp qaldy...

Jaqyp pen Baıbol ózderine qaraǵan eldiń qonaǵyna deıin qaldyrmaǵan eken. Qonaqtary sytylyp shyǵa berdi. Toby azaıa tústi. Daýysqa qoıǵanda úshtiń birin de ala almady.

― Qaptal kópshilik Tanagózdi aýyl sovettiń tóraǵasy etip saılady! — dep estirtti Temirjan. — Endi oǵan orynbasar, hatshy kerek.

Bul ekeýin taǵy da İzbasar usyndy:

― Taımas Bodaýbekuly men Sádý Jantaqulyn kedeıi kóp úlken aýyldyń atynan usynamyz. Biri kedeı, biri jalshy. Keleshegi mol, belsendi jastar.

Júni jyǵylǵan jaq qaıtyp kóterile almady. Taımas pen Sádýge eshkim qarsy bolǵan joq, biraýyzdan saılandy. Taraýǵa jurt oryndarynan tura bastaǵanda, saılaýshy qaıta otyrǵyzdy. Bolystyq sezge jeti delegat kerek. Myna qalpynda jeteýi de eki udaı eldiń bir jaǵynan saılanǵaly tur. Jaqyp jaman sasty, jeteýdiń birine ilige almasa, bolystyqtan úmit joq. Birese Temirjanǵa, birese İzbasarǵa keledi sasqalaqtap. Temirjan İzbasardy bylaı alyp shyǵyp:

― Meniń muǵalimderge jaqyn ekenimdi bilesiń ǵoı? — dedi.

― Ábden bilemiz, — dedi İzbasar.

― Endeshe, jaqyndyqpen aıtam, jeti orynnyń birin qarsy jaqqa berińder. Olar da birsypyra el, bárin sender ala beresińder me?

― Sonda kimge ber deısiz?

― Jaqypqa berý kerek.

İzbasar kúmiljip qaldy. Temirjan baspalatyp barady:

― Nege úndemeısiń, muǵalim? Qımaısyńdar ma álde?

― Qımaıtynymyz ras. Ol súıkimsizdeý, baıshyldaý kisi edi.

― Áı, qoısańdarshy aýyl arasyndaǵy byjyń-tyjyńdy. Baı emes, bı emes, neshe atasynan beri sur kedeı. Ózi jón biletin pysyq jigit. Senderge súıkimsiz bolsa, úkimetke súıkimdi. Men tipti, kak komýnıs, usyna alam.

― Jaraıdy onda, siz qolqalasańyz, kóndik.

― Kónseń, óziń usynasyń. Áıtpese mynaý el ótkizbeı tastaýy kádik.

İzbasar amalsyzdan usynys jasady. Delegat bolyp Qasen, Aman, Áljan, Tanagóz, İzbasar, Jaqyp, Nurǵalı jeteýi ótti. Aman, Qasen, Áljan, Nurǵalılar joq ta bolsa, sezge deıin keledi dep, syrttan saılap jiberdi. Jıyn taraı bastady. Taımas, Toqabaı, Tanagóz, úsh jaqtap, İzbasardy arasha talap jatty:

― Nege usyndyń Jaqypty, esiń durys pa?

― Aýzymyzǵa qum quıdyń ǵoı, túk aıta almadyq!

― Joq, óziń túsindirshi, bunyń ne?

Bular túsinisip jatqanda Sholpan aýyr kúrsinip Syzdyqtikine bettedi. Jaqypqa delegattyqty qımaıdy. «Erteń onyń bolys bolǵaly turǵanyn biri bilmeıdi. Erimniń nan jesip, túz jesip tyqqan syryn qalaı aıtaıyn senderge!..» degen oıda bara jatty.

IX

N. poselkesi qazaq dalasyna jıyrmanshy ǵasyrdyń bas sheninde kelip ornaǵan. Jıyrma shaqty ǵana úı bolatyn. Qazir úı sany eki júzge jýyq. Úlken aq sherkeýi, qyzyl tóbeli mektebi eń ortalyqta, dóńeste, tipti alystan kórinedi. Kooperatıvtiń, nápmannyń biraz dúkeni de bar. Bul mańdaǵy jeti bolys qazaq bir bolysqa qosylǵan soń, qazaq aýlyna syımaı, bolys ortalyǵyn osy poselkege ákeldi. Revolúsıa kúnderinde qashyp ketken salpy aýyz Andreıdiń temir terezeli dúkeni bos turǵan. Sol úıge qyzyl tý tigilip, bolystyq sıez ótkeli jatyr. Sezge jan-jaqtan aǵylǵan qazaqtar poselkede tolyp júr. Kópshiligi buryn sıez kórmegen, qaısybiri tipti — poselke kórmegen qashyqtaǵy naǵyz qyr qazaqtary. Attary kósheni jatyrqap osqyrsa, ózderi shoshqadan jerkenip tyjyrynady.

Tanagóz de jerkenshek-aq bolatyn. Poselkege ene bergende, maı tumsyqtyń biri qors etip edi, ol selk etti. Dáý qara shubar shoshqa, sony sezgendeı, buryla júrip, joldy kesip ótkeli keledi. Tanagóz qaramaýǵa tyrysty. Kózin tars jumyp, aýyz, murnyn shálisimen orap aldy. Qasyndaǵy İzbasar:

― Mynaý bir náni eken, — dese:

― Qarama, qarama! Kóziń ketedi, — dep bezekteıdi.

İzbasardyń shek-silesi qatady.

― Jeńeshe-aý, onda orys ataýly soqyr bolmas pa edi? — degende:

― Orystardyń kózi úırengen, — dedi Tanagóz. Qanjyǵasyna qaranyp, bókterinshegin túgeldeı beredi. Bókterinshegi toq. Ekeýinde myqty eki qorjyn et bar. Aqmoladan Amandar keledi, sıeze kezdesemiz dep, azyqty ádeıi mol alyp shyqqan. Biraq Aman kele almapty. Sıez úıiniń aldynda Qasen, Áljan, Nurǵalı kezdesti. Kórispegeli birsypyra ýaqyt etken qurbylas, aýyldas, jerles adamdar shurqyrasyp amandasty. İle Amandy surap jatyr.

― Aman ázir qaıtpas, — dedi Qasen. — Sáken Seıfýllın kelip qalyp, sol kisi ertip ketti.

― Ol kim edi? — degen Tanagózdiń suraǵyna Nurǵalı shamdana qaıyrdy jaýapty:

― Qazaqstan Halyq Komısarlar Keńesiniń tóre-aǵasy emes pe? Úkimet bastyǵyn bilmeısiz, qalaı aýylnaı bolasyz!

― Eı, men sendeı oqyp kelip turmyn ba?

― Úkimet bastyǵyn bilýge, qanquıly Jaqypty delegat saılamaýǵa oqýdyń keregi qansha? — dep, Áljan qabaǵyn shytty. Tanagóz İzbasarǵa, İzbasar jerge qarady. Nurǵalı taǵy bir kújildep qoıdy:

— Tap saıasaty, tap kúresi degendi umytqan ǵoı múlde.

― Umytqamyz joq, — dedi İzbasar. — Saılaýshy qolqalap otyryp aldy.

― Saılaýshyń álgi Temirjan ba? Bilemiz, onyń ózi baıdyń quıyrshyǵy.

Oqyp kelgen jigitter ekpindi kórinedi. Eki sóziniń biri: «tap saıasaty», «tap kúresi». Taımas ta «saıasat» degen sózdi jıi aıtatyn, biraq orynsyz aıtatyn. Mynalar ornymen aıtady. Sózderinde jańalyq kóp: «qanaýshy», «qoı terisin jamylǵan qasqyr», «sosıalızm» degendi de Tanagóz osy arada qulaǵyna quıyp aldy. Az ýaqytta bunsha ózgerip, jańaryp qaıtqandaryna qyzyǵyp, qýanyp turyp, Tanagóz Nurǵalıdyń aq shalbaryna tańdandy. Aıazda aq shalbar, botınka, palto kıipti. Úsheýi de kónetoz. Tońǵany ma, sáni me, eki qoly qaltasynda, júre beredi. Ózi ebedeısiz úlken jigit, onyń ústine sóleket kıimder qosylǵan soń, sıeze jıylǵan jurttyń buǵan bir qaramaı ótkeni joq. Tanagóz shydamady:

― Aqmoladan osy kıimmen keldiń be?

― Joq, — dedi Nurǵalı. — Qazaqy kıimderim páterde. Mynaý qala kıimi ǵoı.

― Sýyq ustap qalmasyn. Tym jeńil eken.

― Shynyǵý kerek, jeńgeı! — dep, Nurǵalı denesin qozǵap-qozǵap qoıdy. Tanagóz onysyna mán bergen joq. Jaqsy kóretin qaınysyn qaıtalap surady:

― Amandy úıden shyqpaısyń, qyzmetke aralaspaısyń, deýshi edik. Endi qolǵa túspeı ketpese neǵylsyn! Qyzmeti ne, qashan qaıtady ózi?

― Olar el aralap júr. Qarqaraly, Semeı, Pavlodar, Aqmola oıazdaryna barady. Qar kete keler. Qyzmeti ázir belgisiz. Úkimet bastyǵy ózi shaqyryp áketti. Jaman qyzmet berer deısiz be.

― Óz qyzmetterińdi aıtyńdarshy?

― Bizdiki osy sıeziń artynan belgili bolady. Eralın joldas ózi ertip keldi ǵoı.

Bir jigit kelip áńgimeni bóldi. «Eralın shaqyrady» — dep, Qasen, Áljan, Nurǵalı úsheýin ertip áketti.

Olar barǵanda, Eralınniń qasynda Temirjan taǵy úsh delegat otyrdy. Bosaǵada jeti qorjyn úıýli jatty.

― Jigitter, qarańdarshy, — dedi Eralın, — Anaý jeti qorjyn — jeti bolystyń Sovet úkimeti tusynda jasaǵan keńsesi.

― Bolystar ózi shonjar bolǵanymen, isi shonjar bolmaǵan-aý! — dep edi Qasen. Eralın:

― Iá, — dedi de, sóılep ketti. — Bul sıeziń burynǵy sıezerden aıyrmasy: qorjyn artqan shonjar bolystarmen qoshtasamyz. Úkimet basyna olar endi qaıtyp oralmaıdy. Biraq úıinde jatsa da, yqpalyn áli biraz júrgizedi. Sezge kelgen júzge tarta delegattyń ishinde osy otyrǵan altaýyń ǵana kommýnıssiń. Ózgesi partıada joq jalshy, kedeı, ortashalar. Solardyń kópshiligi rý, aqsaqal, baıdyń, kómegimen saılanǵandar. Qojasynan dál qazir quryq áketetini kem de kem. Al aýyldy sovettendirý urany eńbekshilerdi tek memleket isine tartýmen oryndalmaıdy, proletarıattyq ozyq ıdeıany iske asyrýmen oryndalady. Osy jaǵdaılardy eske ala otyryp, áýeli bolatkom tóre-aǵasyn belgileýimiz kerek. Sodan keıin ony ótkizýge kúsh salýymyz kerek. Káne, aıtyńdarshy, kim laıyq?

Temirjan ile Jaqypty usyndy. Maqtaýyn da jetkizip jatyr:

― Oqymaǵan qazaqtyń tildisi, myqtysy, kirimdisi, — deıdi, — hat biledi. Tap saıasatyn jaqsy túsinedi. Atasy qaıyrshy, elden et jıǵan. Ákesine ómir boıy bir at, bir sıyrdan basqa mal bitpegen. Tek óz basy ǵana sovet tusynda qatarǵa qosylyp keledi. Men bul elmen ábden tanystym, odan ylaıyqtyny tappadym.

― Osy aıtqanyńyzdyń bári ras! — dep, Áljan qapelimde qostasa da, keıin isten shyǵardy Jaqypty. — Kedeı balasy bola tura, kedeıge baıdan ári raqymsyz, baıshyl, qanquıly jigit. Ol zarlatqan kedeı daýsy qosylsa, osy sıezi kúńirenter edi. Ol myna meni de, anaý Qasendi de zarlatqan. Amannan da pálesin aıaǵan joq-ty. Ony bolys qoıǵansha, Shákenniń ózin qoıǵan kóp artyq. Áıtpese, Aman shappaı ber dep turǵan joq pa! Qalada, aýylda, oqýda — bárinde de aýyzǵa alynady. Bul jerde nege alynbaıdy?

Temirjan Amanǵa qarsy shyqty. Amannyń ústinen aryzdar túsken eken. Biraq aryz — tek syltaý. Amandy Ermekbaı ekeýi unatpaıdy, tipti seskenedi. Solaqaı Eralınniń tárbıesindegi jigit dep sanaıdy. Eralın olardyń ishin sezetin, qazir kórine qarsylyqqa kezdesken soń, oılanyp qaldy: «Ne isteý kerek? Aınaldyrǵan jeti-segiz komýnısiń aýzy birikpedi, kóp delegatty qalaı biriktirýge bolady? Komýnıs yqpal jasaı almasa, komýnıs ol jıynda boldy ne, bolmady ne» — dep, ózin ishteı qaıraı júrip, nasybaıyn atqanda, terezege kózi tústi. Daladaǵy delegattar da qarap jatpaǵan eken. Bólinip, bólinip, keńesýde kórinedi. Jaqyp solardyń arasynda, birinen soń birine barady.

― Joldastar! — dedi Eralın, oıyn qoryta kelip. — Sezge sózdi túıip kirelik. Jaqypqa men de toqtadym. Kedeı, eti tiri jigit qoı, seneıik, baıdan Sovet úkimeti paıdaly ekenin túsiner.

― Jumeke-aı, tanısyń-aý adamdy! — dep, Temirjan yrzalyǵyn laq etkizgende, Áljan, Nurǵalı, Kasender tómen qarap ketti. Beıtanys úsh komýnıs manadan Jumabekti qostaýda. Jumabek usynysyn tolyqtyra tústi:

― Tóreaǵalyqqa Jaqypty uıǵarsaq, bolatkom quramynyń músheligine Qasen, Aman, Nurǵalıdy, Shógeldi usynaıyq. Sonda jalshy, kedeı, ortasha, komýnıs — bári túgel. Buǵan qalaı qaraısyńdar?

Temirjan taǵy da basqadan buryn bildirdi yrzalyǵyn. Bári: já! — desti osyǵan! Taraı bastady. Jumabek jalǵyz qalǵanda, Qasen qaıta enip, ókpe aıtty:

― Jaqyptyń kim ekenin uǵyndyrýdaı-aq uǵyndyryp edik qoı, bul qalaı, Jumeke? Bizden ushyp-qonyp júrgen Temirjannyń sózi ótimdi bolǵany ma?

― Otyrshy! — dep, Jumabek Qasendi otyrǵyzyp qoıdy da, betine jymıa qarady. — Buǵan deıin meniń baıdy, baıshyldy jaqtaǵanymdy bilemisiń?

― Joq.

― Endeshe qobaljymasyn júregiń. Saıasat ta ádis tańdaıdy. Ádissiz saıasat qulaıdy. Qulamaý úshin Jaqypty qostaýǵa týra keldi.

― Jumeke-aý, kim biledi sony? Kim qostaıdy?

― Jaqypty az bilgenmen, Shákendi kóp biledi jurt. Budan eki aı buryn Altaı-Qarpyqtyń shonjarlary Shákenniń úıine dabyrasyz jınalyp, Jaqypty bolys qoıýǵa qupıa anttasqan. Delegattardyń kóbi sol shonjarlardyń yqpalynda. Jaqyp pen Amandy qatar salsań, sóz joq, Jaqyp ótedi. Olaı bolsa, Amandy qulatýdyń keregi ne? Jaqyp bola bersin. Sen úsheýiń bolatkom quramyna ótseń, ol senderden quryq ákete almaıdy. Áketip baratsa, moınyn syndyramyz, óz obaly ózine.

― Jańa túsindim, áriden oılaǵan ekensiz, — dedi Qasen, — biraq sonda bizdi bolatkom quramyna ótkize me?

― Ótkizedi. Qazaq uǵymynda áli kúnge bolatkom quramy joq, bolystyń soqa basyn ǵana biledi. Bul dál qazir bizdiń paıdamyz.

Sıez ashylatyn mezgil boldy. Dalada bytyrap júrgen delegattar úıge endi. Eralın de bardy. Burynǵy shonjar bolystardan Malqar, Jánibek, Qalabaı ǵana kórinedi. Ózgesi kelmeı hatshylaryn jiberipti. Hatshylardyń kóbi eski bolystardyń ózine laıyq, eski oqyǵandar eken, ulyqqa jaǵynyp qalǵan ádetpen, Eralın men Temirjannyń aldynda qurdaı jorǵalaıdy. Maıda, kólgir shetinen. Sıez aldynda jeti bolystyń biri esepti baıandama jasaı alǵan joq. Jeti hatshy jazyp alǵan bir-bir bet málimetterin oqydy. Jarys sóz de bolmady. Buryn memleket bolyp kórmegen eldiń isinde jaryqshaq kóp-aq. Biraq albyrt jas tárizdi. Urynsa da, súrinse de, qaıtpaı, alǵa, tek alǵa umtylyp bara jatqany baıqalady.

― Biz kemi júz jyl artta qalyppyz, — deıdi Eralın sóılep turyp. — Qajetimiz shashymyzdan kóp. Biraq sonyń bárine jetkizetin, tez jetkizetin Sovet ókimeti bar bizde. Sovet ókimeti — ómir kilti. Kilt ıesiniń qolynda, halyqta. Mine, sizderde, joldastar. Baı, jýandar ǵasyrlar boıy ol kiltti qolǵa tıgizbeı, halyq tilegin qulyptap ustady. Endi ol qulyp ashyq. Kirińder dúnıe saraıyna, kórińder, aralańdar. Jaramdysyn al, jaramsyzyn qaıta jasa. Bul meniń sózim emes, joldastar, Sovet ókimetin jasaýshy danyshpan Lenınniń sózi. Men tek Lenınniń, lenındik Kompartıanyń sálemin ákelip turmyn sizderge. Sezderińiz qutty bolsyn! Jańa úkimetterińiz halyq tilegine saı bolsyn!

Kópshilik dýyldap, ózara sóılesip ketti:

― Myń jasa, Lenın!

― Sabaz-aı, bul jıyndy da umytpapty-aý!

― Ózi naýqas degen ne sóz?

― Ter qatsa kerek, terlep táýir bolypty ǵoı.

Qarańǵy qazaq dalasynda Lenın atyn tili shyqqan jas balaǵa deıin biledi. Ol týraly halyq ańyz, ertegiler jasaı bastaǵan. Elge shyqqan jyryndy ókilderdiń sózi Lenınge bir soqpaı ketpeıdi. Lenın aıtty dese bolǵany, jarly jalǵyzyn qurban etýge daıyn. Partıa, komsomol uıymdary neken-saıaq, «Qosshy», «Jalshy» uıymdary áli qurylmaǵan alystaǵy, qarańǵy, bytyrańqy eldiń kóńilinde Lenın aty sham-shyraq tárizdi edi. Sondyqtan ol esim atalǵanda tıysh qala almady kópshilik. Temirjan shyǵyp:

― Tıyshtalyńyzdar! Saılaý bastalady, — degende ǵana dýyl basyldy. Saılaýdy onyń bastaýy qyzyq. Salǵan jerden, — bolatkom tóraǵasyna kim laıyq? — dep edi, úsh daýys birden. «Jaqyp Bekishuly» dedi. Burynǵy qarsylar boı kórsetpeı qaldy. Jaqyp ótip ketti. Bolatkomnyń pleným, prezıdıým múshelerin, tizim boıynsha bárin bir-aq ótkizdi.

Baıbol atyn mine sala, elge tartty. Quıǵytyp barady, buryn baryp súıinshi almaq. Jańa bolysty eski bolystar qorshap alǵan. «Qutty bolsyndy» jaýdyryp jatyr. Sıez jabylyp, jurt taraǵanda da, Malqar, Jánibek, Qalabaılar Jaqyptyń janynan kete almaı turdy. «Biz sorǵan maı quıryqty endi sen sorasyń-aý» — degendeı, kózderi jaýdyrap qaraı beredi. Malqar Jaqyptyń atynyń basyn ustaǵanda, Jánibek qoltyǵynan kóterdi. Qalabaı júgirip kelip qamshylar jaq úzengisinen basyp turdy.

― Enshalla, dám tatqan qudyqqa túkire qoımaspyn! — dep, atyna mindi Jaqyp.

— Basyna turymtaıdyń baqyt qonsa, samuryq qyzmet eter panasynda, — dedi Malqar.

ATYLǴAN OQ

I

Amannyń qabaǵy salyńqy, aýyr otyr. Stolynda tútelengen qaǵazdar kóp. Bári aýyldan túsken aryzdar. Aryz saıyn kemi bir qıanat, urlyq ne zorlyq bar. Bireýdi bireý, kózi taısa urlap, áli jetse, zorlap jatqan tárizdi. Aman oqıdy da kúrsinedi. Bıyl kúrsinýden kóz ashqan joq. Lenın qaıtys boldy. Odan keıin ákesi qaıtys boldy. Qyzmetke kelse, oqıtyny álgi aryzdar. Óńinen biraq jasý, qajý belgisi baıqalmaıdy. Qaıta yzaly, qajyrly kórinedi. Uzaq jol júrip, kóp el aralap qaıtqan soń beti totyǵyp, denesi shynyǵypty. Burynǵysynan da baısaldyraq, tereńirek sıaqty. Jasy áli jıyrma men otyzdyń arasynda bolsa da, otyz ben qyryqtyń arasyndaǵy jigitke uqsaıdy. Aryzdardy oqyp otyryp: «Osy eldiń de sosıalızmge barǵanyn kórer me ekemiz, álde zulymdyqpen arpalysa óter me ekemiz?..» — deıdi ishinen. Taldyrmash, taramys denesi tip-tik, sur shınelin ıyǵyna bos tastap, salyndy tústes frenchiniń syrtynan naganyn beline berik baılapty. Oılanyp qalyp terezege qaraǵanda beti qasqyrdyń betindeı ýytty edi, Taımas kirip kelgende jylyp sala berdi.

― Daıynbysyń, bóribasarym? — dedi kúlimsirep.

― Daıynmyn! — dedi Taımas.

― Ádham she?

— O da daıyn. Kázir keledi.

― Ábden daıyndalyńdar. Kún bata, kóz baılana júrip keteıik.

— Ana jaqta kisiler kútip otyr ǵoı.

― Solaı ma, nege aıtpaǵan?! Birtindep jibere berińder endeshe.

Taımas shyǵyp ketti. Belinde kúmis belbeýi bar jigit endi. Kerbez jigitke uqsamaıdy. Belbeýin ádeıi kórsetip, qyzyqtyrý úshin syrttan býynǵanyn Aman sezip otyr. Shynynda qyzyǵarlyq belbeý. Qyzyl saqtıanǵa kúmis, kúmis ústine kapkaz jaýypty. Órnekteri sonsha názik, kórkem — mashınamen bolmasa, qoldan jasady deýge aýyz baratyn emes. El arasynda bir qulyndy bıege baǵasy shyqqan, Qarjas zergerleri jasaǵan qamar belbeý.

― Mynaýyńyz qaı zergerdiń qoly? — dep edi Aman.

— Ózimdiki, — dedi jigit. — İnishegim, ádil degen ataǵyńdy estip keldim. Áıtpese, kúder úzip jatyr edim. Meni bilmeısiń, súıegim Qarjas. Qol ónerimmen kún kórip júrgen janmyn. «Kirmesiń» dep basynyp, alǵaly otyrǵan jarymdy osy eldiń jýandary tartyp áketti.

― Kim, qashan?! — dep eleń etti Aman.

― Malqardyń qolynda balasyndaı bolyp júrgen jalǵyz jıeni bar eken. Sol alyp qashty. Qyzdyń ákesi shaǵyn aýqatty, momyn kisi. Onyń atqaminer Jantas deıtin aǵaıyny mynaý belbeýimdi suraǵanda bermegenmin. Aqyry osy boldy.

― Qyz álde yrzalyǵymen ketken shyǵar?

― Atamańyz! Kózinen qan aǵady.

― Onda bolysqa, sotqa, menen burynǵy nachalnıkke nege aıtpaǵansyz?

― Bárine aıttym. Malqardyń bedelinen biri asa almady. Teksereıik dep jyljytpaǵa sala-sala sharshatty.

― Qalyńmal bergen bolarsyz?

― Nesine jasyraıyn, eki-úsh qaranyń nobaıy berilip qoıyp edi. O da ketti. Bárinen qorlyǵy ótti. Malqardyń jıeni men qyzdy aldyryp, úsheýmizdi óz aldyńda bir bettestirseń armanym joq. Qyz aınyp qalsa, óz obalym ózime.

Aman oılanyp qaldy. Qazaqta er qunynan, jesir daýy, jer daýynan úlken eshteme joq. Bul úsheýi eki adamnyń ǵana emes, eki rýly eldiń daýy. Malqar sıaqty nánniń qolyndaǵy kelinin aıyryp alý, Malqarmen qosa, búkil sol rýdyń namysyn qozdyrady. Odan qorqyp sovet zańynan teńdik, ádilet jolynan shyǵýǵa Aman qorlanady. Elge kelip, memleket isine aralasa bergende, tájirıbesiz jas adamnyń aldyna shıe bolǵan bir túıindi tastaı berdi qazekeń. Kespese, sheshilmeıtin eski túıin. Aman berip ketpe jigit emes, jas ta bolsa, qarıasha tolǵandy biraz. Aqyry kesýge bekinip, Taımas pen Ádhamdy shaqyryp aldy. Qoldaryna jazyp buıryq ustatty da aýyzsha ony tolyqtyrdy:

— Qazir attanyńdar da, kún batqansha qaıtyp oralyńdar. Malqardyń kelini erkimen otyr ma, zorlyqpen otyr ma? Ońashalap surańdar. Ágár zorlyqpen otyrsa, kúıeýimen qosyp alyp kelińder osynda.

― Janjal shyǵarsa qaıtemiz? — dedi Ádham. — Shonjarlarǵa bul ólimmen teń.

— Shonjardan qoryqqan aýylda sovet tártibin ornata almaıdy. Ágár sovet tártibine baǵynbasa, kúshpen baǵyndyryńdar.

― Qup, joldas nachalnık! — dep, aıaǵyn bir sart etkizdi de, Ádham shyǵa jóneldi. Keıindeý qalǵan Taımasqa Aman taǵy qosymsha bir tapsyrma berdi.

― Jańaǵynyń baıaǵy minezin baqyla. Qaıtalatpa.

— Tyrp etkizbeımin! — dep Taımas shyqty. Eki ezýi qulaǵynda, zerger de turdy ornynan. Bir etigin jambasynan basyp, jalaq shal endi. Jaman tymaǵynyń baýy shıe bop qalǵan eken, sheshile qoımaǵan soń, tymaǵyn qapyl-qupyl sypyryp aldy basynan. Ózinshe úlken ádep kórsetkensip, ulyqtyń aldynda jalań bas tur. Ádebi qoryqqany sıaqty, qaltyraı sóıleıdi:

― Taqsyr... qaraǵym... shyraǵym-aý... Arǵy atam Arǵynbaıdyń shańyraǵyna minip kelgen... — deı bergende, Aman keldi de, qoltyqtap aparyp skameıkaǵa otyrǵyzdy. Ózi birge otyrdy.

― Saspańyz. «Taqsyr» joq kázir, Nıkolaımen birge ketken. Biz sovet qyzmetkeri. Balańyzdaı, ıa inińizdeı kórip, erkin sóılesińiz, — dep edi, shaldyń qyzyl kózi kúlim etip, dirildegen daýsy túzelip sala berdi:

― Aınalaıyn ımandy júzińnen! Qaıdan bileıin, qatty degen soń, sasyp qaldym. Osynsha jasqa kelgenshe ulyqtyń aldyn kórgen emen. Toqabaı bolmaı jiberdi. Toqabaı ekeýimiz aǵaıyn bolamyz.

― Tipti jaqsy. Kelgen sharýańyzdy aıtyńyz.

― Byltyr qys aıaǵy sozalańdap, baılar sasty ǵoı. Aryq malyn elge taratyp, asyrap shyq ta, jaz sútin, maıyn paıdalan degen. Talasbaıdyń bir bestisin men de qystan aman alyp shyǵyp, jaz aıaq artyp júrgenimde qasqyr jep ketti. Sol úshin aqsaqaldar eki buzaýly sıyrymnyń birin buıyrdy oǵan. Men kónbep edim, Talasbaıdyń esirik balasy eki jigitpen keldi de, aıdaı jóneldi. Talasyp edim uryp ketti. Ári taıaq jep, ári malymnan aırylyp keldim. Qudaı bar bolsa, úkimet bar bolsa, kórsin mine kóz jasymdy! — dep, shal eńiregende, kóz jasy kók saqalyna quıylyp ketti.

― Jylamańyz! — dedi Aman. — Erteń kúndiz men sol Talasbaıdyń aýlynda bolam. Dabyra qylmańyz. Jetińiz.

Batasyn jaýdyra, qýana-qýana shal shyqty. Basyn tańǵan mosqaldaý bir adam endi. Samaıynda taramdana aqqan qan keýip qalypty.

― Qanyńyz ne, otaǵasy?

― Turysbek degen ury qoıymdy urlap jegenimen qoımaı, basymdy jardy.

― Qalaısha?

― Qystan bordaqyǵa baılap, jazǵyturǵy qara ózek shaqqa saqtap otyrǵan semiz bir qoıym bar edi. Sony úıden alyp ketti. Bala-shaǵamdy ashyqtyryp ketti. Aýyl arasynyń urysy. Mal ıesi ýáli degen, qudaı biledi-aý, Turysbekten basqa eshkim emes! Suraý sala barǵanymda istegeni mynaý:

― Urlyǵyn moıyndatý qıyn bolar, otaǵasy. Urǵany úshin dereý jaýapqa tartamyz. Qasyńyzǵa qazir mılısıa qosyp bereıin.

― Basymnyń qanynan, onyń jaýapqa tartylǵanynan maǵan qoıym artyq. Qoıymdy alyp ber, qaraǵym, tintip jiberseńder, sýyryp alasyńdar.

― Soǵan senimdisiz be?

― Senimdimin!

Qasyna bir mılısıoner ertip, bul sharýa da qýtyńdaı jóneldi. Qıanat kórip kelgender qýana ketip jatsa da, Amannyń kóńili áli basyńqy. Týǵan jerdi eki jyldaı kórmeı, saǵynyp, ańsap kelgende, eli aldynan daý, janjal daıyndap qoıypty. Burynǵydaı báıgi bozǵa minip, ańshylyq etýge, túnderde altybaqan teýip, qyz oınaqtardy qur ótkizbeýge ýaqyt qalmaǵan sıaqty. «Qaıtip qyzyq kóremin áýre-sarsań kúnimnen» — degen Abaı sózin esine bir túsirip, Aman ornynan turǵanda, esikten aqyryn enip kele jatqan Alekseı Fedorovıchtiń uzyn, qaıqy murty qyltıdy. Sary murty shıratýly, ushy burynǵydaı joǵary qaıyrylǵan. Jelkesine túsken tyǵyz, sarǵylt shashy tarlan tartypty. Aman ustazyn kúlimdeı qarsy aldy. Ustazy salǵan jerden:

― Qashan júresińder? — dedi.

― Dabyra qylmaı, búgin tún qatyp júrip ketpekpiz, — dep edi Aman, Alekseı onyń, belindegi alty ataryn únsiz surap alyp, qarap shyqty da, óz beline baılady. Óziniń naganyn Amanǵa berdi.

― Ol qaýipti jaý. Meniń myltyǵym senikinen senimdirek. Jańa derekter bar ma?

― Joq. Biraq el jaıyn, jer jaıyn jaqsy biletin basshy tabyldy.

― Kim?

― Qulshymnyń Taýteskeni.

― Belgili kartashy. Urylarmen ámpeı edi ǵoı.

― Iá, sonysynan qyıpaqtap turǵanym. Qaıtsem eken?

Alekseı Fedorovıch oılanyp qaldy. Ol Amannyń bir kezdegi mektep ustazy bolsa, endi saıası basshysy — bolystyq partıa komıtetiniń sekretary. Bir mezgil mektepte, saıası úıirmelerde sabaq beredi. Bul poselkege taqaýda aýysty. Ózi osy mańnyń adamy. Orys, qazaqtyń jaıyn birdeı biledi. Qazaqsha sóılegende qaısybir qazaqtan asyp túsedi.

― Sen meniń aýzyma qaraıtyn shaqtan ótkensiń, — dedi Amanǵa qaljyńy, shyny aralas, — óz oıyńdy aıtshy, uryda opa bola ma?

— Maǵan onyń kázir opasyzdyǵy kerek. Opaly bolsa, ustap bermeıdi ǵoı.

― Ustap beretindigine senimdimisiń?

― Senem. Óıtkeni ol bizge kiriptar. Ustap berse, oǵan tipti jaqsylyq istemekpin.

― Baıqa. Jaqsylyq ta egin sıaqty, tastaqqa ekseń, shyqpaıdy.

― Menimshe, jamanǵa ylǵı jaman kózben qaraý da durys emes. Jaqsylyqty jaman kóńilge egýge de bolady. Óıtkeni ol tas emes, kóńil ǵoı...

― Makarenkony qaıdan bilesiń? — dep, Alekseı Fedorovıch kók kózin Amanǵa qadaı qaldy. Óńinde qýanysh pen tańdaný birden bar.

— Bilmeıim, ol kim?

― Úlken pedagog. Ekeýmiz ylǵı hat alysyp turamyz. Jańaǵy sóziń sonyń sózimen jalǵasyp jatyr.

― Bárekeldi, joramalym keledi eken onda! Men óz kóńilime, ózim bilgen-kóńilderge qarap aıtyp edim. Óıtkeni, jaqsylyqty unatpaıtyn kóńil joq tárizdi. Jaqsylyq etýshige ol boryshtar, keıde tipti kiriptar bolyp qalady.

Alekseı Fedorovıch Amanǵa oıly kózben jymıa qarap biraz otyrdy da, qaıta qozǵady áńgimeni:

― Oıshyl jigit bola tura, mılısıa qyzmetine qalaı turǵanyńa qaıranmyn?!

― Mılısıa oısyz bolý kerek pe? — dep, Aman saqyldaı kúldi. — Dál qazir el ishinde bolystan, bolkomnan mılısıa bedeldi. Qyzmetim ózime qatty unaıdy. Óıtkeni elde áli qıanat, qylmysty ister jetkilikti. Sonyń kóbi qolma-qol basýdy, jábirlenýshige jalma-jan járdem etýdi tileıdi. Jylaǵan kózdiń jasyn qurǵatqan saıyn, isingen keýdeni basqan saıyn men bir jasap qalam. Biraq sol qýanyshymdy qaıǵym jep qutaıtpaı tur.

― Qandaı qaıǵy?

― Óstip júrgende ólsheýli ómir bitip qalyp, sosıalızmdi kóre almaı ketem be dep qorqamyn. Eskilikten aýylda aıaq alyp júrgisiz, ony joımaı jańaǵa oryn bar ma? Lenın qaıtys bolǵaly eskishilderdiń úmiti óse tústi. Shynymdy aıtaıyn, men tipti seskenem qazir. İshki, syrtqy jaý ún qosyp ulyp ketti ǵoı...

Alekseı murtynyń arasynan temeki tútinin baıaý ǵana býdaqtatyp jiberdi:

― Seskenseń sesken, tek qoryqpa! Lenın ketkenimen, jelbýaz úmitter órge basa almaıdy. Qara jamylǵan el qaıǵy ústinde-aq eriniń ornyn toltyryp tastady. Kompartıanyń lenındik shaqyrýyna tutas ún qosty. Jumysshy taby bylaı tursyn, jalshy, kedeı, ortashanyń oıy oıanyp Lenın partıasyna enip, sap túzep jatyr.

― Osy bolysta qazir komýnıser qansha?

― Elýden asyp barady. Buryn onǵa jetpeıtin. Komsomol uıymdary ósýde. «Qosshy», «Jalshy» uıymdary quryla bastady. Aýylda áli eskilik kúshti bolǵanymen, keleshegi álsiz. Jańalyq ázir álsiz bolǵanmen, keleshegi kúshti. Osyny kórip otyryp isteseń, qýanyshty ýaıym jeńe almas.

Áńgime uzaqqa sozylyp, kún keshkirip qaldy. Shaǵyn terezeli orys sharýasynyń úıi kún kózi taıǵan soń kóleńke tartty. Ustaz ben shákirt sonda da áńgimelerin bólgen joq. Oı ósken kezde keń sóılesip otyrǵandary osy. Aman saıası mektep kórip, Sáken sıaqty úlken adamdardyń qasyna erip, uzaq ýaqyt el aralap qaıtqan soń, burynǵysynan áldeqaıda ashylypty. Buıyǵy, uıalshaq minezderi jóndi baıqalmaıdy. Quıma qulaq, zırek jigit mektepten tys, óz tusynan oqyp ta, oı, bilimin birtalaı keńeıtip alǵan. Jasynan ómirge qoıatyn saýaly kóp: «Nege olaı? Bylaı bolsa, qaıtedi?» degen kúmándarynyń birazyna jaýap tapqan tárizdi. Óte kóńildi, erkin sóılep otyr edi.

― Balasy bolǵan saıyn, ákesi súısine túsedi, — dedi Alekseı Fedorovıch. — Ustaz da shákirtine sol sıaqty eken. Men saǵan qatty súısinip otyrmyn, Amanchık. Esińde bolsyn, jemisti aǵashtyń basy ıilip turady. Jemisti bolǵyń kelse, kishik bol. Boldym deme, bolsam de. Bul naqyldy marqum Sapekeń talaı aıtqan shyǵar. Sonda da elge shyǵar kezińde esińe salam. Óıtkeni, el seniń boıyńnan aldymen osyny izdeıdi.

― Balasy áke bolǵanda da, ákesine bala eken ǵoı, — dep, Aman kózine jas aldy. — Áli de ákeme erkelegim keledi, naqyldaryn tyńdaı otyra, sóz talastyryp jeńgim keledi. Biraq endi áke joq. Ákeni kórgen sizder ketkende, kóńil shirkin budan ári qulazıtyn shyǵar.

― Olaı emes, el bárin umyttyrady. Eldiń ishine ene bilseń, kóksegenińniń bári tabylady. Naǵyz kárıa áke el ǵoı, shyraq...

― Ras-aý. Biraq sol altyn besik elińizdiń ishi bylyǵyp jatyr!

― Sosıalızm tazartady.

― Tazartqansha mynalar shash aǵartatyn, — dep, Aman terezege qarap ıegin kóterdi. Qasynda bes-alty kisisi bar, Taımas pen Ádham attan túsip jatyr. — Feodal Malqar bolystyqtan aırylsa da, zorlyqtan aırylar emes. «Mandamnyń basyn al» deýshi edi emsekter. Sondyqtan men isti Malqardan bastadym.

― Durys-aq. Bir Malqar qulasa, on Shógel aıaǵyn baıqap basady, — dedi de, Alekseı ornynan turdy. — Jumystaryńa bóget bolmaıyn. Júresińder ǵoı endi, joldaryń bolsyn. Partıanyń lenındik shaqyrýyn esten shyǵarma. Qaıtyp kelgen soń, shetkeri jatqan aýyldarda saıası-kópshilik jumystary týraly baıandama jasaısyń.

Aman esik ashyp, Alekseıdi úıden shyǵaryp salǵan soń, qyz ben jigitti ertip, Ádham, Taımastar endi. Manadan kútip júrgen zerger jigit qosa endi. Malqar eki-úsh kisimen ere kelgen eken, kirýge batpaı, bolatkomge ketipti. Kún keshkirip qalǵan. Sham jaǵylǵan soń ǵana qyzdyq júzi anyq kórindi. «Bedeni táp-táýir eken. Toıǵan toqtyshaqtaı montıýyn! Qasyndaǵy toqpaq muryn, aıran kóz jigit ór keýde bolar, qasqyrsha arqasyna sala jónelgen ǵoı» dep ishteı bir jobalap qoıdy da, Aman tergeı bastady:

― Qaryndas, jasqanbaı jaýap berińiz, erkińizben qashtyńyz ba, álde zorlap áketti me?

― Zorlap áketti.

― Qashan?

― Búgin jıyrma tórt kún.

― Zorlap áketse, sodan beri qalaı birge turdyńyz? Aryz berýge, ne qashyp ketýge bolmady ma?

― Bolmady. Dáretke de jalǵyz shyǵarmady.

― Myna jigit sizdi meniń jarym edi deıdi, sol ras pa?

― Ras.

― Aınyǵan joqsyz ba?

― Joq.

Qyzdyń eń ashynǵan, yzaly kezinde bergen jaýaby osy-aq. Áli tómen qarap uıalyp otyr. Uıalshaqtyq qyzdy keıde qoı etse kerek, qoı baýyzdap jatqanda da baqyrmaıdy ǵoı. Aman endi jigitti aınaldyrdy:

― Sen, sovet ókimetin bilemisiń, sirá?

― Bilem.

― Onda súımegen qyzdy nege alyp qashasyń?

― Súımese qasha ma, súıgen soń qashty. Qazir tek aınyp qalyp otyr.

― Soqpa ótirikti! — dedi qyz. — Aıqaı salyp jylaǵanym qaıda? Aýzymdy basyp alǵansyńdar...

― Ó-maıaý, sol ma moıyndatqanyń! Úıinen keterde qyzdyń bári jylaıdy. Biraq bireýiniń úıinde qalǵysy kelmeıdi.

Jigit daýǵa sheber eken, qyzdyń aýzyn ashtyrar emes. Aman biraq boıyn jazdyrmady:

― Mynany qazir aparyp jabyńdar da, materıalyn sotqa túsirińder! — dedi. Mılısıanyń biri ala jóneldi. Qyz ben zergerdi shyǵaryp salýǵa Ádhamdy qosyp berip, qoshtasyp turǵanda, zerger belbeýin Amanǵa usyna jalyndy:

― Al, qaraǵym. Almasań, yrza emespin. Yrzalyǵymdy bildirý úshin bar baǵamdy berip turmyn. Saǵan bermegende, kimge berem?..

― Sizdi yrza qylý úshin alaıyn. Záýede men bireýge bere qalsam, ókpelemeısiz be?

― Nege ókpeleıin!

― Onda men jeńgeme syıladym. Alǵan azattyǵyńyzǵa taqqan baıǵazym bolsyn, — dep, Aman belbeýdi qyzdyń beline ákelip baılady.

― Sóz tapqanǵa qolǵa joq! — dedi de, basyn bir shaıqap júrip ketti zerger.

Aman ońasha qaldy. Kún uzyn bir tolas bolmaı, aldy adamnan, aýzy sózden bosaǵany osy. Endi tún qatyp júrýge daıyndalyp otyrǵanda, Jaqyp, Malqar, Temirjandar kirip keldi. Qabaqtary túıýli, daýryqpaı kelse de ishteri yzaǵa toly, tyrsyldap tur. Óńderine baıyptap qarap alǵan soń:

― Mezgilsiz neǵyp júrsizder? — dedi Aman. Jaqyp Temirjanǵa qarady. Temirjan oǵan ıegin kóterdi. Sodan keıin:

― Myna Malqar aqsaqaldy ertip keldik, — dep Jaqyp jylpyldaı jóneldi. — Mılısıa jiberip, qolyndaǵy kelini, balasyndaı bolyp ketken jalǵyz jıenin alǵyzypsyń. Kelinim yrza bolmasa, sotqa nege aıtpaǵan? Sotqa jete almasa, maǵan nege bir aıtpaǵan? Azǵyrýmen, balalyqpen ketip otyr. Qaıyryp berińder, ózim sóılesip kóreıin. Alda-jalda turǵysy kelmeıdi eken, qańǵyrtyp jibermeı áke-sheshesine óz qolymmen tabys eteıin, — deıdi Malqan. Biz osy sózge toqtalyp qaldyq...

Jaqyptyń sózine Aman bir jymyńdap qoıyp edi, unatqan kúlki me, kelemej kúlki me, torýyldaǵan úsheý túsine almaı, túrlishe joryp otyrǵanda, túrshiktire sóılep ketti ol:

― Malqannyń esebi durys. Ol ýádesine men de senem. Biraq mynany eskerińizdershi, zorlyqpen alǵan qyzdy sovet mekemesine kelgen jerde taǵy da qaıtaryp bersek, basqa el túgili, sol qyzdyń ózi ne oılaıdy? Bunyń aty — bostandyqty aqsaqaldarǵa jyǵyp berý emes pe? Ágár biz tek Malqańnyń abroıyn saqtaýdy kózdesek, árıne, qyzdy qaıyrý kerek. Al halyq aldynda sovet bedelin kóteremiz, áıeldi azat etemiz desek qyzdy bosatyp, súıgenine qospasqa, zorlaýshyny jazalamasqa laj joq. Sondyqtan osyny istep te qoıdym.

― Ne deıdi, ne deıdi? Qyz ketip qalǵany ma?! — dep typyrlaǵan Malqarǵa Aman jaıymen otyryp:

― Iá, ketip qaldy... — dedi. — Balańyzdy japtyryp qoıdym. İsin sotqa túsirem.

― Asyǵyp-aq otyr ekensiń, shyraǵym! Asyǵystyń artynda bir ókinishi bolatyn. Kórermiz. Malqardyń qolynan mór ketkenmen, el ketken joq. Júz jasaǵan báıterek tamyryn tereńge jibergen, butaǵy synǵanmen qulamaıdy!

― Siz qyr kórsetip otyrsyz ba? Kimge kórsetip otyrsyz? Qaıda otyrǵanyńyzdy umytpańyz! Bul baıaǵy Bondarenkonyń úıi emes, qazir sovet mekemesi, onyń ishinde, qolma-qol tártipke shaqyratyn mekeme. Kóp kókimeý kerek. Mańaıyńyzdan el ketpese, qolyńyzdan mór de ketpegen bolar edi. Báıterek shirise áýeli butaǵy synyp, sosyn túbimen qoparylyp qulap túsetin. Kári býranyń basynan jas býyrshyn qorqa almaıdy, tizelese ketse kesip túsedi tilersegin. Jaq ashshy, káne! Balańmen qosyp ózińdi jaýyp qoıaıyn!

Malqar jym boldy. Aman aıǵaısyz, jáı sóılese de ótinen ótip, súıegine jetti. Jaqyp taıqaqtap qalyp qoıdy.

Temirjan tústi araǵa:

― Bul qalaı? Voennyı komýnızm ótip edi ǵoı. Sabyr, úgit-nasıhattyń ornyna omyraý, qol kúsh áli!

― Sabyrdy sabotajǵa, nasıhatty bos bylshylǵa aınaldyrmaý kerek, — dedi Aman, — Sovet jaqsy degen myń sózden, jaqsylyǵyn kórsetken bir is áldeqaıda áserli.

― Sondaǵy isiń, qol kúsh pe?

― Siz sonda voennyı komýnızm ótti, qol kúsh bitti demeksiz be? Ókimet barda qol kúsh bitpek emes.

― Nasıhat, aqyl, esep qaıda qalady, joldas Saparov? — dep Temirjan ornynan ushyp turdy. Jińishke daýsy shińk-shińk etip, Amanǵa taqalyp barady. — Esińde bolsyn, ýatkom múshesimen sóılesip tursyń!

― Sony shamdanbaı-aq, daýsyńyzdy kótermeı-aq aıtsańyz da túsinem.

― Túsinseń, bolatkomnyń, sottyń jumysyna qol suqpa, jesir daýyna aralaspa! Óz jumysyń jetedi.

― Bu da meniń jumysym. Kóz aldymda bireýdiń jaryn bireý, bireýdiń malyn bireý tartyp alyp jatsa, aralaspa deısiz. Aralaspaýǵa revolúsıalyq zań, revolúsıalyq sana qoımaıdy. Rahmet, joldas ýatkom múshesi, ol aqylyńyzben ózińiz-aq kúneltińiz. Siz Malqańnyń bolystyqtan túspeýin de, kelini ketpeýin de, tipti bir shybyshynyń qysyr qalmaýyn da tileıtinińizdi bilem.

― Sonda nemene, men baıshylmyn ba?! Bostandyqqa, mádenıetke qarsymyn ba? Onda partbıletti nesine salyp júrmin? Sendeı molokosostarǵa berip, tıysh jatý kerek te!

― Bul qylyqty qoımasańyz, jatsańyz jatarsyz bir kúni.

― Júrińder, sóz bitti! — dep, Temirjan tars-turs shyǵa jóneldi. Jaqyp pen Malqar birge ketti.

Aman jalǵyz. Daýsyn kóterip kerispeı, jáı otyryp sóılese de, denesi qyzý. Juqalań, aqquba júzi kúreńitip, ótkir kózi jana túsken. Shaǵyn bólmede ersili-qarsyly shapshań júr. Qaqpaqty shoıyn saǵatyn qoınynan alyp qarap qoıady. Oıynda tek ońshyldar. «...Bizdiń ońshyldar sózde jańashyl, iste eskishil-aq. Naǵyz baıshyldar. Yrqyna jiberseń, sosıalızmdi jaqyndatýdyń ornyna, alystata túser edi. Olardyń uıasy aýylda. Uıasy buzylmaı turǵanda ońshyldar ońbaıdy. Temirjandar osylaı qıǵylyqty salady da turady...»

Ádham kirip kelgende ǵana Amannyń oıy bólindi.

— Shyǵaryp saldyń ba? Al keteıik, Taımas qaıda?

— Taımas páterde kútip otyr. Jaq jappaı, alǵysty saǵan jaýdyryp barady jańaǵy usta.

— Bunda qarǵysty da jaýdyryp jatyr.

— Baılardyń qarǵysyn qoıshy, maıdaı jaǵady.

— Al, kettik!

— Kettik.

II

Jelsiz, aısyz, bultty tún. Dala qarańǵy, kózge túrtse kórgisiz. Qar ketken. Jer degdip, sary mańyz bolyp jatyr. Anda-sanda shalshyq, saz kezdeskende attar mamyrlap qalady. Taýtesken eń alda. Ózi atynan, aty ózinen ótken jershil, bir múdirmeı bastap barady. Aýzy sózden bosaǵan joq. Qasyndaǵy Aman, Ádham, Taımastar qunyǵa tyńdap keledi.

— ...Anaý alasapyran kezderde qyzyláskerlerge erip, Kolchakty ol biraz qýdy, — dedi Taýtesken, — sodan qaıtqan qyzýmen qyzmetke turyp, asyra siltep júrdi. Baı, kedeı, qudaı, úkimet, alys, jaqyn degenniń birine opa qylǵanyn bilmeımin. Qarny ashsa kúshigin de jep qoıatyn, adamǵa onsha janaspaıtyn qasqyr tárizdi jigit edi. Ekeýmiz túıdeı qurdas bolatynbyz.

— Qanshaǵa keldińiz? — degen Amannyń suraǵyna.

— Taýyq jyly týyppyn, — dedi de, Taýtesken tarta berdi. — Ol azdap jalda da júrdi. Sovet tusynda ústine aq otaý tigip, aldyna mal salyp, qatardaǵy úı bolyp qalyp edi. Aqyry, ony da joıyp, qashqyn bolyp júrgeni mynaý.

— Qashqyn bolǵan sebebi ne sonyń?

— Qalqany óltirgen soń, qashpaı tura ala ma!

— Óltirý sebebi ne?

— Sońyna túsip qoımady ǵoı.

— Ne úshin?

— Oıbaı-aý, onyń istemegeni bar ma! Para, jala, zorlyq, urlyq, qarlyqqa deıin istep baqty. «Sovet tusynda kedeıge sot joq» deıtin. Qalqa sondaılarǵa tyıym sala shyqqanda el shýlap qoıa berdi. Shalabaı qasha jóneldi. Mine, sodan qashýda.

— Sizben eń aqyrǵy kezdeskeni qashan?

— Aldyńǵy jyly pishen ýaqytynda, tań aldynda bir soǵyp ketti. Ras aıtsa, Sháken myrzanyń aýlynan kelem, — dedi.

— Ol aýylǵa bara ala ma?

— Qaıdam... Qashqyn emes kezinde Shákenge úıir-aq edi.

— Iapyrym-aı, ol kisi de jerkenbeıdi eken! — dep, Aman suraqty toqtatty da, esineı bastady. Bular shyqqaly birtalaı ýaqyt boldy, qysqa túnniń kóbi ótse kerek, saǵatqa qarap bilýge saǵat kórinbeıdi. Alysta kún kúrkireıdi. Qara túnektiń ishinen najaǵaı oty jarq etip, bıikshe ıiriledi. Jaz shyqqaly kúnniń kúrkiregeni osy. Taýtesken eski qazaq ádetimen: «Sút kóp, kómir az» dep kúbirlep keledi. Ádham najaǵaıdan qorqady eken. Astyndaǵy aty qylań.

— At aıyrbastaımysyń? — dedi Taımasqa. Taımas sózge kelmesten aıyrbastaı qoıdy. Aıyrbastasymen Ádhamdy mazaq qyldy.

— Biz at aıyrbastadyq. Nege aıyrbastaǵanymyzdy bilesińder me?

— Joq.

— Aq nárse jaı tartady, — desedi. Ádham sodan qorqyp, jaqsy atyn maǵan berdi. Tartsa, meni-aq tartsyn, Ádham, kóılegińdi de aıyrbastashy, aq qoı.

— Batyr bolsań ókpeń tesilgenshe jalda júrer me ediń. Nesine maqtanasyń? — dedi Ádham. Aıaq astynan japalaq byq etip usha jónelgende, aty jalt berip, tastap kete jazdady.

— Talasbaı aýly endi onsha qashyq emes. Taýǵa kirdik qoı, — dep, Taýtesken shoqyta jóneldi. Taý kórinbese de, jer qataıyp, qıyrshyq tastar at aıaǵymen shyqyrlap jatyr. Alystaǵy jańbyr osylaı bir bettedi de, burylyp alyp uzap ketti. Aldyńǵy jaqta bult jyrtylyp, jyrtyq arasynan kógildir sáýle syǵalady bir kezde.

— Tún jabyǵyn kótere syǵalaǵan tań sáýlesi qandaı sulý! — dedi Aman. Uıqysy shaıdaı ashyldy. Tún uzyn qara jamylǵan dúnıeniń tań qushyp, kúlimdegen kórinisine qyzyǵa qarap kele jatyp:

Júziń tańdaı,

Tiliń baldaı,

Sáýlem, seni kórgende,

Balqıdy boıym,

Shalqıdy oıym.

Ótpes senen esh pende, —

dep sypaıy qońyr únimen ándete bastaǵanda, keıindeý qalǵan Taımas qatarlasa tústi. Ánqumar, óleńqumar jigittiń meıirin qandyrmaı toqtady Aman. «Aıtshy, aıtshylap» keledi. Aman bul óleńniń jalǵasyn aıtýdyń ornyna, qaıdan, qalaı shyqqanyn aıtyp berdi:

— Arjaǵyn bilmeımin. Bir kúni tań sáride Sáken ekeýmiz Syrymbet taýynyń basynda boldyq. Sonda Sáken aǵaı osy óleńdi osy ánmen yńyrsyp aıtyp turǵan edi. Esimde qalyp qoıypty.

— Óziniki boldy ma eken?

― Suramadym.

― Paı, paı, osy mineziń-aı! Ágár men sen sıaqty eki aı qasynda júrsem, myń qaltasy bolsa da, tintip shyǵar edim.

― Ras, sen tintimpazsyń. Áli de talaı qýysyn tintersiń bul dúnıeniń. Al men ne bitiretinimdi bilmeımin. Orystyń Dobrolúbovy, qazaqtyń Shoqany biri menen bir jastaı úlken, biri bir jastaı kishi kezinde ólip ketipti. Sonyń ózinde qaldyrǵan mırasy jetip jatyr. Osyny oılaǵanymda, uıalǵanymnan, tipti qorlanǵanymnan, jerge enip kete jazdaımyn. Sol kezde tek Lomonosov qutqarady. O da bizdeı kesh qımyldapty. Kesh qımyldasa da, buryn qımyldaǵandardan ozyp ketipti. Biz ozbaı-aq, kelip ketken izimizdi qaldyrsaq ta, jarar edi.

― Qaıran jıyrma besti mynaý qaıǵyńmen qor qylmasań neǵylsyn! — dep, Taımas ilgeri shaba jóneldi.

Bultty jara, kún belesten qyltıyp keledi. Nuryn shasha almaı, bult arasynan syǵalaǵan kún dál qazir týyp kele jatqan qasqa buzaýdyń mańdaıy sıaqty. Qystan júdep shyqqan maldar shóptesin taýdyń qyltanaqtaǵan kógin ósirmeı jep, buırattarda bytyrap júr. Ury men qasqyrdan saqtanǵan qazaq, malyn kózden tasa qylmaıdy. Taý qoıyndarynan tymyq áýede kóterilgen tútin bir shuqyrda buǵyp qana otyrǵan aýylǵa shaqyryp, «mundalap» tur. Aýyl arasyndaǵy jińishke joldarmen jaz shyqqaly bir arba júrmepti. Taý aldynda, kóz ushynda jatqan keń jazyqty áli bir pende shuqymapty.

― Mynaý tek mal jıǵan, biraq malyna shóp jımaǵan, egin kásibin bilmeıtin el eken, — dedi Aman, tóńirekke kóz jiberip kele jatyp. Taýteskennen taǵy da suraı bastady: — Baıy Talasbaı bolǵanda, jýany kim bul eldiń?

― Sýǵa salsa batpaıtyn, otqa salsa janbaıtyn, kesip alsa qan shyqpas, belgili Qalabaı. Shalabaı byltyr onyń kóshine tıip, qyzyn alyp ketken. Bir juma qatyn qylyp qoıa beripti.

― Qoıa bermepti, qyz qashyp qutylypty ǵoı, — dep, Taımas áńgimeni sozyp bara jatqanda, Aman bólip jiberdi:

― Budan ári Tórtbaq Jánibek qansha jer?

― Kúndik jer.

― Muqataı she?

― Ekeýi barabar. Men eshqaıda bógelmeı, Muqataıǵa týra tartam. Shalabaı qystaı Áýlıeata mańynda bolady da, jaz shyǵa Arqaǵa keledi. Aldymen Muqataıǵa kelip, karta soǵady. Qolǵa bir tússe, osy karta ústinde túsedi. Keremet qumar. Ekeýmizdi qosqan da osy karta bolatyn. Karta dostarmyz...

Taý jambasynan aqqan móldir qasqa bulaq kezdesti. Tórteýi de attan tústi. At shaldyryp, ózderi sheshinip, jýynyp, biraz tyńaıǵan soń, qaıta júrdi. Taýtesken men Ádham bólek ketti. Taýtesken ári barmaq. Ádham beri qalmaq. Ekeýi de jansyz, jasyryn bara jatyr. Qashqynnyń qaıda júrgenin anyqtaıdy da, habaryn utylap jetkizip turady.

Aman oǵan deıin elde bola turmaq. Taımas ekeýi analardan bólingen soń, taý baýyrlaǵan soqpaqty tastaı bere, Talasbaı aýlyna bir shoqynyń ıyǵyn basa týra asty. Ekeýi de jazyq dalada ósken jigit. Taý eliniń turmysyna tańyrqap keledi. Tómende úsh tóbeshiktiń betinde úsh qora tur. Óńkeı tas qora. Qalaýy qıqy-jıqy. Eń bıigi emshekke deıin. Óńkeı tas qora. Alasa jerinen ústine atpen shyǵýǵa bolady. Terezeleri synyq, jamaý, qaısybir kezderine búrshigin sydyryp qaryn, júnin alyp qoıan terisin shegelepti. Bir úıdiń ǵana aldynda bir shoshaq shóp kórinedi. Qys boıy sonyń jarmysyn-aq jegen. Qalǵanyn jelden saqtap tóbesine shybyq shanshyp, taspen bastyryp qoıypty. Kerege kóktegen erkekter men kıiz jamaǵan áıelder dalada. Súıek órtep, maı aǵyzyp, qaba saqal bireý otyr. Úsh úıdiń ishinde eńsesi kóterińki, qomaqtylaý birine Aman men Taımas at basyn tiredi. Qapelimde jatyrqaı, odyraıa qaraǵan aýyl birtindep jıyla bastady. Ásirese qaspaq muryn, qara domalaq balalar kóbirek jıyldy. Mal ishinen Talasbaıdyń ózi qaıtty. Ózinen góri astyndaǵy qaratóbel bıe kóz tartady. Júziktiń kózinen ótkendeı sulý, jaraý, túlep úlgiripti. Júni jylt-jylt etedi, ústi jelqaıyqtaı jaıly shyǵar: lypyp tur, aıaq alysy mysyqtaı epti. Ataqty qaratóbel bıeniń ózi ekenine Aman kúmandanǵan joq. Al onyń ústindegi kúpisin aınaldyryp kıip, jarbıǵan sý muryn kók saqaldyń Talasbaı ekenine sene almaı, salǵan jerden:

― Kim bolasyz, aqsaqal? — dedi.

― Shyraǵym, Talasbaı degen shalmyn. Toqtaǵan úıleriń meniki. Turmalyq, — dep bastaı jóneldi Talasbaı.

Tireýlerine deıin qısyq tas qoranyń ishi syrtynan bıigirek, biraz qazylǵan, yldı, qarańǵy. Qonaqtar bastaryn birese tireýge, birese tóbege soǵa kele, úıdiń esigin ashqanda, sasyq ısi múńkip qoıa berdi. Aýyz úıge tól baılaǵan eken, ısi áli ketpepti. Tórgi bólme shańdatyp tur, qonaq kelgen soń, sáti túsip, jańa sypyrylsa kerek. Alasa, alakóleńke, tumandatqan ıis-qońysty úıde Aman azar otyr. İshinen: «Raqatsyz baılyq — kedeılikten jaman eken!» — dep túıdi de, baıǵa bir saýal berdi:

― Otaǵasy, bul qashanǵy úı?

― Ákem byltyr toqsan tórt jasynda qaıtys boldy. Sol kisi súndetke otyrǵan jyly salynǵan eken. Ata-babanyń qutty qonysy bolǵan soń, ózgertkem joq.

Tóbedegi arqalyq, syrǵaýyl, shyrpylardyń arasyna jumarlyqtan jún, qyl tyǵa beripti. Shýda jipke tizýli bir shýmaq birdeme tur. Taımas ta, túsine almaı, bir suraq berdi:

― Tóbedegi mynaý jún-jurqa, áne bir salbyraǵandar ne nárse?!

― Qoldan tirideı jumsalǵan malymyzdyń túgine silekeıin juqtyryp alyp qalamyz. Yrym etemiz. Jún-jurqa sol. Anaý jiptegi súndet terileri ǵoı, — deı saldy Talasbaı. Taımas erinbesten turyp baryp sanap shyqty. Elýge bireýi ǵana jetpeıdi. Jún-jurqalar esepke kóner emes.

— Aqsaqal-aı, uqyptaǵan-aq ekensiz! — dep Taımas ádetinshe saqyldaı kúldi. — Bunyń ishinde babalaryńyzdiki de bar shyǵar?

― E, eń birinshi sol jaryqtyqtiki bolsa kerek. Odan keıingisin ákem marqum: «Ózimdiki!» — dep otyrýshy edi.

Áńgimeni qyljaqqa aınaldyryp baratqan Taımasty Aman, basyn shaıqap, toqtatyp qoıdy. Jyrtyq terezeden daladaǵy dabyrlaǵan daýystar estiledi. Mal qaraǵan, aýylshylaǵan, jolaýshylaǵan qazaqtar birden birge taratyp, mańaıdaǵy aýyldar nachalnıktiń osynda ekenin lezde estipti. Kórýge, ne bir muńyn aıtýǵa kele jatyr jurt. Aman úıdegilerdi ertip tysqa shyqqanda, esik aldynda Toqabaı kezdesti.

― Qaıdan júrsiz, Toqa?

― Elden.

― Mezgilsiz qaı júris?

Toqabaı kelgen sharýasyn Amandy bylaı alyp shyǵyp, ońasha aıtty:

― Álgi ózińe jylap barǵan sorly shal qorqyp kele almady. Sonsoń jumysymdy tastap men keldim.

― Ol neden qorqady?

― Aqsaqaldyń bıligin buzýdan, baımen ustasýdan qorqady. Sıyry áne, jaıylyp júr. Alyp berseń, túndeletip aıdap qaıtam.

Aman Taımasty jiberip, Talasbaıdy shaqyrdy. Kele jatyr.

Tasbaqadaı kúdis, alasa kisi. Joǵary qaramaıdy. Syrty bıshara-aq. İshinde kesirlik pen kólgirlik kezek oınap keledi.

― Osynyń jylqysy myńǵa jetti. Sıqyn qarashy, — deıdi Toqabaı.

― Syrty ishteme emes-aý, ishin aıtsańyzshy! — dedi Aman. Talasbaıdy keler-kelmesten qolǵa ala bastady. — Aqsaqal, áne bir jaıylyp júrgen qara sıyrdy kimnen aldyńyz?

― Bireýdiń tóleýge bergen sıyry ǵoı, shyraǵym. Ony nege suradyń? — dep, surlana qaldy Talasbaı.

― Sony bermepti, tartyp alypsyz. Sondyqtan suradym.

― Astapyralla! Astapyralla! Ótirik! Ótirik! Myna sıqymmen meniń kimge álim keledi? Bir atymdy óltirip, sonyń tóleýine bergen. Aqsaqal-qarasaqal osy jurt tegis biledi. Surańyz...

― Suradym. Eriksiz alǵansyz. Siz aqsaqaldardyń bıligin arqalanǵanda, ol sovet zańyn arqalanyp otyr. Qazir qara sıyrdy ıesine qaıyrasyz. Zorlyǵyńyz úshin keıin sot aldynda jaýap beresiz.

― Qudaıa! Aq malym úshin aıyptymyn ba?

― Aıttym ǵoı, malyńyz úshin emes, zorlyǵyńyz úshin.

Talasbaıdyń talaǵy tars aıyrla jazdap, erinderi dirildep ketti. Baı qansha kúshti bolǵanymen, zaman óziniki emes. Áıtpese boıdy kernegen yzada kemdik joq-aq. Nachalnıkke tisi batpaǵan soń, Toqabaıǵa tókti zárin:

― Sen ǵoı, at beket bolyp júrgen! Sıyr áne, ala ber. Ata jolyn, aqsaqal sózin aıaqqa basyp ketseń, kórermiz! Aljyp ketpese qudaı bar! Jyn bolyp ketpese, árýaq bar!..

Toqabaı sóz talastyrmady. Talasbaıdyń sóziniń aqyryn da kútpedi. «Maǵan sıyr qaıtsa bolady» — dedi de atyna mine sala, sıyrdy aıdap kete bardy. Ekeýi ońasha qalǵanda, Aman Talasbaıǵa taǵy bir salmaq salǵaly tur:

― Aqsaqal, biz asyǵystaýmyz, keshikpeı júrý kerek, — degende Talasbaı onyń sózin kıip ketip, asty-ústine túse jóneldi:

― Ol ne degeniń, shyraǵym! Jibermeımin, qon, jat. Myrzamyz bir qysyraqtyń úıirin izdep ketip edi, kelip qalar, tanysyp ket. Erteń kóshkeli otyr edik, erý bolaıyq. Mynaý kógalǵa qazir kıiz úı tiktirip jibereıin...

― Rahmet. Qyzmet adamymyz ǵoı, jatýdy ýaqyt kótermeıdi. Maǵan bir jaqsy at berińiz, maıyn minem de, basyn qaıyram. Bul qolqa emes, zań boıynsha bizge tıisti aılyq laý at.

― Oǵan qulmyz. Tym bolmasa bir qonyp ketshi, aınalaıyn!

― Qaıtesiz qolqalap? Bir qondyrǵanda ne tabasyz?

― Maǵan «úıine náshándik jatyr» degenniń ózi jetedi!

Qansha jalynsa da, Aman Talasbaıdikine jata almady.

Tústik jegen soń, attanbaq boldy. Talasbaı astyndaǵy qara tóbel bıeni aılyq laý atqa berip, Amanmen qoshtasqan kúıde qolyn jazbastan, aýyldan bylaı shyqqansha jaıaý erip otyrdy. Jaq jappaı qaqsaýda:

― Shyraǵym, sıyrdy ıesine qaıyrttyń. Endi meni sottyń aldyna apara kórme. Týǵaly sot aldyn kórgen jan emen. Ne isteseń de, óziń iste. Tek sotqa súıremeshi, aınalaıyn!

― Jaraıdy, — dedi Aman, — bir jolǵa osymen qalsyn. Al budan bylaı qolǵa tússeńiz, ókpelemeńiz.

― Aıama, qaraǵym, aıama! Qosh, jolyń bolsyn! — dep, Talasbaı keıin qaıtty. İshinen «julynyń úzilsin!» — dep qarǵap-silep keledi. Qara bıe men qara sıyrdyń kúıigi kúıdirip bara jatsa da, eki ezýi eki qulaǵynda, aýylda qarap turǵan kópshilikke masaıraı sóıleıdi:

― Bergen perde buzbaýshy ma edi, táıir! Kórdińder ǵoı, náshándik tipti qolymdy qysyp bosatpaı, qansha jerge apardy! Qatty yrza bolyp ketti! — degende, qyj-qyj beti tıtteı de shimirikpedi.

Iİİ

Jazǵyturǵy uzaq kún bulttan ábden aıyqqan qyzýy búgin kúndegiden basym. Aman, ystyqtaýǵa aınalǵan soń, shınelin sheship, bókterip aldy. Qara bıe júrdek, tebingi qaqtyrmaıdy. Basy sonsha jumsaq, shynashaqpen aınalady. Aıaǵyn bıleı basyp, aýzymen qus tistegeli kele jatyr edi janýar.

― Shabysyn baıqaıyqshy! — dep, Taımas tura shapqanda, Aman á degennen-aq alǵa túsip, uzap ketti. Úsh tosyp aldy, sonyń birinde úzeńgi qaǵysa almady Taımas. Onyń astyndaǵy Amannyń tory alasy da kórikti, shabysty jylqy bolatyn.

― Áıelde Sholpannan, bıede mynadan artyqty ázir kórgem joq! — dedi Aman. At qyzýy, kóktemdegi jaınaǵan dala, jas kóńildiń jasyrǵanyn da aıtqyzdy. Aman qazir tek sulýlyq, mahabbat, qyzyq jaıynda sóılep barady. — Sáken seri jigit eken. Az ýaqyt qasyna erip, kóp qyzyq kórdim. Orta júzdiń talaı jerimen, elimen tanystym. Mal qyzyǵyn, jar qyzyǵyn, jer ıgiligin kórgen bizdiń Sháken kórinedi. Dúnıege kelgen jan, dúnıeniń rahatyna talasady, beınetinen qashady. Qashqannyń bári beınetten qutyla bermeıdi. Qýǵannyń bári raqatqa jete bermeıdi. Raqat tek baılyqta emes. Kórdik qoı, Talasbaıda ne raqat bar? Sháken — dúnıede tura bilgen adam. Sholpan sıaqty jar qushaǵynda turǵanda da, toımas kóńil toıat izdeı me eken?!

― E, óstip sheshilshi bir! — dep Taımas kúlim qaqty.

― Nemene, sheshilmeıtin meni sonsha shıe bop qaldy dep pe ediń?

― Sheshilseń, aıtshy káne, ishteme boldy ma?

― Saǵan keregi tek sol-aý.

― Toqeteri kerek te.

― Mahabbat — toq eterdiń arjaǵynda kóp jer! Talaı jas jete almaı, jolda qalǵan.

― Qoıshy, óziń jettiń be?

― Qaıtesiń qazbalap, — dedi de, Aman shoqytyp ilgeri ketti. Taımas keıin qala berdi. Kózinde jas.

Aman qolyn alǵa sermep, aıǵaılaı shapty. Sóılep barady. «Qasqyr! Qasqyr!» degeni anyq estiledi. Bir mezgilde toqtaı qalyp attan tústi. Jáı júrip Taımas jetkende, eńkeıip apannyń túbin syǵalap otyr eken.

― İshiń aýyryp kele me, júre almaısyń ǵoı! — dedi zekip. Ańqumar jigit ańsasy keýip, apanǵa tónip-tónip qoıady. — Al tap aqylyn: qalaı alamyz mynanyń ishindegi kúshikterdi?

― Meniń aqylyma zárýmisiń, qalaı alsań, olaı al, — dedi de, Taımas kók dalaǵa shalqasynan jata ketti. Aman ań-tań...

― Eı, deniń saý ma?

― Denim saý, janym saý emes.

― Janyńa ne bop qaldy?!

― Qaıtesiń qazbalap.

Aman surap qoımap edi, Taımas taǵy da jylap jiberdi. Bul joly aýzy kemseńdep, sóıleı jylap otyr:

― Men saǵan shegimniń qyrtysyna deıin aıtamyn. Sen maǵan suraǵan bir syrymdy da aıtpadyń. Senbeısiń! Komýnıs basyńmen komsomolǵa senbeýge bola ma? Sen túgil, terimdi aǵyzyp, qanymdy sorǵan baı da senetin. Sapekeń: «Jetimegim!» dep, ólgenshe mańdaıymnan sıpap ketti. «Kózińniń qyryn sala júr» — dep saǵan san tapsyrmady ma? Aǵa tutyp aldyńda zyr qaǵamyn. İni tutyp emirengenińdi bir estimeı baram...

― Jylamashy, bosatpashy júıemdi, — deı kele Taımasty Aman qushaqtaı aldy. Bunyń da kózi jasaýrap qalypty. — Minez kemshiligin kiná qylma, baýyrym. Sýyqsyń degendi talaı estisem de ózgere almaı qoıdym. Syrtym sýyq bolǵanmen, ishim ystyq. Sony bir kórgende-aq Sholpan sezipti, kúnde kórip júrgende sen qalaı sezbegensiń? Syrtymdy bilgenshe, ishimdi bil. İshim saǵan erip tur. Syrtym jumsaq, ishim qatty, nemese tilim bal, oıym óńkeı ý bolsa, qaıter ediń? Ondaılar joq pa? Áne, kúdigińdi soǵan saqta. Men qolyńdamyn ǵoı, kirshi mine qoınyma, kórshi barymdy!.. — dep, Aman Taımasty qushyrlana qushaqtap, ýmashtap jatty. Ókpe-nazdyń arty ilezde oıynǵa, kúreske aınaldy. Taımas álýetti bolsa da, ádissiz eken. Aman jaýyrynnan ala, júgire úıirip, qyrqa ne ishten shala tastaýdy, onan jata qalyp basynan asyra, tizege qondyryp shalqasynan jyǵýdy kórsetti. Shalympazǵa shaldyrmaı, kúshi artyqty boıǵa jaqyndatpaı, tirep jatyp alatyn ádisterdi úıretti. Aman at ústindegi aýdaryspaq, taqym tartys, eńkeıip jerden kúmis alý sıaqty oıyndaryna da jasynan qumar. Ábden jattyqqan, ekeýi endi mergendik salystyryp, usaq tastarmen úlken tastardy atqylap otyr. Nysana qoıyp myltyq atpaqshy boldy. Eki júz qadam jerge aparyp, nysanaǵa bas kıimderin qatar tikti de, birinikin biri atty. Amannyń myltyǵy nagan. Bes oǵynyń biri bos ketpedi. Taımastiki bes atar vıntovka, bir oǵy tımedi. Oq tesken bórkin ustap turyp:

― Myltyǵyń ba mergen, óziń be? — deıdi Taımas.

― Árıne, ózim — dedi Aman, — jaman atsań, jaqsy myltyq ta tımeıdi. Jaqsy atsań, jaman myltyq ta tıedi.

― Qudaı saǵan bárin bergenshe, birin maǵan nege bermegen?

― Qudaı eshkimge ákelip bermeıdi. Jalyqpaı izdenip, suranyp júrip alasyń. Alǵanyń ózińe qashan da az, basqaǵa kóp kórinedi. Aýzyńdy qý shóppen súrtken seniń boıyńnan maǵan da kóp jaqsy qasıetter kórinip tur.

― Qoıa tur, qoıa tur pálsápeńdi Sholpan jaıynda aıtshy.

― Taǵy jylarsyń, aıtsam aıtaıyn, — dedi de, Aman atyna mindi. Qazyp alýǵa qarý bolmaı, qalyp bara jatqan qasqyr kúshikterine áli de qumartyp, apanǵa qaraı-qaraı jóneldi. Kóktem jeli qarsy aldarynan jelpip tur. Boıy sergek, oıy kóterińki. Aman óziniń tereńge tyqqan bir syryn asha bastady. — Bul syrdy qashan eskirgenshe eshkimge aıtpaýǵa Sholpanǵa ýáde berip edim. Sen báribir bilesiń. Biraq basqaǵa bildire kórme.

― Nesine taptaısyń! — dep, Taımas shytynyp qoıdy.

― «Ákeıge kóńil aıtam» dep bizdikine Sholpan ózi keldi. Kórmegeli eki jylǵa jýyq ýaqyt ótkende kádimgideı tis qaǵyp, boıy da, oıy da ósip qalǵan eken. Maǵan burynǵysynan áldeqaıda minezdi, kórikti kórindi. Minez, kórik degenderdiń kóbinde qospa, jasandylyq bar ǵoı. Sholpan sap altyn sıaqty: boıyndaǵynyń bári — ana sútimen bitken óńkeı asyl qasıetter: Ágar qudaı bar bolyp: «Tańdashy!» dese, men bar dúnıeden Sholpandy ǵana tańdar edim. Sholpan Shákennen aırylmas edi. Biraq meni de syrtqa teppes edi.― Onda qalaı, bir kúıeýmen tura almaıtyn bolǵany ma?

― Joq! Ol onyń ustamsyzdyǵy emes, ustamdylyǵy. Aǵaıyn, týystarynyń qaýmalaýymen Shákenniń qolyna jastaı tústi. Múmkin, ataqty adamnyń jary bolýdy bir kezde ózi de arman etken shyǵar. Kázir sol armanǵa jetkenine ókinedi. Ókine tura baılaýly basyn bosatqysy kelmeıdi. Bosanýǵa bekinse, sovet zańy bylaı tursyn, sol Shákenniń ózi-aq ustamas. Óıtkeni ol topas Malqar emes qoı.

― Dáýletti qıyp kete almaı júr-aý onda?

― Jo-o-q! Qazaqy dástúr, uıattan attap kete almaı júr. Názik áıel túgili tepse temir úzetin shaqta olardan ózimiz asyp boldyq pa? Sholpan maǵan: «Áýre qylma, asa almaımyn» — dep ashyp aıtty. Endigi armany tek bala kórinedi. Ana bolyp, balamen kóńilin jubatqysy keledi.

― Ras! Bala degende ishken asyn jerge qoıady, — dep Taımas qostap qoıdy. — Al ózi qatyn bola týra keıde bala sıaqty. Seni jaqsy kóretinin menen jasyrǵan emes.

― Senedi ǵoı. Sińlisin saǵan qossam degen oıy da bar.

― Ekeýiń armansyz-aq syrlasqan ekensiń. Mensiz ońashasyn qalaı taptyńdar?!

― Sholpan ózi tapty. Sháken Malqarǵa qonaqqa ketken kúni terezeden engizip alǵan.

― Oıpyrmaı, batylyn-aı, júrektisin-aı!

― Sol batyldyqpen de úlbiregen uıatty el kózinshe buza almady. Torǵa túsken aq tuıǵyn, typyrlasa da shytyrman aýdy úze almady. Kúnniń kózi ashylsa, kóktemde jer saǵat saıyn jaınaıdy. Halyq kózi ashylsa, mahabbat pen bostandyq ta osylaı jaınar edi-aý! — dep, Aman kúrsine bir dem aldy da, áńgimesin aıaqtady.

Júrgen saıyn taý sırep, jer keńeıip barady. Aldyńǵy jaqta betinde saǵym oınaǵan jalpaq jazyq jatyr. Aldamshy saǵym jansyzdy jandy etip, qurǵaqty kól, bolmashyny zor etip, bárin ádemi kórsetedi. Taý arasynan jazyqqa qaraı andaǵan uzyn tizbek, kóp shoǵyrmaqtardyń ne ekenin qapelimde bizdiń eki jigit bile almaı kele jatyr edi. Kishileý bir shoǵyr ózgeden bólinip, bulardyń aldyn kese, juldyzdaı aǵa jónelgende:

― Bileıikshi! — dep Taımas tura shapty. Jaqyndaǵan kezde saǵym ketip, álgi shoǵyrymyz jorǵa, jelis salystyryp kele jatqan on shaqty qyz-bozbala bolyp shyqty. Ózge shoǵyr, tizbekter taýdan jaılaýǵa qulaǵan qalyń eldiń aldy eken. Úzdik-sozdyq bolyp údere tartyp barady. Qys boıy taý panasyn saǵalap, ár tóbeniń basynda obasha shoshaıǵan bytyrandy el qazir kósh jónekeı-aq bas qosyp, máre-sáre. Jaılaý dese, aıaqsyz qazaq eńbekteı umtylady. Kóshpeli halyqtyń eń úlken meıramy, shattyq shaǵy osy jaılaý kúnderi bolar. Túıelerine alýan-alýan kilem jaýyp, jańarǵan dalany jaınata túsken saltanatty kóshtermen aralas, qos, lashyqtaryn sıyrǵa artyp, jaıaý-jalpy bara jatqan kedeı kóshter de az emes. Báriniń kóńili kóterińki. Óıtkeni, maldy qazaq aryǵyn semirtip, birin eki etip qaıtady. Malsyz qazaq solarǵa qolqabysyn tıgizip, aqqa, sorpa-sýǵa toıynady. Qashannan tirshiligi malǵa baılanysty aýyldyń eski ómirinen aqaýsyz eshteme qalmasa da, sony áli dáripteıdi. Jańa zamannyń jaqsy sózi kóp, bergen shyj-myjy ázir az. Sondyqtan kedeı baıǵa qaraılaýyn qoıǵan joq. Aman ár keshke kóz sala otyryp: «barlyq kóshti kólik kúshi, adam eńbegi súırep keledi. Ekeýine de aýylda baı qoja. Baıdy joımaı, eńbek azattyǵy ornamas, sosıalızm mandymas» degen oıyna bekı tústi. Biraq sosıalızm kezindegi ómir beınesin, qansha jobalasa da, kózine elestete almady. Tek ózi kórgen dúnıeniń jaqsy jaǵy kes-kesteı berdi aldynan...

Taımas qyz-bozbalaǵa buryn jetip, jón surasyp bolǵan kezde keldi Aman. Nachalnık degen aýylda úlken at. Qymsynyp qalǵan jastardyń ishinde taısalmaı qaratory qyz tur. Boıjetken qyz. Astynda bota tirsek, basy eńkek jorǵa. Jorǵanyń turmandary júgeninen bastap, quıysqan, ómildirigine deıin kúmistelgen. Erdiń qasynda, kúmis arasynda barmaq basyndaı qyzyl-kúreń tas jaınaıdy. Saltanatty qyz tipti jınaqy, yńǵaıly. Basynda erte kúnniń úkilegen kámshat bórki joq. Shetine ǵana qundyz ustaǵan erkekter kıetin barqyt tysty pushpaq bórik. Shapan kımepti, ústinde belin qıǵan qazaqy beshpet. Belbeýge qyzyl san býynyp, salpynshaq qaldyrǵan. Kóılegi shalbar ishinde. Shalbary shym keste, qara shuǵa. Aıaǵynda baıaǵynyń shytyraly kebisi emes, qonyshy qyzyl asyqtan asqan kúreń botınka...

Aman qaladan tym qashyq jatqan, naǵyz qazaqnamaı, taý elderin óz elimen salystyra qarap, birsypyra ózgeshelikter taýyp keledi. Bul jaqta egin salǵan, arba mingen bir qazaqty kezdestirgen joq áli. Mynaý qyzdyń at turmandary — qazir jasalmaıtyn, ótken zamannyń dúnıesi. Qyzdyń ózi jasamys. Bundaı qyzdar Amannyń elinde áldeqashan baıly, balaly bolyp otyrady. Biraq eski saltymdy berik ustadym degen aýlaqtaǵy osy rýlarda da jańa zamannyń áseri anyq baıqalady. Juldyzdy shlem kıgen jigit komsomoles ekenin, kónetoz qalpaq kıgen jupyny bireý «Soıýz qosshy» múshesi ekenin sezdirip, nachalnıkke taqala beredi. Eski zamannyń birsypyra qolónerin boıyna jınaǵan sándi qyz da sovet fabrıkasy tikken kúreń botınkasyn, aq oramalynyń buryshyna jibekpen kestelegen oraq, balǵa sýretin maqtana kórsetip turǵan sıaqty: Eski joıylyp, jańa ornap bolmaǵan shaqta ómir súrý qandaı qyzyq! Óıtkeni maqtanysh pen mazaqqa birdeı baı ǵoı ol ómir. Aman qazir sonyń ekeýin de sezinip kele jatyp, qasyndaǵy boıjetkenge:

— Atyńyzdyń jorǵasy qatty eken! — degende:

― Kózińiz atqa túse berdi-aý! Osymen eki aıttyńyz, — dedi qyz. Aman múdirip qaldy. Taımas ilip áketti sózdi:

― Qaraǵannan birdeme shyqsa, meniń kózim baǵanadan sizde.

― Átbeket jigit, sabyr et, saǵan áli sóz kelgen joq.

― Kelmese, ózim baram, qulpyn ashyp, túıinin sheship kirem. Onda qaıtedi?

― Onda mekire balyqsha basyńdy tasqa soǵyp tynarsyń.

― İshteme etpes, siz soǵyp ta, tynyp ta baıqadyńyz ǵoı.

Qyz jaýap qaıyra almady. Aman uıalǵanynan qyp-qyzyl bolyp, Taımasqa sýyq kózben qarap qoıyp edi, ol buǵan qasaqana qaramady. Ótkir jigit kómeıine kelip qalǵan sózdi bógegen joq. Sándi qyzǵa sátsiz baılanǵan ataq bar. Bul belgili Qalabaıdyń qyzy. Byltyr osy ýaqytta Qalabaıǵa óshikken Shalabaı kóshke tıip, myltyq atyp, qyzdy alyp ketken, bir jumadan keıin qashyp kelgen qyz. Taımas jańaǵy qaljyń ústinde jurtqa málim osy oqıǵany eske túsirdi. Aman ony esten shyǵarǵysy kelip:

― Káne, qurbym, taǵy bir taıpaltshy! — dedi de, josyta jóneldi. Kúreń jorǵa qulaǵyn jymıta aǵyp berip edi, alasaryp, uzaryp ketti múlde. Qara bıeden ózge bir jylqy ilese alǵan joq. Tastap barady bárin. Tizginin qos qoldap ustap, shalqaıa otyryp, shirene tartady qyz. Aýyzdyǵyn sál bosatsa, qus bolyp ushardaı ne juldyzsha aǵyp, joq bolardaı. Jibershilep oqtyn-oqtyn basymen jer súze samǵaǵanda shalqaıǵan qyzdyń mańdaıyn óziniń jibek jalyna, artqy aıaǵyn salqy tósine ákelip tıgizedi. Denesi ábden qyzǵan kezde tanaýyna judyryq syıǵandaı, kózi tostaǵandaı bolyp ketti. Artyn borandatyp, aldyn daýyldatyp keledi janýar. Qara bıeniń qarqyny basylyp qaldy. Bara berse, buny da tastap ketetin túri bar.

― Jeter, — dedi Aman.

Qyz alqynyp, atynyń basyn azar toqtatty. Kózinen parlaǵan jasty endi súrtti. Qyp-qyzyl alaqanyn kórsetip:

― Myna qarańyz, — deıdi Amanǵa, — qoldyrap qaldy.

― Atyńyz jorǵanyń júırigi eken. Shirkin-aı, aıǵyr bolyp, tuqym alar ma edi!

― Aıǵyrǵa tartyp qulyn, ákege tartyp bala týa bere me?

― Qospasy bolmasa, týar edi. Tuqym qýalaý, qan qýalaý bar emes pe?

― Onda qospasyz jan bar ma eken, sirá?! — dep, qyz bir kúlimsirep qoıdy.

― Joq shyǵar. Ózi ne ákesi, áıtpese balalary birdeme qospaı qoımaıdy.

Keıingiler kelip qalyp, áńgime úzildi. Kóshterdiń aldy aıdyn jazyqqa, taýdan qulaǵan ózen jaǵasyna erý bola bastapty. Erte jyljyǵan qoı maly sharshasa kerek, dál jolda bir qotany jýsap jatyr. Qoıshy qart shaban kóktiń aıaǵyna tusamys salyp, bos jibergen. Ózi ystyq kúnde ot jaǵyp tas qoryqpen pisirgen sútin terleı-tepshı iship otyr. Aıdaý kórip, shańyrqap kelgen qalyn, jylqy, ózen sýyna qanǵan soń, pysqyra túsip, jańa qonystyń otyna qunyǵa jaıylyp barady. Qolyna qus qondyrǵan bireý ózen jaǵalaı júrip, qonyp jatqan aýylǵa oıysty. Amandar da sol aýylǵa týra tartty.

Aýyl — rý basy Qalabaıdiki. Qolyna qus qondyrǵan Qalabaıdyń ózi bolyp shyqty. Qyzy ertip kelgen qonaqtarǵa úlken yqlas kórsetti. Úı tigilgenshe kógalǵa dereý kilem jaıdyrdy. Bıe áli baılanbasa da, qulyndary qara qulaq bolyp qalǵan birer bıe saýylady eken, sonyń qymyzyn shaı piskenshe sapyryp berdi. Qıaq murt, sursha, denesi shaǵyn, juqa, jasy elýge kelip qalǵan, ótkir kezdikteı jylmańdaǵan kisi kórinedi. İshke kirýge asyǵyp, sypaıy otyrǵan qonaqtarǵa damyl-damyl kóz tastaıdy. Tıtteı sańylaý tabylsa, kirmeı qoıatyn túri joq.

― Jaqsy keldiń, shyraǵym, — dedi Amanǵa bir kezde, — kórýge qumar edim. Atyńa syrttan qanyqpyn. Alysta jatsaq ta, estip jatamyz, el qulaǵy elý ǵoı. Sharshy toptyń aldynda, bolys kúninde, Shógelin kóz aldynda tepkilep jatqanda, mańqa Malqar tiri otyrǵan shyǵar áıteýir!Qazirgi bir bolys el buryn jeti bolysqa bólingende, sol Malqardyń, onyń áke, babalarynyń tizesine shydaı almaı bólinip ketken. Saǵyn syndyrǵan sen boldyń, shyraǵym. Estigende, qybym ábden qandy. Aınalaıyn, Begatańnyń urpaǵysyń ǵoı! Begatań ózi qaz daýysty Qazybekke de sóz bermegen desedi...

Únsiz tyńdap otyrǵan Aman zaýlap bara jatqan Qalabaıdy bir qaǵyp qaldy:

― Malqardyń saǵyn syndyrǵan Begatańnyń urpaǵy bolmas, sovet zamany bolar.

― Árıne, sovetti arqalanǵan-aq shyǵarsyń. Al ózge jas sóıtip nege arqalanbaǵan? Talaǵynda bıti bar jigit qaı zamanda bolsa da qarap qalǵan emes.

― Onyńyz ras, — dedi Aman. — Biraq myńnan shyqqan birdi ǵana kórip aıtyp otyrsyz. Zamany kelse, ondaılar myńnan ondap shyǵady.

Qalabaı zaman salystyrýǵa bara almaı: «Kórermiz» dep jymıdy da qoıa saldy. Aman ýyz qymyzdy shaıqaı ishe otyryp, tóńirekke taǵy kóz jiberdi. Kósh áli ústi-ústine quıylyp jatyr. Qonyp ta jatyr. Kóz kórim jerge deıin ózen boıy elge toldy. Baqyraýyq áıel, kúıgelek shal, kisinegen jylqy, móńiregen sıyr, bozdaǵan túıe... Bári ún qosyp kótergen shýdy aýyl-aýyldyń talasqan ıtteri údete túsedi. Jaǵasy toǵaıly, shyrpyly, sýy móldir ózen birese temir astaý, jar qabaq bolyp túnere, birese qumaıt túbi kórinip, jadaǵaı kúlimsirep jatyr. Oń jaǵy — topyraǵy sarǵylt, betegeli keń dala. Sol jaǵy — shymaıt, qyrtysty, butaly, shıli, shabyndy keledi. Mal jaısań da, egin ekseń de, jaılaý etseń de, qystaý etseń de meıliń. Qoınymdy ashsań budan da asylym bar dep jatqan ózen. Qazekeń sýy men shóbin ǵana tańdapty. Qazir maly da, ózi de kenelip, erteńgi kún esinen shyǵyp ketken. Mine, bir toby nachalnıkti qorshap alyp, mal ornyna sóz aıdap otyr. Taımas birge kelgen komsomolesti olardan bólip ózenge bettedi. Amannyń kózi aýylda. Shańyraqtar kóterile bastaǵan. Qalabaıdyń qara shańyraǵy kóterilgende, óz úılerin qoıa tura, aýyldyń barlyq áıeli kelip ýyq shanyshty. Kıizin japqansha manaǵy sándi qyz ýyqtardy ala jippen kerip úlgirip, úı ishin jınaýǵa kiristi. «Samaýyr qoıa ber!» degen jýan báıbisheniń jińishke daýsy estiledi. «Qarshyǵany úıge engiz!» dep, Qalabaı jumsady bireýdi. Baılyǵy onsha bolmasa da, rý basy, ósken ata, qara shańyraqqa ıe Qalabaıǵa búkil aýyl qyzmet etip júr. «Jaıshylyqta ózara qabaq túıisip, kerkildesip qalatyn bolar. Al jatqa namys jibermeske kelgende, uıalas ıtteı óre túre keletinderdiń dál ózi ǵoı» dep, Aman ishine bir túıip qoıdy. Birtindep jınala-jınala bul aýyldaǵy jalshydan ózge erkektiń basy qosyldy osy araǵa. Jańa nachalnıkti kórip, jańalyǵy bolsa, estip qalmaq. Aman bularǵa balalaryńyzdy oqyt, jastar komsomol uıymyna ensin, ózderińiz «Qosshy» uıymyna ený kerek, jalshy, kedeı, ortasha sonda muratyna tez jetedi degendi nasıhattap otyrǵanda, jaman tymaqty bir shal tutqıyldan suraq qoıdy:

― Shyraǵym, Lenın ketken soń, osy ókimet tura ala ma? Bóksesi berik pe óziniń?

― Tura alady. Lenın bekitip ketken, — dedi Aman. Shal bul jaýapqa onsha jubana qoımady:

― Táıiri, Lenınniń basyndaı bas qaıda? Barlyq patshalyq birlesip, sovet ókimetin shapqaly jatyr degen ne sóz?

― Shabam dese de, shaba almaıdy. Lenın olardyń da saǵyn syndyryp, betin qaıyrǵan. Baılardyń bul qaýeset, qoqan-loqysyn qaıdan estip júrsiz?

― Shalabaı byltyr báıgi qulany astymnan aýdaryp alyp jatqanda, kedeıligimdi aıtyp jalynyp edim: «Kedeıge júırik attyń keregi qansha!» — dep kelemej qyldy. Qulany qýyp Lenınniń ózine deıin barmaı toqtamaımyn degenimde «Barsań, qabyryna quran oqyp qaıtarsyń» dedi. «Sovet ókimeti tursa, kórermin» dep edim, «Lenın ketkende ony ustap turatyn kim? Doraqsyń!» dedi de jelkege meni bir túıip, jónele berdi. Sol betimen taltúste kóshke tıip, myltyq atyp, Sáýlejandy alyp-aq ketkeni. Abyroı bolǵanda, bir-aq juma ustady. Ágar aıaldamaı Áýlıeataǵa tartyp berse, allaý ákbar. Sáýleniń bizge similtiri de joq!

― Osy ıtti ókimet ustaı almaı qoıǵany ma? — dep kúrsindi Qalabaı. — Eldi kúızeltip barady.

― Nege ustaı almasyn! Úkimet quryǵy uzyn ǵoı, — dedi Aman. — Onyń el ishinde habarshysy, uıasy bar. Solar tabylsa, tez ustalady.

Áńgime Shalabaıǵa aýdy. Árkim óziniń estigen, kórgen qıanatyn aıtyp jatyr. Bárinen Qalabaıdyń kórgen qorlyǵy basym. Qalqa buzyqtarǵa tyıym sala elge shyqqanda, Qalabaı da Shalabaıdyń ústinen shaǵym bergen eken. Bar jazasy sol, qyzyn masqaralap ketipti. Qysta ol tústikte, jyly jaqta bolady. Jaz shyǵa úırengen Arqaǵa keledi. Belgili turaǵy joq. Ár tustan bir shań kórsetip, shý kóterip júrgen qarý-jaraqty qashqyn eldiń, mazasyn ábden ketiripti.

― Qazaq osy ańsha bosýyn, kóshýin qoısa, Shalabaılar basynýyn da qoıar edi, — deıdi basynda qalpaǵy bar, mana jolda kezdesken jigit. — Orystarsha poselke bolyp jıyn otyrsa, «Soıýz qosshyǵa» enip, uıymdasyp alsa, boqty batar Shalabaılar! Bári bytyrańdylyqtyń kesiri...

Qalabaı tyjyrynyp qoıdy. Bireýler «osynyń sóziniń de jany bar», — dep, ózara shúńkildese bastaǵanda, sóılep ketti:

― Jazdaı shybynǵa jem bolyp, jataqta jatsań, ońarsyń. Jaılaý kógine bir aýnaǵanda, boıyńdaǵy bar boqatyń qalyp qoımaı ma! Eginshi, otyryqshy bolaıyq degende osy «Soıýz qosshy» qaı jerimen oılaıtynyn bilmeımin. Mal baqqan el bir orynda qalaı otyra alady?! Mal kóbeıse — bári túgel. Bir qara satsań, qystyq astyq alasyń. Ol úshin eginshi, otyryqshy bolýdyń, tipti «Soıýz qosshy» bolýdyń keregi ne? Poselke túgili, qala bolsań da, Shalabaı sıaqty ury-qary joıylmaıdy.

― Qaleke, «Soıýz qosshynyń» bolysy Áljan joldas bizge hat jazǵan saıyn: «Moıyn serik bolyp, egin salyńdar, shóp shabyńdar, otyryqshylyqqa beıimdele berińder, jaılaý qumarlyq kedeıdi qurtady» — degen soń aıtam. Osyǵan, siz unatpasańyz da, kedeı jaǵy ket ári emes. Al sizdiń unatpaýyńyz, bizdiń bolystyń aıtýynsha, baı-jýannyń qarsylyǵyna uqsap tur.

― Áı! Seniń bolys, bolys, dep qopaıtyp otyrǵanyń kádimgi Shákenniń malaıy Áljan ba, basqa ma? Men onan góri sovet tusynda da myqtylaý bolys boldym. «Maldy kóbeıt, baıy!» dep jatyr úkimet. «Jaılaýdy qoı» degendi seniń bolysyńnan ǵana estidim. Aınalaıyn sovet, bolystyń neshe túrin kórsetti-aý! — dep, sylq-sylq kúlip baryp toqtady Qalabaı. Qoshemetshiler qosa kúldi. «Qosshy» jigit basylyp qalyp edi, Aman demep jiberdi:

― Mal qamy kóshýdi, jaılaýdy kerek etsin-aq. Al sonda kedeıler ne úshin kóshedi? Úkimet «Soıýz qosshyǵa» eń moıyn serik bol, tuqym berem, nesıege mashına, soqa-saıman satam, — dep otyr. Sandalmaı, salqyn qorada jatsa osy kómekterdi paıdalanyp, egin salsa, shóp shapsa, kedeı birer qarasyna da, ózine de qystyq azyqty qamdap alar edi.

― Oıbaı-aý, onda murtyn balta kese me! — dep Aman sózinen keıin «Qosshy» múshesi qaıta kóterildi. Qalabaı endi sóz talastyrǵan joq. Amannyń aldynda boı baǵyp, burynǵy ór, kesir minezderiniń kóbin qymtı ustap otyr. Malqar sıaqty shonjardyń saǵyn syndyrǵan ýytty jastan jasqanatyn túri bar. Qarsylasýǵa bettemeı, yqtaı sóılep, ótirik kúlip, jorǵań qaǵady.

― Amanjan, úıge kirelik, — dep ornynan turdy bir kezde. Úlken qońyr úıdiń aldynda, manaǵy at ústindegi kıimderin tastap, aq kóılek, qara qamzol kıgen Sáýle kóleńdep júr. Ózen jaqqa komsomol jigitpen ońasha ketken Taımas Amandy qýyp jetip, kópten jyryp alyp qaldy. Estigen habaryn aıtyp tur:

― Taýteskenniń shamalaýy durys eken. Shalabaı osy kezde arǵy jaqtan kelip, Muqataıdikinde demalatyn kórinedi. Muqataıdan bir attanyp ketken soń, qonaryn saı, kósherin jel bilse kerek.

― Mezgilin tapqan-aq ekemiz. Taǵy ne aıtady jigitiń?

― Qonyp otyrǵan úıimizdi ıttiń etindeı jek kóredi. Beldesýge batpaıdy. Komsomol, «Qosshy», kedeı, jalshy bári ózinen tabylatyn ósken ata búktep boıyn jazdyrmaı júrgen sıaqty. Bolatkom tóraǵasy saılanysymen Jaqyp kelgen eken. Osy úıdiń boıjetkenimen tamyr bolyp, bizdiń komsomoldy nuqyrtyp ketipti. Baıqaǵaısyń, Qalekeń qyzymen ekeýi, bizdi de aınaldyrady.

― Kezinde kórermiz, — dedi de, Aman úıge bet aldy. — Bul qyz menen dámeli. Jaqyptardan dándegen ǵoı. Tamaǵy isse de, taqalmaspyn.

Sáýle kıiz úıdiń kıiz esigin kúlimsireı ashyp turyp engizdi qonaqtardy. Shaıdy jerge jasady. Kónetoz, doıby shubar dastarqan úlken úıdiń eki búıirine az-aq jetpeı jatyr. Qulaǵy synǵan, jarylǵanyn shımen, jezben shandyǵan Nıkolaı zamanynyń kárlen aıaqtaryn kıiz qapty, kóp uıaly sandyqtan Sáýle óte eptep shyǵardy. Onyń salsań da, urtyń tolmaıtyn usaq baýyrsaqty ketik tostaǵanmen baýyr kóppe qylyp ákelip dastarqanǵa shashyp jiberdi; Baýyrsaqtyń arasynda kólemi sol baýyrsaqtaı bolyp, neken-saıaq qant aǵarady. Aǵy ketip, sarysy maıysqan dáý samaýyrdy eki jigit kóterip keldi. Eskiliktiń ordasy bolǵan osy qara shańyraqtyń astyndaǵy bar dúnıeniń tozyǵy jetken. Qara qazanǵa deıin jamaýly. Qalabaı sonda da solaryn saltanat kórip:

― Shirkin, osy kárlender nemene eken, Sáýlejan týǵan jyly alyp edim! — dep qoıady. Qymyzǵa qanǵan qonaqtar syı aıaǵymen qosyp eki-aq shyny shaı ishti. Shaı jeminiń mini quramastan qaıta qaıtty. Jamaýly kárlender uıalaryna orap salyndy. Ózine ázir ishteme bitpese de, Sháken úıine kózi úırengen Taımas ataqty Qalabaıdyń turmysyna qanaǵattanǵan joq. Odan góri kópti kórgen Aman «qashyqtaǵy kóshpeli el ǵoı» dep, keshirim jasap otyr. Qaıyń tabaqpen qaıqaıta ákelip et qoıǵan kezde, Taımas ta bastapqy oıynan aınyp qaldy. Orasan kóp et. Mal pispegen, óńkeı súr. Sháken úıi bundaı etti on -on bes qonaqqa asady. Mynalar eki qonaqqa ǵana asypty. Tabaqtan syrt, bosaǵa jaqta jypyrlaǵan kózder jaýtań qaǵady.

― Kedeıdiń bir toıǵany — shala baıyǵany. Kele berińder, — deıdi Taımas. Kele beredi. Asata beredi. Bir uzyn omyrtqany Sáýlege de ustatyp qoıdy...

Kún uzyn at soǵyp kelgen qonaqtar tamaq jesimen jatyp qaldy. Tańerteń shóldep turdy. Shaı men qymyzǵa qanǵan soń júrgeli otyrǵanda, Qalabaı Amandy ońasha alyp shyǵyp:

― Shyraǵym jolyn, bolsyn, — dedi. — Qyzmetińe jańa aralastyń. Bizdiń esikti birinshi ret ashtyń. Kelgen jolyńa, baıǵazyńa kúreń jorǵany minip ket. Jesirlik jorǵa edi, qolqalaýshy da kóp edi. Basqa mingenshe, óziń min. Dál qazir isim túsip, kiriptar bolyp turǵanym joq. Kóńil bildirip turmyn.

― Raqmet! Osy ataǵanyńyz da jetedi, — dep, Aman Qalabaıdyń qolyn ustady. — Sáýleniń taqymyna basqan bir atyna qıanat istemeıik. Onyń ber jaǵynda, qyzmet adamyna jorǵa, júıriktiń keregi de joq.

― Endeshe óli dúnıeden...

― Jo-joq! Atamańyz.

― Iapyr-aý, bul qalaı? Kóńil bildire almaı qalǵanym ba?

― Kóńilińiz onsyz da kórinip tur. Kópten-kóp raqmet.

― Jıyrma jasymnan atqa mindim, sózge aralastym. On jyl Nıkolaı tusynda, tórt jyl sovet tusynda bolys boldym. Syılyqtan bezgendi kórgenim osy.

― Alǵan soń, bere de bilý kerek qoı. Men bergendi jaratpaýshy edim.

Aman sóz aıaǵyn qaljyńǵa súıeı, qutylyp ketti. Aýyl adamy Qalabaı úıiniń mańynda. Úıge syımaǵany syrtta. Qonaqtar attanǵaly jatyr. Osy jypyrlaǵan kózderden de Sáýle qaǵaberis tapty. Amannyń qolyna bir nárseni ustatyp, qysyp-qysyp qoıdy. Aman ań-tań. Ne nárse ekenin bile almaı, qyzdyń jasyryn bergenin kóp kózinshe asha almaı, atyna mindi. Aýyldan bylaı shyǵa sala qarasa, kesteli oramalǵa qyz óziniń atyn jazǵan kúmis júzigin túıip bergen eken.

― Mynaý ne jumbaq, janym-aý! Ne úshin berdi? — dep, Aman oılanyp kele jatqanda, Taımas onyń qolynan oramaldy aldy da, jymyń-jymyń etip qaltasyna saldy.

― Nege salasyń qaltańa?

― Saǵan jańylys berilgen. Meniki ǵoı bul.

― Qalaısha?

― Sen uıyqtap qalǵan soń, sen bolyp baryp, men oıattym ol qyzdy...

Aman saq-saq kúlip, tura umtyldy Taımasqa. Taımas tura qashty... Betalystary — Tórtpaq Jánibektiń eli. Dúrsildetip barady dalany...

IV

Keń dalada asty qumaıt, aıdyn shalqar kól jatyr. Kóldi jaǵalaı syńsyǵan qalyń el otyr. El uıyqtaǵan. Dúnıe typ-tynysh. Anda-sanda saq ıtterdiń erine úrgen daýsy estiledi. Aıdyń on tórt shamasy. Aspan jaltyr, juldyz sırek. Jaryq túnde, kól jaǵasyndaǵy ońasha aq otaýdyń ishinde júrekteri kól ishindegi aı sıaqty dirildeı otyryp Aman, Ádham, Taımas úsheýi kóp sybyrlasty. Aqyry attaryn erttep mine sala júrip ketti. Bulardyń ketkenin Jánibek aýylynyń ıtterinen ózge eshkim sezgen joq. Ádham aýyldan uzap shyqqan soń daýsyn kótere sóılep keledi:

― ...Taýteskenniń aıtýynsha: astyndaǵy qula at atyp ustamasa, jylqyǵa jetkizbeıdi; qarýy — omyrmaly bir aýyz bytyra myltyq, nagan, uzyndyǵy kezge jaqyn eki júzdi qanjar. Muqataıdyń urylary ylǵı at ústinde, kúzette deıdi. Kúndiz de, túnde de qolǵa túsirý qıyn, habarlanyp, qashyp ketedi, Eń qolaıly ýaqyt ala kóbe dep, Taýtesken qaqsap qaldy.

― Qansha bopty kelgeli?

― Keshe ǵana kelipti. Kelisimen Muqataı úsheýi jıyrma bir oınap, tań ata olar uıyqtaýǵa jatqanda, bul sytylyp beri ketipti. Osy kezde taǵy da soǵyp otyrǵan shyǵar. Taýtesken sorly uıqydan qaljyrap otyr-aý.

― Muqataı aýylynyń qonysyn bilesiz ǵoı?

― Ábden bilemin. Qashannan beri Bórlini jaılaıdy. Bórli qar sýymen bir tasıdy da, keıin úzilip oıdym-oıdym qara sý bop jatady. Biz sol Bórlini boılaı júrip, alań-bereńde aýylǵa kirsek, dál ústinen túsermiz-aq. Ol atyspaı qolǵa túspeıdi. Sonda da atpaımyz ba?

― Amal quryǵansha atpalyq, tiri ustalyq.

Aman men Ádhamnyń áńgimesin únsiz tyńdap kele jatyp:

― Sol ıttiń tiriligi kimge kerek?! — dedi Taımas. Aman buny da basyp qoıdy:

― Tiri ustalsa, kóp syr ashylady. Jeńiltek, qorqaq minez kórsete kórmeńder. Sóılespeı, syryn ashpaı, salǵan jerden atyp tastaý qorqaqtyq, aqylsyzdyq bolar edi. Tún boıy júriste úsheýiniń áńgimesi Shalabaı boldy. Tań ata Bórliniń tómengi jaǵynan kezdesip, arnasyna ene bergende, joǵarǵy jaqta kóringen jalǵyz shoqydan bir salt atty quıǵytyp tústi oıǵa.

― Oıbaı, anaý Muqataıdyń qaraýylda júrgen urylarynyń biri. Al habarlady! — dedi Ádham. Taımas pen Ádhamdy ózektiń ishimen jiberip, Aman ózi shoqyǵa shaýyp shyǵa kelgende, Shalabaı da báıge qulanyń ústine shyǵyp úlgirgen eken. Aýyl-aýyldyń arasymen ıtterdi abalata jóneldi. Mańaı jazyq. Taqaýda tasa joq. Bórlini boılaı, ózekke túse, sý kezdesip qalǵanda, ózekti qabaqtaı qashyp barady. Kezige qýǵan qýǵynshylar alystamasa, taqalǵan joq. Qulanyń baýyry jazylǵan saıyn uzaı túsedi. Aman jetkizbesin bildi de, basynan asyra eki atty. Shalabaı jaýabyn qolma-qol qaıyrdy. Endi birazda oq jetpeıtin, uzap ketetin túri bar. Keıindeý kele jatqan Taımasqa qolyn sozdy Aman:

― Myltyǵyńdy ber!

Taımastyń besataryn aldy. Shalabaı sýdan taılyǵyp jaǵaǵa endi bir shyqqan kezde júıemelete bes atty. Báıge qula tońqalań asa qulady. Qulaǵan attyń tasasyna tyǵylyp, Shalbaı atysa berdi. Qýǵynshylar ózekte, qashqyn qyrda. Birin biri tóbesi qylt etse, basyp salady.

― Jaırattym, jaırattym! — dep Ádham tura júgirdi bir kezde.

Oń ıyǵyn ustaı qulaǵan jylan kóz Shalabaıdyń nagany áli qolynda, atýǵa biraq dármen joq, tistenip alyp, dybysyn shyǵarmaı jatyr. Aman dereý qorjynynan bet oramalyn, kóılegin ala-sala oq tesken ıyqty orap tastady. Aýyl jaqtan at qoıyp ekeý keledi. Tym-aq ashýly, sózderi jaman:

― Joǵalsyn ıttiń kózi!..

― Jibershi, óz qolymmen isheıin qanyn!

― Tıispeńizder! — dep Aman aqyra shyqty aldarynan. Ekeýi de jym boldy. Biri Taýtesken, biri Muqataıdyń ózi eken. Shalabaıdy atqa otyrǵyzyp, súıemeleı aýylǵa júrdi bári. Qula at sol arada qanǵa boıalyp qala berdi.

Qyrda, jýyqta aıaǵy jeter jerde dáriger joq. Aýylǵa kelgen soń qashqyndy Aman ońasha úıge salǵyzyp, aýzyna sýsyn, astyna tósek bergizdi. Emsekterge halyq emderin jasatty. Sodan keıin basqalardy shyǵaryp, ońasha qaldy ekeýi. Áli bir aýyz sózge kelgen joq. İshteı arbasýda. Shalabaıdyń boıynan tabylǵan dokýment, quraldarǵa qarap otyryp:

― Qaǵazdaǵy aty-jónińiz basqa eken ǵoı, — dedi Aman, — bizdiń aýylnaıdyń mórin kim basqan? Baıbol ma, Tanakóz be? Bul kýálik hattyń orysshasyn jazǵan qazaq kim? Nagan Qalqanyki bolar?

Til qatpaı, dybysyn shyǵarmaı bezerip jatqan Shalabaıdyń Aman qasyna bardy. Tamyryn ustady. Tamyr bilmese de, «eshteńe etpeısiz, jazylasyz. Sýsyn bereıin be?» dep jyly sóılep otyrǵanda, Shalabaı oǵan sál buryla qarap, birinshi ret ún qatty:

― Ázázildeı ishime ene kelgen qaı balasyń?

― Osy bolysta mılısıa nachalnıgimin. Atym Aman, ákem aty Sapar.

― Tilimdi tisteı ólmek edim. Eriksiz sóılettiń. Jyly sóılese jylan da ininen shyǵady. Suraı ber. Álim barynda aıtyp keteıin.

― Áýeli jańaǵy suraqtarǵa?

― Aq mórdi Shákennen aldym. Onyń qaıdan alǵanyn bilmeımin. Kýáliktiń orysshasyn jazǵan Muqataı. Nagan Qalqanyki ekeni ras.

― Ne úshin óltirdińiz ony?

― Óltirmesem, ol meni óltiretin boldy.

― Óltiretinin qaıdan bildińiz? Aıyptynyń bárin úkimet óltire bermeıdi ǵoı.

― Áıteýir sol oı basyma uıalady. Birer adammen aqyldasqanymda olar da qostady.

― Olar kim?

Shalabaı taǵy da úndemeı qaldy. Aman oǵan qarap otyr. Jaýryndy, kúdisteý, qatqan qara jigit kórinedi. Jarqabaqtyń astynda tereńde jatqan kishkene shegir kózi synapsha jyltyldaıdy.

― Biri Sháken myrza, — dedi álden ýaqytta. — Biri jańa qanymdy ishýge tap berip júrgen Muqataıdyń ózi. Oı páli-aı! Dos degenim qas, qas degenim dos boldy ma?

― Ia! — dep basyn ızedi Aman. — Eń úlken qateńiz — elmen jaýlasý. Bireýdiń malyna, bireýdiń aryna shabýyl jasap, maza bermedińiz. Úkimet sol úshin óshikti sizge.

— Ókimet ózi zorlyq jasamaı ma?! Dúnıe shirkin qashannan kúshtiniki ǵoı. Ádilet, teńdik, qudaı joly, halyq joly degenderdiń bári jaı sóz. Áli kelse, álim jettik istemegen adamdy kórgem de, estigem de joq. Sondyqtan men de biraz qıǵylyqty saldym. Árıne, bireý dóreki, bireý sypaıy, bireý ashyq, bireý jabyq isteıdi. Meniki dórekisi, ashyǵy bolar. Aıyrmasy tek osy ǵana. Bilem, jurt kózinde men qutyrǵan qasqyr. Qutyrsam qorlyqtan qutyrǵan bolarmyn. Jyrtyq úıde, jabaǵy jórgekte óstim. Qarnym ashyp tamaq suraǵanda kedeılikke keıip sheshem zekidi. Tezegin terip, buzaýyn baqsam da, baı zekidi. Tushshy etime ashshy taıaqtar, jas janyma shanshý sózder berish bolyp baılandy. Aýylda jarymaǵan soń qalaǵa tarttym. Qaıda barsam da qorlyqtan, joqshylyqtan qutyla almaı qoıdym. Sóıtip zyǵyrdanym qaınap júrgende «qutqaram» dep Sovet ókimeti keldi. Qolyma qarý, astyma at berdi. Men aldymen jurttan kek alýǵa kiristim. Ashqan qarnymdy toıǵyzyp, ústimnen eski shoqpytymdy tastadym. Osydan basqa túk jazyǵym joq. Sovet sońyma tústi. Aqyry, mine ustady. Biraq men de jumysymdy bitirgen tárizdimin.

Shalabaıdyń daýsy báseńdep, kózi ilinip bara jatqandaı boldy. Aman suraqty toqtatyp oıǵa ketti:

«...Qandaı tamasha adam adamshylyqtan shyqqan. Eger jolyn tapsa, osy kim bolar edi? Adastyrǵan zaman-aý! Zaman tipti erdi de qor, qordy da er etedi eken ǵoı... Erterek Týypty, asqynypty, em qonar ma? Álde eskiliktiń qurbany bolyp kete bara ma?» — dep otyrǵanda, Taımas kelip shaıǵa shaqyrdy.

Muqataı tyrashtanyp, baryn jaıǵan, joǵyn baı aǵaıyndarynan jıǵan, dastarqanda ystyq baýyrsaq, qant, maı, tipti bes-alty arzan konfetke deıin bar. Keń úı adamǵa toly. Marqum Nurjan tusynda general túsken aq ordanyń kıizderi tozyp, qaraısa da, jaılaýdaǵy eldiń qaq ortasynda tur. Qonaq kútip júrgen eki jigit jaı malaıǵa uqsamaıdy. Tym sergek, jylpos. Bedeldi ákeniń jalǵyz balasy bolyp bula ósken Muqataıdyń astam minezderin aqymaqtyǵy aıqyn kórsetip qoıady:

― Bul dýrakty ózim ustap bermek edim. Tak, — deıdi, — kezi kelmedi. Áıtpese ol meniń teńim be. Tak. Ózderiń ustadyń. Endi aırylyp qalmańdar. Kózin joǵaltý kerek. Vot tak!

Amannyń Muqataıdy kórgeni osy edi. «Jýan atadan shyqqan, bilikti adamnyń balasy, oqyǵan jigit degenderi osy ma? Bar bilgeni «tak» bolǵany ma?» degen oıda otyryp suraq berdi:

― Siz qaıda oqyǵansyz?

― Peterbýrgta! — degende Muqataıdyń aýzy qompıyp, úrgen qýyqqa uqsady.

― Peterbýrg tárbıesi Shoqandy shyńǵa kótergende, sizdi shyńyraýǵa qaldyryp qoıypty ǵoı, — dedi de, Aman túsin sýytyp týra qarady Muqataıǵa. — Siz bizben bir júresiz-aý deımin.

― Tak. Aıta túsińiz.

― Ózgesin barǵan soń esitersiz.

― Joq, kázir aıtyńyz. Mojet byt meniń barǵym kelmes.

― Barǵyńyz kelmese de barasyz.

― Bunyń arestovat pa? Tak! Aıybym ne onda?

― Urlyq qylasyz. Ury ustaısyz. Qashqyn saqtaısyz.

― Bala, dándeme, baıqa! Orta júz basyna kótergen Nurjannyń ordasynda otyrsyń. Men Malqar emes. Arestovat et degen oıazdan buıyq bolsa, kórset káne?!

― Ol jaǵyn qaıǵyrmańyz. Eń qıyny, qylmysty moıynǵa qoıý edi. Qoıyldy. Árýaq arty jynǵa aınalady degen bar-dy. Buǵan da kóz jetti. Daıyndala berińiz!

Muqataı eki ıininen demin alyp, kúpteı bolyp ketipti. Yzaǵa qaqalyp, sóıleı almaıdy. Shalabaıdyń qasynda qalǵan Taımas kirdi surlanyp:

― Anaý ólip qalsa kerek! Dybys joq.

Amannyń sońynan jurt sógile jónelgende Muqataıdyń qasynda on bir adam qaldy. Sonyń biri Taýtesken. Qalǵany ony — bes júzden, myńnan jylqy aıdap, árqaısysy kemi bir-bir aýylǵa ıe bolyp otyrǵan Muqataımen nemere, shóbere baılar. Baıdyń neshe túri tabylady ishinen: qabandaı semizi, ınelikteı ilmıgeni, sasyǵy, pysyǵy, tazasy, shıraǵy — bári bar. Biraýyzdan Muqataıǵa qoı-qoılap otyr:

― Aınalaıyn, qarsylasa kórme ulyqpen!

― Shaıqama, oıbaı dáýletimdi, shaıqama!

― Janjaly qurysyn. Azar bolsa Aqmolaǵa aparar. Bir aıǵyrdyń úıiri jalynsyn.

― Páleniń kelip-kelip ustalǵan, ólgen jerin qarashy. Kedeı aýyldyń birin kórmedi me eken!

― Talaı nachalnık edireıip keletin. Aýzyn maılaǵan soń sabasyna túsip ketetin edi. Mynanyń túri jaman, óshiktirme!..

Ákesine baǵynyp qalǵan nadan týystarynyń ishinde Muqataı kók jalymsyp, kúrjıe beredi.

― Nachalnık bolmaq túgil gýbernator bolsa da, kerip salaıyn ba, osy! — degende, daýsy syrtqa shyqpaıdy. Týystary úreılene tústi. Ózeýrep bolmaǵan soń Taýtesken ony dalaǵa ońasha alyp shyǵyp:

― Esiń durys pa?! — dedi. — Tipti úkimet qolynda bolmaǵan kúnde sen ony kerip sala almaısyń. Kerip salsań, yńyranyp otyrǵan on aýylyńdy taltúste shaýyp alýdan taıynbaıdy olar. Malǵa kedeı bolǵanmen basqa baı. Sen túgili Shákendi, Malqardy qorǵalatyp alǵan. Baıqa!

― Meniki tek qoqan-loqy ǵoı, — dep, Muqataı sybyr etti.

― Onyńnan qorqa ma?

― Ol qoryqpasa qoryqpasyn. Týystardyń, aǵaıyndardyń aldynda meniń bedelim bir ósip qalady.

― Eger aldyna salyp aıdaı jónelse, bedeliń ne bolmaq? Bedel kerek bolsa, qaıtseń de osy joly qalyp qoıýdyń amalyn tap.

― Qalaı tabam?!

― Men tabaıyn. Aýzymdy toltyr.

Muqataı ýmashtalǵan chervonstardy sanamastan, búkteýli qalpynda ustata berdi Taýteskenge.

Osy qandaı aýyzdy bolsyn toltyrar. Túndegi Shadabaıdan utqanym.

― Túgel ǵoı?

― Bir tıyny shashaý shyqqan joq.

Taýtesken aqshany qoıyp qaltasyna salyp aldy da, ólik jatqan úıge qaraı aıańdady. Ólikti eshkim jýmapty, janaza oqymapty. Bes-alty kisi kóterip, kóp molanyń shetine kıimsheń qoıǵaly apara jatyr. Jıylǵan jurt qabyr basyna barmastan, yzbarmen qarap, tomsarǵan kúıinde turyp qaldy. «Halyq kóńili bir qalsa, ólgende de keshpeıdi eken-aý» degen oımen Aman beri júrgende, Taýtesken ony buryp, ońasha alyp ketti.

― Shyraǵym, — dedi kópten uzap shyqqan soń, — shynyńdy aıt deýshi ediń, taǵy da bir shyndyqty aıtaıyn. Men zady úkimet tańdaǵan, joldas, kásip tańdaǵan jan emespin. Tesik tamaqtyń qamy úshin nege bolsa da bara berem. Tamaqtan ótse neni bolsa da juta berem. Jerý, jırený — kepıettiń isi, ol maǵan ne kerek. Moıynǵa artqan mindetimdi jankeshtilikpen oryndadym. Endi ózińe bir qolqam bar.

― Surańyz.

― Áp, bárekeldi! Onda myna Muqataıdy bir jolǵa maǵan tastap ket. Tastaı alsań, múlde tasta, áıtpese, kepilge ber, kesimdi kúnde ózim jetkizem.

― Qashyp ketse qaıtesiz?

― Qasha almaıdy. Ordaly jylan.

― Jaraıdy, — dedi Aman. — Iapyr-aı, ózińizdi ózińiz qalaı jetik bilesiz! Tamasha sıpattadyńyz-aý. Kóp adam ózin bilmeı júredi.

― Bilmegenmen qoımaı qylymsıdy. Kórsetpeıdi ishin. Men kezi kelip qalǵanda, adamy kezdesip qalǵanda ashyp salam bárin.

Ekeýi úıge endi. Aman Taýteskennen tilhat aldy da:

― Siz ózińizdi ınabatty-aq sanaıtyn shyǵarsyz, — dedi Muqataıǵa burylyp, — bizge sizden góri Taýtesken ınabattylaý. Sondyqtan sizdi Taýtesken kepilge aldy. On bes kún tosamyn. Kelmeseńiz, qashty dep sanaımyn.

Sony aıtyp Aman atqa qondy.

V

«Maqash qoryǵyn» qystaıtyn aýyldardyń jataqta buryn úı qalmaıtyn. Bıyl birden on shaqty kedeı qalyp qoıypty. İshinde bolystyq «Qorshy» komıtetiniń predsedateli Áljan, úıshi Toqabaı, Nurǵalıdyń usta aǵasy Erǵalı, baqyraýyq Yrysjan bar. Poselkede tabyn baǵym otyratyn Qasenniń ákesi Sartaı kelip qosylǵan. Bári moıyn-serik bolyp, egin salyp jatyr. Kooperatıv nesıege soqa bergende, «Qosshy» komıteti qaryzǵa tuqym beripti. Ómirine betine daq túspegen Aqbuırattyń aldyndaǵy qara topyraq, keń jazyqqa birinshi ret «Qosshy» músheleri qol saldy. Kólikteri jetimsiz, onyń ústine álsiz. Bireý ógizshesin, bireý jalǵyz atyn, ıa túıesin, bıesin qosyp jegip, bir soqany azar súırep júr. Qaıystyń júgin jipke, atannyń júgin aryqqa artqan soń bógelis kóp. Soqa tumsyǵy jýan tamyrǵa kezdesse-aq, qıqý kóteriledi. Kólikter myqshyńdap, áıtpese jip jabdyqtardyń biri úzilip jatqany. Sondyqtan jyrtylǵan jer tegis emes, ári saıaz. Áljan oǵan qaramastan, eski shekpeniniń artyn aldyna qaratyp kıip tuqym seýip barady. Jeńi túrýli, bilegi sybanýly, adymynda, qol silteýinde ólshem bar. Buraqtamaı, tik júredi, eteginen damylsyz, bıdaı ýystap alǵanda da bir mólsherde alady. Osynyń bári tuqymdy tegis, ala-qulasyz sebýdiń qaryzy.

Áljan buryn eginshi bolmasa da, orys poselkelerine jıi baryp júrgende tuqym sebimpazdardyń, talaıyn kóretin, qyzyǵatyn. Qazir áli kelgenshe solarǵa uqsap baratqan tárizdi. Ózi jaratylysynda salmaqty, minezi aýyr adam. Aqmolada biraz oqyp kelip, predsedatel saılaǵannan beri oı basyp, salmaqtana túsipti. Elge qystaı «Qosshyǵa» enińder, egin, pishen kezinde moıyn-serik bolyńdar dep maza bermese, endi ony is júzinde kórsete bastady. Ázir óndirgeni onsha emes. On úı on gektardaı ǵana egin saldy. Biraq «Qosshy bolysy» degen. «Áljan bir sózdi» degen eki ataqqa myqty ıe. Sondyqtan aýylda bolsyn, aýdanda bolsyn, sharýalar oǵan úıirile ketedi. Mine, qısyq muryn Táýke sonaý jaılaýdan izdep keledi. Áljan ol jetkenshe etegindegi bıdaı qaldyǵyn seýip bolyp, «bul soqqan neǵyp júr?» dep turdy ishinen.

― Assalaýmálıkem, Táýeke.

― Áliksálem. Mal-jan aman ba? Bolys degen anaý Jaqyp sıaqty sarala tuzdyq et jep, ýyz qymyz iship jatpas pa jaılaýda.

― Kedeıdiń bolysy óıtip jata ala ma?

― Jáı aıtam. Túbinde jataqtaǵylar ozady eken. Mynalaryń oısań ǵoı! Shyǵyp berse, jınap ala almassyńdar tipti! — dep, on gektar eginge megzegende, qoly myń gektardy qamtydy. Shynymen-aq súısinip tur. Áljan da bir jymyń etip, murtyn sıpap qoıdy. Ómiri bundaı egin egip kórmegen kedeıler osynyń ózine taý qulatqandaı kóterile sóıledi.

― Qudaı tek jańbyryn bersin, — dedi. Áljan, — amandyq bolsa endigi jyly budan da kóp egemiz. Sóıte-sóıte kedeıdiń qarny da bir qampıatyn shyǵar.

― Kózim jetti, úkimet qampıtpaı qoımaıdy: «Lenın óldi, endi qulaıdy» degenderi qaıda? Káne, myńq etti me?!

― Baılardyń bylshyly ǵoı ol. Marks, Lenın degen kisiler ne jasasa da shegendep ketken...

Ekeýi attaryna minip, aýylǵa bettedi. Jol boıy Jaqyptyń jelkesinen túsken joq Táýke. Sybap keledi:

― Bolys boldy. Basyna aq úı tikti. Úı syrtyna jelilep bıe baılady. Parany jep-jep kókirigi azǵan soń qoly tıdi, tili tıdi maǵan. Amanǵa shaýyp bara jatyr edim. Jolda Saǵynaı kezdesti. Áli qaıtpapty. Sonsoń saǵan buryldym. Osy ákeńniń bet taqtaıyn ǵana... Nege qalmaıdy sońymnan!

― Iapyr-aý, qaradan qarap júrip qalaı janjaldasasyzdar?! Ekeýińizdiń arańyzda eshbir ilik-jilik joq qoı!

― Minez-daǵy! Bolys eken dep qorqam ba odan! Shalabaıdan da qoryqqan emespin. Astynda jatyp-aq bas barmaǵyn shaınaǵam.

― Janjal neden shyqty?

― Myrzaǵa sálem bere kirsem, Jaqyp otyr. Esik jaqta qaǵympaz tazysha jalaqtap turatyn baıaǵy Jaqyp emes. Myrzanyń oń tizesin basa, búıirin taıanyp alyp, áńgimeni soǵyp otyr eken. Sózdiń jóni kelip qalǵan soń: «Qoı, Jaqyp! Talasbaıdyń qaratóbel bıesi túgili Áziret-Áliniń dúldúli bolsa da, Aman ondaıǵa barmaıdy. Jáı, laýǵa mingen shyǵar» — dep edim:

― Kılikpe! — dep aqyrdy. Qorqaıyn ba, osydan bastalyp ketti. «Shalabaıdy atyp óltiripti. Muqataıdy yrystabaıt qylypty» degen bir jańa habar taǵy dúńkildeıdi. Áıteýir Aman jaıynda jaılaýda qaýeset kóp. Shydaı almadym, sonsoń.

― Amandy qorǵaý durys, — dedi Áljan. — Aýylda ol sovet isin batyl júrgizip barady. Qarsy tap oǵan áli talaı or qazady. Talaı jala jabady.

― Jala emeı nemene, qara bıeni qyzyǵyp tartyp alypty deıdi. Kúıermisiń, kúımespisiń!

― Biraq, tóbelesýińiz qate. Elýge kelip qaldyńyz. «Meshkeı degen jaqsy ataq emes». Endi mynaý kedeıler sıaqty «Qosshyǵa» enip, kápertipke múshe bolyp, sóz, janjal qýǵansha, kásipke aınalysyp bir baıqańyzshy...

― Sengen qoıym sen bolsań, kúısegeniń qurysyn! Aqmoladan oqyp kelgende, odan «Qosshy bolys» atanǵanda, jylpos Jaqypqa bir aýyz sóz aıta almadyń. Seniń bul basalqańnan, ózimniń tóbelesim artyq. Basalqańnyń ishin! — dedi de Táýke atyn borbaıǵa bir kómip, shaba jóneldi. Jaılaýǵa týra tartty. Áljan kúlimsirep qala berdi. İshinen: «Qısyq muryn Táýke», «Jyndy Táýke», «Shaqar Táýke», «Kedeı Táýke», «Boqaýyz Táýke» dep Táýkege taǵylǵan barlyq ataqty sanap kele jatty.

İz ókshesi elsizden, Aqbuırattyń ishinen eki atty shyqty júgirtip. Jańa salynǵan egindi aralady. Soqashylarǵa soǵyp, biraz bógeldi. Endi aýylǵa qaraı at qoıdy. Áljan aqyryn júrip, óz oıymen bolyp kele jatqanda, ekeýdiń biri taqıasyn aýzyna tisteı jetti de, jaýyrynnan ustap tarta jóneldi. Sasyp qalǵan Áljan. At-matymen meńgerip áketip barady. Basyn kóterýge murshasyn keltirgen joq.

— Áı anturǵan, kedeıdi kedeı tonaı ma eken! — degende, tonaýshy qarq-qarq kúlip jiberdi. Áljan jańa tanydy Taımas eken.

— Túý shaıtan, shoshyttyń ǵoı! Kári jynnan jańa ǵana qutylyp edim. Bala jyn, qaıdan sap ete qaldyń?

— Túneýgi sapardan qaıtqan betimiz.

— At-kólik aman ba, denderiń saý ma?

— Din amanbyz.

— Aman qaıda?

— Áne keledi.

Aman óte kóńildi. Sırek kórsetetin qaljyńqoı, aqjarqyn minezderin amandyqtan bastap-aq kórsetti:

— Bárekeldi, Áleke! Shyǵymdy bolsyn eginiń, toptala bersin tobyryń! Sertińe árdaıym osylaı jet!

— Amanjan-aý, sertime osylaı jetkende sosıalızm maǵan jetkize me?

— Bárinen de bastaý qıyn degen sóz bar. Sol qıyndy istep berdińiz. Arjaǵyn mynaý Taımastar jetkizedi.

— Taımas pen Táýkege sene almaımyn. Eki jynǵa artqan qos jonda qalar.

— Jeńgeı sizdi «ýaıymsyz» deıtini qaıda. Sózińiz qalpymen ýaıym ǵoı.

— E, qatyn anturǵandar ottaı salady keıde.

— J-o-q, jeńgeı beker aıtpaǵan! — dep Taımas Amandy túrtip qaldy, — sen oqyttyń da buzdyń. Bul kisiniń «ýaıymsyz» ekeni de, «úndemes» ekeni de ras-ty. Oqýdan kelgeli myljyńdap Marks pen Lenınge maza bermeıdi, ýaıymnan bir kóz ashpaıdy. Obalyna sen qaldyń...

Úsheýi qaljyńdasa, ázildese otyryp, jataqtyń qarasha aýlyna jetti. Jyrym-jyrym jeti úı bir jerde. Qalyń masa qorshap alǵan. Tus-tustan salyp tastaǵan tútinder ǵana qaptaǵan masany qotanǵa ótkizbeı qaıta serpedi. Ár esiktiń aldynda ıtarqalap qoıǵan qambalar kórinedi. Kóriksiz aýylǵa kórik berip, tyrnaýyshymen sý jańa bir mashına tur.

— Mashına da alyp úlgergensizder me? — dep edi Aman.

— Jaman Nurǵalı da bir iske jarady, — dep myrs-myrs kúldi Áljan. — Nurǵalı oqýdan qaıtqan soń káperátiptiń bastyǵy bolǵan. Sirá, qaryna tartsa kerek. Áıtpese, bul aýylǵa soqa men mashınany birden ala qoıý qaıda? Aman attan túsisimen úı aralap ketti. Bireý aıranyn, bireý sútiniń betin sypyryp berip, ańqyldaı qarsy alyp jatyr. Baqyraýyq Yrysjanǵa deıin máz, «aınalaıyn!» dep kelip betinen súıdi. Kóz aldynda týǵan, biriniń saǵyn syndyrmaǵan, súıkimdi jas erjetip, adam bolyp qaıta oralǵan shaqta bıshara aýylda es qala ma! Kedeı aýyldyń kóńili bir baıydy. Amannyń ózi de jaıshylyqtaǵy qalpyn ustaı almaı qaldy. Jasy-kárisine, áıel-erkegine birdeı, sóz taýyp, bárimen qurdasyndaı oınap, qurbysyndaı ázildeıdi.

— Jaqsy, jamandy biraz kórsem de, kóńil shirkin qıada júrse de, ózim shyqqan osy jupyny aýyl búıregimdi bura beredi. Sondyqtan burys júrip, sizderge ádeıi kelgenim de sodan.

Jaýap tus-tustan jamyrap ketti:

— Endi qalaı! Qulan óz qaǵynan jerimeıdi.

— Ózi bolǵan jaman qyz ǵana tórkinin tanymaıdy.

— Kindik kesip, kirińdi jýǵan jerdi, balapandaı baýlyp, uıańnan ushyrǵan eldi qalaı umytasyń!

— Iá, ol eske túskende tas júrek qana jibimes...

Sózge olaq, qarapaıym buıyǵy adamdar da kóńil kúıi kelgende este qalarlyq birdeme aıtyp salady. «Qulan óz qaǵynan jerimeıdi» degen sózdi Aman birinshi ret estigen eken, jazyp aldy.

— Qaraǵym, seniń tilińdi alyp, jaılaýǵa bıyl men de kóshpeı qaldym, — deıdi Yrysjan. Ádette daýyldata sóıleıtin, jylaýyq, óńsiz, deneli áıel qazir tipti toqpeıil, sypaıy sóılep otyr. — Jalǵyz ógizshemdi qosyp, moıynserik boldym. «Qosshynyń» kómegimen azyn-aýlaq tuqym seýip tastadyq. Qudaı berse, balalarymnyń qysqy azyǵy bıyl ýaıymsyz. Óziń bilesiń, Kúlpáshtiń aǵasynyń tiri kúninde de bundaı egin salǵan emespiz-di. «Balalaryńdy oqyt» deı berýshi ediń. Onyńdy da isteımin. Tek, myrzanyń medresesi bitsin...

— Qudaımen ursysa beretin edińiz, tatýlasyp qalǵansyz ba? — dep ázildep edi Aman. Yrysjan ernin jybyrlatyp, ishteı táýbe istep alǵan soń ǵana qaıyrdy jaýapty:

— Jan keıigende ne demeıdi kisi, táńirisin de qarǵaıdy. Bári joqshylyqtyń zardaby ǵoı...

Aman bul aýylǵa tústenbeı attanyp, Sháken aýlynyń qystaýyna soǵa júrdi. Toqabaı sonda. Sháken shaýyp alǵan soń tentirep ketken eki inisin, Talasbaıdan sıyr daýlaıtyn jamaǵaıyn shaldy jınap alyp, mektep qalap jatyr edi. Shaýjaıǵa orala tústi. Amannyń bógelmeımin degenine bolǵan joq. Dereý baýyrsaq pisirip, balqaımaq qaınattyryp, shaı qoıǵyzdy. Boı jaza almaı, oıyndaǵysyn aıta almaı, «ury» degen attan jasqanyp kelgen ýytty jigit jumysbastylyqqa qaramastan jarq-jurq etedi:

— Aman, saǵan endi shynymdy aıtaıyn, — dep kúledi. — Kópke deıin men seni ónersiz, buıyǵy jigit dep júrdim. Ol qatemdi qazir kúnde kórip qýanam. Sovet ókimetin bizge tanytqan sen boldyń. Sen bolmaǵanda, Shalabaı sıaqty qashqyn bolyp keter me edim, qaıter edim? Qanym qaraıyp, Sapekeńnen aqyl suraı barǵanymda, «sap-sap, balam, sarǵaıa jetersiń muratqa», — dedi marqum. Seniń kelýińdi kúttirdi. Ózi kúte almaı ketip qaldy. Kútkenim qandaı jaqsy bolǵan! Qaıtadan bas quradyq. Sháken tartyp alǵan sıyrymdy qaıyrdy. Onyń ústine mektebin saldyryp eńbek aqydan ózge shaı, qant, shaınama, saýyn berdi. Buryn berse, kózi kórmedi me. Osynyń bári sovet dúmpýi desek, aldymen seniń dúmpýiń. Qaraǵym, osy betińnen aýma!

— Aýmasyma sene berińiz, Toqa! Sovet beti — búkil eńbekshi halyqtyń beti. Ol eshýaqytta adastyrmaıdy, — dedi de Aman bolashaq mekteptiń ishine endi. Qabyrǵalary bıiktep, qalaýy bitip qalǵan eken. Jáı kirpishten qalansa da, qala úlgisimen salynypty. Júz bala molynan syıarlyq. Shetten kelgen balalar jatatyn bólek bólmeleri, as úıi de bar. Aýyl jaǵdaıynda úlken qurylys kórinedi. Toqabaı kórsetip júrip:

— Osy Shákendi bile almaı baram. Jalǵyz sıyrymdy aqsaqal úkimimen tartyp alyp, ózimdi jalshylyqqa salyp qoıdy. Odan keıin qys ishinde úıinen qýyp tastap, qańǵyrtyp jiberdi. Endi sıyrymdy qaıyryp bergenimen qoımaı, músirkeıdi. El qamyn oılap, mynadaı úlken mektep saldyrady. Sonda bul kim bolǵany? — dep surady.

Sony bilmeısiz be?! — dep, Taımas myrs etti. — Ol kisi qoryqsa — kishipeıil, kópshil. Qoryqpasa — zor peıil, ózimshil.

— Degenmen, osy da sovet jolyna kelip qaldy bilem. Mektep salýǵa kim zorlapty ony!

— Men myrzaǵa sene almaımyn, — dep Taımas basyn shaıqap turdy. — Lenın qaıtys bolǵanda, qýanǵanynan jylap jiberdi ǵoı.

Áljan ekeýi mektep jaıyn áńgimelep keıindeý qalǵan Aman, Taımastyń keıingi sózine eleń ete tústi:

— Ras pa, Taımas?!

— Ras, biraq, ol kózdiń jasyn Sholpan ekeýmizden ózge jan kórgen joq. Ótip bara jatyp, meniń ashyq esikten kózim ǵana shaldy. Tolyq kórgen Sholpan.

Aman odan ári qazbalamady. «Shalabaıdyń qaltasyna aq mór salady. Qalqany óltirýge aqyl beredi. Lenın ólgende qýanady. Sóıte tura sovetshil, halyqshyl bolyp kórine biledi. Eralınniń aıtqany ras. Mynaý qıyn adam eken ǵoı!..» degen oımen mektepten shyqty. Qasyndaǵy Áljan, Taımas, Toqabaıdyń áńgimesi salqyn qorada, sháı ústinde qyzdy. Úsheýi de Shákenniń jalshysy bolǵan. Endi synshysy sıaqty. Buryn ylǵı «myrza» deıtin. Endi «Sháken» deıdi. Buryn ylǵı «myrzaniki durys» dese, endi «Shákenniń bunysy teris» deýge jarapty. Aman úsheýin sulq tyńdap otyryp, sóılep ketti bir kezde:

— Aýyl jigi tez ashylyp barady. Bul — burynǵy rýlar, baqtalastar jigi emes, taptar jigi. Sizder qazir ezilgen taptyń atqamineri. Aıtyńyzdarshy, qaıtkende jalshy-kedeı baıǵa baǵynyshtylyqtan qutylady? Sovet ókimeti ornaǵan kúnnen bastap saıasat, quqyq, zań — bári solar jaǵynda. Sonda da baıdan kete almady.

— Qalaı ketsin! — dep Áljan óziniń keńirdegin túrtti. — Mynany qaıtedi?

— Iá, men de sony aıtyp otyrmyn. Qaıtkende jubanady ol?

— Eńbekpen jubanad ta! Aýyldaǵy bar kesip, baıdyń malyn baǵý bolyp keldi. Budan bylaı káperátiptiń, moıynseriktiń paıdaly ekenin is júzinde kórsete bilsek, baı esigindegi jalshylar eńbegin qorǵaı bilsek, birte-birte baıǵa baǵynyshtylyqtan qutylýǵa bolady.

— Ógiz aıań degenge ógiz aıań. Aıańǵa jetkize me qashqan qoıan, — dep ándetti de jantaıa ketti Taımas. Áljan shamdanyp qaldy:

— Al sen ne ister ediń, aıtshy káne?!

— «Asyqpaǵan arbamen qoıanǵa jetedi» degenge ómiri senbeımin. Orystar óz baılarynyń zavod, fabrıgin salǵan jerden tartyp alyp, jumysshylardyń qolyna beripti ǵoı. Bizde nege sóıtpeıdi? Baıdyń qymyzy men eti qolynda turǵanda jalshy-kedeı túgili, solardyń atqaminerleri do baıǵa jalbaqtaýyn qoıa almaıdy.

Taımas pen Áljan kerisip ketti. Toqabaı Amanǵa kúbirleıdi:

— Osy ekeýiniń qaısysynyki durys?

— Ekeýiniki de durys. Osylar sıaqty aýyl proletarıatynyń ishinen bas kótererler kóbeıgen kezde baıǵa shabýyl jasamasa bolmaıdy. Ázirge ógiz aıańmen bara beremiz de.

Aman sony aıtyp ornynan turdy. Mezgil, shańqaı tús. Jaılaý kóp jer. Jete qonbaq. Áljan men Taımas úzilip qalǵan áńgimeni atqa mingen soń qaıta jalǵady. Tymyrsyq ystyq. Anda-sanda lyp etken álsiz jel artta. Attarǵa shybyn maza bermeı keledi. Aman áńgimege qulaq qoıǵan joq. Eki jyldaı kórmegen úırenshikti jaılaý, aq ordanyń ishinde aq maraldaı kerilgen aıaýly Sholpan, qońyr úıdiń ishinde «aǵataılap» júgirgen baýyrsaq muryn baýyrlar, qaraly qart ana... Birinen soń biri elestep ózimen ózi bolyp ketti. Kóz ushyndaǵy kók belden asqanda, ar jaǵynda taǵyda kóz ushynda munartqan qalyń el kórindi...

— Áne, jaılaý! — dep quıǵyta jóneldi Aman. Áńgime de, oı da bólindi. Mazany alǵan shybyndar da qaldy. Tymyq kúndi jeldetip, jarysyp barady úsheýi...

VI

Kıizi tozǵan úlken qara qońyr úıdiń syrtynda uzyn saqaldy qysqa Maqash uzaq sóılep otyr. Qasyndaǵy Sháken, Baıbol álsin-álsin maquldap, bastaryn ızep qoıady. Saılaýbek surlanyp alǵan. Únsiz...

— ...Óziń joqta olardan kórgen qorlyqty, mine jetpis asyp, seksenge jaqyndadym, áli eshkimnen kórgem joq, — dep zarlaıdy kári bı. Uzaq júrip, saǵyndyryp kelgen balasyna sarnaǵan daýysy shyq-shyq tıedi. — Jaýyrdy jaba toqydym, ishteı qaınadym. Seni kórer kúnge jettim áıteýir. Árýaq, qudaı, aqsaqal... bárinen bezdi ol. Qýandyq ishinde kún shalǵan shańyraqta onyń qamshysy, tili tımegen, tizeci batpaǵan kim qaldy eken! Buǵa-buǵa jan saqtadym. Áıtpese, mynaý aq saqaldan ustap dyryldatýdan taıynar túri joq. Jýyrda ǵana Malqar kelip ketti. Kózinen qan aǵady. Sútteı uıyp otyrǵan jalǵyz kelinin buzyp, bir Súıindikke berip jibergen. Paraǵa kúmis belbeý alypty. Talasbaıdyń qudaıǵa bolmasa, pendege jazyǵy joq shyǵar. Ony shyjyqtaı qýyryp, aqyrynda ataqty Qaratóbel bıeni minip qaıtypty. Qashqyn da bolsa musylmannyń, qazaqtyń bireýi edi ǵoı, Shalabaıdy ustaǵan jerde atyp tastady. Keshe úsh júzge aǵa bolǵan Nurjannyń shańyraǵyna at oınatyp, Muqataıdy tutqyndady. Serigi kartashy Taýtesken, ury Toqabaı, jas-jyrtyń, qoıshy-qolań. Eldikten qalýǵa aınaldyq. Endigisin, Sháken myrza, óziń aıt.

— Men sózden qashyp júrgen adammyn ǵoı, qaıtesiz meni tartyp, — dedi Sháken. — «Alty jasar bala joldan kelse, alpystaǵy shal aldynan shyǵady». Jasy kishi bolsa da, Saılaýbekke sálem bergeli, saǵynǵan soń dıdarlasqaly keldim. Ózińiz bilmeıtin jaı joq, aıta berińizshi, Maqa! Men ásirese aǵaıyn arasynyń sózinen aýlaqpyn.

Maqash nasybaıyn atyp, ornynan bir qozǵalyp qoıdy. Aldyna sulatyp salǵan aq taıaǵynyń ushymen jer shuqı otyryp, sóıleı berdi taǵy:

— Myrza-aı, qyńq etpeıtin qara narsyń-aý! Kóteredi, dep arta berýge bolmaıdy, nar kótermeıtin de júk bar. Jaqypty jalshy Áljanǵa urǵyzyp, aýzy-murnynan qan aǵyzdy. Sengeniń Maqash pen Sháken shyǵar, qolynan bir kelse, eki qylsyn degeni ol. Sol tóbeleste Áljan shalǵylap óltirgen myrzanyń qara ker aty áli tóleýsiz barady. Ózińe málim, jurt bolyp ury Toqabaıdy myrzaǵa jyǵyp berdik, qara sıyryn alyp berdik. Jetpegenin eńbegimen ótesin dedik. Toqabaıdy qutyrtyp-qutyrtyp, jaldan shyǵaryp aldy. Onymen qoımaı, náshándik bolyp kelgen bette sıyryn ózine qaıyrtty. Myrzaǵa istegeni osylar. Basqany ol ne ońdyrar? Shirkin-aı, jaqsylyqqa jaqsylyq, degendi oılamas pa bir! Myrzanyń soǵan aýzyna as, astyna at bolǵannan basqa túk jazyǵy joq. Abaqtyǵa otyryp qalǵanda, Malqarmen arazdasyp, ózi baryp sýyryp aldy-aý! Endi sol, ózi asyraǵan kúshik, úıine jetip ıt bolǵanda qutyrsa kerek, ıesine tap bergeli tur. Eı, Baıbol, óziń aıtshy, men sóz tanysam, túndegi sózińniń syńaıy solaı.

Maldasyn quryp otyrǵan Baıbol shart júginse de, kóp aýyl jaqqa bir qarap qoıdy. Kele jatqan eshkim kórinbegen soń, daýysyn kótere sóıledi:

— Aman keldi, Aman keldi! — dep, aýyl jınalyp qalǵan eken, men de bardym. Barǵanymda onsha qup alǵan joq. Sháı ishisimen, Tanakóz ekeýmizdi Syzdyqtyń úıine ońasha alyp, al, terge. Shalabaıdy ustaǵanda, qaltasynan bizdiń aýylnaıdyń móri basylǵan jóneý tabylypty. Sony qaısyń berdiń? — dep, janymyzdy sýyryp ala jazdady. Aq bezer de, kók bezer bola berdik. Tipti Shalabaıdy ómiri kórgen emespiz, qudaı amanaty kúıdirip otyr. Bir ýaqytta «kórmeseńder mynaý ne?!» dep, jóneýdiń ózin aldymyzǵa jaıdy. Tanakóz kóre sala «bul Baıboldyń tusynda basylǵan mór», — dep maǵan tóndirdi. Men oǵan tóndirmek bolǵanda, mórdi qaltasynan sýyryp alyp: «Mine, meniń tusymda basylsa shetinde mynadaı kertigi bolady» degende, aýzyma qum quıyldy. Esimde bar: mórdi menen alarda, komısıanyń kózinshe shetin kertken. Sóıtsem, bátshaǵar jeńgeı osyndaıdy kúni buryn oılap qoıǵan eken. Qutylyp ketti. Men tutyldym. Aman endi jelkeme minip aldy. «Shynyńdy aıt! — dep, zirk-zirk etedi. Eshteme shyǵara almap edi, «Shákenge aq mór beripsiń», — dep qysty. Sý qara kók tana berdim. Aqyrynda «Erteńge deıin oılan. Shynyńdy aıtpasań, maǵan ókpeleme», — dedi de qoıa berdi. Shyǵa sala myrzaǵa keldim. Myrza Maqańa jiberdi. Túni boıy uıyqtaı alǵan joqpyn, zárem zár túbinde. Qatynymnyń eki kózi bulaýdaı. Aınalaıyn Saılaýbek, qutqar meni myna páleden.

— Qoryqpa! Onyń ańdyǵany sen e-me-s! — degende, Maqash daýysyn soza biraz kúńirenip otyrdy. — Aýyzdy ol endi tup-týra myrzanyń ózine salǵaly keledi. «Shákenge aq mór beripsiń» deýinde úlken mán bar. Bir soıqannyń sheti ǵoı ol.

— Men sonda da arýaq-qudaıǵa, dám-tuzyma tapsyryp, aǵaıynǵa, onyń ishinde, óte-móte Maqań aǵama, Saılaýbek inime senip tıysh jata berem, — dedi Sháken. Shynynda da óńinen tıtteı qobaljý baıqalmaıdy. Manadan únsiz otyrǵan Saılaýbek bul sózden keıin shart syndy:

— Shaqyryp kel! — dep kúj etti Baıbolǵa. Sózge olaq, urt jigit bolatyn. Aǵaıyn ishinde ojar minezderimen kózge túsken. Úsh jyldaı Orynborda áskerı qyzmette júrse de, minezi ne tásili ózgermegen sıaqty. Erjetip, el ustaýǵa jarap qalǵan inini noıys ashýmen qorqytyp, er keýdemen baspaq. Erinderi kógerip ketipti, dir-dir etedi.

— El úshin bolmasa, men úshin tús shaıyspa. Onyń da minezi jaman jigit. Aǵa eken dep qarap turmas, jaǵańnan ala túser. Baıqa, Saılaýbek, baıqa, — deıdi Sháken. Basqany ma bul, qaıraǵany ma, kim bilsin. Áıteýir osy atanyń balasyn ejelden eki udaı ustaıtyny anyq.

— Joq! Men oǵan jurttyń bárin qorlatyp qoıa almaımyn! Baǵanadan beri estigen sumdyǵym ishimdi jandyryp barady! — degendi Saılaýbek alqynyp azar aıtty. Sháken oǵan estirtpegensip, ózine ózi kúbirleıdi. Kúbiri basqaǵa estilip tur:

— Ashýlansa, bul dáý peri ǵoı, boı bermeıdi...

Balasy isingen saıyn kári Maqash qylań urady. Onyń oıynsha, úsh jyl Orynborda bolyp, beline nagan baılap qaıtqan balasyna elden eshkim bettemese kerek. Pendege bas ımegen Shákenge deıin ózi kelip jalpaqtap otyr. Basynan ushqan baq qaıta oralǵan sıaqty. Kimde, qandaı kegi bar, qapy ketken jeri bar — báriniń esesin shaqar Maqash alyp qalmaq. Baıbol Amandy shaqyra ketti.

— Aǵaıyn, ne bolsańdar da, mensiz bolyńdar, — dep, Sháken atyna mindi. Ákeli-balaly ekeýi endi ońasha qalyp kúpildesti.

Baıbol kelgende Amannyń kisiden bir seıilip, ońasha anasynyń aldynda inilerimen oınap-kúlip otyrǵan kezi edi. Baıboldy oı túsip, aq mór týraly shynyn aıtqaly keldi dese kerek:

— Joǵaryla, Báke, — dep, jyly shyraımen qarsy aldy. «Saılaýbek shaqyrady» degende, ol shyraıy lezde ózgerdi. — Jáı ma? Kim bar qasynda? — dedi.

— Nege shaqyrǵanyn bilmedim. Myrza bar qasynda.

— Jaraıdy. Kázir baram.

Baıbol ketisimen, kıine bastady. Shyǵýǵa aınalǵanda:

— Bógelshi, balam, — dedi anasy. Sózin aıtýdan buryn kúrsinip aldy. — Azdan beri júregim órekpı beredi. Ne sezetinin qaıdam. Saq bolǵaısyń. Qaınaǵamyz ómir boıy ákeń marqummen qyrǵı qabaq edi. Saılaýbek ekeýiń qalaısyń?

— Ázir jaqsymyz.

— Ylaıym jaqsy bolyńdar. Ol tentek jigit. Ákesiniń kóp minezi juqqan. Eldi ylǵı jeýdi, qorqytýdy oılaıdy. Ákesin ákeń túzeı almady. Balasyn sen de túzeı almassyń. Shaıyrmal sózge kele kórme. Artyq minez kórsetse de, kótere sal, shyraǵym. Jasyń kishi ǵoı, eshteme etpes...

— Belim qaıysqansha kótereıin, áje. Syndyryp baratsa shydaı almaspyn, — dep, Aman anasyna oıyndy-shyndy jaýabyn birden berdi de, úıden shyqty. Qasyna İzbasar, Taımas erdi. Maqash aýyly bir kılometrdeı jer. Jaıaý aıańdady úsheýi. Jolda Jaqyptyń aýyly otyr. Jaqyp buryn jeke aýyl bolǵan emes-ti. Bıyl eki-úsh aǵaıynyn kóshirip alǵan, bir qońsy qosylǵan. Ortadaǵy aq otaý Jaqyptyń óziniki, ony da bıyl kóterdi. Jelidegi úsh bıe sol otaýǵa saýylady. Aman qurama aýyldan kóz almaı kele jatyp:

— Jaqańnyń qolyna bolystyq tımeı júr eken ǵoı, — degende:

— Iá, — dedi İzbasar. — Qarny shartıyp shyǵa qaldy. Sonda da jeýin qoıar emes. Jarylady ǵoı bir kúni.

— Jarylǵansha búldirip baǵar. Kedeı bolys, sovettik bolys degenimiz de osylaı boldy. Sirá, baı qurymaı, para qurymas. Paraqor qurymaı, ádilet ornamas. Ózi qaıda kázir?

— Ermekbaı demalysqa shyǵyp, Malqardikinde jatsa kerek. Sony Shákendikine qonaqqa shaqyra ketipti.

— Bolys basymen Shákenge áli shabarman! Taımas-aý, aıtsańshy, qashan sovettenedi bul aýyl?.. — dep, Aman Taımasqa sóz tastaǵanda, Taımas qolymen Sháken aýlyna, odan keıin Maqash aýlyna nusqap qoıyp sóıledi:

— Álim jetse, birin shaýyp alar edim. Ekinshisiniń kómeıine temir qyzdyryp suǵar edim. Nege shaqyrǵanyn sezdiń be?

— Joq.

— Baı-jýandar ulysa tabysty degen. Saılaýbekke shaqqan shyǵar. Ernine de birdeńe jaqqan shyǵar. Saılekeń sonsoń baıaǵy ánine basqan da.

— Qoı! Astanada úsh jyl bolyp, tálim-tárbıe alyp qaıtqanda, jańalyǵy bolmaǵan kúnde eskiliginen birsypyra arylmaı ma?

— Aman, sen kóriskeniń bolmasa, sóılese almaǵan ekensiń, — dedi İzbasar. — Men osy aǵaıdy áli de ákesiniń balasy ma deımin. Jebir ákeni Sháken buıdalap, jetelep aldy. Jelidegi sonaý bes bıeniń ekeýin Shákennen saýyp otyr.

— Osy eldi Sháken bıleı me, sovet bıleı me! — dep, Aman myrs etti. — Qashqyn Shalabaı, bolys Jaqyp, kári bı Maqash, komsomol Sádýge deıin sonyń qol shoqpary. Aqmolada Ermekbaı, Temirjandar, Orynborda Jandos, Saılaýbekter soǵady soıylyn. Mektep salǵan soń bizdiń muǵalim İzbasar da jibip qalǵan sıaqty. Qaıda barsam, Sháken kezdesedi. Eń aqyry mahabbat máselesinde de kezdestik. Azýynan aıyrylǵan, zamany shaıqalǵan kári kókter sendelip tek júre almaıdy. Birde kelip eginge túsedi, birde tunyǵyńdy laılasa, birde jaǵańa jarmasady. Qandaı shydamdy bolsań da, qalaı shydarsyń buǵan?!

Áńgimemen aýylǵa taqalyp qaldy bular. Maqash áli dalada kórinedi. Baıbol súıek dámetken ıtteı, oǵan qarap, telmirip otyr. Saılaýbek shylymyn damylsyz soryp, ersili-qarsyly júrip júr.

— Assalaýmalıkúm! — deı kele, Aman bir tizesin búgip, Maqashqa qol berdi.

— Tart, qandy qolyńdy! — dep, Maqash óz qolyn jeńiniń ishine tyǵyp jiberdi de, jıyryla qaldy.

Eki jaqta da ún joq. Birneshe mınýttar ótti. Álden ýaqytta til qatty Aman:

— Ata, qolymdy nege almadyńyz, jazyǵym ne?

— Qolyńdy almaq túgili, otyrǵan ornyńdy shaýyp tastaımyn. Kápirsiń! El buzarsyń!

— Kim kápir, kim musylman, maqshar tarazysy qurylsa, kórersiz. El buzarlar osy dúnıeniń ózinde-aq kórinip tur ǵoı, jala nege jabasyz, ata?

— Qarashy! Ata deıdi de, jalaqor deıdi. «Ákesiz uldyń aýzy zor, anasyz qyzdyń emshegi zor». Kórdiń be, Saılaýbek, jetti me endi kóziń?!

— Jetti! — dedi de Saılaýbek Amanǵa suq qolyn shoshańdatyp turyp sóılep ketti: — Ákem ákeńnen buryn, ózim ózińnen buryn baqtym osy eldi. Kelgeli qulaǵymda maza joq. Maza beresiń be elime, joq pa? Sony bilgeli shaqyrdym.

— Kimge, qandaı qıanat isteppin?

Saılaýbek jańa ǵana ákesi dáttegenderdiń birin qaldyrmaı, ókirekteı otyryp aıtyp shyqty.

— Shúkirlik etem, — dedi Aman, — bul atalǵandardyń ishinde jaly qyńyry joq eken. «Elim» degeniń osylar bolsa, el jaıyndaǵy túsinigimiz eki túrli-aý!

— Eı, kólgirsitip otyrǵanyń ne? Sen ne bilýshi ediń? Mynaý qasyńdaǵylarǵa oqytqan saıası álippeni maǵan oqytpaqpysyń!

— Oqýyń, kórgeniń kóp-aq shyǵar. Sonda da jańa zamannyń sol álippesine shorqaqsyń ba, qalaı? El betin rý-aqsaqal, baı jolyna burmaqsyń. Men Marks, Lenın jolyna burmaqpyn. Sol eskirgen ata dástúrin qýsań, men ezilgen taptyń jańa dástúrin qýmaqpyn. Túptep kelgende ekeýmizdi qosatyn da, ashatyn da kókeıtesti osy tilekter ǵoı. Kórdim tileýińdi.

— Ne deıdi! Mynaý ne degeni?! Men sonda baıshyl, eskishil, tap dushpany ma? Sovet úkimetine qarsymyn ǵoı, sirá! — dep Saılaýbek naganyn ala tura umtyldy. — Jiber! Bosat! Asypty! Tasypty! Jaıratamyn! Begaıdarda bir qatyn býaz shyǵar!..

Arashashylar arpalysyp júr. Saılaýbek bulqynyp kúj-kúj etedi, bosansa, oıran etetin tárizdi. Myltyq ustaǵan qoly bir bosap qalǵanda, Amanǵa nusqap qaldy. Taımas shap berdi qaıtadan. Myltyq bir-aq atylyp ketti. Aýyldyń ıtteri quıryǵyn qysa, úre qashyp barady. Adamdary «qudaı-aı, saqtaı gór» desip jatyr. Qoıar bolmaǵan soń İzbasar men Taımas myltyǵyn tartyp aldy da, Saılaýbekti tyrp etkizbeı ustap otyrdy. Maqash ulyna yrza. Amanǵa qarap:

— Bálem, ózińnen zorǵa kezdesseń, jym bolarsyń! — dep qoıady.

Amannyń eki qoly qaltasynda, janjalǵa kirmeı, sulyq qarap tur. Kelemej etip turǵan sıaqty. Myltyq kezegende, myltyq daýysynan aýyl dúrligip jatqanda, aıylyn da jımady. Aýzynan kóbik shasha «jibershilep» julqynǵan Saılaýbekke Maqashtyń jańaǵy sózinen keıin ózi baryp, qarsy aldynda qadala qarap turǵanda, onyń kózi kózdegen myltyqtyń aýzynan da sýyq edi. Arashashylardan Saılaýbekti bosatyp aldy da, naganyn qaıtyp berdi.

Usynǵan nagandy Saılaýbek qolyna ala almady. Qadala qarap turǵan Amannyń betine qaraı almady.

— Qoqan-loqymen qorqytyp úırengensiń. Ata almasyń bar, at kekilin kesýge nege barasyń. Onyńa tipti ókinbeımin, — dedi de, Aman joldastaryn ertip júrip ketti. Maqashqa qaraǵandar tómen qarap otyryp qaldy.

VII

«Qymyzdyqty saıdy» jaılaıtyn qalyń eldi keýlegen sóz Qýandyq ishinen asyp, japsarlas otyrǵan Qarakesek, Súıindik, myna jaǵy Qanjyǵaly, Temeshke deıin jaıylyp jatty. Súısingenin de, kúıingenin de ásireleı aıtyp, keıingige ańyz qaldyratyn sózýar qazaqtyń birsypyrasynyń áńgimesi osy kúni Aman. «Jigit! Saılaýbek te sotqar-aq edi. Onyń da saǵyn bir syndyrǵan eken!» desedi. Maqash aýylynda bolǵan janjal qymyzdy úılerde, jeli, qudyq basynda bas qosqan erkekterdiń, arqan esýge, kıim qabýǵa jıylǵan áıelderdiń, tipti japan dalada kezdesken qoıshy, jylqyshylardyń da aýzynda júr. Qazir jaılaýshylardyń deni eki jerge jıylǵan. Bir jıyn Aman otyrǵan kóp aýylda: «Qosshy» bolysy Áljan qara sharýalardy «Qosshyǵa» shaqyryp tur. Endi bir jıyn Sháken aýlynda: Ermekbaıdy ertip Jaqyp kelgen. Orynbordan halyq komısary Jandos kelgen. Bedeldi aqsaqaldardyń, atqaminer pysyqtardyń kóbi osynda. Óz aýlyndaǵy jıynǵa Aman ózi qatynasty. Sháken aýlyndaǵy jıynǵa onyń aty qatynasty. Ózinen ataǵy aıdyndy, qaýipti de eken. Aýyl syrtynda, kópten ońasha ketip, Jandos pen Sháken manadan áńgimelesýde. Áńgimeleri Aman. Aq úıdiń ishinde Ermekbaı, Saılaýbek, Jaqyptarǵa Sholpan qymyz sapyryp berip otyr. Bul úsheýiniń de áńgimesi Aman.

— «Jer astynan jik shyqty, eki qulaǵy tik shyqty». Aınalaıyn Ermekjan, qutqar mynadan! — dep, Amandy qaralaı Jaqyp zarlaǵanda, jýyrda jaǵy sembedi. Burynnan shaqpaq sózge sheber jigit, bolys bolǵan soń, óse túsken. Kishkentaı qarny da shoshaıyp, buǵaǵy maılana qalypty. Sháken úıinde burynǵydaı tórge qarap jalaqtap turǵan joq. Bir qolymen búıirin taıana, tórde otyr. Sózinen de burynǵy jasqanshaqtyǵy sezilmeıdi. Qaıta, eptegen pańdyq bar. Ermekbaı ázir kóbirek tyńdap, az sóılep, anda-sanda bir qaǵyp qoıady.

— Sondaı jaısyz qyzmetker bolsa, bolatkom tártipke nege shaqyrmaıdy? — dep edi, Jaqyp bezek qaqty:

— Oıbaı-aý, qalaı shaqyraıyn! Prezıdıýmniń baqandaı úsh múshesi — Áljan, Qasen, úshinshisi Amannyń ózi, — bári bir jaq. Olarǵa volkom hatshysy Pesık qosylyp, únimdi shyǵarmaıdy. Saptyaıaqqa maǵan as quıady da, sabynan olar qaraýyl qaraıdy. Eralın otyrtyp ketti ǵoı! Mórdi qolyma bergenmen, mańaıymdy Amannyń adamdarymen qorshap qoıdy. Áıtpese, saqaldy basymen Malqań jylap kelgende, aıandym ba?!

— Iá, ol qorshaý boı bermeske aınalypty, — dedi Saılaýbek. — Aman Aqmolada Eralınge, Orynborda Sákenge senedi. Qasen, Áljan, Nurǵalı, İzbasar, Taımastar Amanǵa senedi. Óńkeı áńgúdik, esersoqtyń qolyna tıgen el ońa ma?! Búlinip barady. Bireý jalshy, qosshy, bireý komýnıs, komsomol uıymdaryna ene sala, qazaqshylyqtan kete bastaǵan. Men elge kelgeli kórgen, bilgenimniń birin qaldyrmaı, Jandos aǵaıǵa aıttym. Biraq men de, ol kisi de bir soqpa qonaqpyz. Ermekbaı, úkimet tizgini seniń qolyńda. Sol bas buzarlardyń bárin bolmasa da, birer basshysyna barmaqty batyryp qoısań, bul halge jetpes edik-aý.

— Aınalaıyn, Amanǵa ǵana bir laj tabyńdarshy, ózgesine táýekel! — dep qulshynady Jaqyp, — Aman turǵanda tıyshtyq joq. Aıtatyny ylǵı: «aýyldy sovettendiremiz», «taptyq sanany oıatamyz», «aqsaqaldyq, rýshyldyq, dinshildikke shabýyl jasaımyz...» Osymen bireýdi bireýge aıdap salyp, qyrylystyryp barady. Kázir kóp aýylda «Qosshy» jınalysy bolyp jatyr. Qudaı biledi, bul jınalystan da talaıdyń delebesi qozyp shyǵar. Búıte berse, el bola almaımyz, Ermekjan! Mynaý Saılaýbek sovet ókimeti kelgen kúnnen-aq qyzmetke aralasty. Endi belinde altyatar, ústinde shınel, sovet jaýymen atysýǵa daıyn otyr. Osyny da, osynyń shal ákesin de ógeı baladaı qaǵajý etpek. Meniń arǵy atam qaıyrshy bolǵanda, óz ákem kisi atyn erttep júrip ólipti. Meni «baıdyń quıyrshyǵy» deıdi. Ózderińe málim, myrza el arasynyń áńgimesinen aýlaq kisi. Eger úkimet kerek dese, basyndaǵy myna aq ordany jyǵyp berýge daıyn. Bar kóligi sovettiń kiresin tasyp júr. Atynyń, asynyń qyzyǵyn el kóredi. Halyq úshin qandaı tamasha mektep saldyryp jatyr. Bul kisiniń dańqy týý sonaý Áziret Sultan, Táshkent, Buharaǵa deıin ketken eken ǵoı. Jýyrda atyn «Aq jol» gazetinde kórdim. Mektep saldyrǵanyn, mal tuqymyn býdandastyryp, asyldandyryp jatqanyn madaqtap jazypty. Aman sonda da myrzanyń aýylyn toryp-toryp qoıady. Birimizdi jan deı me eken. Sot pa, prokýror da, predsedatel de bir ózi. Ábden asqany emes pe. Orynbordan Jandos keldi, Aqmoladan sen keldiń, ekeýińniń jasyń da, jolyń da úlken, tym qurysa sálem berip shyqpady ǵoı! Kózi ashyq, el qamqory azamattarym, bastaryń jaqsy qosyldy. Kórińder, el jaıy solaı. Qyzyl ezýler aýyzdyqtalmasa, bir jarǵa uryndyrmaı toqtar túri joq.

Jaqyp qaqsap, Saılaýbek qostasa da, Ermekbaı áńgimege onsha boı sala qoımady. Tildi jigit bolatyn, sheshilip sóılemedi. Óıtkeni, Aman jaıyndaǵy shaǵymdardan qulaǵy sasýǵa aınaldy. Malqardikinde jatqanda, Malqarǵa qosyla Muqataı, Talasbaılar kelip zarlaǵan. Aqmoladan shyǵarda, aryzdardyń, domalaq qaǵazdardyń birnesheýin oqyp shyqqan. «Buzyq jigit» degen oıǵa bekidi. Biraq sol «buzyqty» Ýkom hatshysy Eralın súıedi. Eralındi bul «solaqaı» dese, Eralın buny «ońshyl» deıdi. Oıazdyq eki basshynyń ustaǵan saıası eki baǵyty Moskva, Orynbordan bastalyp, aýylǵa jetipti. Ońshyldardyń «tapsyz aýyl» degeni tapqa jiktele bastaǵan. Jalshy, «Qosshy» uıymdary baıdan bólý áreketinde. El ishi qym-qýyt, aıtys-tartys. Ermekbaıdy oı basyp, demalysyn jaıly ótkize almady. Onyń oıynsha bárin qozdyrýshy, tıysh jatqan eldi búldirýshi solaqaı komýnıser, komsomoldar. Bul oıyn ol Sháken, Saılaýbekten buryn túnde Jandosqa aıtyp úlgergen. Jaqyp pen Saılaýbektiń kázirgi zarynan jańalyq eshteme tappasa da, ekeýine tolymdy bir sóz ustatty:

— Jaraıdy. Másele tek Amanda bolsa, kózin joǵaltaıyn bul jerden.

Manadan anda-sanda bir kóz qyryn tastap otyrǵan Sholpan Ermekbaıǵa týra qarady. Qalyń bet, qytaı kóz jigit jańa ǵana jyly shyraıly sıaqty edi. Endi denesi túrshikti, sur jylandaı eken. «Kózin joǵaltaıyn» degen sózdiń áser etkeni sonsha, sapyrǵan qymyzy dastarqanǵa quıylyp jatqanyn baıqamaı:

— Qatty ekensiz! — dep saldy. Ermekbaı jaýap qaıyrǵan joq. «Bul ne degenińiz?» degendeı, Sholpanǵa o da nazar aýdara qarap qalǵanda, esikten Áben men qısyq muryn Táýke endi. Biri — deneli, jýan, jaıýat. Biri — tapal, aryq, shaqar. Ekeýiniń jazy, qysy qonysy bir. Aýyl aralaǵanda, júristeri de bir. Táýkeniń minezine bul elde shydaıtyn Áben ǵana. Sondyqtan ol Ábenniń qasynan qalmaıdy. Sholpan ekeýine aıaq toltyra qymyz quıdy. Áben bir aıaqty tastap alǵan soń, ekinshi aıaqty shaıqap iship otyryp:

— Kóp aýyldaǵy jınalysqa baryp edik, — dep sóz qozǵady. — Alystan kelgen azamattarǵa sálem berýge, jaqsy lebizderin estýge buryldyq.

Jaqyp bulardyń kelgenin jaratpaı otyrǵan. Salǵan jerden qaǵytty:

— Jınalysta áńgime az bolyp, jarymaı shyqtyńyzdar ma?

— Az bolmaǵanmen, ár sózdiń orny basqa da.

— Bul kisiler sózden yǵyr bolyp, demalysta júr, maza bereıik.

Áben tós qaltasynan sý jańa qyzyl knıjkeniń shetin Sholpanǵa qylt etkizip kórsetti de:

— Baıǵazy! — dedi.

— Onyń ne, kórsetshi, áýeli?

— «Qosshy» bıleti! Baıyńda osyndaı bılet bar ma?

— Óziń alǵandaı bolyp otyrsyń. Seniń qolyńnan ne kelýshi edi, bizdiń apaı shyǵar ápergen.

— Apań áperse de, bir qarýy qaıtatyn bolǵan soń ápergen shyǵar.

Táýke de qunjyńdap, qoınyna qol salǵan-dy, bir eski shúberek shyǵardy. Shúberektiń ishinen qattap oraǵan eki knıjke aldy da, Sholpanǵa aparyp, qorazdana kórsetti.

— Biri — «Kosshyniki», biri — káperátiptiki! — deıdi. Qýanyshy keýdesine syımaı, bir jaǵynan Jaqypqa qyr kórsete turǵan sıaqty. Elire sóıledi. — Ul týsa, Amandaı týsyn! Aınalaıyn sonyń arqasy ǵoı bári. Paı-paı, osy jınalysta sóılep edi kelip! Jurt sońynan erip ketti. Bilmeı júrippiz, kedeıdi jarylqaıtyn káperátip pen «Qosshy» eken ǵoı!..

— Naǵyz jarylqaıtyn sosıalızm kórinedi! — dem Áben kıe jóneldi. — Onda, baı, kedeı, ury-qary, qıanat, zorlyq... biri bolmaıdy. Qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalamaq. Kúlli jumys mashınamen isteledi. Máselen: kóship qonǵanda mynaý úıdi jyǵyp, tigip áýre bolmaısyz, mashına tóbesinen búrkitshe búrip aparady da, qondyra qoıady. Molshylyq degenińizde esep joq. It basyna irkit tógiledi...

— Jarylyp ket! — dedi Sholpan kúlkiden ezý jıa almaı otyryp. — Oqta-tekte osyndaı birdeme aıtpasań, ishiń kebe me seniń? Qudaı biledi, Aman osylaı demegen shyǵar- aý, óziń ǵoı kópirtip otyrǵan.

— Men buny Amannan da buryn bilem: Lenın aldaqashan «emperıa-jemperıa!» degen kitabynda jazyp ketken.

Bul ekeýi kelgennen jaq ashpaı, tympıa qalǵan Ermekbaı, Saılaýbekter de «emperıa-jemperıany» estigende, birine biri qarap, jymıysyp qoıdy. Olaryn Ábenniń kózi shalsa da, kelemej demeı, qoshemet kúlkisi dese kerek, kóterilip barady. Shala-sharpy estigen, bilgenin ósire, tóndire aıtyp, elge jaıýǵa qumar kisi taǵy bir úlken taqyrypty belinen basyp ótti:

— Estigen qulaqta jazyq joq. Aıta bereıin. Amannyń sózine qaraǵanda, joǵarǵy jaqtan «ońqaı», «solaqaı» degen bireýler shyǵyp, Lenınniń ornyna otyrýǵa talasyp jatsa kerek. «Ońqaıy» men sıaqty asyqpaıtyn kórinedi, Sosıalızmge ógiz aıaqpen qybyrlap bir jetermiz deıdi bilem. Al, «solaqaıy» Táýke sıaqty asyǵys, shart-shurt desedi. Qaısysy bolsa da, el bılep ońdyrmas.

— Kim bıletedi olarǵa?! Kim saılaıdy olardy?! — dep Táýke burq etti. — Ormandaı kóp orystan Lenınniń ornyn basatyn bir ul týǵan shyǵar. Jańaǵy ekeýin qosaqtap qoıyp, sarala sapty qamshymen soısa! Qarashy, dámesin!..

Qymyzǵa qyzǵan saıyn Áben men Táýke biri bastap, biri qostap, basqany sóıleter emes. Sholpan ekeýine aıaqty toltyra quıady. Qymyz jeligine qyzyl knıjkelerdiń qyzýy qosylǵan soń, Táýke urynýǵa qara taba almaı otyr, Jaqyppen aralary shataq. Ánsheıinde ý tildi Jaqyp, qazir zyǵyrdany qaınasa da, aýzyn baǵa qalǵan. Eshbir búkpssi zilsiz, oılaryn ashyq soǵyp otyrǵan eki sharýa sózderi tórdegi úsheýge tikenekshe qadalyp jatqanyn baıqaǵan joq, Tystan Sháken men Jandos engende ǵana toqtady.

Jandostan bári ımendi. Uzyn boıly, qońqaq muryn, kúıedeı qara kisi eken. Jasy qyryqtar shamasynda. Tórge shyǵyp otyrǵan soń, úıdegilerge pensıe kózildirigin túzep kıip, jaǵalaı bir qarap ótti de:

— Myna kisilerdi men tosyrqap qaldym ba, kim bolady? — dep Shákennen surady. Sháken denesin selkildete kúlip alǵan soń ǵana tanystyrdy:

— Bul jýan — kádimgi ótirikshi Áben. Sen elden ketken kezde, ótirikshi de, jýan da emes-ti. Sondyqtan tosyrqaǵan shyǵarsyń. Tabystaryna «qutty bolsyn» aıtýyńa bolady. Qasyndaǵy qısyq muryn Táýke ekenin murny aıtyp tur. Ekeýiniń syrt pishinine qarap, ishki dúnıesin óziń aıyra berersiń.

— Kelistire bilse, ótirik te óner, — dedi Jandos, — áıtpese, qyryq ótirikti aıtqan tazsha el aýzynda qala ma? «Óner aldy qyzyl til» degen qazaq. Óleń, jyr, qıssa, maqal, mátel, joqtaý, burynǵy bıler sózi, ótirikter bári til ónerine jatady. Qaı óner kórine túsip joq bolmaı, halyq boıyna sińe berse, sol óner damı da bermek. Ábeńniń boıynda ondaı daryn bolsa, ózi zıansyz bolsa, qorǵashtaýdyń keregi qansha, aıta bersin.

Árkimniń aýzynan shyqqan ár qıly sózdiń jerine jetpegenin jetkizip, teris-qaǵys turǵanyn túzep qoıyp otyrdy Jandos. Tilge baı, minezi ornyqty, qazaq ómirine jetik kórinedi. Onyń aldynda Sháken, Ermekbaılardyń ózi boı jaza almady. Maqash, Jylqybaılar bastap, dalada manadan kútip júrgen bir top adam endi. Japyrlaı amandasyp, dostyq kóńil bildirýmen bular da toqtady. Úlken, kishi birdeı Jandosty aǵa tutady, oryssha oqýy muǵalimdik semınarıa ǵana bolsa da, bilgish kórinedi. Sondyqtan, bul jıynda tyńdaý, suraý, bas shulǵý kóp te, talas, keris atymen joq edi. Jandos jalǵyz sóılep otyrǵanda, sálem berip Aman kirdi. Qasynda Baıbol bar.

— Joǵary shyq, Amanjan... Aman degen jigit osy, — dep, qol alysý ústinde Sháken Jandosqa tanystyryp úlgirdi.

— El-eldiń bárinde bola bermeıtin, qazaqtaǵy jaqsy dástúrdiń biri — úlkendi syılaý, — dedi Jandos, — Aman, sen bolsań kesheden beri qaıdasyń? Elińe, aýylyńa qonaqpyz, qazaqtyń, azamatymyz, jasy úlken aǵamyz, amandyǵyń, sálemiń qaıda? Áýeli sony bilgeli shaqyrttym.

Maqash, Jaqyp, Jylqybaılar qyby qanyp, kúlim qaqty. Áben, Sholpan, qısyq muryn Táýkeler qyzara tomsarady. Qulaqqa urǵan tanadaı tyna qalypty bári. Aman biraz múdirińkirep qaıyrdy jaýapty:

— Jáke, keshe qyzmet yńǵaıymen bir jaqtan kesh qaıttym. Búgin jınalystan bosaǵanym osy. Áıtpese, sálemimdi buldap jatqanym joq. Qazaqtyń jaqsy dástúrlerin qadirleıtin inilerińizdiń men de birimin.

— Bárekeldi. İrzamyn onda. Endigi sózdi ońasharaq sóıleseıik, — dedi de, Jandos ornynan turdy. Jurt jarylyp jol berdi. Ermekbaı, Saılaýbek, Jaqyp, Aman beseýi aýyldan oqshaý ketip otyrǵan soń, qolyn joǵary, jaılaý ústine kótere túsip sóıledi ol. — Mine, qazaqtyń bar rahaty — osy jaılaý. Budan aıyrylsa, malynyń da, óziniń de berekesi ketedi. Shyraǵym, seni jaılaýǵa qarsy desedi. İship otyrǵan aǵynan qaǵyp, bıyl on úıdi sary masanyń jemine tastap ketipsiń. Eldi otyryqshylyqqa shaqyryp júrgen túriń bar. Qazaq qazaq bolǵaly kóshýmen keledi. Ony sasyq qoraǵa aparyp qamaǵanmen sosıalızm ornamaıdy. Tek, maly qotyr, ózi kóksaý bolady. Osyndaı ushqalaq oılardan saqtandyrǵaly shaqyrdym. Buǵan ne aıtasyń?

— Jáke, qatelessem, keshirersiz, buǵan daýym tipti kóp sıaqty, — dep tómen qarap, sulyq tyńdap otyrǵan Aman basyn kóterip aldy, — Men jaılaýǵa qarsy emespin, jaılaýshyldyqqa qarsymyn. Qarańyzshy, osynaý syńsyp otyrǵan eldiń ishinde aq úıler qadaý-qadaý. Qaptal kópshiligi qońyr, ortasha. Baı, tipti ortasha mal jaıa kelsin. Al, kedeıler solarǵa kóz súzýden basqa ne bitiredi? Menimshe, qazaqtyń kóshimpazdyǵy kóshqumarlyqtan emes, ylajsyzdyqtan. Sonaý kóz ushynda munartqan bizdiń mekenimiz — Maqash qoryǵy. Sonda qalǵan jańaǵy on úıge nan, shaı, qant, kezdeme, eńbek aspaptary berilip jatsa, sóz joq, mynaý jaılaýshylar da jataqqa qashady. Elimiz óziniń bul qajetterin ómir boıy izdegen, tappaǵan. Tapsa, jarymaǵan. Endi tek otyryqshy bolsa ǵana jarıdy. Otyryqshy eldiń «maly qotyr, ózi kóksaý» bolyp jatqanyn ázir estigemin de, kórgemin de joq. Qaıta, kóshpeli eldiń kúni olarǵa kúnde túsedi. Qoıyn bir qaǵaz shaıǵa, atyn bir qapshyq astyqqa satyp, jaılaýshyl qazaq ne ońady? El degen atymyz bar. Eldik muramyz bar ma?! Babalarymyz is qaldyrmaı, sóz qaldyrypty. Onyń ózi jıýsyz, shashylyp jatyr. Ushan-teńiz jerge ıemiz. Onyń tek túgin soryp, sýyn ǵana ishemiz. İshin aqtaryp, shyrynyn áli ala almadyq. Osynyń bárin menen artyq bile tura, otyryqshy ómirden qashqaqtaýyńyzǵa qaıranmyn. Elin súıgen, oıy erjetken azamat qoı bastaǵan serkedeı, qasqaıa tartar kez jetti emes pe? Ágár ol alǵa shyǵa alsa barar betalysy aıqyn-aq kórinip tur-aý!..

Tyńdaýshylar túrli kúıde. Jandos pen Ermekbaı tómen qarap, tapjylmaı qalypty. Saılaýbek bir shylymdy bitire sala, ekinshisin saldy aýzyna. Jaqyptyń qulaǵy áńgimede, kózi jeli basynda: qonaqtarǵa soıýǵa apara jatqan tory qulynnyń shyńǵyrǵanyna súısinip, eleń-eleń etedi. Sirá, Aman sózi onyń qulaǵynan aǵyp ketken bolar.

— Qysqa sózben qazaqtyń uzyn ómirin birsypyra qamtydyń shyraǵym. Jyrtyq úıge engen tań sáýlesindeı boıyńdy jaqsy sezim, úmit, oılar keýlep keledi eken. Qutty bolǵaı-aq! Sonymen qabat seskentip te qoıdyń-aý! — dep, Jandos qalyń qasty qabaǵyn túıe otyryp sóıledi endi. — «Ala qoıdy bóle qyryqqan júnge jarymaıdy». Az ǵana el baı, kedeı, ortashaǵa bólinse, bereke qala ma? Bizde óndiris, proletarıat joq. «Ý ishseń, rýyńmen», «at satsań, aýylyńmen» dep otyrǵan qazaqtyń ortasyna ot tastap «tap tartysyn» qoldan jasaı almaımyz. Taptar, onyń kúresteri tolǵaǵy jetkende, ózinen ózi týady. Sol sıaqty kóshpeli turmystan otyryqshy turmysqa da ókteýmen barmaıdy qazaq. Kóliginiń kúıine qaraı jyla qonaqtap jetedi. «Qashqan da, qýǵan da qudaıǵa syıynady» demekshi sovet jerindegi saıası oıshyldardyń qaı-qaısysy bolsyn, Marks pen Lenınge súıenedi. Lenın halyqty, ásirese buratana elderdi óktemeńder, zorlamańdar dep ketti. Osy náptiń ózi tek sharýashylyqty ǵana emes, sonymen qabat shoshyǵan júrekterdi, búlingen salttardy qalpyna keltiretin lenındik uly saıasat ekenin uǵynar ýaqyt boldy. Aman shyraǵym, boıyńda biraz qyzý bar sıaqty. Ol qyzý ylaıym aýrýdiki bolmaı, jastyqtiki bolsyn! Sonda ǵana meniń bul aǵalyq nasıhattarym saǵan áser etedi.

— Bári ózinen ózi týsa, ózinen ózi bolsa, typ-tynysh jatpas pa edi jurt, — dedi Aman. Ezýinde sál mysqyl kúlki tur. — Tıysh jatqan jurt bar ma?! İńgalaǵan sábıden bastap, qaýsaǵan kárige deıin tirshilik úshin arpalysady. Kúres, tartys, qan tógiske deıin baryp jeńgen ǵana ómir súredi, jeńilgenge ústemdik etedi. Búkil dúnıeniń bul mandý zańyna qazaq ta baǵynǵan. «Ý ishseń rýyńmen» deı otyryp, óz ishinde tapqa bólinýin, taptyq maqsattardy qorǵaýyn eshýaqytta umytqan emes. Ágár meniń boıymda siz aıtqandaı qyzý bolsa, «jastyqtiki» bolmas, «aýrýdiki». Dál sol taptyq qyzý bolar. «Adamshylyq», «eldik», «birlik», «dástúr» degenderge men tek tap turǵysynan qaraımyn. Jáke, jasyryp qalmaımyn: sizdi men syrttan, alystan bilgende, jaqyn edińiz, jaqynnan bilgende, alystap barasyz. Menen alystaǵannyń túk ýaqasy joq. Tek halyqtan alystaı kórmeńiz.

— Ha-ha-ha! — Ermekbaı kúlip jiberdi. Kúlse de, beti yzaly, sup-sur. Manadan jıa-jıa ishi tolǵan eken, tóteden kıip, tóge sóılep ketti. — «Halyqtan alystaı kórmeńiz» deıdi-aý! Qandaı órkókirek! Kimge aıtyp otyrsyń!? Emshek taby aýyzyńnan ketpeı jatyp, ákemizdeı kisige solaı deýge uıalsaıshy, shirkin. Boldy, jetti, tart ári basalqańdy! Qazaq kóshin basqarýshylar bar. Sen áýeli óz atyńnyń tizginine ıe bol!..

— Men basalqy aıtqaly kelgemin joq, shaqyrǵan soń keldim. Aǵat ketken jerim bolsa, oılanaıyn, sizder de oılanarsyzdar. Oı men el eshkimniń enshisine berilmegen. Árkimniń-aq «oıym» deýge, «elim» deýge haqy bar, — dedi de Aman ornynan turyp júre berdi. Ermekbaı áli burqyrap otyr:

— Em qonbaıtyn jigit! İİİydaı-shydaı sabyrym bitti. Qalada da, dalada da osynyń ylańynan qutyla almaı qoıdym. Bastyǵy mynaý bolys Jaqyp, oqyǵan Saılaýbek, Sháken aǵaı bolyp, zar qaǵady el. Baıqadyńdar ma, endi Jákeńniń ózin aınaldyrmaq. Kózim ábden jetti, kókten solmasa, yryq bermeıtin qyzyl ezýdiń ózi!

— Ermekjan-aý, ońaılyqpen kózden jas shyǵa ma? Sizderdiń aldaryńyzda basylyp otyrǵany ǵoı bul. Áıtpese... — dep Jaqyp úrlegende:

— Álin bilmeıtin nabıtyı dýrak! — dedi Saılaýbek. — El bıleýden dámesi bar. Ol túgil ózimizdiń ýysymyzdan shyǵyp ketti el. Ornynan julyp alyp, otyrǵyzý kerek. Emi sol ǵana.

Úsheýi Amandy syrtynan jilikteı buzyp jatqanda, Jandos ózimen ózi bolyp otyryp:

— Qaıran el, qaıran el, ne bop barady! — dedi de, keıisterin kúńirene aıtty. — Alysta júrgende bul eldi kórýge ańsadym. Kórgen soń ketýge asyqtym. Azamattar-aý, senderge ne bolǵan? Bir aýyz ba desem, alaýyzsyńdar. «Jaýyrdy jaba toqy», «qol synsa, jeń ishinde, bas jarylsa, bórik ishinde» degen elińniń, abzal qaǵıdasy qaıda?! Uǵynysýdyń ornyna aıtysyp, keshirim ornyna kek saqtap, birińdi biriń jaǵadan ala túsýge daıyn tursyńdar. Sap, Ermekbaı, sap! Sap, Saılaýbek, sen de sap! Eki oramǵa keletin oqýly qazaq kóp emes. Jańaǵy jigittiń úsh oramǵa da keletin túri bar. Sender shyrt-shyrt synǵanda, ol shimirkenbedi de. Baýlyńdar, shydańdar. Shym-shymdap beri tarta berińder! «Kókteı solsyn» deýge meniń aýyzym barmaıdy.

Jáke, men bilemin ony. Ne ózin, ne eldi qıratpaı tynbaıtyn, Seıfýllınder urtyna myqtap túkirgen jigit…

Ermekbaıdyń bul sózinen keıin Jandos jaılaý eline, kóz jiberip, únsiz otyryp qaldy. Birsypyra jurt at ústinde kórinedi. Qymyz iship, qyzǵa qyryndaǵan bozbalalar bip bólek, egdeler, úlkender bir bólek júrse, balalaryn qunan taıǵa mingizip nemese aldyna, ne artyna salyp alyp, analar da aýyl qydyryp júr. Sháken aýylynda adam búgin kúndegiden kóp: qonaqtarǵa soıylǵan qulynnyń mańynda shybynsha byjynaıdy. Olardyń dań-duńyna sút tartqan separator, úı aınala bozdaǵan boz ingen qosylyp, ala-qula, ózgeshe bir ún estilip tur. Malshylar aýylyndaǵy bul qıra quryqtan oqshaý, mańaıy kók maısa úsh aq úıdiń ortasyndaǵy ordadan qańqý kóterildi. Táýkeni bireý esikten laqtyryp jiberdi tysqa. Táýke atyna mine sala Jandostarǵa shapty.

— Ákeńniń bet taqtaıyn... Qazanqap! Jeti ata-babańnyń aýzyn... Qazanqap! Ógiz! Baıdyń quly Qazanqap!.. — Attan túsip, Jandosqa alqyna kelgende de bul sózder Táýkeniń aýyzynan túspedi. Ózi boqtampaz, shaqar kisi, qymyzǵa qyzyp alǵan soń tipti des berer emes, boqtap-boqtap alady da, qamshymen jerdi tartyp-tartyp jiberedi.

— «Myrzanyń mazasyn ala berme!» dep jaýyryn ortamnan ustady da, esikten laqtyryp tastady. Men sonsha ıtke tastaǵan súıegi me onyń! Sháken qudaı ma sonsha! «Qosshy» múshesine qolyn ol qalaı kóteredi?! Árıne, baıdyń aıtaqtaýymen kóteredi! Tórt kózin, túgel otyr ekensiń, Qazanqaptan kegimdi áper. Nesıege qaramaımyn, kázir qolma-qol áper! Áıtpese náshándikke, Amanǵa baram.

— Jeter, jeter, otaǵasy! Kóp kókimeńiz! — dep Ermekbaı qabaǵyn túıdi. — Myna bolysqa tapsyramyz. Kelistiredi ekeýińdi.

— Bolys túgili bir qudaıdyń ózi bolsa da, Jaqypqa júginerim joq! — dedi de, Táýke endi kóp aýylǵa qaraı shapty. At aıaǵy kótergen tozań otyrǵandardy basyp qaldy.

— Mine, kóretinimiz osy! Sonaý kóp aýyl, qara aýyl — qara páleniń ordasy! — dep Jaqyp. — Jaman Táýkeniń ekpini úı qulatqandaı. Ózgesi ne ońdyrady!

Aq ordadan shyǵyp, Jylqybaı beri aıańdady. Ystyq kúnde aıaǵynda saptama etik, basynda qarsaq tymaq, túıe jún kúpisin aınaldyra kıgen, búgjeń-búgjeń etedi. Sary aıý tárizdi. Aýzy jybyrlaýyna qaraǵanda, ádetinshe, aıtar sózin kúbirlep, jattap kele jatqan bolý kerek.

— Bul sorlyǵa da bir zobalań týǵan ǵoı, — dep qoıdy Jaqyp. Jylqybaı kelip jaılanyp bolǵan soń, barmaǵymen bir tanaýyn basyp turyp, shashyrata sińbirdi, suq qolymen ekinshi tanaýyn basyp turyp, taǵy sińbirdi. Osylaısha bitelgen tynystaryn ashyp alyp, sózge kiristi ol:

— Jandos qaraǵym, bilemisiń, ákeń, marqummen qurdas bolatynmyn. Ol jalshy, men kedeı, Myrzanyń mynaý jelisiniń basynda talaı kezdesetinbiz, syrlasatynbyz. Myrza seni oqýǵa attandyrǵanda bizdiń úıde eki buzaýly sıyr, bir mingish qana bolatyn. Baǵyma ma, soryma ma, áıteýir sovet tusynda biraz mal bitti. Meni osy kúni «baı» deıdi. Baı bolsam, sovet baıy emespin be, maǵan nege óshigedi?!

— Ne qyldy óshigip? — degen Jandostyń suraǵyna Jylqybaı jaýap berýden buryn qoınyna qol suqty. Bir japyraq qaǵaz sýyrdy da, qoly qaltyraı usyna berdi. — Sot shaqyrady! Aqysyn alyp ábden bitken malaıym aqy daýlapty.

— Oǵan bola saspańyz. Sot anyǵyna jeter.

— Sottan buryn sonaý kóp aýyldan qorqam. Ásheıkeniń hatshysy İzbasar deıtin jylym bar. Malaıymdy azǵyryp, kóp aýylǵa kóshirip aldy. Aryz bergizip otyrǵan sol. Tanakóz deıtin sypyldaq kelinim, — aýylnaı, rastap mór basýdan taıynbaıdy. Sottyń ózi kámónes desedi. Áshekeshil-aq. Qorqam, Jandosjan, qorqam. Tapsyryp ket. Meni súr baılarǵa, Nıkolaı baıyna qosa kórmesin. Sovet baıymyn ǵoı. Tipti myrzalarǵa qaraǵanda baımyn ba men?

— Myna túrimen kimniń aqysyn jegendeı. Qorǵańdar mynany! — dedi de Jandos ornynan turdy. Eki qolyn artyna ustap, beti kók beles, ońasha barady. Ańsap kelgen aýyly aýyr oılar saldy basyna, azar kóterip bara jatqan sıaqty...

VIII

Kóp aýyl búgin kóńilsiz. Eki-úsh jyldaı kózden tasa bolyp, saǵyndyryp qaıtqan Aman ortalarynda eki-úsh aı bola sala, taǵy ketkeli jatyr. Aqmola asyǵys shaqyrtqan. «Qyzmetińdi, qarý-jaraǵyńdy orynbasaryńa tapsyr da, dereý jet!» — depti. Bul aýyldyń bas kótererleri, Amannyń eń jaqyn joldastary Nurǵalıdyń úıine jınalyp, tyǵyz shaqyrtýdy túrlishe joryp otyr:

— Qyzmetin joǵarylatatyn bolǵany ma?

— Onda qarýyńdy tasta deı me?

— Ermekbaı Malqardyń kegin qaıtaryp júrmese?

— Neǵylsa da, boljaýsyz burq etken habar. Tek basyn shyrmamasyn deńdershi.

— Endi jalǵyz jibergenimiz uıat! — dep, Nurǵalı kúrildedi. — Qasyna kisi qosyp bereıik.

— Qur kisiniń kómegi qansha! Qalada aldymen aqsha kerek te. Ortamyzdan aqsha jınap bereıik, — dedi Tanakóz. Murtyn shıratyp, usynystardyń bárin qostap keń otyrǵan Áljan sóıledi bir kezde:

— Amandy oılaǵandaryń ákesin de umytpańdar. Marqum, bárimizge ákedeı edi ǵoı. Basy belgisiz tur. Toqabaı: «Kirpishin quıyp qoıdym» — degen. Ózimiz bir kún úme jasap, sony qalqaıtyp qaıtaıyq. Amannyń áne-minemen qoly tımeı júrdi ǵoı. Kóńili daýalap ketsin, osyǵan ýáde bereıik.

Nurǵalıdyń úsh bıesiniń qymyzy bunsha berekeli bolar ma! Jeti-segiz kisi manadan ishýde, áli taýsylar emes. Qymyz qyzýy boıǵa taraǵan saıyn, jaıshylyqta aıtyla bermeıtin, árirekte jatqan shyndyqtar aýyzdan shyǵyp-shyǵyp ketedi. Kóbinen kishi bolsa da Amandy bári aǵa, pana tutady eken. Onyń ketýine árqaısysynyń-aq kóńili omsyraıyp qalypty. Eń sabyrly degen ári muǵalim, ári ıacheıka sekretary İzbasardyń ózi qamyǵyp otyr:

— Áı, tura turǵany jaqsy edi-aý! — deıdi. — Kedeıler kádimgideı qopańdap, arqa tutyp qalyp edi. Baılar, baıshyldar jabylyp, turaqtatpady aqyry. Qolynan kelse, olar kózin joıýdan da taıynbas. Lenınge oq atqan tap jaýy kimdi aıar deısiń! Aman ketse, qalǵan jaman-jáýtikter ózi de bas kótere almaıdy, kóterse, árqaısysyn ár jerde ýmashtaı salamyz deıtin shyǵar. Kóremiz! Zaman bizdiki ǵoı, áıteýir. Tek birlik kúshti bolsyn. Bir japyraǵymyz qalǵansha, Amandy qorǵaıyq. Olar kúıeni armansyz jaqty. Biz tazartyp alýymyz kerek.

— Olaryń kim sonda? Atap aıtshy, bul arada bóten kisi joq qoı, — degen Tanakózdiń suraýyna İzbasar úndemedi. «Nege úndemeısiń? Mynadan seskenesiń be?» degendeı, taqqy tanaý qara jigitke Tanakóz qarap qoıady. Ol — Jaqyptyń jaqyn aǵaıyny, partıa músheligine kandıdat Sádý. Iacheıka ishinde bolǵan qupıa sózderdiń keıbiri syrtqa tarap, keıingi kezde Sádýge İzbasar kúdiktene bastaǵan. Sondyqtan, Tanakóz dál bassa da, moıyndamaı, áńgimeniń betin basqa jaqqa burdy ol:

— Aman tańerteń erte salqynmen júrmek. Jańaǵy aıtqan kómekterińdi búgin retteńder. Sonda baryp, ózimen de biraz keńeseıikshi.

Bular kelgende, Aman inileriniń oqýyn tekserip otyrǵan. Jarmaǵambet, Qulmaǵambet, Aqmaǵambet, Toqmaǵambet deıtin úıelmeli-súıelmeli tórt uldyń úlkeni Jarmaǵambet bıyl on jetige shyǵady. Sony osy joly Aqmolaǵa ala ketýge sheshesin azar kóndiripti.

— Ózi ketkenimen qoımaı, qolqanatymnyń úlkenin ala ketkeli otyr, — dep kúrsinedi báıbishe. Adýyn, at jaqty, qaratory kisi edi. Basylǵan, óńi de bozarǵan, sózi tipti baısaldy. — Shalymnan aırylǵaly kóńilim bir selt etpeıdi. Bilmeppin, qaıǵy etkizbes bolat qalqanym eken ǵoı! Ol ketisimen sary ýaıym kernep barady basymdy.

— Shúkirlik etińiz. Aman barda, mynaý balalar barda, ýaıym sizdi jeńe almaıdy, — dedi Áljan.

Báıbishe basyn ızep biraz otyrǵan soń qaıyrdy jaýapty:

— Shúkirlik etpeske amal ne! Ýaıymnyń úlkeni sol Amannyń ózi bolǵan joq pa! Aǵaıynnyń tabanyna qadalǵan shógir mańdaıymyzǵa qadalsa deýshi edik. Bireýdi shekege shertken, ne bir sabaq jibine qıanat etpep edik. Sonda da balamnyń basyn shyrmaı beredi bul jurt. Qoıar da qoımaı, atqa mingizdi, sózge engizdi. Endi arasha talap jatyr. Amanym aq sútimdeı aq edi. Qaraıta ma dep qorqam. Qara qyldy qaq jarǵandaı ádil edi, buza ma dep qorqam. Urysta turys bola ma! Altyn kórse, perishte de, ashý qyssa, aqyldy da joldan shyǵady.

— Ájem meni áli de qundaqtap ustaǵysy keledi. Aıtyńdarshy, qashanǵy jataıyn qundaqta! — dep edi Aman, bári dý kúldi. Sol kúlkini ol úzbesten damyta berdi. Anasynyń, dos, joldastarynyń basyńqy kóńilin kóterip, ózin tipti jaıdary ustap otyr. Bundaıda ázilqoı, tapqyr eken. Túıedeı Nurǵalıdiń judyryqtaı Táýkeden qorqyp qashqanyn, Baıboldyń Shákenge eliktep, áıeline aıaǵyn sıpatqanyn aıtyp kúldirdi. Eń jaqsy kóretin kenje inisi Toqmaǵambetke Beıimbettiń «Myrqymbaıyn», Sákenniń, İlıastyń óleńderin aıtqyzdy. Toqmaǵambet Syzdyqtan da biraz qyljaqtar úırenip alypty. Áben, Táýke, Nurǵalı bolǵanda, otyrǵandar kúlkiden qýlap qaldy. Namysqoı Tanakózdiń ózi jas balanyń oıynynan kúıeýin kórgende, kózinen jasy aqqansha kúldi. Sóıtip otyryp shyn jylady ol:

— Amanjan, tez qaıta kór, — deıdi, aýzy kemseńdep. — Sen barda, mine, kóńilimiz lyq tolady. Sen joqta ortaıyp qalady. Qara qasqa atty Qambarymyz ekenińdi umytpa. Qambar toqsan úıli tobyryn umytpaǵan.

— Jeńeshe, myna bir teńeýińiz qandaı ońdy! — dedi de, Aman bul sózinen dereý aınydy. — Biraq sol batyr da, tobyr da qarańǵyda, jolsyzda ómir súrdi-aý. Al biz tań ábden atqan soń jolǵa túsip alyp, zaýlatyp kelemiz ǵoı.

— Óstip, tobyqtan qaǵa berse, zaýlatarsyń!

— Ýaqasy joq. Tartys ústinde taralǵylar úzilip, attar tize búgetin. Tartysyp jatqamyz joq pa? Bul tartys bara-bara sonshalyq qyzady, keıde áke men bala da aırylysyp, ekeýi eki taptyń soıylyn soǵady.

— Tynar kúni bar ma óziniń?

— Bar. Baılar mal men bedelinen aırylǵanda ǵana tynady. Eńbekshiler neǵurlym ashyna tússe, solǵurlym baıdyń ómiri qysqara túspek.

Jalǵyz Tanakóz emes, árqaısysy-aq kóńildegisin aıtyp qalyp, bilmegenderin surap alyp, Amanmen erkin sóılesip otyr. Ol otyrǵan jerde oıyn da, ázil de, aqyl da birdeı tabylady. Ony ózimsinýdiń ústine ustazyndaı tyńdaıdy, senedi bári. Endi Nurǵalıdyń úıindegi oılaryn estirtip, júrý qamyn sóılesip ketti.

— Aqsha járdemińe ázir zárý emespin. Kisi qossańdar, Taımasty qosyńdar. Járdemdi soǵan berińder. Men ony osy bette oqýǵa ornalastyraıyn.

— Tipti jaqsy bolar edi! — dep, qýanyp qaldy báıbishe. — Qyzmet istep ol kimin asyraıdy. Soqa basy. Biraq mılısıa bosata ma? Tyǵyl-taıań boldy-aý.

— Bosatady, áje. Jolshybaı soǵyp ala ketem.

Aýyl adamdary birtindep kele-kele úı tolýǵa aınaldy. Kórshi aýyldan Áben men Táýke kelip endi. Toqmaǵambet daladan júgirip kirip, Amanǵa bir japyraq qaǵaz ustatty da, qaıta shyqty. Qaǵazǵa mynadaı sózder jazylǵan:

«Erteń tań sáriden júredi, — dep esittim. Búgin, el jatqan soń, aýyl syrtyndaǵy ózekte qalaı da kezdeseıik. Osymyz álde aqyrǵy kezdesý bolar».

Buny kim jazǵany, kimge jazǵany basqaǵa belgisiz bolǵanmen, Amanǵa belgili. Qaǵazdy tós qaltasyna salyp qoıdy da, esikten kire sóılegen Táýkeni tyńdaı berdi:

— Meni shaqar, shaıa etken — órkókirekter. Mensinbedi, mazaq etti. Mende de ashý bar, namys bar. Shydamadym sonsoń. «Qosshyǵa» solardyń qorlyǵynan qutylý úshin kirdim. Amanjan, aqylyńdy aıtyp ket, ne isteıin endi?

— Jalǵyz siz emes, barlyq malshy qazaq kázir «ne isteımiz?» dep turǵan sıaqty. Meniń berer aqylym: áýeli jataqtaǵy on úıge baryp qosylyńyz. Sol on úı — qalyń eldiń uıytqysy. Olar bıyldyń ózinde isher mendik astyǵyn alady. Bereke astyqta, otyryqshy ómirde, — dedi de, Aman endigi sózin Áljanǵa, onan Nurǵalı men İzbasarǵa arnap aıtty. — Áljeke, «Qosshy» qurastyrǵan bul kishkentaı moıynserik ázir tek ózi toıýdy maqsat etse, bara-bara basqany da toıǵyzatyn sosıalısik úlken aýyl sharýashylyǵyna aınalýǵa tıis. Tıis nárseniń bári ózdiginen bola bermeıdi, bolǵyzsa bolady. Bolǵyzý jolynda qıyndyqtar az emes. Shydamdylyq kerek. Shydamdy senim ǵana kúsheıtedi. Ágár osy on úı bıyl ishermendigin alsa, endigi jyly eptep satýǵa shyǵarsa, onan ári olardy artelden qýyp ta shyǵa almaımyz. Osylaısha, birlestik eńbektiń jeke eńbekten paıdaly ekenin kózi kórip, qoly ustaı berse, eńbekshi sharýalar sosıalızmge ózi suranyp barady. Áljeke, kótere ber on úıdi. Nurǵalı, sen kooperasıanyń jaqsylyǵyn aldymen sol on úıge kórset, kún kóris jaıynda ázirge meniń aıtarym osy ǵana. Al men jaıynda ájemnen bastap árqaısyńyz-aq qobaljıtyn kórinesizder. Ájem tipti «ózin, de jaı júrmeısiń!» — dep, ońashada ursyp alady. Jaı júrýge boldy ma, joldastar. Tap kúresindegi kónterlilik, sypaıylyq kún saıyn joıylyp, bet ashylyp keledi. Ezilgen aýyl oıandy. Baılarǵa endi kedeıler shabýyl jasaıtyn kún alys emes. «Qoryqqan buryn judyryqtaıdy». Baılar, baıshyldar sony sezinip, buryn judyryqtap júr. Biraq maı judyryqqa men qulamaımyn! — dep, Aman kúlgende, dý kóterildi. Kóleńke túsken kóńilder jarq etip ashylyp, bireý etiginiń qonyshyn shirene tartsa, bireý kúlimdep, murtyn sıpap qoıyp, endi bireýler «báselep» otyrǵanda:

— Sary ala qamshymen josytsa! — dedi de, Táýke qamshymen jerdi bir tartyp jiberdi. — Ondaı kún týsa, men aldymen Qazanqaptan alar edim kegimdi. Sháken qabaǵyn sál shytyp qalyp edi, kele meni jaýrynnan búrip alyp, tysqa laqtyrǵany. Týra sol úıdiń bóribasar qara tóbetiniń minezi! O da, «aıt!» dese bolǵany, bassalady ǵoı. — «Shabýylǵa suranǵanyńyzben, aıtaqtaýshyǵa batpaısyz ba, qalaı?» degen Amannyń qaljyńynan keıin Táýke órshelene tústi. — Qarańǵy kórde perishtelerine ot kúrzimen urǵyzady degen soń, qudaıdyń ózinen amalsyz qorqam?! Jaman aǵańnyń qımylyn sol shabýylda kórersiń. Qasyma tek Ádhamdy, Toqabaı men Taımasty qosyp ber. Ótken saılaýda Toqabaı ekeýmiz-aq bolys Jaqyptyń murnynan qan aǵyzǵamyz. Bul shabýylda Shákenniń óz murnyna kádik. Men onsha aqmaq emespin, Amanjan. Osy jumanyń ishinde Ermekbaı, Saılaýbek, Sháken — úsheýiniń de aýjaıyn túıdim. Seniń qalaı asyǵys bara jatqanyńdy da ishim sezedi.

— Já, já! Boldy, Táýke, boldy! — dep, Tanakóz, odan ári sóıletpeı, aýyzǵa qaqty. — Bosqa kópirýdiń keregi ne? Osy sózińdi kázir jetkizedi de, kesiriń Amanǵa tıedi. Aman qaraǵym, ony elirtip qaıtesiń, bireýdiń qolynda eler. Bizdikine baraıyq. Saqtap júrgen bir qoıymyz bolatyn, jep ket.

Saq Tanakóz Sháken jaıyndaǵy sózdi órshitpeı tyıyp tastap, kúıeýin «júr-júrdiń» astyna aldy. Áben sasar emes:

— Bara ber. Kishkene áńgime tyńdap, kázir jetem, — deıdi.

— Seniń «káziriń» keshke deıin sozylady. Qaldyrmaımyn. Táýke, sen de qaıt, qoıdy soıyp ber. Mynaý kúni-boıy myjǵylaıdy.

«Táýke barsa, meniń keregim qansha?» — dep tartynǵanyna qaramastan, Tanakóz Ábendi jeńinen súırep, Táýkeni aldyna salyp, ekeýin de alyp ketti. «Esil áńgime qaldy-aý» degendeı, Áben artyna qaraı-qaraı ketip barady. Degenmen, ótirik pen maqtanǵa biraz qor jınap alǵan bolý kerek ol kisi.

Bireýleri qymyzǵa qyzsa, endi bireýleri sózge qyzyp, lepirgen kóp aýyldyń jigitteri, shaqyrýdy estigen soń sabyr tutyp otyra almady. Amandy ortaǵa ala, Ábenderdiń artyna ile jetti. Qoı soıylyp jatyr. Ájeptáýir qomaqty qara saba bes bıeniń eki kún jınaǵan sútine ıindep tur. Bundaı bas qosylǵanda, kóp aýyldyń jigitteri kúressiz otyrǵan emes. Aman áýeli báıgege asyq, qorǵasyn quıǵan saqa tigip, balalardy kúrestirip aldy. Sodan keıin úlkender kúresip ketti. Kúres ústinde Qazanqap keldi. Mingeni — Myrzaker. Qystaýǵa baryp, shabyndy, salynyp jatqan mektepti kórip qaıtqan beti eken. Ábenge úzip-úzip, sarań sóılep otyrǵanda, kózi alysta kóterilgen shańǵa tústi. Shań tasasynda qara páýeskege úsh kúreńdi qatarlap jekken Sháken men Jandos ketip barady. Arttarynda qara qasqa arǵymaqqa solqyldaq láshenke jekken Ermekbaı men Saılaýbek. Jaqyp bastaǵan on shaqty salt atty arbalylardy janamalaı, biri jele, biri shoqytyp barady.

— Bizdiń aýyldyń qonaqtary attanǵan ba! — dep, Qazanqap sóz jelisin úzdi de, jaýap kútpesten, qaıta jalǵap áketti. — Shóp álden-aq tizeden asypty. Bıyl eshkim ıe bola almas...

Qoı soıylyp bolysymen, bir shara qymyzdy tastap alyp, Táýke de kirisken áńgimege. Qazanqaptyń jańaǵy sózine týra baılanysty:

— El toısa da, sen toımassyń! Jalmaýyz toısa da, sen toımassyń! Senen Shákenniń qara tóbeti kóp ynsapty. Tipti kóp esti!

— Qudaıa toba! Osyny birdeme taǵy túrtip otyr-aý!

— Túrtip otyr! Káne, ne qylasyń! — dep jetip kelgende, Qazanqap ornynan turmastan, Táýkeni ıyǵynan basyp etbetinen túsirdi. Táýke typyrlap jatyp bir bosanyp qalǵanda, basymen soǵyp jiberip edi. Qazanqaptyń aýzy, murnynan qan burq etti. Biri qashyp, biri qýyp berdi. Qazanqaptyń aıaǵynyń bashaılary joq. Anada, boranda mertigip dalada qalǵanda, úsip, toban aıaq bop qalǵan. Júgire almaıdy. Kúr-kúr etip umtylady kelip, Táýke kóptiń ishine qoıyp ketedi. Qashyp júrse de, salyp júr tilin:

— Itke tastaǵan súıekteı, laqtyryp jibergenińdi umytady degen shyǵarsyń! Sen túgil, qanisher Shalabaıdan da qoryqqan emen! Jaqyndashy káne, ishek-qarnyńdy shubataıyn. Seniń sengeniń Sháken bolsa, meniń sengenim — kóp aýyl. Tóbelestiń kókesi alda áli, úlken shabýylda. Bálem, jerge qaǵyp jiberip, sýyryp alarmyn sonda...

Kóp aýyldyń jigitteri Táýkeni arashalap, ortaǵa alyp, urǵyzbady. Qazanqaptyń bir kúrek tisi synǵan, murny qanaǵan, sorǵalaǵan qanyn tyımastan, Shákenderdiń artynan shapty. Kúres, oıyn-kúlki toqtady. Aýyl bolyp Táýkege ursyp otyr:

— Qýrap turǵan dúnıege ot qoıýyn qarashy!

— Sen urdy demeıdi, Aman urǵyzdy deıdi!

— Jigitter, tarańdar. Mılısıa kelse tobyńmen protokoldaıdy. Qazanqaptyń aýzyn Táýke buzdy degenge kim senedi?!

Bul janjal kóp aýyldy qatty oılantty. Qazanqaptyń aýzy Táýkeniń zilsiz, úırenshikti janjaldarynyń birinde buzylǵan joq. Qashannan ishke jınalǵan kirbeńder biteý jaraǵa aınalyp, sol jara jarylyp ketkendeı bolyp tur. Ne deý kerek Shákenge? Pisirip je, qýyryp je, tentegiń má deı me? Áıtpese, shydaı-shydaı, jaýyrdy jaba toqı boldyq, kelseń kel endi deı me? Ekeýiniń birine myqtap taban tireı almaı, aınalyp kelip Táýkege ursa bergenderge:

— Já, jeter! — dep Áljan zekip tastady. — Qazanqaptyń aýzy qanaǵanǵa bunsha dúrlikkenderiń ne? Jalǵannyń qysasy ahıretke ketpeıdi. Meniń murnymdy ol jazyqsyz qanatqan.

«Qazanqaptan deımisiń, Shákennen qysylady ǵoı, túge», — degen Nurǵalıdyń ózine tap berdi Áljan:

— Odan nege qysylady? Astymyzdan ıt, ústimizden qus júgirtip otyrǵan Sháken. Murnyń Táýkeniń murny qurly eshteme seze me? Nege ketip barady Aman? Kimniń aılasymen ketip barady? Jaqsy boldy, qaıta. Bet ashyldy. Qazanqap Shákenge qosyp otrád ákelse de, tobyńdy jazba. Bermeımiz Táýkeni! Ne kórsek te, bir kóremiz!

Nurǵalı sóz talastyrǵan joq, jym boldy. Jýasyp qalǵan Táýke Áljan sózinen keıin qaıta lepirdi. Tanakóz toqtaý aıtyp, árqaısysyn bir basýda edi, yryq bermeı bara jatqan soń, Amanǵa jalyndy:

— Aınalaıyn, toqtat mynalardy. Álin bilmeı ózeýrep otyr. Óziń, ketip barasyń, kelgenińshe toz-toz qylyp jiberedi.

— Paı-paı, Tanakózdiń degbirsizi-aı! Sasatyn túk te joq, — dep, Áben qolyn bir sermep tastady. Aman manadan únsiz otyryp, jańa ǵana sóıledi:

— Jeńeshe, bul janjaldy qozdyrmasam, «qoı!» deı almaımyn. Baǵyttaryń durys, jigitter. Bas saýǵalap shyǵyp, bet ashysýǵa kelip turmyz. Taıynatyn ne bar? Sátsizdikke ushyraǵan kúnde kedeıdiń nesi ketedi? Jasqana-jasqana, syılaı-syılaı bolǵan shyǵarmyz. Endi baılar jasqansyn bizden! Baılar syılasyn bizdi!

Et pen qymyzǵa bul sóz qosylyp, Áben úıindegi aýyl aýyldy basyna kóterdi. Keshke deıin taramaı, jol qarasty jigitter. Qazanqap barysymen Sháken qaıtady, qaıtsa sot, tergeýshi nemese birneshe mılısıoner erte qaıtady, — dep kútip otyr. Eshteme kórinbeıdi. Kóz baılandy. Sonda da tobyn jazbastan, el jatqansha kútti. El jata taraǵan soń, Aman basqalardan bólinip, Qymyzdyqty saıdy erleı, jaıaý, jalǵyz jóneldi. Mana Toqmaǵambet ákep bergen domalaq qaǵazdy aı jaryǵynda taǵy da bir oqyp shyqty.

«Osymyz álde aqyrǵy kezdesý bolar» deıdi. «Qandaı aýyr, qandaı ystyq sóz! Qazaq qyzynyń jany munsha shydamdy bolar ma! Men janshylyp, kúıip baram bul sózden!» — dep, Aman ishten aıtty da, aýyr kúrsinip, hatty tós qaltasyna qaıta saldy. Tereń saıdy órleı júrip, Sháken aýlynyń tusyna jetkende, jer baýyrlaı jata ketti. Aýylda búgin jóndi adam qalmaǵan. Bastyǵy Sháken bolyp, Jandos, Ermekbaılardy shyǵaryp ketti, Eki-úsh kúnsiz qaıtpaq emes. El uıqyda. Aspan bultsyz. Aıdyń dál on tórt jańasy. Nurǵa balqyǵan typ-tynysh dalada júreginiń dúrsili at aıaǵynyń dúrsilindeı estilip, eleńdep qoıady Aman. Aýyldy aınala kúzetetin bóribasar qara tóbet jortyp júrip kórip qaldy. Qolda qarý joq. Basyn kóterse, tap bergeli, kúr-kúr etedi tórt kóz qara. Jatqandy ıt qappaıdy. Qappasa da, daýsymen ustap bergeli tur. Amannyń amaly quryp tabjylmaı jata berdi. Ákki tóbet tastap keter emes, ári-beriden soń etbetinen túsip o da jatty. Arbasqan ekeýdi, aqyryn estilse de, anyq estilgen, jumsaq, tunyq, kóńilge osy nurly túndeı jaǵymdy bir názik ún aıyryp jiberdi:

— Bóribasar, ket! Ket ári! — degende, esti tóbet, «á, solaı ma edi? Aıypqa buıyrmańyz» degendeı, quıryǵyn bulań etkizip kete berdi. Aıly túnde aq kók shapan búrkenip kelgen Sholpan Amannyń moınyna qolyn sala jantaıdy. Shapanmen ony da búrkep qoıdy. Otyrýǵa bolmaıdy, kózge túsedi. Jatyp áńgimelesti ekeýi:

— Er deıtini qaıda? It qorqytypty-aý ózińdi.

— It erdi neǵylsyn? Er ıtke erlik etip neǵylsyn? Aıyrǵanyń jaqsy boldy. Men seni aıyra almaı ketip baram.

— Taǵdyr jazsa, ne shara! — dedi de jańa ǵana jaırań qaqqan Sholpan muńaıa qaldy. Kóbinese kúlimdep turatyn móldir qara kózin kún betin búrkegen ushpa bulttaı kóshken oılar bir basyp, bir ashylyp ketip tur. Muńaıady da kúlim qaǵady, kúlim qaǵady da muńaıady Sholpan. Onysyn ózi aıtyp otyr:

— Ertektegi bir saǵat kúlip, bir saǵat jylaıtyn jigit tárizdimin men. Qolym bos, jolym bos mynaý zamanda degenime jete almaǵan dármensiz ekenimdi oılasam, jer bolam. Sondaı dármensiz bola tura, senimen osylaı otyrǵanymdy eske alsam, tóbem kókke tıedi.

— Erli-zaıyptyń arasyndaǵy adaldyqty buzǵanda, arjaǵynda sen buza almaıtyn ne qaldy?

— Adaldyqty buzý erlik pe? Ury da, er de qaterden ótedi. Urynyń aty ury ǵoı sonda da. Meni erlikke nesine shaqyra beresiń? Ata-anamnyń joralǵysy, elimniń salty shegendep bergen minezdi buzýǵa shamam kelmeıdi.

— Buzdyń ǵoı biraq?..

— Ony bir qudaı úsheýmiz ǵana bilemiz. Táýbe etse qudaıdyń keshirmeıtini joq. Ágár, el bilse, keshirmeıdi onda. Tipti men ózim de keshirmes edim. «Buzylyp, baıdan shyǵypty» degen sózdi estip tiri júrgenshe, estimeı kórde jatqanym kóp artyq emes pe!

«Qaımaq edi kóńilimde,
Bizge qaspaq boldy jem.
Eki sóz joq ómirimde,
Men bir sorly, baqyty kem», —

depti ǵoı Tatána. Qazaq qyzynyń odan qaı jeri artyq? Men de sony aıtyp qoshtasqaly keldim senimen.

— Túsinseńshi, Sholpan! Ol qyzdardan seniń zamanyń tipti basqa.

— Janym, arym basqa ma! Mahabbat úshin kútýge shydaǵanda, ar úshin adam ólýge de barady. Ary ketip, ishi ólgenniń ómiri de ómir me? Bárin saǵan bergende, tirshiligimniń bul sánin qımastan alyp qalǵam. Qolqalama! «Aırylar dos erdiń artqy qasyn suraıdy».

Aman ábden túńildi. Kezdesken saıyn Sholpanǵa Shákennen aırylysýdy aıtady. Ol, bosaýdyń ornyna, bekine túsedi. Sóıte tura, shyǵarda jany basqa Amannan.

— Biz endi qaıtyp kezdeser me ekenbiz? Qashan kezdeser ekemiz? — degende, kózinen jas monshaqtap ketti. — Seni bul mańǵa jýytpas Ermekbaı. Bezbúırek jigit kórinedi.

— Áıtse de, Sháken aǵadan jumsaqtaý, zıansyzdaý.

— Aman, bet ashysýǵa, ustasýǵa kettiń be? — dep, Sholpan shoshyna qarady. Daýsy dir-dir etedi. — Shydashy! Sabyr etshi, janym! Ol mert qylady seni, ne ózi mert bolady. Ekeýin de qudaı kórsetpesin maǵan!

— Shydaýǵa shama qalmady, — dedi Aman. — Mert bolarmyn, mert qylarmyn, birine de ókinben. Jar etsem joldas etsem degen eń aıaýlym óziń ediń, qas dushpanymnyń qolynda, eskiliktiń torynda qalyp barasyń. Soǵan ókinem. Ol dushpandy qulatpaı, ol tordy úzbeı, tynym sirá joq eken. Kózim jetken ústine jete tústi. Qansha túńildirseń de, úmitim senen úzilmes. Qaıda júrsem de, kóńilimnen beıneń bir ketpes. Basqa ne aıtaıyn? Bári buryn aıtylǵan. Em bolmady eshbir sóz.

Ekeýi qushaqtasyp únsiz jatty. «Kóz jumýly, kóńil mas». Súıiskende qardaı erip, kózderine jas parlap turdy. Halyq jasaǵan qatal dástúr sonda-daǵy qaıyspady. Sholpan, ony qorǵaýdyń ornyna, qam kóńilin jubatyp sergýge tyrysady:

— Shúkirlik etem, — dedi, tili Amannyń aýzynan bosanysymen, ol kúrsine bir dem alyp. — Táńirim-aý, qospasań qospa bizdi! Ana bolaıyn endi, bala bershi, — dep edim. Bergen tárizdi. Sol bala qalǵan ómirime jubanysh bolar. Ony kórgen saıyn, seni de kórip otyrarmyn.

— Onda men ákelik ósıet qaldyraıyn! — dep, qýanǵanynan basyn kóterip aldy Aman. — Qyz týsa, atyn Azat qoı. Anasyndaı shyrmaýda qalyp qoımasyn degen joram. Ul týsa atyn Bolat qoı. Qıyndyqtarǵa tózimdi bolsyn degen joram.

Ekeýi endi bolashaq balany qyzyqtap jatyr. Tań Sholpany týyp kóterilgen. Aı eńkeıip, kishi besindikke barǵan. At aıaǵynyń dúrsili estiledi. Art jaqtarynan soıyl súıretken bir adam kelip qalypty. «Qazanqap!» — dep, sybyrlaı buǵa tústi Sholpan. Kirýge jerdiń tesigi joq. Jan murynnyń ushyna kelip, ekeýi qybyr etpesten jatqanda Qazanqap óte berip, tura qaldy.

— Bul qaısyń, eı?

Jaýap qaıtpaǵan soń, jaqyndaı túsip tónip tur.

— Bul qaısyń deımin! Ekeý me ózi?

Attan túspesten, soıylynyń ushymen búrkegen shapandy qaıyryp tastaǵanda, ekeýi birdeı basyn kóterdi. Qazanqap qamshymen tartyp jiberdi Amandy. Aman ata jónelip edi, qýyp jetip taǵy tartty. Burqyrap sóılep júr:

— Qaıt, tús aldyma! Ury ustadym, qary ustadym, qanyn tóktim, suraýsyz! Qudaı berdi qolǵa! Myrza qaıtqansha kisendep, baılap tastaımyn! Myrza kelgen soń, qurym iledi moınyńa. O, jasaǵan, ne sumdyq mynaý?! Ne boldy zaman?! Myrzanyń tórine shyǵa almaıtyn kirli aıaqtar tóseginde oınaqtady ma?..

Aman qur qol, túk qarsylyq isteı almady. Alyp Qazanqap at omyraýyna alyp, aýzynan kóbik shasha aýylǵa qaraı yqsyrǵanda, Sholpan oqtaı atylyp, shaýjaıdan ala tústi.

— Toqta, Qazanqap! Kesip tastamasań, aırylmaıdy qolym! Qanǵa qumartsań, meniń qanymdy ish! Ar taptaǵyń kelse, meniń arymdy tapta! Amanda, myrzada neń bar? Ekeýin birdeı tirideı kómgeli turǵanyńdy baıqaımysyń! Myrzaǵa kórsetpek bul dostyǵyń aıýannyń, aıýdyń dostyǵy.

— Astapyralla, myna sumdyqty ishińe saqta demekpisiń? Nan-tuz, árýaq, qudaı qaıda! Myrzanyń betin qalaı kórem?

— Saqtaı almasań, qurban etesiń meni. Ol az bolsa, ishimde eki aılyq balam bar, birge shalasyń menimen! Oılan biraq, myrzanyń dosymysyń sonda? Qanishermisiń?

Qazanqap qaqalyp turyp qaldy. Alqyna beredi, aıtary joq. Ótkir sóz óńmeninen ótip, qarańǵy kóńilinde birdeme jarq etkendeı.

— Eı, — dedi Amanǵa, — qashan ketesiń?

— Tań atysymen.

— Dereý ket! Endi qaıtyp aq ordanyń bosaǵasyn attamasqa ant alam. Má, tuz je! «Osy tuz atsyn» de!

Qazanqaptyń qaltasynan tuz ketken emes. Bylǵary kúmájnıginiń ishki qaltasynan alyp, qaratiken tuzdyń bir synyǵyn Amanǵa usyndy. Aman aýzyna salǵan kezde:

— Sender anttasatyn eshteme de joq. Kúıetin men! — dedi Sholpan. — Shynymen osy áńgimeni japqylaryń kelse, ekeýiń birdeı je tuzdy! Meniń júregim sonda ǵana ornyna túsedi. Áıtpese ol júrek jarylmaı tynbaıtynyna men jeımin, ákel tuzyńdy!

Qazanqap qolyn eki ret aýzyna aparyp qaıtty. «Myrzadan qalaı jasyrasyń!» — dep, jelkesinen bireý tónip turǵan tárizdi. Jemeske Sholpannan shoshyp qalǵan. Kórmegen minez kórsetti ol, estimegen sóz estirtti. Eshtemeden taıynar emes. Ylańnyń úlkenin ózi jasaıtyn túri bar. Sondyqtan Qazanqap qolyn aýzyna úshinshi ret aparǵanda:

— Amal joq. Keshire gór, táńirim! — dep kúbirleı turyp jalady tuzdy.

Aman dúleı minez Qazanqaptan osylaısha qutylyp, aýlyna qaıtty. Juqa kıimniń syrtyna kúshti qoldyń qamshymen salǵan eki daǵy bileýdeı bolyp isken, arqasy qozǵaltpaıdy. Jigitterdi jınap kelip, kegin qazir qolma-qol alýǵa neshe ret oqtalsa da, Sholpannyń abyroıyn saqtap, basyla berdi. Óz aýlyna jetkende tań ábden atty. Keshe ketken Syzdyq túnde qaıtyp, Pesıktiń qorapty láshenkesin saılap, attardy qamyttap qoıypty. Aman kele júrýge qamdandy. Bolǵan oqıǵany eshkimge sezdirgen joq. Syrty bútin, ishi tútin. Ómiri kórmegen qorlyǵyn azar kóterip júr. Kútip otyrǵan kóp aýyl «jol bolsyn!» aıtýǵa kún shyqpaı jınaldy. Jol azyqqa dep, bireý búıenge tyqqan maı, bireý syqpa, bireý taba nan ákelip berip jatyr. Bergenderi mardymsyz bolǵanmen, yqylastary toıǵyzarlyq.

— Jolyń bolsyn, joldasyń qyzyr bolsyn!

— Dushpanyń jerge qarasyn!

— Talaıyń joǵary bolsyn!

— Jeńil baryp, aýyr qaıt! Jeńilip baryp, jeńip qaıt!..

Kempir-shal, qurby-qurdas, jeńge, aǵa bir aýyzdan tileý tilep, arbany qorshap tur.

— Aıtqandaryńyz kelsin! — dedi de, júrip ketti Aman. Áben, Áljan, Nurǵalı, Táýkeler salt atta, bolys ortalyǵyna deıin uzatyp salýǵa birge júrdi. Bıik jonnyń jotasyna kóterilgende, tómende otyrǵan qalyń elge Aman qaıryla bir qarap edi, aq ordanyń syrtynda Sholpan da qarap tur eken.

İH

— Amandy elden qýdy. Nurǵalıdy káperetipten qýdy. Táýke taıaqtan kók julyn bolýǵa aınaldy. Taımas Qyzylordaǵa oqýǵa qashyp qutyldy. Meni bolystyqtan túsirtip, tórt jyldaı tentirep edim, aqyrynda, mılısıalyqty kópsinip, Aman ketisimen, ony da alyp qoıdy. Sóıleseń, meniń ǵana sózimdi sóıle, isteseń, meniń ǵana isimdi iste, — deıdi. İstep te, sóılep te kórdik. Ne taptyq? Óz qotyryn ózi qasyp, óz kúnin ózi kórip otyrǵan osy bir aýyl jataq onyń yrysyn ishti me, basymyzǵa áńgir taıaq oınatýyn bir qoımaıdy. Nesi bar mende? Nege ketem? Telegeı teńiz Maqash qoryǵyna rýly el syıǵanda, men qalaı syımaımyn?! Búıte berse, bul jerdi Shákenniń enshisine birjolata berip, kedeı ataýly qańǵyryp ketýimiz kerek. Áıtpese sasyq kúzenshe shaqyldap, tamaqqa tas bolyp qatý kerek!..

— Sabyr et. Taryqpa. Sháken qansha kúshti bolsa da, elden, úkimetten kúshti emes. Zań seni bul jerden qozǵamaıdy. Sháken qol kúshpen, Qazanqaptyń kúshimen qozǵamaq bolsa, kórermiz.

— Kórseń, Aman ketisimen Táýkeni arbanyń dóńgelegine baılap qoıyp soıǵanda, qaıda qaldyń? Aman shirkin toǵaıdaǵy arystan eken ǵoı. Ol barda toǵaıdan olar tal kespeıtin. Endi bytyrlata bastady.

— Kemite bermeńiz, biz de qarap jatqamyz joq. Baılar ashyndy. Janyna batpasa, ashyna ma!

— Ashynarlyq ne kórdi olar? Baıyǵan ústine baıyp barady.

— Partıa, komsomol, jalshy, qosshy uıymdaryn kórdi. Jylqynyń mazasyn búgelek qandaı ketirse, baıdyń mazasyn bul uıymdar sondaı ketirip keledi. Bizdiń aýyl sovetke qaraǵan elde hat tanıtyn adam sany jıyrmaǵa jetpeıtin. Kázir árbir besinshi adam jaza, oqı biledi. Bul da baıǵa paıdaly emes.

— Baıdyń maly, jeri, bedeli ózinde turǵanda, eshbir pále jýymaıdy oǵan, — dep qolyn qatty bir sermedi de, Ádham ornynan turyp ketti. Shalqaıa bitken sholaq murny deldıgen. Qaıqaıa bitken qalyń erin qabynǵan, yza kernep qoıqań-qoıqań etedi. Tórtbaq, balǵyn jigit. Keskirliginde de kemdik joq, taqymyna qyl buraý salsań qyńq etpes. Ala kózi qantalap súzetin buqasha, tipti sýyq qaraıdy İzbasarǵa. Jaltyr basy kúnge shaǵylysyp, samaıynan ter sorǵalasa da, basyna lypa kımeıdi. Qazanqaptyń mana «ket!» degen bir sózi kúıdiredi.

— Batyraqpyn, kommýnıspin. Baı maǵan: «Ket!» deıdi. Sony estip otyryp, partıa uıymynyń hatshysy búlk etpeıdi.

— Baı emes, Qazanqap qoı! — dedi İzbasar. — Keıingi kezde ol Shákensiz de, óz tusynan, birdeme aıtyp qalyp júr. Jelik paıda bola bastaǵan.

— Jeliktiretin Sháken. Aýyz onyki bolǵanda, sóz Shákendiki. Bilek onyki bolǵanda, kúsh Shákendiki. Aldaýǵa, arbaýǵa kelse — Jaqyby, bilekke, soıylǵa kelse — Qazanqaby bar. Ne qamy bar Shákenniń! Átteń, dúnıe! Sonaý bir kúnderde, kók myltyqtyń dáýiri júrip turǵan kezderde, bilmedim ǵoı bul syryn! — dep Ádham barmaǵyn tisimen basyp-basyp qaldy. Qansha ókinishti bolsa, sonsha kekshil de kórinedi. İzbasardy qaırap-qaırap salady Shákenge. — Men baıdan qoryqpaımyn. Óıtkeni aıaıtyn túgim joq. Ol qorqady. Páleni mańyna jýytqysy kelmeıdi. Sondyqtan irge bekimeı turǵanda qýyp jibermek. «Amannan qutyldym. Endi mynany ketirsem, İzbasar jýas, qaqpalap minýge bolady. Ózgesi qoı ǵoı, «sháıt»! desem, shashaý shyqpaıdy» dep otyr zymıan myrza. Jas adamda, komýnıs adamda bir qyr bolmaıtyn ba edi? Qaıda sol qyryń? Qashan kóremiz?

Ádham qaınap tasyǵanda, İzbasar qanjylym qalpynda qala berdi. Jas ta bolsa, aýyr. Aryq, taramys, moıny suńǵaq, kózi úlken jigit. Minezi qandaı. Alypqash minezge jymıa kúlip qoıyp, jaı sóılep otyr:

— Muǵalimder sypaıy keledi. Áperbaqandyq jaraspaıdy olarǵa. Eptep júrip te, asyǵystardan, únsiz júrip te, aıǵaıshylardan artyq isteýge bolatyn sıaqty. Jańa keldiń, kóp jaıdy bilmeısiń áli. Qaýiptenbe. Baılar meni, qaqpalap túgili, noqtalap ta mine almas. Áýelde bes kisiden quralǵan komsomol ıacheıkasy partıa ıacheıkasyna aınaldy. Senimen endi on komýnıs bolady ekemiz. Murtymyzdy balta kese me?

— Murtyń túgili, murnyńdy kesip jatqan joq pa?

— Onyń ásheıin baıbalam nemese ashý ústindegi aqyrzaman. Shynynda, baılar tartylǵan sýdaı, kún saıyn tómendep, biz, tasyǵan sýdaı, saǵat saıyn kóterilip kelemiz. Baılar, baıshyl oqymystylar Amannan aıanǵan joq. Tipti otyrǵyzyp qoımaq boldy. Aman kázir, otyrmaq túgili, oıazdyq partıa komıtetinde istemek. Baılardyń japqan jalasy on eki tom is bolypty. Tarazyǵa tartqanda, on eki tomdy bizdiń ıacheıka, bergen bir paraq minezdeme basyp ketipti. Buǵan maqtanamyz. Komýnıstik sózdi dáripteı túsemiz.

— Ras pa, janym? Qashan keldi bul habar? — dep, Ádham endi jaınap sala berdi.

— Keshe ǵana Amannyń ózinen hat aldym.

— Taǵy ne aıtady?

— Kúresti kúsheıte berińder, deıdi. Baıǵa ol senen ári ashýly. Biraq sabyrly. Táýke taıaqqa jyǵylǵanda, biz qatty kóterildik. Qolma-qol tóbeleske shyǵýǵa bel baılap, hat arqyly Amanmen aqyldasqanymyzda, ol qostamady. Bireý jazym bolar, dedi bilem. Sonsoń Táýkeniń isin sotqa berdik. Jaqyp Qazanqapty súıeıtini belgili. Alǵashqy janjalda onyń tisi synǵanyn dálel etip, qarsy aıyptap otyr. Biz endi satylǵan, paraqor Jaqypty bolys basshylyǵynan qýsaq, Shákenniń bir qanatyn qyryqqan bolamyz. Sháken ágár Qazanqapty aıtaqtap, kedeılerdi tóbelestirýin qoımasa, biz týra Shákenniń óz betine bir tańba salýymyz kerek.

— Mine, jańa taptyń! — dep Ádham İzbasardyń qolynan ustaı aldy da, qysyp-qysyp jiberdi. — Sonda Sháken tirideı óledi. Baılardy zańmen, qaǵazben jeńgenshe, kók shybyn úımeleıdi kózine.

— Zańmen-aq Jylqybaıdan malaıyna eki buzaýly sıyr alyp berdik. Baılar kázir burynǵydaı malaıyn ura almaıdy, aqysyn jeı almaıdy. Zańdy júzege asyra bilsek, baıdy tusap beredi. Ádham joldas, zańnan shyqpaıyq. Aıqaıdy azaıtyp, isti kóbeıteıik.

— Men tekke aıqaılamaımyn. Nápmandar keýde kórsetse, qalaı shydarsyń?!

İzbasar aqyryn ǵana basyn shaıqap, taǵy da bir jymıyp qoıdy. «Táýkeniń ylańy jetkilikti edi. Oǵan endi Ádham qosyldy. «Eki baqsynyń aýyly» atanbasaq neǵylsyn» dep otyr ishinen. Bir jaqsysy, ekeýi de Amandy syılaıdy. Amannyń keńesimen keldi jataqtarǵa. Ázir iske kirisken joq, qoldary bos. Bularmen áńgimelesýge jataqtarda ýaqyt az. Moıynserik bolyp salǵan eginderin jınap jatyr. Az ǵana eginniń salynýynan alynýy qıyn boldy. Salǵanda, kúsh qosyp, birlesip salǵan. Alǵanda, árqaısysy óz eginin ózi jınady. Bireý tary, bireý qonaq, bireý bıdaı ekken. Áljannan basqa eki gektarǵa jetkizgeni joq. Sonda da qyzyl tanaý, Qarýlary qol oraq. Oraqpen oryp, baýlaıdy. Baýdy qyrmanǵa tasyp, kólik aıaǵymen bastyrady. Orýshy jetse, bastyratyn kólik jetpeı, kólik jetse, orýshy jetpeı, áıteýir, árkim bir kómekke zárý. Egin shyǵymy tipti jaqsy. Talaı jylǵy tý jer bıylǵy qalyń jańbyrda keremet kórsetti. Egin sabaqtarynyń arasynan ıt tumsyǵy ótkisiz, bıiktigi kisi boıy, basy bir qarys. Kedeı aýyldyń kóńili osy sarsha tamyzdaǵy saǵymdaı tasyp, qulpyryp tur. Ádham men İzbasar endi júre áńgimelesip, egin ishine enip keledi. Aldymen Táýkege tústi kózderi. Masaq terip júr. Myrzaker arqanyn shubata, shapqylaı kelip, pisip turǵan eginniń birine bas qoıdy. Táýke ustap alyp, ura bastady. Bastan ǵana urady. Boqtaıdy:

— Ittiń maly! Shoshqanyń maly! Jamanat kelsin! Baıdyń ózi basynady. Malaıy basynady. Maly da basyna ma? Mynaý Shákenniń, mynaý Qazanqaptyń sybaǵasy, — dep urady. Ábden sharshap, alqynyp toqtady. At basyn shaıqap, zytyp barady. İzbasar men Ádham jetkende, Táýke jap-jańa qyl arqandy pyshaqpen týrap otyr eken. İzbasar shydamaı, júgirip kelip:

— Qoıyńyz, bunyńyz qalaı? — degende:

— Qoımaımyn! — dedi Táýke, — Bıtteı de bolsa, kegim qaıta bersin. Meni arbanyń dóńgelegine osy arqanmen baılaǵan. Myrzakerin sabadym, arqanyn týradym. Túnde baryp qudyǵyn aramdap kettim. Tisterińnen shyǵarma.

Degenmen Táýkeniń saǵyn biraz syndyrǵan sıaqty Qazanqap. Buryn «Tisterińnen shyǵarma!» demeıtin, «Aıta ber! Qolynan kelse, shaýyp alsyn!» Áıtpese «Jerge qaǵyp jiberip, sýyryp alamyn!» dep otyratyn. İzbasar kúlip baryp, aqyl aıta bastady:

— Bunymen kek qaıtpaıdy, otaǵasy. Kúres ádisi bul emes, — deı bergende, Táýke kıip ketti:

— Bıpazdamaı-aq qoı. Árkimniń óz ádisi ózine. Men quıyn soqqanda «Tazdykine bar» demeımin. «Sháken men Qazanqaptikine bar» deımin. Dushpan laǵynyń aıaǵy synsa da, meniń kóńilime sep.

Ábden óshikken Táýkege basalqy sóz áser eter emes. İzbasar ilgeri jyljyp ketti. Ádham súısinip qala berdi. Ekeýiniń áńgimesi tóbeles:

— Basyń myqty-aq edi. Bir qarý isteı almaǵan ekensiń.

— Salǵan jerden basty qoltyǵyna qysyp aldy.

— Pyshaq nege jumsamadyq?

— Tyrp etýge shamam keldi me? Albastydaı basty.

— Ol endi maǵan soqtyqqaly júr. Soqtyǵyp kórsin! İshek-qarnyn týra aıaǵynyń basyna túsirem!

İzbasar ekeýiniń daýryqqan sózin estip bara jatyr edi, aldyńǵy jaqtan baqyraýyq Yrysjan bajyldap qoıa berdi:

— Kók sheshek kelgir-aı, jýadaı solǵyr-aı, erteden qara keshke oınaıtyny asyq! Asyqta basy qalǵyr, qansytty-aý! Qudaı meni qaıda ońdyrǵan, byltyr osy ýaqytta taǵy bir jamyraǵan edi. Ustap qana berińdershi bireýin, julynyn úzeıin!..

Jalaq aıaq, jalań bas, kún qaqty, shı borbaı balanyń yshqyry toly asyq. Jamaýly kóıleginen kindigi kórinip, qyrmannan oqshaý tur. Kinásyn moıyndaǵan tárizdi, murnynyń boǵy betimen ketipti, joǵary qaraı almaıdy. İzbasar kelip:

— Qyrman tasysyn, jeńgeı. Bárekeldi, qomaqty eken taryńyz, — degende ǵana, Yrysjannyń daýsy báseńdedi. Deneli, qara etti, sarqaryn bolǵan qońyr áıel. Mol tulǵasyna qaraǵanda, basyna sekirseń de, myńq etpeıtin sıaqty. Bir qasıeti óz minin ózi biletin kórinedi:

— Aıtsyn, — dep, qolymen mańdaı terin sypyra buryldy İzbasarǵa. — «Osy kisi-aq baqyra beredi eken» — deme, qaraǵym. Qyz kúnimde úndemes atanǵam.

— Minez ózgere me, sirá?

— Tas ekesh tas ta ózgeredi. Meni baqyraýyq etken turmys taqsireti. Ne kórmedim! Qaıǵy, qasiret tilimdi, únimdi shyǵardy. Bıyl qudaı kóz jasymdy ıip, ishermendik astyq bergen soń, ózime-ózim toqtaý salyp, daýsymdy tejep júrgende, anaý júgermek eki sıyrdyń birin emizip qoıypty. Kelshi, áı, kele ǵoı, endi tımeıin. Júr, deste jınas. Táýbe, qudaı, táýbe. Astyq bolsa — bári túgel.

Nalyǵanda táńirisin qarǵaıtyn qam kóńil Yrysjandy astyq qýanyshy jadyratty. Balasyn shaqyryp alyp, mańdaıynan sıpady. Bir ýys aqtaǵan tary berdi. Qyrmanda úlken shoshaq tary úıindisi tur. Sepkende, bir dorba ǵana bolatyn. Alǵanda, tórt-bes qap bolatyn túri bar. Alýyna qaramastan, oraq ústinde-aq qoldan úgip, aqtap jeı bastapty. Yrysjan İzbasarǵa da:

— Jańa astyqtyń dámin kór, — dep, bir ýysyn berdi. Qýanyshyn ishine syıǵyza almaı, sózben shyǵaryp otyr. — Bul jaryqtyq, ishseń — kóje, jeseń — nan. Sút quısań — ılemek, maı quısań — jent bolyp shyǵa keledi. Tisi barǵa qurǵaqtaı kútirletkenniń ózi qandaı! Qaryn ashyrmaıdy, sýsatpaıdy. Kisiden kómek suraǵam joq. Balalarymdy ertip júrip, damyl tappaı oryp, jınap bolyp qaldym. Buıyrsa, ishermendik mol. Qudaı taǵala, úkimet aınalaıyn, Amanjan — úsheýiniń arqasy da. Áıtpese, ómirimde, tipti kúıeýim barda, bundaı astyq alyp kórgen emen. Osynyń endi bastyrýy ýaıym edi. Kólik joq qoı. Tileýińdi bergir Áljan bastyryp berem dep ketti.

— Áljan osynda ma?

— Túnde keldi. Bóselkeden egin soǵatyn tas ala kelipti. Anaý qyrman sonyki. Mynaý bizge jaqyn — Toqabaıdiki. Áljannyń kelgenin estisimen, İzbasar bógelmeı júrip ketti. Jolda — Toqabaı qyrmany. Qyrman basynda, aıyrǵa súıenip, Toqabaı oıly tur. Taqaýda kóship kelgen eki inisindegi, jamaǵaıyn bir shaldaǵy bar kólikti jınaǵanda, tórt jylqy, úsh sıyr tuıaq bolǵan eken. Jeteýin birden salypty qyrmanǵa. Bastyryp bolýǵa aınalǵan. İzbasar kelip: «Qyrman tası bersin!» — degende, «Aıtsyndy» solǵyn aıtty Toqabaı. Qabaǵy salyńqy.

— Toqa, qyrman tasyǵanda, kóńil qalaı tasymaı tur?

— Mańdaıdan qyrsyq arylmaı, kóńil tası ma? Ondaıda tasyǵan qyrman tógiledi. Mektepti bitirgenshe saýynǵa myrza eki sıyr bergen. Mektep bitse de, sútine qyzyǵyp, qaıyra qoımap edim. Sonyń biri mıǵa túsip aram óldi.

— Eshteme etpes. Óz ajalynan ólipti ǵoı, tóleter deısiz be?

— Tóletpep pe edi? — dep, Toqabaı ezý tartty. Onysynan kúlki emes, yza baıqalady. — Aman qaıtartqan sıyrdyń esesi taǵy bar. Bul qyrmannyń bergenin myrza meniń aýzymnan jyryp áketpese neǵylsyn...

— Qoldan kók tıyn bermeńiz. Zorlap alsa, birge kórermiz.

— Shyn aıtasyń ba, shyraǵym?

— Ótirik aıtqan jerim bar ma?

— Iapyraı, Aman ketken soń, kóp tobyrdyń ishinen belge shoqytyp shyǵary bolmas deýshi edim. Bar eken ǵoı! Toqabaıǵa qudaı ózgeni bermese de, qaısarlyqty bergen. Al shydadym! Osydan qol alysyp qoıaıyq.

Ekeýi qol alysty. Toqabaıdyń jabylǵan qabaǵy ashylyp, kózi jaınap sala berdi. İzbasardan Amannyń habaryn estigende, qýanyshyn ishine syıǵyza almaı, egin bastyryp júrgen áıeline daýystady:

— Estidiń be, eı, Amandy qurtqaly shaqyrǵan eken, qurta almapty. Qyzmeti qaıta joǵarylaı túsipti.

— Men túk isteı almaıdy degenim qaıda! Sen ǵoı qopańdap otyra almaǵan.

— Qopańdasam da, onyń ońaı jyǵyla qoımaıtynyn bilgemin. Betti-aý! Qasqyr-aý anturǵan!

İzbasar endi Áljanǵa týra tartty. Jaıaý júrip, árkimmen jeke áńgimelesip, el aýjaıyn túıip keledi. Moıyn-serikte, jataqta qalǵan kedeıler egini shyǵyp — kóńildi. Yrysjan, Áljan, Toqabaılardyń ómirinde ózine arnap qyrman arshyǵany bıyl. Bulardy kórgenniń delebesi qoza bastapty. «Biz de enemiz «Qosshyǵa», «Moıyn-serik bolamyz» degen únder ár tustan-aq estilip jatyr. Al keldi el shaqyrǵanyńa. Sosıalızmge baratyn budan ári jol qaısy? — dep İzbasar ózine ózi suraq qoıady da, suraǵynan suraq týǵyzady. — Ezilgen tap oıandy. Ádham kóshpeıdi. Toqabaı sıyr tólemeıdi. Táýkeni endi Sháken urǵyza almaıdy... Sol ǵana ma proletarıat ústemdigi? Ezýshi tap onymen joıyla ma? Joıylmasa, tartysta tynym bar ma, eńbekke shyn azattyq bar ma?..»

Jas adam osylaısha óziniń jańa oılarymen bolyp kele jatyp, tóńirekke kóz jiberdi. Kódesi qoıan jasyrǵan aq jazyq ámán tıysh jatatyn, endi eńbek oınaǵyna aınalypty. Kerege boıly bitik eginniń ishinde qyza qımyldaǵan oraqshylar boıyn jazǵanda ǵana kórinedi. Bireýler orsa, bireýler deste jınap baýlap júr. Qyrmandardaǵy qımyl budan da qyzyqty. Qaýyzdardy borata, qyzyl dándi aǵash kúrekpen sapyryp, pisken basty shytyrlata kólik aıaǵymen úgip jatyr. Bul dalany tiriltken on úı jataqqa at basyn ádeıilep eshkim burmaıtyn. Qazir sonaý jaılaýdan qabyn bóktere kelip, keýsen dámetken, tipti bir deste bıdaı alsa da, qolymen úgip, qýyryp jeýge asyqqan talaı ońaza, erinshek, boıkúıezder kóz súzip otyr.

«Eńbek etseń erinbeı,
Toıady qarnyń tilenbeı», —

degen Abaı sózimen kórgenderin bir túıip, İzbasar Áljanǵa jetti. Ekeýi de saspaıtyn sabyrly adamdar. Amandasqandary qyzyq eken, İzbasar anadaıdan:

— Assalaýmálıkúm, Ýaıymsyz, — deı kele, qol ustaspastan, jete bere jantaıa ketti. Áljan tisin aqsıta jymıǵan kúıinde tur. Bergen sálemdi elegen joq.

— Maǵzum eken dep qalǵanymshy. Óziń baıaý, júrisiń qalaı shapshań edi, — dedi álden ýaqytta. Maǵzum — bul ortaǵa málim, úısiz-kúısiz, esýastaý, júırik, kezbe kisi. Bireýge óshikse, sol úıdiń áıeliniń ishkıimin urlap áketedi. Urlaı almasa, shúberekke óńez jaǵyp, qumyrsqanyń ıleýine aýnatady da, áıel uıyqtap jatqanda, qoınyna tastap ketedi. Ózin soǵan uqsatqanda İzbasar shegi túıilgenshe kúldi.

— Bir jaqsysy «ýaıymsyzdardyń» sózi zilsiz, oılanbaı aıta salady. Áıtpese, Maǵzumshylaý meniń qolymnan qaıdan kelsin, — dep kúledi.

— Maıanyń kóleńkesine baraıyq, — dedi Áljan. «Ýaıymsyz» degenge bu da máý degen joq. Aralarynda on - on bes jyl jatsa da, dostyq ázilderge bóget bola almady. Biraz qaljyńdasyp alǵan soń, egin maıasynyń kóleńkesinde ekeýi uzaq áńgime shertti. Áljannyń áıeli eki atty katokten doǵaryp, otqa jiberip, túski demalysqa qısaıa sala, uıyqtap ketti. Áńgime tereńdep barady.

— Baıqaǵan shyǵarsyń, İzbasar, eginniń salýynan alýy qıyndap jatyr.

— Ábden baıqadym. Salǵanda kúsh birikse, alǵanda burynǵysyndaı bytyrady ǵoı.

— Bytyratpaýǵa ne amal bar?

— Sonyń lajyn men de oılap-oılap taba almadym-aý. Seniń ekkeniń eki gektar. Yrysjandiki jarty gektar. Onyń azǵantaı eginin alysýǵa áıeliń men ekeýiń ushyp ketersiń-aq. Ol senderdiń kóp eginderińdi jınasýǵa tórt adamyn birdeı nege salady? Saldyrý úshin aqy tóleý kerek. Bu da malaı jaldaýdyń bir túri emes pe?

— Sondyqtan aldaǵy egiste tuqymdy da ortaq sepsek, jınaýy ortaq bolmas pa edi?

— Qalaısha? Báribir İrysjannyń úıinen tórt adam shyqqanda, seniń úıińnen eki adam shyǵady. Nemese, Toqabaı qyrmanǵa jeti kólik salǵanda, sen eki kólik salasyń eken. Tabysty úıtip teń bólýge kim kónedi?

— Qyzyǵy, tuqymdy, adam men kólik kúshin tegis salsa ortaǵa. Soqa, mashına bárimizge birdeı tur ǵoı ortada.

— Oǵan qaı qazaq kónedi? Kóngen kúnde eńbek tabysyn eńbekke qaraı bólmeı, túndikke bólý qıanat bolmaı ma?

— «Qosshyǵa», «Moıyn-serikke» bet qoıdy el. Osynyń ózin joǵarǵy jaqtan surastyryp, bilip qoımasaq, árkim-aq ózimizshe bas qatyrady. Sen Amanǵa bajaılap hat jazshy. Bul jónde ne biletini bar, óz oıy qandaı, habarlasyn, — dedi de, Áljan turyp baryp maıa astyna tyǵýly torsyqty sýyrdy. Sút qosqan qyshqyl tary kójeden bir-bir aıaq tastap alǵanda, mańdaılarynan ter burq etti. Kórispegeli birtalaı ýaqyt ótken, ish tolyp qalǵan eken. Az sózdi Áljan kóp sóılep otyr. Aýylǵa ol anda-sanda bir soqqanda, estip-bilgenin, bolys ortalyǵynda ne bolyp jatqanyn İzbasarǵa tóge aıtyp ketedi:

— Aman joqta Jaqyptyń jeri keńıdi, — dedi bir kezde. — Kázir eshkimnen qaımyqpaıdy, prezıdıým múshelerin elemeıdi. Baıaǵynyń bolysy sıaqty. Qasenmen ustasyp aldy. Nurǵalıdy káperetipten jazyqsyz qýdy. Meni, qolynan kelse, «Qosshy» komıtetine bir kún qoımaq emes. Táýkeniń áneýgi isin tergeýshige bastyrtyp tastady. «Osyny saılama», — dep, Eralınge qaqsaǵan-aq edim.

— Eralın shegelep ketken joq shyǵar. Qylmystary ashylsa, tońqalań asar.

— Saýyp otyrǵan bes bıeniń qaısysyn kimnen alǵany anyqtaldy. Tigip otyrǵan bes qanat úıdiń ıeleri de tabyldy. Bárin ýkomǵa aıdaǵamyz.

— Komýnıs emes, ýkomda neleriń bar?

— Ýatkomde Ermekbaı otyrǵan soń, basyp tastaı ma, — degenimiz ǵoı.

— Jaqyptan qutylarmyz-aý. Ony paralary ustap beredi. Shákendi qaıtemiz? Ábden asqany emes pe, komýnıs, batraq Ádhamdy osy aradan qýmaqshy. «Kóshsin!» — dep Qazanqapty jiberipti. Ádham, Táýkeler qanyna qaraıýda. Tak-takpen ázer otyr. Bireý jazym bola ma dep qorqam.

— Toqtatpa, bolsa bolsyn! Sháken janyn aıamasa, biz nesine aıaımyz? Kóne-kóne kón boldy arqa. Ógiz terisi de tesiletin kez boldy, — dep, Áljan daýsyn kótergende, áıeli oıanyp ketti. Kózin syǵyraıta shaqyraıǵan kúnge bir qarady da, kúıeýin, ún-tún joq, jeteleı jóneldi qyrmanǵa.

— Sózi qursyn! Má, usta aıyrdy!

— Bas kesse de, til kespek joq. Qalaı sóılemessiń?!

X

Aralyq aǵaıyn, bitimshi degender qalmaýǵa aınaldy. Aıtys shyǵyp, Maqash qoryǵyndaǵy el eki udaı. Tergeýshi kóp aýyldyń tórt jigitin birden shaqyrǵan. Bastyǵy İzbasar bolyp, bolys ortalyǵynda júr. Tergeýshiden qaımyǵyp, ázir biri kórine qoıǵan joq. Bul kádimgi shabarman Shógeldiń aǵaıyndary, anada Amandy otyrǵyzǵan, odan keıin ústinen on eki tom is jasaýǵa, Aqmolaǵa shaqyrtýǵa kómektesken, tilese aqtaýǵa, tilemese qaralaýǵa sheber tergeýshi. Shógel de sonda kórindi. Mine, qystykúni qyzara bórtip, aýzynan demi burqyraı bolatkom keńsesine endi. Jaqyp dosy ońasha bólmede bir ózi, teris qarap, búkjıip aqsha sanap turǵan.

— Assalaýmalıkúm, Shóke. Mal-jan aman ba? — dep qalbalaqtaǵanda:

— Amandyq qashpas, aqshańdy jańylmaı sana, — dedi Shógel. — Ol qurǵyrdyń oljasy baıyrǵysynan, baıyrǵysy oljasynan ystyq qoı. Qaısy edi?

— Aılyǵym da, táıiri, aılyǵym. Eńbekaqym.

— Saspa. Tyshqan ustaǵan mysyqtaı bolyp tursyń, saýǵa suramaımyn.

Shógel otyrar-otyrmastan tymaǵyn sheship, býsanǵan taqyr basyn oramalymen súrtti de, topysyn kıdi. Ázilden shyn áńgimege kósherde kúrsinip alyp, buralqy sózderden bastady. Buralqysynyń ózi áldenelerdi ańǵartyp tur:

— Keshe kelgemin. Ózimizdiń Tóleýjandikinde jatyrmyn, — dedi. Halyq tergeýshisi Tóleýjan ózine erkin tıgendeı, tanaýy kóterińki, shıratylyp qoıady. — Kelin qala qyzy ǵoı, balsyra ashytqan eken. Bundaı kúshti bolar ma, ishkenim bir-aq kese, basyma shyqty. Jaqyp, ádeıi saǵan keldim. Kárilik taqaý. Kúsh azaıyp barady. Túsim joq. Ózińe belgili, bar ómirim at ústinde ótti. Sen atqa mingeli otyryp qaldym. Otyrǵanǵa eshkim ákelip beretin emes. Maǵan ońaı nan taýyp ber.

— Ońaı nan bar ma? Arystannyń aýzynda, shyńyraýdyń túbinde jatqan joq pa?

— Káperetiptiń birdemesine ǵana iliktirshi. Sonsoń, qaıda jatsa da, ózim taýyp alaıyn.

— Jiliktiń maıly basyn anadaıdan tanıdy-aý káriń! — dep, Jaqyp, máz bolyp qaldy. — Jaraıdy, ornalastyraıyn. Káperetiptiń ózin kóp aýyl bıleýge aınalǵan. Aman ketkeli oǵan da yqpalymyz júre bastady.

Shógeldiń kóńili daýalaǵany sonsha, nasybaıyn shalqaıa berip, aýzyna bir qaqty da, shaqshasyn Jaqypqa usyna berdi. Jaqyp shaqshany aınaldyra qarap, jymyń-jymyń etedi. Kúmistegen, kúmistiń ústine kavkaz júgirtken, adamnyń beti kórinetin jyltyr qara, múıiz shaqsha.

— Qyzyqsań, sala sal qaltańa. Ol shirkin, myqtasa bir taıynsha. Bizdiń ázilimiz attyq emes pe, — dep, Shógel keń peıil kórsetti. Kóp jyldar Malqarǵa aqylshy, habarshy bolǵan anturǵan yrzalyq ústinde jańa bolysqa da qamqorlyq etip, óz oıyndaǵy bir qaýipti aıtyp qaldy. — Kóp aýyldyń tórt adamyn birden shaqyrtyp, japqyzǵaly otyrǵan kórinesiń. Oılanshy osyny. Anaý ashaddy jigit qaıta kóteriletin túri bar ǵoı.

— Kóterile almaıdy. Sengeni Sáken bolsa, Sovnarkomnan taıdy. Endi Eralınniń ómiri de uzaq bolmas, Jandos pen Ermekbaı qatty qaraıyp, azýyn basyp ketken bularǵa.

— Jaqyp, men ózim el bılemesem de, el bılegen jaqsylardy kóp kórdim. Shabarman basymmen keıde solarǵa aqylshy bolǵandyqtan, qastarynan qaldyrmaıtyn edi. Ilaı, tek aıtqanyń kelsin. Sonda da janǵa onsha batyrma, ashyndyrma. Qoqan-loqy aıbatpen jasqap, qorǵalatyp ustaǵaısyń eldi.

— El ustaýdy úırendik qoı. Sháken, Malqar, Qalabaı, Muqataı — tórteýi túgel turǵanda, bir bolys túgili, búkil Qýandyq qolymda. Ne qylady maǵan? Baı deı almaıdy, jýan ata deı almaıdy, ury emespin. Joǵarǵy jaqta qoldaýshym Jandos, Ermekbaılar otyr. Tipti Eltaı aǵaıdyń ózi biledi meni, bir tabaqtan et jedik. Jaryqtyq-aı, betinen nur tamyp tur-aý!..

Áńgime úzilip ketti. Pesık, Qasen, Áljan endi. Úsheýiniń júzi de yzbarly. Qasen: «Ońasha sóılesetin sózimiz bar edi» — degen soń Shógel shyǵa jóneldi.

— Tergeýshi kóp aýyldyń tórt azamatyn jaýapqa shaqyrǵan eken, — dedi Pesık. — Jaýaptan keıin jańa tórteýin de jaýyp qoıypty. Onyń ekeýi komýnıs. Komýnıser-diń isin áýeli bolkom qaraýǵa tıisti. Tentek tergeýshi bizdi tyńdamady. Jónge salaıyq. Kázir prezıdıýmnyń kezeksiz májilisin shaqyryńyz.

— Prezıdıýmniń sot, tergeý isterine qandaı qatynasy bar? — dep, Jaqyp tańdana eki alaqanyn birden jaıdy. — Joǵarǵy jaq qol suqpańdar! — dese, bolkom qol suǵaıyq, — deıdi. Bul qalaı?

— Qalaı bolsa da, bolkomnyń mynaý otyrǵan prezıdıým músheleriniń pikiri osy.

— Joq! Ol baspa bılikke kóne almaspyn budan ári. Kóne-kóne, kóntaqa bolýǵa aınaldym. Pesık joldas, qansha bildim deseń de, bizdiń aramyzdy bilmeısiń. Tyńda, adal tóreshi bol, ózińe-aq júginem.

— Maǵan da keregi ádilet. Aıta ber.

— Prezıdıým músheleri degeniń Qasen men Áljan bolsa, aramyz ýdaı. Aman barda, úsheýi bir jaq bolyp, únimdi shyǵarmady. Tipti eshteńemdi kórmeı jatyp, saılanǵan kúnnen bastap sońyma tústi. Bular shyn komýnıs bolsa, el saılaǵan, partıa saılaǵan adamdy sonsha nege qýdalaıdy? İzbasar, Ádham, Toqabaı, Táýkeler, osylardyń aıtaqtaýymen taqymnan alyp, júrgizýdi qoıdy meni.

— Sonda saǵan ne qylmaısyń deıdi?

— Ony ózderi aıtsyn.

— Chto je, aıtsaq, aıtamyz, — dep, qatar otyrǵan Áljanǵa Qasen keýdesimen buryla qarady. Qysqa moıny jup-jýan, qasqyr keýde, tapal, shymyr jigit. Kómeıin sóz kernep tursa kerek, Áljan bas ızesimen, aǵa jóneldi. Betine qaraǵanda, boıynyń kishiligi tipti nanǵysyz. Beti meılinshe jalpaq, shyqshytty, kóz aldynda áredik sepkili bar. Qysyńqy qara kózi Jaqypqa qadalyp qalypty. İship-jep barady. Sózi kózinen de ótkir.

— Poselkanyń shoshqasyn baǵyp júrgen meniń kimge qıanat eterlik halim bar edi? Jylqybaıǵa qosylyp, ury dediń, qary dediń, áıteýir, on jylǵa sottattyń. Biraq aqqa zaýal júrmedi, qutylyp kettim. Sirkesi sý kótermeı júrgen mynaý Áljannyń jazyǵy ne edi? Ózin taıaqqa jyǵyp, eminip alǵan alaqandaı jerin tartyp shaýyp jatqanda, Aman aıyryp aldy. Amannyń kinási sol ǵana. Onyń ústinen ótirik aryzdardy, domalaq qaǵazdardy aıdap-aıdap, elge turaqtatpaı qoıdyń. Kázir japtyryp otyrǵan İzbasar, Ádham, Toqabaı, Táýkelerdiń de saǵan qyldaı qıanaty joq-ty. Bunyń bárin tizgende, kek alýdan biz aýlaqpyz. Násiliń kedeı bolǵanymen, tásiliń baıshyl, Jaqyp. Ózgert sony. Jolyńdy tap! Shákenge ere-ere bárinen aırylýǵa aınaldyń. Endi aırylmasaq, basyńdy ol mújip tynady.

Jaqyp tyńdaı berýge shydamady. Surlanyp, dirildep ketti:

— Senderdiń bastaryńdy Aman mújip tynady! — dedi ashýdan alqynyp. — Qıt etse, Shákendi kóldeneń tartasyńdar. Shákenge men ne isteppin? Báriń de asyn ishkensiń, atyn mingensiń, «Myrza! Myrza!» degensiń. Sodan basqa jazyǵym bar ma? Sender endi Amanǵa erip, qara ter bolyp júrsińder. Men ere almaımyn. Jylandy úsh kesseń de, kesirtke qurly qaýqary bar. Baq kúndestikpen Aman qansha or qazsa da, Shákendi qulata almaıdy. Ózi túsedi ol orǵa. «Ózi joqtyń sózin sóıle» deýshi edi. Al sońyna osynsha shyraq alyp túsetin Shákenniń jazyǵy ne? Salyǵyn buljytpaı tólese, sózge aralaspasa, bar kóligin qazyna jumysyna salyp qoısa, mektep ashyp, halyqtyń balasyn oqytqaly jatsa, endi ne qyl deısińder oǵan? Dáýletin bizge bólip bersin deısińder me? Joq, «Qaseke, Áljekelep» aldaryńda bas shulǵyp tursyn ba? Buny isteı almaıdy Sháken. Adam degen dańqy, baýyr basqan halqy bar. Sender syılamasańdar da, sol halyq syılaıdy. Halyq syılaǵan soń, úkimet syılaıdy. Kórdińder ǵoı keshe, biz túgili, Jandos, Ermekbaılar alaqanyna salyp otyr.

— Bunymen uǵynysýǵa bolmaıdy eken! — dedi de, Qasen qolyn bir sermep tastady. — Bizdiń tap kúresi degenimizdi bul baqkúndestik deıdi. Jańaǵy sóziniń bári Shákendiki. Sóıte tura, Sháken sózden aýlaq, — deıdi. Buryn qaımyǵyp, bultalaqtaıtyn. Shákendi endi ashyqtan-ashyq qorǵaýǵa shyqty. Halyq komısary Jandospen, ýatkom tóraǵasy Ermekbaımen tanysqan. KazSIK-tiń tóraǵasy Eltaımen tabaqtas bolypty. Keýdesine nan pisip, senderge budan bylaı pysqyrmaımyn da, — dep otyr. Jańa jetti kózim: — Qazanqaptan ótken soqyr, baıdyń naǵyz basy baıly quly ekensiń!

— Tart tilińdi, ákemshe jazǵyrma!

— Tartpaǵanda, taýyp jiberemisiń?

— Jeter, jeter, toqtańdar! — dep, Pesık qolyn kótere turdy ornynan. Ekeýin toqtatyp qoıyp, shylymyn ábden óshirdi. Ersili-qarsyly birer júrip te aldy. Sodan keıin ǵana oıyn estirtti. — Senderdiki bitpeıtin daý eken. Bitim aıta almaımyn. Taptar jeńiskende sender de jeńisersińder. Jaqyp joldas, maǵan kázir eki komýnısi abaqtydan shyǵaryp alyp sóılesýim kerek. Qylmystarymen tanysýym kerek. Siz anaý partıada joq tergeýshini qoldańyz ne bolkomdy qoldańyz. Aralyqta oryn joq. Jaqyp jaýap qatpastan, sazaryp, otyryp qaldy. Únsiz birsypyra ýaqyt ótti. Pesık bas kıimin kıip shyǵýǵa yńǵaılanǵanda, shydaı almady Jaqyp:

— Jaraıdy. Shaqyryp alyp sóıleseıin kázir.

— Sóılesip qana qoımańyz. Bosattyryńyz. Áıtpese shataq bolady, — dedi de, Pesık shyǵyp ketti. Áljan, Qasen ere shyǵyp, eki jaqtap ókpe aıtyp keledi oǵan:

— Jumsaqsyń, Alekseı.

— Jumsaqty ol basynyp ketedi.

— Sóz jumsaqtyǵy eshteme etpeıdi. Sózdiń, qaıta, sypaıysy jaqsy, — dep, Alekseı, ádetinshe, jymıa bir kúlip qoıdy. — İsimiz endi qattyraq bolar. Bul jigittiń basyn baılar ábden aınaldyryp alǵan eken. Qutylýdan basqa amal bitti.

XI

Kún jelsiz. Japalaqtap tópep tur. Jer beti appaq, jyp-jylmaǵaı, kóbik qar qalyń búrkep salǵan. Dalada kıimi jyly bala, kúıli ıtter ǵana júgirip júr. Ózge jurt úıde. Anada, Shógel men Aman janjaldasqanda, arashashy bolatyn tatar mılısıoner Habıb tolarsaqtan qar keship kele jatyp, bir shuńqyrǵa yńq ete jyǵyldy. Qatty jyǵyldy. Basyna deıin qarǵa enip ketti. Ol shashala, silkine turyp jatsa, kórip turǵan eki bala «Ded Moroz!» dep, saq-saq kúledi.

— Qáhár sýqqyr kazaklarny hechber ponımat ıtep býlmı shýl! — deıdi keıigen Habıb. — Ýtyrtalar da shyǵaralar. Shyǵararlar da ýtyrtalar. Dáýlát eshe ıgrýshka tógıl bıt! Ýallahı bý sledovatel kazaqnyń bashy normalno eshlámı!

Mılısoner salyp otyryp abaqtyǵa keldi de, İzbasar men Ádhamdy bosatyp, izinshe qaıta qaıtty. Qalyp qoıǵan Toqabaı men Táýke tutqyn halin jańa sezine bastady. Temirli tıtimdeı tereze shynysyz. Kishkentaı pesh jaǵýsyz. Úı sýyq. Ketken eki joldastyń orny úńireıip tur. Manaǵy qańǵyr-kúńgir joq. Ekeýi eki jerde búk túsip, qas qaraıǵansha tildespeı, bolkomǵa ókpelep jatty.

— Bolkom alalaıdy. Basqa ne ońdyrady? Komýnıserin bosatyp alyp ketti. Bizge óz kúnin ózi kórsin degen ǵoı, — dep, Toqabaı basyn kóterdi bir kezde. — Tergeýshiniń rahym eter túri joq. Qashamyn! Mynaý qarańǵylyq, sýyq, ashtyq, jalǵyzdyq álimdi almaı turǵanda, bir qımyldap qalaıyn. Aman shyqsam, týra Amanǵa baram.

— Qoı, qoı, qutyrma! Qalaı qashasyń? Al, qasha qoıshy! — dep, Táýke de basyn kóterip aldy. — Esikte qulyp, tereze temir. Tyrp ete alar ma ekensiń!

— Óziń eremisiń maǵan? Áýeli sony aıtshy.

— Qoı deımin. Áýre bolma. Es bar ma ózińde? Qaltamyzda eń aqyry bákimiz de joq.

— İrgeniń bir kirpishin ǵana alý qıyn. Ony anaý peshtiń tóbesin jabatyn kúrekshe temirmen alam. Sońǵysy alyna beredi.

— Astapyralla, kórip qalyp, atyp tastasa qaıtesiń? Odan da meniń aqylyma kón. Men ashtyq jarıalaımyn. Osy úıden qashan ózderi kóterip shyǵarǵansha, tyrp etpeı jatýǵa Táýkeniń shydamy jetedi.

— Meniki jetpeıdi. Ashyǵam dep, bosqa ólesiń.

— Ólsem óleıin. Búıtip saqtaǵan jannyń ishin uraıyn. Biraq ashyqqandy ustap turýǵa zań joq desedi. Sen neǵyp estimediń buny, qulaǵyń túrik edi.

Toqabaı jaýap qaıyrǵan joq. Óz oıymen bolyp otyryp qarańǵyda sóılep qoıady. Sózinen ot jarqyldaıdy:

— Shákendi sharıǵat ta súıedi. Ony bilsem, moldaǵa ómiri júginermin be? Júginip alyp, kónbedim. Endi Shákenge qosylyp qudaı da, el de óshigedi maǵan. Meıli! Sóıle dep til bergen soń, qalaı sóılemeıin? Oıla dep oı bergen soń, qalaı oılamaıyn? Záredeı qıanatym joq, óz ajalynan óldi sıyry. Búkil elge málim. Qudaıǵa málim. Shákenniń ózine de málim. Sonda da tóle, — deıdi. Tólemeseń, abaqtyǵa jabady. Bul qorlyqqa shydaǵansha!.. Báribir, bir kún týyppyn, bir kún ólippin! — dep, Toqabaı ornynan atyp turdy. Pesh moınyndaǵy kúrekshe temirdi sýyryp ala sala, irgeniń kirpishin bosata bastady.

— Aıtqanym aıtqan! — deıdi qıas Táýke. Bunyń qarsylyǵy ózinshe. Shalqasynan jatyr. — Qashatyn, men qatyn emes. Tirideı kótermese, ólideı kóteredi. Ózimdi, áıteýir, kótertip shyǵaram osy úıden!

Álýetti qolǵa temir tıgen soń, shıki balshyqty shydatpady. Shynynda da, bir kirpishti alý qıyn eken. Ózgesi jan qınaǵan joq. Toqabaı irgeni tesip, tysqa shyqty. El uıyqtaǵan kez. Tún qarańǵy. Qar áli jaýyp tur. Salǵan boıymen Jaqyptyń qorasyna kelip endi. Dalada, esik aldynda, umyt qalyp qoıǵan baltany qolyna ustaı kirdi. Jaqyp minip júrgen kúreń qasqa atty Jaqyptyń er-toqymymen erttep mindi de, tergeýshinikine keldi. Bular da uıqyda. «Shógel mana qaıtqan. Táýekel!» — dep, Toqabaı esikti qatty tartyp qalǵanda, ilgishi julynyp ketti. Tóleýjan tósekten basyn kóterip aldy:

— Bul kim?

— Sham jaqsań kóresiń. Bol, sham jaq!

— Bul qaısy, eı, tún qatyp, dúrliktirip júrgen? — dedi de, Tóleýjan beıqam turyp sham jaqty. Toqabaıdy kórgende, aýzy ashylyp, qup-qý bolyp, kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Tili oramǵa kelmeıdi, qur súlderi tur.

— Tiri qalǵyń kelse, keńseńdi ash! Táýke ekeýmizdiń isimizdi ákel de, dereý otqa jaq! — dedi Toqabaı. Qolynda balta. Óńi baltadan da sýyq. Eshtemeden taıynar emes. Úsh bólmeli úıdiń bir bólmesi keńse bolatyn. Tóleýjan jan ushyryp, dambalshań júgirdi keńsesine. Kem ıegi qalsh-qalsh etedi. Áli ún joq. Maıyn tamyza ózi jazǵan ótirik jalanyń úlken papkasyn ákelip qazandyqqa tyqty.

— Tez jansyn, káresin tamyz! — dep buıyrdy Toqabaı. Kerosın tamyzyldy. İs órteldi. «Taǵy ne buıyrasyz?» degendeı, Tóleýjan qalta qarap tur. Áıeli tósekten bas kótergen joq-ty, qoryqqany sonsha, búrkenip jatyp selkildegende, ústindegi kórpesi jelp-jelp etedi.

— Qanyńdy aǵyzyp urttasam, qymyzdan ári sińer edi-aý! — dedi Toqabaı shyqqaly turyp. — Átteń, sovet qyzmetkeri degen atqa ıesiń! Sol úshin ǵana bir jolǵa qaldyrdym. Kıimi jamanǵa ıt ósh. Itsińder sender! Áıtpese azar kúneltip júrgen Táýke men meni osynsha julmalarsyńdar ma? Bar, jat ornyńa, tań atqansha tyrp etpe!

Tóleýjan ytyp baryp áıeliniń qoınyna kirip ketti. Toqabaı esikti syrtynan myqtap tiredi de, atyna mindi. Kún jeldetip, ulpa qar lezde alaı-túleı boraǵan eken. Jelge qarsy jaraý qasqamen sydyrta jónelgen Toqabaıdyń kóńili de kúnge qosyla borap bara jatty.

AÝYL AT ÚSTİNDE

I

Qys ótip, jaz shyqty. El jaılaýǵa barǵan ýaqyt. «Qyzyl otaý keledi» degen daqpyrttan jaılaýdaǵy eldiń túndigi jelp-jelp etedi. Tıysh kútken bir jan joq. Baılar malaıyna, qos qatyndylar, jas qatyndylar qatynyna, «saıtan joq pa keýdeńde?» degendeı, seziktene qaraıdy. Aýrýlar em, zorlyq kórgender teńdik kútip asyǵady. Bylaıǵy jurt qyzyl otaý degendi túrlishe joryp, sáti tússe, osy joly ózin kórip kenelýge qumartady.

Shańqaı tús. Jelide shańyrqaǵan qulyndar, ystyqqa mas bolyp, tyraıyp jatyr. Saýyny asqan bıelerdiń úrpinen sút tamshylap tur. Bıe saýatyn, qulyn sýaratyn malshylar da dúrmekke enip ketken. Ár jerde dý-dý áńgime. Barlyq kóz ózen syrtynda jatqan kók belestiń betindegi kúreń jolǵa qadalǵan. Mine belesten bir top salt atty asty. Olardyń sońynan tizbektelip, on shaqty túıe kerýen kórindi.

— Qyzyl otaý!

— Kelip qaldy!

Búkil jaılaý eli, attysy atty, jaıaýy jaıaý, úzdik-sozdyq, tus-tustan aǵyla bastady. Aýylda qalǵan adam neken-saıaq. Aıtqa, toıǵa baratyndaı, baryn kıip, qyzyldy-jasyldy ańdaǵan el keń dalany qyzǵaldaqsha jaınatyp jiberdi.

Qyzyl otaý kóshin qazaq qyzy bastap keldi. Mingeni bıik, qara-shubar at, tuıaǵynan ózge denesi tegis shubar. Jylqynyń kóriktisi eken. Jurt sonda da ony elegen joq, qyzdyń ózine qarap, telmirip qalypty. Qyz ba, jigit pe? — dep, aıyra almaı tur kópshiligi. Kim bolsa da, ásem, ári súıkimdi. Ańqaý kóringenmen ańdaǵysh, jadaǵaı kóringenmen tereń, jumsaq kóringenmen, keıde tipti qatal shyǵar. Keýdesin qýanysh kernep, kúlimdeı, jaırańdaı turǵanda, aq sur júzi, kóterińki bitken qabaq astyndaǵy baıypty qara kózi qalpynan sál ǵana ózgerdi. Qolań shashyn kók jelkege jetkize kesipti. Basynda qalpaq, ústinde oryssha pıdjak. Pıdjaktyń jaǵasynda «KazSIK múshesi» degen, qyzyl znachok bar. Balaǵy kesteli, qazaqy, qara shuǵa shalbar kıgen. Minezi, kórki, kıimi, aty birine biri saı, top jarǵan perishtedeı qyz keshikpeı lebizin de estirtti:

— Qadirli ata-analar, aǵa-iniler, apa-sińliler, jeńgeıler, qurdastar, kishkentaı jetkinshekter! Bizdi sizderge Qazaqstannyń, partıasy men úkimeti jiberdi, — dedi at ústinde, erden kóterile, suńǵaq, jumyr moınyn soza turyp. Kóptiń sonsha tyna qalǵandyǵynan ba, qalaı, kúshti bolmasa da, syńǵyrlaǵan tunyq daýsy shettegilerge de anyq estiledi.

— Batyr-aý, áıel bala ǵoı! — dedi bir áıel.

— Obal-aı, shashyn keskeni nesi! — dedi ekinshisi. Odan ári sóılese almaı, qyzdyń sózine qulaqtaryn tosa berdi. Bir sózinen bir sózi jyly tıedi qulaqqa:

— Sizdermen dıdarlasyp, sóılesýge, syrlasýǵa keldik. Keńesemiz. Aqyl alamyz, aqyl beremiz. Qolma-qol tıgizetin járdemimiz de bar. Erinde eriksiz júrgen qos qatyńdar, jas qatyndar, baı, jýandarda aqysy ketken malaılar, zorlyq kórgen kedeıler, qala járdemine — dáriger járdemine jete almaı júrgen aýrýlar... qyzyl otaýǵa kelsin ne aryz bersin, sol saǵatta shara qoldanamyz. Aralaıtyn elimiz, jerimiz kóp. Ýaqyt az. Bul arada bes-aq kún bolamyz, buny da eskerersizder, — deı kelip, qyz qasyndaǵy joldastaryn bas-basyna tanystyryp ótti. Oń jaǵyndaǵy — kádimgi Taımas. Basyna dýdyratyp shash qoıǵan, moıynda galstýk, burynǵy qyljaq, ázilqoı minezderiniń biri baıqalmaıdy, baısaldy jigit sıaqty. Rabfak stýdenti kórinedi. Qyzdyń sol jaǵynda jıyrmany ortalap qalǵan orys áıeli — adam dárigeri Olga Kedrına eken. Jýantyq, jalpaq bet, qara murt sot — Qýnaquly Bóltirik; ilmıgen aryq sur — tergeýshi Tanash, oǵan taqaý — mılısıoner Qarataı Narymbekuly bolyp shyqty. Barlyǵy on shaqty adam. Sonyń biri Toqabaı, bularǵa tek qosshy retinde erse de, erkin júr.

— Bul kisiniń óziniń aty-jónin de bilip qoıyńyzdar, — dedi Taımas, qyz sóılep bolǵan kezde. — Kúlpash, Qazaqstan Ortalyq Atqarý Komıtetiniń múshesi, «Áıel teńdigi» jýrnalynyń redaktory. Qazir Qyzyl otaý kóshin basqarýshy.

— «Rýyn aıtshy, shyraǵym, rýyn!» — dep, kóptiń ishinen daýystaǵan shalǵa Taımas teris-qaǵys jaýap qaıyrdy:

— Rýy joq. Ulty qazaq. Rýdyń qyzy emes, eldiń qyzy bolǵysy keledi.

— Ýá, bárekelde! — dedi myna jaqta taıaǵyna súıenip turǵan bir aqsaqal. — Shyn jaqsy toptiki ǵana bolmas, kóptiki bolar. Qotandyq qana emes, otandyq bolar.

Kózin syǵyraıta telmire qarap turǵan aq saqaldy, aq taıaqty osy qapsaǵaı shalǵa Kúlpash ta qadala bir qarap, Taımasqa kúbir ete tústi:

— Myna qartty joǵaltpashy, keregi bar eken.

Nurjannyń Muqataıy atyn tebinip, ilgerileı tústi. Bundaı jıynda ákesi marqum sózimen ne isimen el aýzyna bir ilinetin. Muqataı ázir iline qoımasa da, ákesine elikteýin qoıǵan joq. Ásirese kórikti áıel kórgende, — sabyrsyz, eń bolmasa, kózin bir qysyp qalady. Kúlpashqa biraq onysyn isteı almady.

— Kúlpash joldas! — dep, arjaǵyn aıtqansha yrjyń-yrjyń etedi. — Bólek úı tiktirip qoıdym. Rahym etińizder, tak, ózge áńgime sodan keıin bola jatar. Tak.

— Siz aýyl sovettiń predsedateli me edińiz? — degen Kúlpashtyń suraýyna Muqataıdan buryn jaýapty Taımas qaıyrdy:

— Bul kisi — belgili Nurjannyń jalǵyzy Muqataı myrza. Nıkolaı zamanynda Peterborda oqyǵan. Kázir onsha baı emes, baıdan biraq kem de emes. Qandybalaq ury emes. Urlyqtan da qur emes. Shalabaıdy osy kisiniń ayylynda atyp ustaǵanbyz.

Muqataıdyń kózi Taımasqa qarap shyǵyp barady. Jańa tanydy. Endi daýlasýǵa bet aldy:

— Al, tak, sonda men beınaýat pa? «Qurt kózin, qurt!» degen men edim ǵoı! Beker deseń, noka, óziń aıtshy. Noka, noka!

— Ras. Biraq kesh aıttyńyz. Erterek aıtqanda, ol sózińizdi birdemege jaratatyn edińiz.

— Neshaýa podobno!..

— Bitken daýdy qaıtalap qaıtesizder? — dep, Kúlpash ekeýin aıyryp jiberdi. — Muqa, álgi bizge daıyndaǵan úıińizdi kedeı aýyldyń qasyna taman qondyryp beresiz be?

— Kedeı aýyldyń?! Ol qalaı sonda?! Bereıin, bereıin. Áýeli bizdikine túsip, dám tatyńyzdar. Shaqyryp turmyn ǵoı.

— Rahmet. Buıyrsa, basqa bir ýaqytta tatarmyz. Áýeli jaılasaıyq. Jumys kóp.

Muqataıdyń qabaǵy synyp, erinderi salpıa qaldy. Ne dámi, ne bedeli ótpedi. Onymen qoımaı, sharshy topta Taımastan sógis estidi. Bundaı sógisti buryn da oqta-tekte esitip qoıatyn. Al, dámi ótpegeni osy joly ǵana. «Amannan beter kápiristan kórgem joq» — deýshi edi Muqataı. Sol Aman úıine túsip, qonaqasy jep attanǵanda, myna qyz sypaıy sóılep syrǵaq tur. Aýjaıyn túıgen soń, Muqataı qaıtyp til qatpaı, qasyndaǵy salpy erin jigitke ıek kóterdi:

— Bar, qondyryp berińder!

Aýyl sovet predsedateli sol salpy erinniń ózi eken. Muqataıdyń kódedeı kóp týystarynyń biri shyǵar, jergilikti úkimet bastyǵy bola tura, myrza ıek kótergende, dalbaqtap tura shapty. Shaýyp bara jatyp oıyndaǵysyn aıtyp barady esalań:

— Aǵajan, bul jaqty óziń retteı ber. Men soıysty da qamdaıyn. Hatshyny tómengi elge jiberem.

— Ana bóserbaı búldirip júrmesin. Bizge soıystyń keregi joq. Ózimiz satyp alamyz, — dedi Taımas. — Záýede biz úshin jurtqa soıys salyǵyn salsa, sotqa tartylady.

Bul-daǵy bir jańa sóz. Elge shyqqan qyzmetkerdiń qonaqasyny satyp jegenin el áli kórgen joq. Meımandos qazaq qudaıy meımannan olardy artyǵyraq kútedi. Kútpese, qaısybiri ıttik isteýden taıynbaıdy: eń bolmasa, atyn laýǵa minip, sabyltyp ketedi. Sondyqtan Taımastyń jańaǵy sózine yrzalyq bildirip, kóptiń ishinen bireýler ún qatyp jatyr:

— Mynalar naǵyz perishte ǵoı!

— Qara qyldy qaq jarǵan ádildik osy da!

— Baıqadyńdar ma, tipti Nurjekeń shańyraǵyna da pysqyrmady-aý! Muqataıǵa, qaıta, shúıilip turǵan joq pa ózderi?

— Aınalaıyn bul úkimettiń zańyndaı zań bar ma! Tek álgi bir anturǵandar burmalap qurtady...

Qalabaı mana Muqataımen birge ilgeri kımelep, ataqty kúreń jorǵanyń basyn basqadan ozdyra turǵan. Endi shegine tústi. Kópti kórgen jyryndy qý qyzyl otaýshylardyń syńaıyn tanyp qalsa kerek:

— Balam, bulardyń beti bizge teris sıaqty, — dep, Muqataıǵa kúńk etti. Sózsheń, shapshań, ótkir kisi bola tura, odan ári, aýzyn baǵyp, úndemedi. Buryn mundaıda: «Men bes jyl sovet bolysy boldym!» — dep soqqanda, olaı-bylaı ókilderdi qorǵalatyp alatyn. Osy jıynǵa kelgende, ataǵy úlken qyzyl otaýdy óz aýlyna aparyp bir qondyrmaq-ty. Endi ol úmiti úzilip, Muqataıdy da túńildirdi. Muqataıdyń áıeli ólip, taqaýda Qalabaıdyń jasamys qyzyna úılengen. Kúıeý men ákeniń jetken jerin kórgen soń, beti ashylǵan kári qyz jelek astynda jasaryp, sholjyńdaı sóıledi Kúlpashqa:

— Sińlim-aý, osynsha jurt aldyńnan shyǵyp, dastarhan jaıyp turǵanda, bunsha nege qashqaqtaısyńdar? Juǵatyn merez, shaǵatyn jylan emespiz. Senen úlkendi de, kishini de kórdik. Qudaıǵa shúkir, úıimizden áli at ketken joq. Qoı ári balalyqty! Júrińder bizdiń aýylǵa! Shaqyrǵan dámge barmaý sumdyq-taǵy! Jarty patsha bolyp otyrǵan Eltaı aǵaı da dámnen kishi. Shaqyrǵanda ushyp kelgen.

Kúlpash jaýap qaıyrýǵa úlgermedi. Quıǵytqan boıda, topty jara, astyndaǵy qara kerden aq kóbikti burqyrata kelip, Ádham attan tústi de, qushaǵyn jaıyp turyp qaldy. Kesip alsań qan shyqpas keskir adam sóıleı almaı, kemseńdep egile jylap tur. Kúlpash júgirip baryp qushaǵyna endi. Ádham qushyrlana qysyp turyp, arqaǵa qaǵyp bolǵan soń, eki betinen, mańdaıynan súıdi de kóz jasyn súrtti.

— Bir kórsem deýshi edim. Kórdim. Yrzamyn taǵdyrǵa! — dedi jaırańdap. — Aınalaıyn Kúlpashym, Almatynyń aq baýyr aportyndaı-aq bolyp ósken ekensiń, tipa, tipa, tilim tasqa! Jasyńnan sen de kórdiń soqqyny, men de kórdim soqqyny. Soqqylar qaıta shyńdapty. Ynjyqtar eken odan eziletin. Syrtyńnan balam dep júrmin. Aqmoladan osylaı qaraı ketti degen soń, ara qonyp izdep keldim. Aıtshy myna kóptiń aldynda; ákem deýge arlanbaısyń ba?

— Arlanǵanym sol — maqtanam! — dep, Kúlpash ta Ádhamnyń betinen súıdi. — Siz meni aýrý ákemnen kóp baqtyńyz, kóp erkelettińiz. Ákem marqum maǵan degen mahabbatyn da sizge saqtatyp ketipti ǵoı. Sonda sizden jaqyn kim bolady maǵan!

Amandasqaly kele jatqan Taımasty kórgende, Ádham shurqyraı túsip, sýyna qaldy. Taımas qushaǵyn jaıǵanda, ol qolynyń ushyn ǵana usyndy. Tipti solǵyn amandasyp, sulyq sóılesedi.

— Qolymnyń ushyn azar berdim. Moınyńdaǵy aq jaǵań, taqqan qarǵyń ne anaý? Sony oqýǵa bardyń ba? Jalshynyń sáni sol bolyp pa?

— Galstýk taqqannan bezseń, Lenınnen de bezersiń. Nadandyq, sánsizdik proletarıattyń baǵy emes, sory, — dedi Taımas.

— It-aı, tiliń ashy-aý! Sony sypaıylap jetkizseń qaıtedi? Lenındi aıtqan soń-aq aýzyma qum quıyldy. Kel endi qushaqtasaıyq.

— Sypaıylyq izdeısiń de, kórseń, sógesiń. Qaı babyńdy tabamyz?

Minezi, kórgeni, bilimi, jasy árqıly ot aýyz eki jalshy oıyndaryn áli qoımapty. Qushaqtasyp turyp birin biri qushyrlana qysqanda Ádham yńq-yńq etedi:

— Bosat, eı, jyndy, bosat! Qabyrǵamdy syndyramysyń! — dedi shydaı almaı.

Taımas bosatyp jiberdi. Ádham biraq Kúlpashty bosatar emes. Bir ózi ǵana menshiktenip, qaı-qaıdaǵyny eske túsire bastady. Jurt ańyryp tur, sony sezgen Kúlpash:

— Ádeke, myna kisiler jaılaspaı jatyp, dámge shaqyrady bizdi. Qaıtemiz? — degende, Ádham, kópshilikti jańa kórgendeı, artyna jalt burylyp, ala kózin bajyraıta qarady. Kelinshekke, Muqataı men Qalabaıǵa kezek-kezek qadalady. Álden ýaqytta suq qolymen solardy kórsete sóıledi:

— Bular shaqyrsa, tegin shaqyrmaıdy. Basynda baq, qolynda kúsh barda shaqyrympaz. Meni de talaı shaqyrǵan. Talaı barǵamyn. Bes jyl boldy, shaqyrmaq túgili, sálemimdi durys almaıdy. Eı, baıekeńder, jýanekeńder, nápmandar! Jeter endi tálkegiń! Barmaıdy Kúlpash. Jibermeımin men. Myna men, — dep, ózin ózi keýdege nuqyp qoıdy. Eshkim jaq ashqan joq. Shaqyrýshylar tómen qarap ketti. Tunyp qalǵan topty tolqyta, eki ıinin julyp jep, eńgezerdeı qara jigit keledi. Qolynda dombyra, basynda úkili bórik, ústindegi alqyzyl shapannyń etegi jer soǵady. Oınaqy ótkir kózinde keminde seksen saıtan bar shyǵar.

— Bylaı turyńdar! Jol berińder! Qyz uzatamyn, qyz uzatam! — dep keledi. Ortany ashyp, keńeıtip alǵan soń, qazaqtyń qyz uzatqanyn qyljaq etti. Qyz ben sheshesi bolyp kórisedi. Ákesi bolyp tór aldynda kemseń-kemseń jylaıdy, qyzyn jubatqan bolady. Esik aldynda baılaýly buzaý móńirep, ıt úrip, azan-qazan bolyp jatyr. Bir ózi bir orynda jáne bir ýaqytta osy bes roldi atqaryp qubylǵanda, birin aınytpaıdy! Jurt antalap basyp barady. Bireýdiń aýzy ashylsa, bireýdiń kózi baqyraıyp qalypty. Bireý kúlkiden shegi túıilip jatsa, bireýler «Oı, tileýińdi bersin! Kóp jasap tur...

Qyz uzatýdy bolǵan soń, baı men malaı bolyp oınaıdy. Baıǵa ǵana emes, áli kúnge oıanbaǵan túısiksiz malaıǵa da ashshy tilin salyp-salyp alady. Birese syqaq, mazaq etkende, dúnıeniń qory sol ekeýi me dep qalasyń. Odan keıin báıbishe men toqal, áıelin urympaz erkek bolǵanda, talaı erkek, basy salbyrap, tómen qarap ketti, talaı áıel jymyńdap, jaınań qaqty. Eń aqyrynda oıynshy jigit Mádıdiń óleńin aıtyp berdi:

Nemene, kórgen qyzyq kórmegendeı,
Jas dáýren jaýar bult órlegendeı.
Jigittik aq semserdiń júzi emes pe,
Qaırap ap, qalyń jaýǵa sermegendeı!

— Keme kelse, qaıyqshy sýdan shyǵady. Shyqtym. Atym Qalybek. Óz elim Jyndy Qalybek deıdi. Jyndylardyń kókesi áne kele jatyr, áne! — dep, jigit kóptiń betin kók beleske aýdardy da, ózi Kúlpashtyń qasyna bardy.

— Samorodok ekensiń, bolashaq úlken akter ekensiń, Qaleke! — degende, Kúlpash qýanyshyn keýdesine syıǵyza almaı, demigip turdy. — Adam boıyndaǵy ábesterdi osylaı mineı bersek, olar ómir súre almaıdy. Qısyq aǵashty tez túzegende, qısyq qylyqtardy syn túzemek...

Kóp nazary kók beleste. Er-toqymdy aq boz at beleske jalǵyz shaýyp shyqty. Ústindegi ıesi, shaýyp kele jatyp, attyń eki jaǵyna kezekpe-kezek túsip minedi. Birese erge otyryp alyp, ońdy-soldy eńkeıgende, jerden topyraq ýystap alady da, aspanǵa atady. Birese erine teris qarap minip shabady. At ústi oǵan oıynshyq, oıyna kelgenin erkin istedi. Jıynǵa taqalǵanda, tóbesinen tik turyp, aıaqtarymen bılep kele jatty. Aty mundaı esti bolar ma, kımelemeı, jete bere toqtady. Iesi endi arqasyna tańýly dorbadan kishkene garmon ala sala qutyrta oınap tur. Aýzy, murny, kózi birge oınaıdy. Jasy elýge kelip qalǵan kórinedi, sonda da shoqsha saqalyna áli aq enbepti. Bádeni táýir jas áıelge oń kózin, kúıeýi kórip qalsa, oǵan sol kózin qysyp qoıady. Kıimine, at-turmanyna qarasań, myrza ma, seri me deısiń. Minezine, qımylyna qarasań — naǵyz saıtan. Bas terisine deıin jybyrlap, týlap ketkende, basyndaǵy taqıasy mańdaıyna bir, jelkesine bir baryp, sekirip júr. Únin áli estı almaı, kim ekenin bile almaı, eltip turǵan elge ózin ánmen tanystyrdy ol:

Balasy Qoshqarbaıdyń Shashýbaımyn,
Bolǵanda malǵa jarly, sózge baımyn,
Kúnine júzdi berip, myńdy alsam da,
Qaltamnyń túbi tesik — baıymaımyn, —

dep aq boz attyń ústinde tolqyp turyp shyrqaǵanda, daýsyna ilese almaǵan garmonyn úzip jibere jazdaıdy. Ózine-ózi: «Soq, Shashýbaı, soq!» — deıdi de, soǵa beredi:

«Úlken Qyzylordadan Qyzyl otaý kelipti,
Ónerpazdar sońynan iriktelip eripti» —
Degen habar tıgennen soń qulaqqa,
Júrsem — daǵy jaqyn emes, jyraqta,
Dýman súıgen júrek maza bermedi:
«Tur, Shasheke, minińiz, — dep, — boz atqa!»
Kel, jigitter, shyrqaıyq,
Qulaq quryshyn qandyra,
Úrleıik byqsyq shalany,
Daýyldatyp jandyra.

Shashýbaı, aıtqan saıyn qyzyp, qyzǵan saıyn óleńdi ándete, túıdek-túıdegimen tastaıdy. Bul jıynnyń ony birinshi kórýi eken. Kúlpash tańdanyp:

— Óneri ishine syımaı, tasyp tógilgen netken adam! — degende:

— Oıbaı-aý, belgili Shashýbaı emes pe! — dedi Qalybek. — Men ony Qoıandy jármeńkesinde, jer qaıysqan kóptiń ishinde, osy boz attyń ústinde kórip tanyǵam. Arqa, Syr, Alataý, — ısi qazaq elin saırandap júrgen kisi. Meniń jynym onyń jynyna atqosshy da bola almaıdy.

Jazyq daladaǵy bul dýmanǵa aralasqandar aýyldy umytýǵa aınaldy. Aýyl ıesiz qaldy derlik. Úı kóleńkesinde áldeneni shyqyldatqan shal, jeroshaq basynda qurt qaınatqan áıel, jeli basynda bıe saýǵan biren-saran jalshy kórinedi. Syrttaǵy jıynnan bulardyń da habary, ózinshe túsinigi bar. Birimen biri anadaıdan daýystap sóılesip jatyr.

— Qyzyl otaý degenderi qaıda? Sonaý tigilip jatqan úı qyzyl emes qoı, — degen shalǵa jeroshaq basyndaǵy mosqal áıel sózdi gýlete jóneldi:

— Otaýy qurysyn, jyn-shaıtannyń oınaǵy! Bizdiń álgi qaıqy erin toqal da ketti. Úlken kisiniń áıeli, basynan jelegi túspeı jatyp uıalsaıshy, shirkin, qydyrýǵa. Ony sekeńdetip qoıýǵa alǵan joq. Bala taýyp bersin, sharýamdy baqsyn dep alǵan. Baqqany, tapqany qaısy? Bergen malym salaýat der edim, táıiri, osy dyrdýda, ózi joqta jer soqtyryp bir ketse!

— «Kúndestiń kúli kúndes». Toqal shirkin ystyq qoı, — dep, shal shaqpaǵyn shaǵyp qoıǵanda:

— Erkek, ıtti kórse de, ıedi! — dep, áıel doldana kósedi otty.

Jeli basyndaǵy jalaq erin sary malaı bıe saýyp kelip, báıbishege qyńqyldap tur:

— Qudaı biledi, kóre sala qaıtaıyn. «İshi qyp-qyzyl, jaınap tur» — dedi.

— Beıbaq-aý, ekeýmizdiń qyzyl-jasyl ne teńimiz?

— Jiberińizshi, báıbishe, baýyrsaq pisirip jatyr. Isi murnymdy jaryp barady.

— Bara ǵoı, bar bolǵyr. Bıeniń saýyny asyp ketpesin biraq.

Malaı júgire basyp, ózen jaǵasyna ornalasqan Qyzyl otaýǵa jóneldi. Kókmaısaǵa bes-alty shatyr, bir úı tigilipti. Maly joq, shaǵaladaı aq aýyl. Qyzyl tý aýyldan bıik kóterilgen, baıaý tolqyp ketedi. Samaýyr qoıylyp, qoı soıylyp, baýyrsaq pisirilip jatyr. Pysyq kedeıler qolqabys etip, qyzara bórtip kenelýde. Boz úıdiń beldeýine baılaýly Toqabaıdyń kúreń qasqasy sýyp tur. Jańa aýyldaǵy barlyq áreketti basqaryp júrgen Toqabaı damyl tapqan joq-ty. Qyzyl otaýdy jańa ǵana jaılastyryp bolyp, úı kóleńkesinde, kúreń qasqanyń qasynda, manaǵy aýyl sovet predsedateliniń, sózin tyńdap otyr.

— Bul janýardy qoldan shyǵarmańyz. «Baýyry qutty aıǵyrdyń balasy» — deıdi predsedatel. — Jaqyp bolys bolyp kelgende, Aǵajan baıǵazyǵa bergen.

— Oraıyna Jaqyp ne berdi?

— Aǵajan aqysyn jibere me? Meniń aýylnaı bolýym osy qasqa attyń sharapaty. Aǵajan men Qalabaı ómir boıy qyryn bolatyn. Ekeýin tatýlastyryp, qyzyn ápergen de Jaqyp qyzdan buryn qyz minip kelgen kúreń jorǵany aıtsańshy! Orys, qazaqta joq! «Baıaǵy Peterborda ǵana bir jorǵa bolǵan» — deıdi Aǵajan.

— Jaqyptyń tileýin tileı túsińder. Ol senderge jaıly bolys.

— Jaıly bolǵanda qandaı! Aı, ózi jigit-aý! Mynaý atty qalaı aldyńyz? Ákem tirilip kelse de qolymnan shyǵarmaspyn dep edi.

— Bazynalyq qylyp minip kettim. Azar bolsa, qolqasyn alar.

— Qaıter deısiz... Qyzyl otaý jigitteri kóńil qylsa, el dúnıe aıamaıdy. Osy soıystyń ózin beker satyp soıdyńyzdar?

— Solaı ma?

— Soıys túgili, kúreń jorǵany surasańyz Aǵajandar laqtyryp jiberedi.

— «Aǵajandap» qoımaısyń, Muqataımen aralaryń qandaı sonda?

— Jaqyn ǵoı, jaqyn. Aǵajan — Nurjekeńnen, Nurjekeń — Jyqańnan, Jyqań — Shyqańnan, Shyqań — Tyqańnan, Tyqań — Byqańnan týady. Biz sol Byqańnan qosylamyz. Arada tórt - bes-aq ata.

Toqabaı ishinen: «Mynanyń qasynda bizdiń Baıbol jurt kisisi eken» dep otyr. Onysy ras. Baıbol rý namysynan góri óz qulqynyn kózdep, Shákenge erse, mynaý keıde óz qulqynyn da umytyp, Muqataıǵa ere beretin túri bar. Rýshyldyq bordaı tozyp jatqan zamanda, keıbir taýlardyń saıynda qalyp qoıǵan qar tárizdi, ol daǵy alystaǵy elderdiń ishinen áredik-sáredik kózge túsedi. Biraq jazy-qysy jatatyn bıik taýdyń qary emes, kún ysı, uzara kele erip ketetin alasa taýlardyń alashabyr qaryna uqsaıdy. Rýshyldyqtyń tap tartysynda, ádilet jolynda tıgizetin qyrsyǵy kóp bola turyp, keıde paıdasy da bar ma, qalaı? Aýyl sovet predsedateli attanar-attanbastan, jańaǵy sary malaı keldi. Jalań aıaq, jalań bas, astyńǵy erni jalaq, jalaǵyna shelektiń óńezin jaǵyp qoıypty. Toqabaımen salǵan jerden rý surasty. Ekeýi bir rýdan eken, shúıirkelesip barady. Jaı-japsaryn túgel aıtty. Aty Boqaı, bıyl otyzǵa shyǵady. On jyl esikte júrgende, quralǵan mal — bir qunajyn. Onyń ózi baıdyń moınynda. Toqabaı ertip júrip shatyrlardy aralatty. Qyzyl otaýdyń ishin kórsetti. Qabyrǵadaǵy plakattardyń birinen birine tańdana qaraıdy: ámirinde sýret kórgeni osy. Qyzyqqan, biraq suraýǵa batpaǵan balasha, qan kózi jaýtańdap, yrjıa kúlip turǵanda, Toqabaı sýrettiń birin shıyrshyqtaı orady da qoltyǵyna qysty. Úıdiń kóleńkesine qaıta ertip ákelip, bir tostaǵan baýyrsaq bergizdi. Ol baýyrsaqty qomaǵaı jep otyrǵanda,Toqabaı taǵy da mán-jaıdy surastyra otyrdy:

— Baıyńda qansha mal bar?

— Júz alpys jylqysy, tórt júzge tarta qoıy bar.

— Tıysh pa, qaıyrymdy ma?

— Oıbaı, qazymyr kisi. Bir múlt ketseń bolǵany, qulaǵyńnyń etip jep tynady.

— Urmaı ma, áıteýir?

— Buryn uratyn. Endi qoıdy. Qoıǵany qurysyn, sózben súlikteı sorady.

— Jyldyq aqyń qansha?

— Úsh qoı, serkesh. Bir sýlyq, bas-ultan.

— Onda aıaq kıimiń bar eken ǵoı, jalań aıaq júrme.

— Qys kıetinimdi jaz kıip qoısam, qys qaıtem?

Ózinshe esepqoı bolǵansyǵan jalshynyń Toqabaı ejikteı-ejikteı esepsizdigin dáleldedi:

— Jylyna úsh qoı, serkesh tapqanda da, on jylda qyryq, ósimimen júzden asady. Sen jyl saıyn jutaǵanbysyń, tabysyń qaıda?

— Men tabysymdy qolǵa almaımyn. Baıdyń moınynda tura beredi. Baı ósim bermeıdi.

— Onda óz tapqan malyńnyń ósimimen ózińdi jaldap kelgen eken. Sorly-aý, tym quryǵanda, bolmashy tabysyńnyń, bolmashy berekesine ıe bolsańshy.

— Aqymdy qolǵa alýǵa qasqyr jep qoıa ma, urlap kete me, uraǵa jyǵyla ma dep qorqam. Baıdyń moınynda, óspese de, ólmeıdi ǵoı áıteýir...

— Baýyrym, bylshyldy qoı! — dedi bir kezde Toqabaı. — On jyl qańǵypsyń, jeter. Elge qaıt. Alyp qaıtam. Kelinshek áperem. Baıyńnyń, ústinen tek aryz ber. Eńbegińdi jep kelipti. Qyzyl otaý soty qolma qol kesedi...

— Iá, ánsheıin, qyljaq qylasyń, — dep, yrjyń-yrjyń etedi Boqaı. Kúlkisi kólgir, nanbasa da dámeli. Ózinshe qaıraıdy Toqabaıdy. — Bizdiń baı Muqataıdyń aǵaıyndary. Qyrǵa shyqqan ulyq Muqataıdan asqan emes. Ol bilgish, sonaý-sonaý Petrbordan oqyp kelgen.

— Qyzyl otaý soty Muqataıdyń da moınyn burap alady, — dedi Toqabaı. — Talaı kedeıdiń ózińdeı talaı jalshynyń baıdan sýyn sút qylyp alyp berip kelemiz. Talaı áıeldiń baılaýly basyn bosattyq. Óziń tek aryz ber. Arjaǵyn maǵan tapsyr, meni arýaq-qudaıǵa tapsyr.

— Qyzyl otaý ketisimen, soıyp-soıyp tartyp alsa, qaıtem?

— Ágár óıtse, sovet úkimeti ashýlanady da bastyǵy Muqataı etip, baılardy tý-tý sonaý Itjekkenge aıdap jiberedi...

Baıymen sottasyp bul elde qalýǵa Boqaıdyń batyly jetpedi. Aldyna mal, qoınyna jar salý armany kókeıinen taǵy ketpedi. Deldal kúıde kóp otyryp, aqyrynda, bir aýyz sózdi berik ustatty Toqabaıǵa:

— Báshkem arýaǵyna tapsyryp, erdim sońyńnan. Tek ózińmen meni birge ala ket osy joly!

Daladaǵy jıyn tarqady. Kúlpashtar bólinip beri júrdi. Bıe saýýǵa asyǵyp, Boqaı da tura jónelgende:

— Aryzyńa qol qoıa bilesiń be? — dep edi Toqabaı, Boqaı:

— Joq! — dedi de, bas barmaǵyn kórsetti. — Mynany bassam bolmaı ma?

— Ábden bolady.

II

Kúlpash búgin kúndegideı erte turdy. Ózenge baryp jýyndy, denesin baptady. Sodan keıin ózen jaǵasyndaǵy shoqyǵa shyǵyp, jan-jaqqa kóz jiberdi. Iyǵynda asýly fotoaparat, qolynda bylǵary sýmka-planshetka, qyzyǵa qarap tur, álemge. Ol álemge qyzyqsa, oǵan talaılar qyzyqqandaı. Qaǵylez denesi, qatyńqy aq sur júzi, aram etten taza, týra bitken qyr muryny, jaýdyraǵan qaraqat kózi qandaı sulý! Jaıdary minezinde, utqyr sózderinde áli arylmaǵan balalyq, sonymen qabat kárıalyq nyshandar da baıqalady. Kún áli shyqqan joq, belesterdiń arjaǵynda qyzyl kúreń sáýlesi kórinedi. Ózendi boılaı otyrǵan qalyń eldiń, qotandarynan serke bastaǵan top-top qoı, nar bastaǵan top-top túıe órip barady. Maldy aýyldyń kárileri malaıynan da buryn turǵan, maldarynyń sanyn ǵana túgeldep qoımaı, ár toqtynyń kúıine de úńile qarap tur. Tún uzyn ańdyp ala almaı, ashtan taǵy jata almaı jalaqtaǵan ash qasqyr jalshynyń kózin kúndiz de ańdyp júr. Tańsáriden aýyl tirshiligi joǵarydan kóldeneń qaraǵanda alýan túrde kórinedi. Mine, malsaq shaldyń biri namazynan buryn tań asqan tobylǵy toryny arqandaýǵa barady. Áne bir shalbarly áıel sıyryn saýyp, órgizgen soń, jeroshaqqa ot jaǵyp, sútine máıek salýǵa kiristi. Eki dóńgelekti arbanyń arasynan sóre jasap, sóreniń ústine ózi shyǵyp bir áıel qurt jaıa bastady. Qoıdyń appaq jas qurtyn qaptan shókip alǵanda, bir mólsherden aýmaıdy, jypyldata qysqanda saýsaqtarynyń toby sonardaǵy izdeı saırap qalady, qurttarda. Kók býyryl shaldyń qolynda taıaq eńkeıe júrip, beldeýdegi buzaýyn, kógendegi qozylaryn bosatty. Bosatqan soń aýyldan bylaı shyǵaryp, oty bar jerge saldy da, tólderdiń shómsheńdegen aýzyna súısine qarap otyr...

Kúlpash tańerteńgi osy aýyl beınesine baıypty qarap turyp, planshetkeden dápterin ala sala jazýǵa otyrdy.

Jıyrma besinshi maı. Tańerteń. Borly jaılaýy. Álem sonsha sulý, teńeýge teń tappadym. Tamyljyp tur. Qalyń el uıqyda, qalyń mal óristep barady. Kózim de, kóńilim de toıdy. Toǵym biraq, alysqa barmady. İlezde qarnym ashty. Baıyń bir juttyq, batyryń bir oqtyq qaıran el! Kósherińdi jel, qonaryńdy saı qashanǵy bıleıdi. Tirshiligiń áli malda. Qarýyń tek eki qol. Qur qol júrip malyńa da ıe bolamysyń. Sonda da «shydaı ber» deıdi-aý keıbir «bilgishter». Qansha shydaýǵa bolady? Júz jyldap shydadyq. Myń jyldap shydaý shart pa? Memleket degen atymyz, erkimiz bar. Memlekettik saltymyz, kúshimiz joq. Bul ekeýin jasamaı el shyraıy ene me?..

Kórikten shyqqan temirdeı shashyrap, kók beleske kún kóterilgende, Kúlpashtyń tóbesinde bozsha torǵaı bezektep tur edi. Kúlpashtyń kóńili torǵaıǵa aýdy. «Bıshara, bunsha nege shyryldaıdy?! Kún shyqqanǵa qýanǵany ma? Jylanmen arbasyp, qysylǵany ma? Álde osy mańda jumyrtqasy bolyp, menen qyzǵanǵany ma eken?..» degen oımen mańaıyn sholyp shyqty. Kózge eshteme túspedi. Qaıtadan dápterine úńildi. Endi burynǵy jazǵandaryna qarap otyr. Jazýy meılinshe tyǵyz, usaq jáne ádemi. Bir betke syıǵyzǵan sózin basqa adam eki betke syıǵyza almas. Sol usaq jazýlardyń ortasynda Amannyń sýreti tur. Qaryndashpen qyryn otyrǵanda salypty. Sýretti qorshaǵan sózder mynaý:

On ekinshi maı. Aqmola. Oıazdyq partıa komıteti. Orta boıly, ıyqty, beken qabaq, búrkit kóz, qazanat dene boz jigit telefonmen sóılesip turdy. Tyǵyz, qaıratty, qońyrqaı shashyn eki jara qaıyrǵan eken, shashy onysyna onsha baǵynbapty. Oıaz basshylarynyń birimen sóılesip turǵanǵa uqsaıdy. Sózi sonsha baısaldy, sasatyn sirá túri joq. Beti sonsha otty, oıǵa alǵanyn etpeı qoımas. Árbir lebizinen erkin oıdyń, batyl qımyldyń adamy ekeni baıqalady. Men astanadan keldim. Bedelim de, qyzmetim de odan joǵary. Sonda da onyń aldynda kibirtiktep, boıymdy jaza almaı qaldym.. Alǵyr, aıdyndy jas. Oqta-tekte betińe týra qarap jaıdary kúlgende, adamnyń kishipeıili, qaıyrymdysy. Jaratpaı qaraǵanda jan shoshyrlyq qatal. «Egindik, shabyndyq jer bólisi» sóz bolǵanda, Ermekbaıǵa aıtqan sózi qandaı utymdy! «Qazaq shyn sosıalısik memleket bolǵysy kelse, baıaǵydaı qoıyn qurttap, aıranyn urttap otyra almaıdy. Sosıalısik memleket qoǵamdy túgili, tabıǵatty ózgertýge tıisti. Múmkindigi bolǵansha tez ózgertýge tıisti. Ol úshin tasbaqa qımyl emes, revolúsıalyq qımyl kerek. Jer bólisi sol revolúsıalyq qımylǵa jatady» degende, meniń aýzymnan durys-aq degen sóz shyǵyp ketti. Ermekbaı qynjylyp qaldy. Májilis tarqasymen jigit kelip, álgi sózim úshin qolymdy qysty. Sóıtsem Aman eken. Biraz áńgimelestik. Áńgime ústinde ol odan ári óse berdi. Aqyrynda Toqabaıdy maǵan qatty tapsyryp, qasyma qosty. «Bundaı jigitpen oıym, jolym bir bolǵanda, tósegim de bir bolsa» degen oımen kettim. Ol ne oıda qaldy?

On altynshy maı. «Marjan kól» jaılaýy. El «Qyzyl otaýdy» qorshap aldy. Sharshy túste ashylǵan sot namazdigerde azar bitti. Baıjanbaıda eki áıel bar. Onyń ústine jesir qalǵan ámeńgerin taǵy alypty. Úsh úıdiń, arasynda elýden asqan shal aıaǵyn kerdeń-kerdeń basyp júr eken. «Qyzyl otaý» soty ámeńger toqaldy azat etti. Baıjanbaıǵa toqaldyń ketkeni batqan joq. Mal-múliktiń ketkeni, sot kesken aıyp batty. Netken jansebil! Doldanyp óz saqalyn ózi bytyrlata julǵanda tulaboıym tik turdy. Ekinshi áıeli de jap-jas. Ol ázir tyrp eter emes. Qazaqta jar súıýden mal súıý basym ba, qalaı? Biraq, dáýletke, ataqqa qyzyqpaǵan qaı jurt bar? Baǵynyshtylyq, barda taza mahabbat boı jaza ma, sirá?

On segizinshi maı. «Jyryq qudyq». Qaladan alystaǵan saıyn qazaqshylyq qoıýlanyp barady. Búgin birinshi ret «Qyzyl otaý» soty jalshy aryzyn qarady. Taımasty men búgin ǵana tanydym. Tamasha ónerli, ójet jigit eken! Aman-esen oqýyn bitirse memleket qaıratkeri bolǵaly tur. Beısendi ol buryn kórgen de, bilgen de emes. Jetim Beısen on jasynan bastap jıyrma beske kelgenshe bir baıdyń esiginen shyqpapty. Baı kelinshek áperip, kelinshegimen qosa salady jumysqa. Quldanǵanymen qoımaı, birine «ákeńmin», birine «atańmyn» degendi qulaqtaryna quıyp tastaıdy. Eki jas senip qalǵan. Bul senimdi buzý taý buzýdan qıynyraq shyǵar. Sony Taımas buzyp, Beısendi kelinshegin erte sotqa ákeldi. Adamǵa Taımastaı kirimdi, súıkimdi bolar ma edim! Jalshy jastar basyna otaý tigip, astyna at minip, eki buzaýly sıyr aıdap, baıdan ketti.

On toǵyzynshy maı. Ónerli eldi kórgende óz elimdi talaı mensinbeı qalǵanym bar. Elimniń ónerin baıqamaı júr ekem ǵoı. «Jyryq qudyqtan» shyqqan kúni «Maı ózekke» jete qondyq. Qonǵan úıimizdiń boıjetken qyzynyń tusynda sý jańa bir tuskıiz tur. Osynyń ózi ǵana qazaq áıeliniń eńbekte tózimdiligine, ári sheberligine aıǵaq bolarlyq. Qaǵazdan aq, kómirden qara kıizderdi tórt buryshtap keskende, shahmatsha qurastyrǵan. Sóıtip, betine japsyrǵan qyzyl shuǵanyń oıýyn bizdiń búgingi oqý bitirgen sýretshilerimiz sala alar ma eken?! Uzyndyǵy eki keregeniń boıynan astam, bıiktigi týyrlyq aspen birdeı bul tuskıiz fabrık jasaǵan kilemderden kórkemirek. Eki jyl boıy sarylyp otyryp ınemen bitirgen úı ıesi áıeldiń ınesiz qoly odan da sheber. Ol toqyǵan as betindegi shym shıdi krovat tusyna quryp qoısań parsy kilemderinen bir de kem emes. Oń jaq qabyrǵada ilýli kúmis erdi qaı zerger istedi eken?! Baıaǵy túrik patshasynyń orys patshasyna syılaǵan erin Kreml mýzeıinde kórdim. Ol erdiń qymbatty tastary ǵana artyq, qolóneri budan kem. Osy úıde bizdi qorshaǵan adamdardyń ishindegi uzyn qara, úlken kóz quljamyrdyń boıynda on jeti túrli óner bar: aıǵyr, buqa pishedi, qoshqar tartady; jylqynyń qyrshańqysyn, qotyryn, jaýyryn, aqsaǵyn, qulyn-taıdyń noǵalasyn, saqaýyn, buzaýdyń qylaýyn, qos kindigin, qoıdyń kóntaqasyn emdeıdi. Sıyr, bıe, túıe telıdi. Osylardyń ústine otashy, tamyrshy. Qalasy, óndirisi joq, en dalada ómir súrgen qazaq ta tirshiliktiń talaı tásilderin bilgen. Solardyń ishinde jańa zamannyń keregine jaraıtyn bilimder tolyp jatyr. Biz, on bes, jıyrma jyl oqyp, bir mamandyq alǵanǵa áldeqandaı bolamyz. El boıyndaǵy kóp ónerdi qaǵajý etemiz. Olar ǵasyrlar boıy synnan ótip, atadan balaǵa mıras bolyp kelse, endi ıesiz qalatyn túri bar. Halyq jasaǵan bir ónerdi joǵaltý — sol halyqtyń denesinen bir múshesin joǵaltýmen birdeı emes pe?!

Jıyrma birinshi maı. «Borly» jaılaýy. Ózen jaǵasyndaǵy shoqynyń dál tóbesinde otyrmyn. Búkil jaılaý alaqanda. Keshe «Qyzyl otaýdy» qarsy alǵan kóptiń ishindegi aqqýdaı qarıa bar qasymda. Osy qarıany qoıar da qoımaı taýyp ákelgen Taımas júz jasasyn! Abaı men Shoqan qazaqty sógipti, keıipti. Qamqor kóńil qamyqqanda qyzyl til qyzyl shoq-taǵy! Áıtpese myna qartty týdyrǵan el, áli talaı talanttar týdyratyny kúmánsyz-aq qoı! Qart seksenniń segizinde. Uzyn boıy ántek ıilgen, saýsaqtary súıem. Qalyń qasy salbyrap, kózin jaýypty. Qolynda dombyra. Tartqany kúı. Kúı saıyn bir áńgime aıtady. Áńgimelerindegi romantıka Gorkııdiń romantıkalarynan da kúshtirek. Meniń oıymdy jetelep alystaǵy bir dúnıeni aralap ketti. Eki shekti dombyra sóılete bilgenge qandaı sheshen! Elińniń eski armany kórsete bilgenge qandaı kórkem! Qart maǵan on bes túrli kúı tartyp, kúı basy bir-birden áńgime aıtyp berdi. Jaqsy romannyń on besin oqyp shyqqandaı boldym. Sonda da ol taýsylar emes. Átteń bizde ázir stenografıs joq. Zataevıch qaıda eken qazir? Mynaý qarıa esil ónerdi qabyrǵa alyp-aq ketkeni me?»

Kúlpash jol dápterin osyndaı jazýlarmen toltyrǵan. Elden jas ketti. Erjete, bilimi, kórgeni molaıa qaıtqan shaqta el tirshiligine úńile qarap, birine suqtanady, birine qorlanady. Eshnársege paryqsyz qaramaıtyn sıaqty. Dápterin attata oqyp, oılanyp qalyp otyrǵanda kózi qumyrsqa jolyna tústi. Kóp qumyrsqa ersili-qarsyly júrip jatyr. Kótergen aq nárseleri ózderinen úlken. Kúlpash: «Myqtysyn, uıymshylyn qarashy! Ne istegeli júr?!» dep tańdanyp turǵanda, Taımas art jaǵynan buǵyp kelip, tas laqtyrdy. Tas qumyrsqa jolyna kelip tústi.

— Qap, obal-aı! Oıran ettiń-aý, bısharalardy!

— Nesi obal? — dedi Taımas, — bireý keledi, bireý ketedi. Bireý jasaıdy, bireý qıratady. Bári dúnıe zańy.

— Seniń falsafań bir tartar-aý! — dep kúldi Kúlpash. — Kelý men ketýdiń ýaqtysy bar. Jasaý men qıratýdyń qajettisi, qajetsizi bar. Áýeli sony aıyra bileıik te.

— Men ony is ústinde, kósh jónekeı aıyram.

— Búldirip alyp, túzemekpisiń?

— Oı qýa berseń, túzemek túgili, búldirý de qolyńnan kelmeıdi. Oı qumar bolǵansha is qumar bolam. Sen oıǵa aldanyp, jar súıýden keshige kórme. Ár nárseniń ýaqyty bolǵanda, onyń da ýaqyty bar ǵoı.

Kúlpash tez eńkeıip jerden bir tas aldy. Sol tas bóldi me kóńilin, álde Taımastyń jańaǵy sózi oı saldy ma, áıteýir jaýap qaıyrmady. Ekeýi tóbeden túsip keledi. Oń jaqta qyratta kóp mola, moladan oqshaý jalǵyz qabyr kórinedi.

— Bul tegin tas emes. Talaı baılyq tyǵylyp jatyr-aý. Ashar ma edi! — dep Kúlpash tasty sýmkasyna salǵanda:

— Anaý jalǵyz qabyr Shalabaıdiki, — dedi Taımas. — El kóńili bir qalsa ólgende de keshpeıdi eken. Eshkim janaza oqymady. Kóp qabyrǵa qospaı jeke kómdi bısharany.

— Qaısyń attyń?

— Úsheýmiz de attyq. Ádhamnyń oǵy tıdi. Qasqyrdaı keskir edi marqum. Qanǵa boıalyp jatqanda da dybysyn shyǵarmady, syryn ashpady. Tek jan berer aldynda Amanǵa ǵana azdap jibidi.

— Ol qalaı jibitti eken?

— Jyly sóz, jaǵymdy qylyqtarymen jibitti.

— Iá, sóz ben qylyq sýyq kóńildi jylytady, jyly kóńildi sýytady. Dápterime qarasam birsypyra oılar jazylyp qalypty. Ágár solardy baspa betinde sózben jetkize alsam, bul saparda oljaǵa shash-etekten batqanym da. Jar súıýge asyqtyrǵansha, osyny isteýge asyqtyrsańshy, anturǵan. Jar súıýge jastar ańsaǵanda, buǵan búkil eliń ańsap otyrǵan joq pa.

— El qamy ólgenshe bitpes, jastyq shaq ony kútpes. Talaı kempirdiń «áttegene-aı!» degenin estigem. Óz obalyń ózińe endeshe.

Kúlpash kishkentaı judyryǵymen Taımasty bir qoıyp qaldy. Ekeýi yńyrsı ándetip, ózen jaǵasyna jetkende, Muqataıdyń kelinshegi Sáýle qarsy kele jatty bularǵa.

— Maza bermedi-aý. Osy kisiden meni qutqarshy, — dep edi Kúlpash.

— Endeshe maǵan qoıyp ber! — dedi Taımas.

Sáýle ústine baryn kıipti. Jańa túskendeı malynyp, aýzyn qıǵashtaı, erkin, erke sóıleı keldi. «Qyzyl otaýshylarǵa» ázir sózi ótpese de boıy úırengen. Ákesi men kúıeýiniń baı-jýandyǵynan ımenbesten, áıel azattyǵyn arsyz paıdalanbaq:

— Sińlime sózim bir ótpedi, eki etpedi. Úshinshide qaıter eken dep taǵy keldim. Áıel teńelgeni ras bolsa kórermin osy joly, — degende:

— Bul joly sizben men sóılesem. Biraq ońasha sóılesem, — dedi Taımas. Sáýle mensinińkiremeı Kúlpashqa jabysa berip edi, qaltasynan alyp, aty joq saýsaǵyna kúmis júzik kıdi de, júzikti Sáýleniń kózine tosty.

— Meniń jaqyn ekenimdi mynadan bilmeısiz be?

Sáýleniń kózi baqyraıyp birese Taımasqa, birese júzikke qarap shyǵyp barady, ań-tań. Bir qudaıdyń ózinen basqa eshkim bilmes degen syry ashylyp qalǵan sıaqty. Óziniń aty jazylǵan, shaıy oramalǵa túıip, anada Amanǵa bergen óz júzigi ekenin tanyp tur. Biraq Taımasqa qalaı aýysqanyn bile almaı ejikteı bastady:

— Qaıdan aldyńyz?

— Sizden aldym.

— Joq, sizge men bergem joq.

— Jańylyp tursyz, bergensiz, — dep Taımas Sáýleni qoltyqtaı ózen arnasyna, toǵaı ishine engende Kúlpash olardan sytylyp shyǵyp, «Qyzyl otaýǵa» bettedi.

Sáske bolyp qalypty. Jylqy kelip, bıe baılanǵan. Kún qyzǵan saıyn jaılaý elinde júris-turys, aralas ta qyzyp barady. Jurt attysy atty, jaıaýy jaıaý «Qyzyl otaý» mańyna jınalyp jatyr. Sot búgin jalshy Boqabaıdyń baı Jamantikten aqy daýlaǵan aryzyn qaraıdy. Muqataımen atalas on aýylda buǵan deıin sot aldyn kórgen jan joq. Sondyqtan bastyǵy Muqataı bolyp, on aýyldyń bas kótereri at ústinde. Baıaǵy zamandary bolsa, bundaı qyryn kelgen úkimet adamdaryna qarsylyq kórsetip, sabap ta jiberer edi. Qazir oǵan dármen joq. Óris tarylǵan, buǵalyq moıynǵa myqtap túsken. Qur dúrdıedi. Ersingen Muqataıdyń ózi saǵy synyp, Kúlpashqa kelinshegin saldy. Kelinshegi toǵaı ishinde Taımaspen ońasha qalǵanyn kórgende, ishi ý jalaǵandaı bolyp ketti. Degbir tutyp otyra almaı:

— Bilip qaıtshy, Sáýle ne bitirdi eken! — dep edi, atqa jeńil aýyl sovet predsedateli tekite jóneldi. Sonarda iz keskendeı, júgirtip júrip ózenniń o jaǵyna bir, bu jaǵyna bir etti de tóbege shyqty. Sáýleni sonda da kóre almady. Taldyń ishin qaǵa bastady endi...

Bárin kórip, sezip kele jatqan Kúlpash jymyń-jymyń etedi. «Qyzyl otaý» syrtyndaǵy topqa soqpaı, Olganyń shatyryna buryldy. Shatyr aldynda on shaqty áıel, erkek kórinedi. Kózi qyzarǵan, tisi qaqsaǵan, beli shoıyrylǵan... Óńkeı eski syrqattylar. Solardyń ishinde qolyndaǵy eshki qotyryn tyrnalap Boqaı da otyr. Ystyq kúnde basyna daǵaradaı kúndik orap, beline jabaǵy baılap, jyly kıingen báıbishe Olgaǵa kónbeı jatyr:

— Shyraǵym, sheshinbeımin. Uıat bolady. Meniki jel. Alaqanym, tóbem, tabanym bári qyzady. Kúshalań kempiriń bolsa ber.

Kempir túgili Boqaı da sheshingen joq. Saýsaqtarynyń arasyn kórsetip, qotyryna maı aldy. Ol shyǵysymen seldir saqal bireý endi. Olganyń «joq» degenine ılanbaı, karbýlka surap qadalyp tur:

— Bir qasyq ta joq pa? Maldyń degen qurttaıtyn kezi. Qıyn boldy, shyraǵym.

— Mende maldiki dári bolmaıdy. Adamdiki dári bolady. Men adam dárigeri.

— Dáriger bolǵan soń báribir-daǵy. Áttegene-aı, mal qamyn oılamaǵan ekensizder.

Kúlpash Olga mańyndaǵy kórinisterdiń sýretin túsirip aldy da dápterine: «Aýyl dáriger kómegine sýsaýly» dep jazyp qoıdy. Aýrýlardy kórgen soń kóńilin ýaıym basyp, «qazaq otyryqshylyqqa aınalmasa, kóship júrip bárinen aırylady» degen oıda keledi. Ekinshi shatyrdyń deńgeıine jetkende sampyldaǵan daýystar oıyn bólip jiberdi. Shatyr ishinde úsh-tórt sharýa «Qyzyl otaý» nasıhatshysyn ortaǵa alyp, suraqty jaýdyryp jatyr:

— Qyzy basqamen qashyp ketse, ákesi alǵan qalyń malyn qaıyra ma?

— Zań boıynsha kirmege jer tıe me, shyraǵym?

— Qazaq jolymen bitken daýdy zań buza ala ma?

— «Aǵa ólse ini, ini ólse aǵa mura» emes pe edi. Ámeńgerge nege tyıym salady?

— Úsh jyl boldy, buzaý berem dep bireýden bir qoı alyp soıyp edim. Buzaý bersem, úsh jasar ógiz, áıtpese buzaýly sıyr daýlaıdy. Zań ósim ápere me?

Suraqtary osynsha ańqaý kóringenimen sharýalar onsha ańqaý emes. Eshkimniń atyn atap, ústinen aryz etpese de, árqaısysynyń aldaǵy bir daýǵa daıyndalyp júrgeni baıqalady. Syrty áli baıaǵydaı aýyldyń ishki ózgerisin keıde tipti baıqamaı da qalasyń. Mine, «Qyzyl otaý» mańyndaǵy toptyń biri alty qanat úıge syımaı, syımaǵany jabyqtan, esikten syǵalap tur. Deni balalar, jastar, ishinde egde adamdar da bar. Bári sovet tusynda saýatyn ashqandar, ashyp júrgender. Shetinen kitap suraıdy. Kóshpeli aýylda kitaphana bar ma! Gazet, jýrnaldardyń ózi sırek. Radıo atymen joq. Mádenıetke sýsaǵan halyq astaýǵa japyrlaǵan jylqydaı birin biri kımelep, úıdi kernep barady. «Qyzyl otaý» kótergeninshe kitap ta alyp shyqqan. Adam basyna jetkize almaıtyn bolǵan soń bir kitapqa birnesheýin telip jatyr...

Bul kóriniske kózi túskende, basyńqy kele jatqan Kúlpash eleń etip, tura qaldy. Kózi kúlimdep jaınap barady. Taǵy da fotoaparatyn ala sala sýretin túsirdi. Sodan keıin dápterine: «Aýyl qansha artta qalsa da, mynaý enteleýimen tez shyǵady alǵa» dep jazyp tur edi. Muqataıdy qorshaı otyrǵan rý basylar tobyna aýyl jaqtan at qoıyp dereý ornynan týra, shýlasa lap berdi Kúlpashqa. Kúlpash ań-tań, tapjylmaı kútýde. Ashýlylar ashshy sózdi boratyp keledi:

— Qatyndy, maldy, malaıdy birjolata berip tynaıyq osylarǵa!

— Áıtpese, buzbasyn, tyıym salsyn buzyqtarǵa!

— «Qyzyl otaý» emes, qyzyl órt qoı mynaý!

— Úndemeseń erteń jerińdi de alady! «Jer bólisi» degen bir pálesi taǵy shyqqaly jatyr desedi.

Daýryqqan top alqyna kelip toqtady. Árqaısysynyń tanaýyna bir judyryq syıyp keter, delbe súzek bolǵandaı aýzyna kelgenderin aıtady. Muqataıdyń sóziniń deni «tak» bolatyn. Kázir bar sózi «takqa» aınalypty. Býynyp, túkirigi shashyrap, daýsy azar shyǵady.

— Qyz emes, tak?! Bireýdiń qatyny, tak?! Mojet byt ishinde bala bar, tak?! Ózderi «Qyzyl otaý» jigitteri tak?!

Kúlpash áli túkke túsingen joq. «Qyzyl otaý» mılısıalary men qyzmetkerleri de jınalyp qaldy. Toǵaıdan shyǵa Taımas júgirdi.

— Bul ne, býnt pa? Túlen túrtti me, Muqataı?! — dep bir shatyrdan Ádham shyqty. Kózi qantalap, beti shekesine deıin qyzarǵan, jebeleı basyp keledi. Kele-aq aıqasatyn túri bar edi, Kúlpash jibermedi. Eki jaǵyn birdeı basyp, bolǵan oqıǵany anyqtady...

Dúrligetin eshteme joq eken. Qaıqy erin, búırek bet toqal Jalmaǵambet aqsaqaldy jyǵyp ketipti. Jákeń Muqataıdyń shóbere aǵasy. Dáýletti, bedeldi kisi. Kópten bergi armany — bir erkek perzent bolatyn. Aıaǵynan tik basqan on jeti qarany shoq berip, toqal alǵanda, sol armanyna jetpek edi. Toqal bir jyldaı ǵana turyp, ózi úıde joqta mine ornyn sıpalatty. Kimmen ketkeni anyq málim emes. Áıteýir «Qyzyl otaý» kelgeli buzylǵan, Shashýbaı men Qalıbekke tym úıir edi. Búgin ol ekeýi de kórinbeıdi. Ágar olar áketse, qaısysy áketti eken? Basyna búrgeshe sekirgen Qazıasy bar Qalıbek ony qaıtedi? Dáýde bolsa qatyny ólgen Shashýbaı áketti-aý. Degenmen bul arasy áli jumbaq. Biraq, on jyl boıy búlk etpegen Boqaıdyń aryz bere qoıýy, qas pen kózdiń arasynda qaıqy erin toqaldyń joǵalýy «Qyzyl otaýshylardan» ekenine jaılaý eli kúmánsyz. Sony bilip rý basshylary kóterilgenmen, el tyrp eter emes. Tamashalaı, qyzyqtaı qarap tur. Muqataı el syńaıyn kórgen soń entigin basyp, keıin «maqtaımynǵa» kóshti:

— Endi sottaryńdy ash, káne! Ony da kóreıik, — dedi. — Sodan keıin Aqmolada tipti Qyzylordanyń ózinde sóılesem sendermen. Azar bolsa bir aıǵyr úıir jylqy shyǵyn bolar. Sákeme qaraǵan on aýyldan kemi on myń jylqy óredi. Boqty qurtarsyń, qudaı qurtpaǵandy!

Kúlpash jaýap qaıyrmady. Muqataıǵa birinshi ret týra qarap, jymıa kúlip túr. «Aqmaqtyǵyńdy jańa bildim» degen tákappar, kelemej kúlki ekeni bep-belgili. Qandaı ótkir sózden osy jumsaq kúlki ótkir edi. Muqataıǵa so da etpedi. Suńǵyla qyzdyń únsiz syqaǵyna túsinbesten: «Jaq asha almaı qaldy ma?!» degendeı maqtana qaraıdy jan-jaǵyna.

— El jınaldy ǵoı. Asha berińiz, — dep sýdıaǵa bir sybyr etti de júrip ketti Kúlpash. Óz shatyryna jete bergende Ádham men Taımas daýlasa kelip toqtatty.

— Sen talaı sóılegensiń, maǵan ber kezekti.

— Bala, bul oıynshyq emes! Qoǵam aıyptaýshysy qorǵalatyp bermese, jel aýyz baılar jaǵyn ashyrmaıdy Boqaıdyq.

— Dál sondaı baımen salǵylasý qumarym.

— Onda ózińdi súlikshe sorǵan Shákenmen salǵylas.

— Men kázir ózimdi bireý ezdi deýge arlanamyn. Aıamaspyn Shákendi. Biraq, aqy daýlamaspyn.

Ekeýiniń talasy sotta qoǵam aıyptaýshysy bolmaq. Kúlpash bireýin renjitip alam ba dep qıpaqtap turyp:

— Bir jolǵa inińizdi synasańyz qaıtedi? Bul qulaǵan kúnde de Boqaıdyń aqysyn baıǵa jibermespiz, — degende, qısyq Ádham lám demesten kóne qoıdy. Ekeýi endi qoltyqtasyp keıin qaıtty. Sotta aıtatyn sózderdi aqyldasyp barady. Kúlpash shatyryna ene, shaı ústinde-aq «Joldan» degen ocherkteriniń tórtinshi taraýyn bastady...

Alty qanat «Qyzyl otaýǵa» jıylǵan halyqtyń onnan biri syımady. Sot esik aldynda, ashyq dalada ashyldy. Sýdıa Qýnaquly Bóltirik jaıshylyqta jyly júzdi, jaıdary adam bolatyn. Kázir kórkem qıaq murty tikireıip, qońyrqaı jalpaq beti surlanyp ketipti. Tipti yzbarly, sózderi shymyr. Sot alqasyna jergilikti «Qosshy» múshelerinen bir erkek, bir áıel engen. Bular da boılaryn aýlaq ustap salmaqty otyr. Sot aǵasy Boqaıdyń aryzyn járıa oqyp shyǵyp:

— Basqa aıtaryńyz bar ma? — degende, Boqaı úndemeı basyn shaıqady. Sóz jaýapker Jamantikke berildi. Qaba saqal, qalyń qabaq Jamantik tymaǵynyń bir qulaǵyn jymyra kıip, tizerleı otyrǵan soń:

— On jyl esigimde júrgeni ras. Bir qunajynnan basqa mal quralmaǵany ras. Qudaı quramasa men qaıteıin... — dep kóterile sóılep bara jatqanda sot aǵasy bir qaqty. Bir qaqpady eki qaqty: «tymaǵyńyzdy sheshińiz!» dedi. Tymaǵyn sheship edi, «túregelip turyp sóıleńiz!» dedi. İrkildep aldynda jatqan úlken qarnyn yńqyldaı kóterip, Jamantik ornynan sıyrsha turdy. Qarsy aldynan shaqyraıǵan kún kózin syǵyraıtyp, taqyr basynan shyp-shyp ter shyǵardy. Sonda da sózinen jańylǵan joq:

— Eı, Boqaı. On jyl boıy aqyńdy jep kelsem, ózime ne mynaý eldiń birine aıtqan jeriń bar ma? Pále japsań arýaq qudaıǵa, dám-tuzyma tapsyram... — degende Boqaı taǵy da basyn bir shaıqap qaldy. Toqabaı oǵan taqaý otyrǵan, sybyr etip, nuqyp qoıdy. Baılar jaǵy jymyńdaı bastady.

— Aınalaıyn-aı, osy adaldyǵyńa qudaı berer-aý! — dedi de Jamantik endi bir saýal berdi, — sot oqyǵan jańaǵy aryzǵa barmaǵyńdy basypsyń. Biraq sonyń bir sózi ózińdiki me?

Boqaı úndemesten tómen qarap, tabanynyń kústerin sydyra tústi. Taımas shydaı almaı Jamantiktiń sózin bólip jiberdi:

— Halyq bıi, luqsat etińiz, suraǵym bar.

— Luqsat.

— Aıypty Jamantik, jaýap berińizshi, sovettiń eńbek zańynan habaryńyz bar ma?

— Qaraǵym, alystaǵy qyr qazaǵy zańdy qaıdan bilsin.

— «Qosshy» uıymdary, «Jalshy» uıymdary aıtpady ma?

— Aıtsa aıtqan shyǵar, kári kisiniń esinde qala ma.

— Degenmen, jalshyny shartsyz jaldaýǵa tyıym salynǵanyn bilersiz. Shart qalaı jasaspaǵansyz?

— Soǵan Boqaıdyń ózi jýymady. Áıtse de aınalaıyn sovet zańyn syılaımyz ǵoı. Buljytpaı oryndap kelem. — Jamantik boıyna darytar bolmaǵan soń Taımas sottan taǵy da luqsat alyp, Boqaıdyń ózine berdi suraqty:

— Qojań zańdy shynymen-aq buljytpaı oryndap kele me?

— Obaly neshik, urmaıdy, kázir urmaıdy.

— Urmasa, oń kózińde shodyraıǵan anaý aq ne?

— Ol burynǵy ǵoı, jyldan asyp barady. Ústimdegi myna kóılekti sonda ápergen. Keshkemin sonsoń.

— Jamantik seni tipti jaqsy kóretin sıaqty, aınalyp-tolǵanyp tur. Jumys kúniń neshe saǵat?

— Saǵatty bilmeımin. Tań raýanda turamyn. Eldi jatqyzyp jatamyn.

— Qojań demalys kún bere me?

— Úlken aıtta bir ret túske deıin aıttaǵam.

— Demalys bermegeni úshin qosymsha aqy tóleı me?

— Onysyn kórgem joq. Kúıekten kúıekke deıin tóleıtini: úsh qoı, serkesh, bas ultan, bir sýlyq.

— Seni jaldaǵanda baıynda qansha mal bar edi? Kázir qansha?

— Aıaǵynan tik basqan qyryq toǵyz jylqysy, júz shamaly qoıy bolatyn. Kázir jylqy júz alpys, qoı tórt júzge jýyq, jeti-segiz túıesi bar.

— Onyń malyn on jylda bunsha esirgende, óz malyńdy qalaı ósire almaǵansyń?

— Ákem qaıtys bolǵanda Jákemnen jalaqymnyń esebine bir saýlyq alyp, janazasyna baılaǵam. Ol saýlyq jaz shyǵa qozyly qoıǵa aınaldy. Qoıyn ótegenimde moınymda qozysy qalyp qoıdy. Qozy kelesi jyly taǵy qozyly qoı boldy. Osy boryshtan tórt jylda azar qutyldym. Qotan toly qoıdyń ishinen jalǵyz týshamdy urlap áketti. Sodan bylaı jalaqymdy qolǵa almaıym, Jákemniń moınynda tura beredi.

— Ol kisi senen óz saýlyǵyn ósimimen alǵanda, saǵan da ósirip beretin shyǵar! Qunajynyń qashannan beri moınynda?

— Eki jyldan asty. Áli bir buzaýlaǵan joq. Buzaýlamasa meıli, áıteýir ólmeıdi.

— Degenmen on jylǵy tabysyń bul emes. Ózgesi qaıda?

— Jylyna bir kóılek, dambal, eski de bolsa bir óń kıim kerek qoı. Jákem ony ustap qalady. Sodan artylǵany bir qunajyn. Zady bizdiń tuqymǵa mal qutaıǵan emes. Ákem marqumnyń jıyrma jyl esikte júrip, tapqan maly bir shúıkebasqa azar jetipti. Qyryq jasynda úılengen eken. Shesheı ekeýi eki jaqtap jalda júrgende, bir buzaýly sıyr ǵana bitipti.

Boqaı áıteýir suraqtarǵa jaýap berip tur. Qulaǵyna Toqabaı quıǵan sózder aǵyp ketse kerek. Jamantikke daý aıtar emes, sot aldynda da «Jákem» deıdi. Oǵan Muqataı, Jamantikterdiń qyby qansa, Toqabaı, Ádhamdardyń zyǵyrdany qaınap otyr.

Taımas suraq bergen bolyp, Boqaıdyń aýzyna talaı sóz saldy, bári túsip qaldy. Sonsoń Jamantikti ózi aıyptaýǵa kiristi. Azyraq toıpańy bar eken, baýyryn jazyp alǵan soń uzaq, sheshen sóılep ketti. Kóptiń ishindegi ybyr-sybyr tyna qaldy. Shet jaqta balasyn emize tyńdap otyrǵan shoqbyt kıimdi áıel kózinen jasy parlaǵanyn baıqamastan Taımastyń, aýzyna telmire qaraıdy.

— ...Teńdik tarazysy qurylǵan osy sharshy topta da Boqaı baıynyń betine týra qaraı almady, atyn tolyq ataı almady, — dedi Taımas, — Biraq, bul onyń kinásy emes. Anasynyń qursaǵynan shyryldap jerge túskende buıyrǵan jer baıdyń bosaǵasy boldy Boqaıǵa. Sol bosaǵada jatyp dúnıege ol kózin ashty. Asqar taýdaı saıaly, arystandaı aıbyndy kóringen ata-anasy baı aldynda baıǵus eken: baı urady, ursady, buıyrady, qorlaıdy, birine jan ashýǵa dármenderi joq. Dármen berer eshkim joq, Jeti jasynan bastap dál kázirge deıin osynyń bárin Boqaı, óz basynan da keshirdi. Mine sondyqtan onyń kókeıine: «tepkige tek kónseń ǵana, baıyńa jaqsań ǵana kúneltesiń» degen uǵym berik ornaǵan. Bul uǵym basta turǵanda mynaý jaryq dúnıe jalshyǵa qarańǵy. Bul uǵymdy buzýǵa qulaǵyna qansha quısań da, qolmen buzyp, kózine kórsetpeı jalshy saǵan senbeıdi. Halyq sotynyń esine men aldymen osyny salar edim. Proletarıat ústemdigi ornaǵaly on jyl ótip barady. Oktábr shýaqtaryna qazaq jalshylary áli emin-erkin jylyna alǵan joq. Oktábr yzǵary qazaq balalaryna áli ótken joq... — degen kezde Jamantik ushyp turdy ornynan. Kúıip-pisip qaqala sóıledi:

— Mynaý ne deıdi, janym-aý! Budan artyq shappaqpysyń, talamaqpysyń! Jazyǵym ne? Kóbeıt, dedi úkimet, kóbeıttim malymdy. Azaıt dese bir-aq kúnde qurtyp berem. Kúltelemeı ashyp aıtshy óziń!

Sot aǵasy qońyraý qaqty, onysyn elemegen soń:

— Tártipke shaqyramyn! Otyryńyz! Sizge sóz berilgen joq, — dep zekip tastasa da, Jamantik otyra bere taǵy bir sóılep qaldy:

— Astyma ıne suǵyp jatsa qalaı úndemeı otyram!

Taımastyq kelte murny meılinshe deldıgen. Tórtpaq, ken, keýdeli jigit bolatyn. Jamantiktiń jańaǵy sózinen keıin isinip domalana qalypty. Sarǵylt júzi shańytyp, taza tuz kózi qyzyl kórgen qarshyǵanyń kózindeı janyp tur. Ashýyn jasyrǵansıdy. Sonda da aýyq-aýyq Jamantikke ashshy tilin salyp-salyp qoıady:

— Qazaq baıynyń bas asaýy áli basylmaǵanyn mine Jamantik aqsaqal taǵy da bir áıgilep ótti. Ol kisi Boqaılardan dándegen. On jyl boıy jar qulaǵy jastyqqa tımeı, sorpa-shaıyńdy iship júrip, ystyq-sýyqta jyrtyq-jalańash júrip, malyna bes júzden asa mal qosqan Boqaıǵa bir qunajyndy azar qıady. On jylda jarty kún, onyń ózi aıt kúni demalys beredi. Onymen de qoımastan, ashýlanyp bir kózin kem etedi de bóz kóılekpen qutylady. Ertegide bir jalmaýyz kempir jas qyzǵa shashyn qaratyp jatyp, sanynan soryp qurtady eken. Mynanyń sonan nesi kem? Alpys asqan jasynda Jamantik aqsaqal talaı jalshyǵa isterin istegen bolar. Al, Boqaıǵa proletarıat ústemdigi júrip turǵan kezde istep otyr. Jalshynyń bári Boqaı emes. Olardyń ishinde oıanǵandary da, baıynyń jaǵasynan alýǵa jaraǵandary da bar. Solardyń atynan shaqyramyn, Boqaı, eremisiń bizge? Erseń osy sátta-aq Jamantiktiń keýdesine minesiń. Ermeseń shirigen jumyrtqasyń qalasyn, baıdyń tabanynda. Tyńdashy, estirtshi káne únińdi?

Taımas jaýap kútip kidirip qaldy. Kóp nazary Boqaıǵa aýdy. Boqaı qalǵyp ketip otyrǵan, «nege úndemeısiń» dep Toqabaı búıirden nuqyp jibergende selk ete tústi.

— Eremin, qalmaımyn! — dedi kózin ashyp alyp, — Toqabaıǵa aıtqamyn. Nanbasańdar sura. Qalsam meni qýyryp jeıdi. Qudaı biledi qýyryp jeıdi. Tipti qunajynymdy tastap ketýge barmyn!

Bireýlerdiń syqylyqtaǵan kúlkisi, bireýlerdiń «qaıtsin bıshara» degen aıanyshty úni estiledi. Tús aýyp ketken. Kún áli de kúıdirip barady. Jurt shóldegenine, terlegenine qaramastan sot tergeýine qulaq tósep otyr. Jamantik, Taımas, Boqaılar san ret shyǵyp sóıledi. Olardy ábden tyńdap bolǵan soń, sot ózara keńesýge «Qyzyl otaýǵa» endi. Jıynǵa Kúlpash pen Olga da kelgen. Ekeýi orys tilinde shúńkildesip tur...

— Mynaý qyzyq sot boldy, — deıdi Kúlpash, — aıyptyny qorǵaýshy joq. Advokattar Jamantikti qorǵaýdan bas tartypty.

— Olar daý talǵaıtyn ba edi? — dep Olga kúledi.

— Osyndaı kóp aldynda sóleket isti qalaı qorǵasyn. Tipti kýániń keregi bolmady ǵoı.

— On kýádan bir Taımas kúshtirek shyǵar. Men baıqap turdym, onyń sózi talaıdyń kózinen jas shyǵardy, talaıdyń keýdesine ot tastady. Qandaı sheshen, qandaı súıkimdi ózi.

— Seniń keýdeńe de bir ushqyn tastaǵan-aý? Baıqa, qyz kóńili tez tutanatyn sıaqty.

— Sen tutanyp ta úlgerdiń be?! Báse, aýzyńnan Aman túspeıtin edi.

Ekeýi birdeı qyzarańdap jymyńdap qaldy. Birin-biri ishteı túsinse kerek, qaıtyp bul taqyrypqa oralǵan joq. Sot keshikti. Jurt tarqar emes, dý-dý etedi:

— Baıdy baıytatyn malaı.

— Malaıdyń sory baı.

— Aýzyń jaman demeńder, Boqaıdyń kózi qunyn da tóletedi.

— Qun tóleý bar ma kázir?! Onda abaqtyǵa jabady da.

— Qarańdar, bylaı qarańdar! Jamantik Boqaıdy áli toryp júr. Áne, ymdap shaqyryp tur. Toqabaı sezip qaldy. Jibermeı qoıdy.

— Esil Boqaı baıqaýsyzda qoldan shyǵyp ketti-aý. Endi qolǵa bir tússe ázázildeı-aq azǵyrmaq Jamantik.

Sot shyqty bir kezde. Daýyl tyna qaldy. Sýdıa Qýnaquly ádetinshe qara murtyn bir sıpap qoıyp, úkimdi estirtýge kiristi:

«Reseı quramasyndaǵy Qazaqtyń Keńestik Sosıalısik Avtonomıaly Respýblıkasy atynan... Aqmola oıazyna qaraıtyn jıyrma ekinshi ýchastkelik halyq soty sosıalısik ádilet pen tóńkeris zańyn qoldanyp bılik etti... Jamantik Saqybaıulynan Boqaı Ashamaıulyna on jyldan beri jalda júrgen aqysyna balap eki qulyndy bıe, bir botaly túıe jáne bir at alyp berilsin. Ashamaıulyn uryp, bir kózin kem etken Saqybaıulynyń qylmysy qýdalansyn...»

Sot úkimin jarıalap biter-bitirmesten Saqybaıǵa qaraǵan on shaqty jýan kúdireıe-kúdireıe oryndarynan turdy. Boqaı nanar nanbasyn bilmeı:

— Osy maldyń bári maǵan ba? — dep yrjyń-yrjyń etedi. — Jákeme jaman boldy-aý. Qaıteıin ózime jaqsy bolǵan soń.

Muqataı shabalana sóılep barady:

— Aýhalbı, aýhalter, bastyǵy Kúlpash joldas biri de zań bilmeıdi! Aýatkom janyndaǵy aýjalkom, aýyl keńestiń jóneýi mine jan qaltamda. Ertteńder atymdy! Bul bılikti Aqmolaǵa baryp byt-shytyn shyǵaram...

III

Sháken bıyl aq ordany qoımaǵa qoıyp, jaılaýǵa boz úımen shyqty. Qara páýeskeni de salqyn qoraǵa qaldyryp, beti ashyq solqyldaq arbamen júr. Sovet úkimetiniń alǵashqy jyldarynda osyny bir istegen. Onda jarqyrap kózge túsýden qoryqqan shyǵar. Al qazir quba tóbel bola qalýy ne? Úsh kúnnen beri túıilgen qabaǵyn ashpaıdy. Búgin tutqıyldan jol júrmek. Onyń qybyr etkenin baıqap otyrǵan el bul qylyqtarynyń birine túsine almady, suraýǵa taǵy batpady. Sondyqtan, Maqash aqsaqal myrzany mana aýyl syrtyna ońasha alyp ketken. Áli qaıtqan joq. Qasynda atqosshysy bar, at sabyltyp kelip, qonaq úıge Muqataı túsip jatyr. Áben men Tanakóz boz úıde, Sholpannyń qasynda, Baıbol dalada qamyttaýly attardyń qasynda, Jylqybaı bes-alty aýyl adamdarymen qotanda otyr. Maqash olardyń kútkenin eler emes, sónip bara jatqan júzinde túrshigý bar, qyzyl kózi Shákenniń aýzyna qadalyp qalypty:

— Ermekbaı qaıda, Ermekbaı?! — deı beredi.

— Oǵan da aýyz sala bastaǵan. Óz basymen ózi áýre sıaqty, — dedi de Sháken aýyr bir kúrsinip qoıdy. Sodan keıin ǵana túıilgen qabaǵyn kere túsip, sheshile sóıledi: — Jaqyp, Qasenderdiń qaısysy bolys bolsa da zamandy túzemes. Zaman kúnnen-kúnge buzylyp, tarylyp keledi. Buǵan deıin keıde áli-pylaı bolyp qalyp júrdik. Onymyz asaba, asqan kóńildiń ylańy. Budan ári qudaı birlikten aıyrmasyn. Ózgeniń bári, qansha myqty ustasaq ta, muzdaı erip qolǵa turmaýǵa aınaldy. «Kóp aýyldan» múlde aıryldyq, dál irgeden ańdyp, mazany alyp baqty. Ágár Qasen bolys bolyp qaıtsa, basqadan buryn sonaý İzbasar, Ádham, Táýke, Toqabaılar ózi-aq oınaqtap, tóbemizdi teser. Saılaý quqymyz joıyldy. Úkimet isi bizge aram. Salyq jyldan jylǵa ósýde. Ár jalshynyń qoınynda keminde kázir on shaıtan júr. Azdyrmaı ony qoıa ma? Qyzylordadan «Qyzyl otaý» degen shyǵyp, júrgen jerin búldirip keledi. İshinde Toqabaı, Taımastar bar eken, bul jerge de soqpaı ketpes. Bizdiń úıge túsip jatqan mynaý eki attynyń biri Muqataıǵa uqsaıdy. «Qyzyl otaý» solardy otap jatyr degen. Tegin júris emes. Kóp uzamaı jer bólisi bolady. Qoryqtan bizdi qýady. Qýmaq tursyn, jaýyp ta qoıar... Osy jaılardy oılaı kele, jata almadym. Aqmola baram, oıazdyq úkimettiń túrin kórem. Toryqsam Qyzyljar baram, gúbirnalyq úkimettiń túrin kórem. Odan toryqsam Qyzylordanyń ózine tartam. Mine, Maqa, sizden nesine jasyraıyn, jaı solaı. Dabyra qylmańyz biraq.

Maqashtyń uzyn saqalyn etekti, salpy murnynan gýlegen jel jelpip turdy. Sháken sózin ol tıysh tyńdaı alǵan joq. Ashýlanǵany ma, qoryqqany ma, áıteýir óńi qashyp, demigip otyr.

— Barsań bar. Jolyń bolsyn, — dedi álden ýaqytta, — des tımeske des tıse tek jatqyzbas úıinde. Aqsaqalda qadir, áıelde uıat, baıda qut qalmady, degeısiń. Bos qolym buǵaýly, bos aýzym shyrmaýly, degeısiń. Kókbas sona súıir tumsyǵyn saýyrdan suǵyp jatsa da jasqaýǵa dármen qalmady, degeısiń. Ne aıtar eken sonda. Týra Eltaıdyń ózine aıt. Shoq, shoq, sazaıyń der me, nemese qutyrǵan elge bir em izder me, óz kózińmen kórip qaıt. Meniń bolarym bolyp, boıaýym sińgen. Kári qyrjandy qaıta kesse de meıli. Seniń tasyń órge domalap turǵanda tap boldy bul zaman. İzdeı berseń joǵyń bir tabylar. Qasyńa kimdi alasyń?

— Kóp kisi ertpeımin. Kóshirim Baıbol. Bolystyǵynan túsip qalsa Jaqyp erer. Áıtpese arǵy jaqqa Temirjandy alarmyn. Ol qyzmetinen bosapty...

Ekeýi etekterin silke oryndarynan turdy da úıge aıańdady. Alasa Maqashtyń taıaǵy ózinen uzyn. Taıaǵyna taıana, aıaǵyn nyq basyp kelip, boz úıdiń naq tórine shyqty. Qotanda manadan tosqaýyldap júrgender de úıge endi. Áben shara aıaqpen qymyzdy shaıqap iship otyrǵan. Eki beti shıqandaı, amandyq aıaqtalmaı jatyp-aq qurdasyna tıisti:

— Nemene, túsińnen shoshydyń ba? Kenetten qaıda barasyń, ne izdep barasyń? — degende:

— Saǵan onyń keregi qansha, — dedi Sháken, — ýaıymsyz, oısyz anturǵan, ishe ber qymyzyńdy.

Áben múdirip qaldy. Tanakóz ilip áketti sózdi:

— Sen sonda jurt úshin oılap, ýaıymdap bara jatsań jaqsy-aý. Ágár óz basyńdy kúıttegen ozbyr oıyń bolsa, ony nesine dáripteısiń. Qalyń elden qasyńa Baıboldy tańdap ertipsiń. Keńesshiń kelisken eken.

— Óziń erseń qaıtedi? Uzyn jolda ári áıelim, ári keńesshim bolarsyń.

— Jaraıdy. Naýbas, sen onda biz qaıtqansha osynda bol. Aqyń ketse obalyń maǵan.

— Tipti aqym ketse de qalaıyn, bara ber. Qyzyl toqalǵa arqamdy bir sıpatqannyń ózi nege turady! — dep Áben jymyń-jymyń etedi. Sháken jaýap qaıyrǵan joq. Eńbekteı bastaǵan áıel balasyna qolyn jaıdy. Bala kele qoımap edi, Sholpan kóterip ákelip, ákesiniń aldyna otyrǵyzdy. Aınalyp-tolǵanyp otyrǵan ákege Tanakóz taǵy da bir sóz tastady:

— Balalaryńnyń kózi kimge tartqan? Saǵan tartsa úlken, ala, sheshesine tartsa móldir qara bolar edi. Al mynaý qasqyrdyń, ne búrkittiń kózi sıaqty qyzǵylt, otty ǵoı?

— Bala jeti ataǵa deıin tarta beredi, — deı saldy Sháken. Sholpan tómen qarap ketti. Orman túlkisindeı qyzyl kelinshektiń betine qan júgirgeni eshkimge baıqalmady. Bala tapqan soń óńeıe, tolyǵa túsken. Burynǵysynan da baıypty, salmaqty kórinedi. Úı sharýasyn ábden baýraǵan. Qymyzdy ózi sapyryp berip otyr. Qonaq úıdegi qonaqtarǵa Shákenmen aqyldaspaı-aq mal soıǵyzyp tastady. Kórshi-qolań, asshy, malshylardyń, aýyl qydyrǵan aǵaıyndardyń mańyna úıirilýine qaraǵanda qoly jazyq ekeni, bı toqal bola bastaǵany baıqalady. Kúmis shytyraly, eki qulaqty, dáý sary tegene ortaıyp baratsa dereý eseleıdi. Altyn bilezikti, jup-jumyr aq bilegi ımek ojaýmen qymyzdy kótere sapyrǵanda, torǵyn kóılektiń keń jeńinen jarq etip qoltyǵyna deıin kórinedi. Tipti momaqan, ýyljyǵan ádepti, eshtemeni baıqamaǵandaı, eshkimniń betine qaramaǵandaı bolyp otyryp-aq jurttan buryn kórip, sezip qoıady. Sálem berip esikten ekeý engende ántek ezý tartty. Oń betine tıtimdeı shuńǵyl paıda boldy da, jazylyp sala berdi. Kelgen ekeýdiń biri, qarny shoshaıǵan, jasy qyryq shamasynda, deneli, bezeý bet qara jigit. Basyn kekireıtip, shalqaq ustaıdy. Sánge kıgen kózildirigi kórýge bóget bolǵan soń basyn amalsyz eńkeıtip, kózildiriktiń ústimen qarap otyr. Sholpan sony basqadan buryn kórip qalsa kerek, qazir árkim-aq jymyńdaı bastady. Jigittiń ózine de jaıly tımedi bilem, kózildirikti endi kózden alystatyp, murnynyń ushyna taman apardy da, jelbezegine tirep qoıdy. Bastapqysynan bunyń ábestigi asyp tústi. Sholpandy kúlki qysyp, shálisiniń ushymen aýzyn jaýyp aldy. Sháken ádetinshe qysqa amandasyp, únsiz biraz otyrǵan soń:

— Jol bolsyn, Muqataı. Qaıdan kelesiń, qaıda barasyń? — dedi.

Muqataı jaýap qaıyrmastan buryn syrtyndaǵy kúreń sáten shapanyn, qara barqytpen tystaǵan pushpaq bórkin sheship tastap, kostúmsheń, shashyn býdyrata jalań bas otyrdy. Saýsaqtaryn taranǵan bolyp, ortan qoldaǵy shombal altyn júzigin de kórsetip qoıdy. Ne oryssha, ne qazaqsha, ne jańasha, ne eskishe bola almaı shóre-shórede júrgen eser Muqataı, shirip qalǵan Nurjannyń qý basyn qaıda júrse qoınyna tyǵa júredi.

— Ákem marqum, «qatyn bılegen kún qarań» deýshi edi, — dep bastady sózin, — elimizdi «Qyzyl otaý» degen otap jatyr. Tak. Bastyǵy Kúlpash degen qyz, qatyn dese de raýa — aqtardyń qolynda bolypty. Tak. Bul qyzdy osy úıdiń malaıy kádimgi Taımas bıleıdi. Tak. Taımasty taǵy da osy úıdiń malaıy ury Toqabaı bıleıdi. Tak. Bulardyń ústine, ólgen ákeńniń ornyna áke — men, dep kóbik aýyz Ádham jetti. Tak. Qysqasy, bári Amannyń adamdary. Oıyna kelgenin istep jatyr. Tak. Aýyzdy aldymen bizdiń tuqymǵa saldy. Bir aǵaıdyń ekiqabat toqalyn Shashýbaı jyndy ishindegi bala-malasymen alyp qashty.

Jasyryp kúlip otyrǵan Sholpan ashyq kúlip jiberdi de, Muqataıdy bir qaqty:

— İshtegi balany qalaı tastaıdy! Qashqan soń ala qashady da.

— Qyz qashatyn edi. Ekiqabat qatyn qashqanyn kórgenim osy. Qashyrǵan «Qyzyl otaý». Endi bir aǵaıdan malaıyna jeti qara mal kesti. Tak. Ár-beriden soń ózime, ózimniń áıelime qol salatyn túri bar. Sonsoń júrip kettim. Aqmola baram. Tak. Ermekbaıdan birdeme shyqsa shyqty, shyqpasa týra Qyzylordanyń ózine tartam. Sizge osy jaıdy aıta keteıin, aqyldasa keteıin dep, ádeıi buryldym. «Aılas qatyn muńdas» emes pe, tak, myrza? «Qyzyl otaý» munda soqpaı ketpeıdi. Soqsa sizdi de qyryna bir alady. Káne, ne oıyńyz bar? Qaıtemiz?

Muqataı jelpildetkenmen Sháken tapjylar emes. Áýelden az sózdi tuıyq kisi, myna habardy estigen soń túıile tústi. Aldyndaǵy balasyn sheshesine jiberip, ózimen ózi bolyp otyr. Mańynda adam baryn múlde umytqan tárizdi, yzaly oı basqanda qońyr júzi sál qyzaryp, kózi úlkeıip ketetin. Kázir dál súzegen buqasha qaraıdy. Óńi sýyq-aq. Maqash ta tómen qarap tunjyraı qalǵan. Ekeýiniń yńǵaıymen basqalardyń betine de kóleńke túsip, kázir eshqaısysy jaq ashpap edi. Jylqybaı shydamady. Tisi joq opyryq aýzyn maljańdata:

— Toqal men jalshydan kóremiz be, kóresini! — dep kúrsingende Maqash kúńirene jóneldi:

— E-e-e ! Toqal, jalshy degender otpen kirip, kúlmen shyǵatyn edi-aý! Kez bolǵan soń ker zaman ker aıyl byrt-byrt úzildi. Ázázil ishke engen soń yntymaq, uıytqyń buzyldy. Bos qaqsamaǵan Shortanbaı. Taımas, Toqabaı, Ádhamdar esik kórgen álgi qyzdy bılese, «Qyzyl otaý» emes, ol bir qyzyl órt-taǵy!

— Týh, Maqa, ábden qartaıǵan ekensiz! — dedi Áben. «Týh» onyń jıi qoldanatyn sózi bolsa da, bul arada túńile aıtqany shytynaǵan qabaǵynan baıqaldy. — Ózimizdiń Taımas, Toqabaı, Ádham, Amandar bılese qýanysh emes pe! Meniń júregim qýanǵannan keýdeme syımaı barady. Kimnen kem sol jigitter?! Amandy tipti arysqa salýǵa bolady. Taımas, Toqabaı, Ádhamdar saptaýly aıbaltań, salyp jiberseń, neni bolsa da kesip túsedi. Gazet nege oqymaısyzdar! Esik kórdi degen qyzyńyz álden alty alashqa málim. Úkimet múshesi. Jýrnal shyǵarady. Kitap jazady. Ǵulama...

Qaǵýshy bolmaǵan soń Ábekeń azyraq asyńqyrap ketti. Kúlpash ázir kitap jazǵan joq. Ábekeń óziniń jaqsy tilegin aıtqan bolar. Muqataı qashyp ketken qysyr jeńgesin býaz degende aram oıyn aıtqan. Shashýbaı men toqaldan bala daýlamaq edi. Áben sózi aldymen soǵan batty. Ashýlansa dabyrlap, aýzynan túkirik shashatyn ádeti. Bul joly murnynan da birdemeler kórinip, sóılep jatyr:

— ...Qoı, qoı, ótirikshi Áben! Býaz qatyndy qashyrǵan seniń sol sandaqtaryń. Osydan bala jazym bolsyn!..

— Ottama, úlken syılamaǵan, jaqsydan jaman týǵan neme! Aǵań bala jasap jatqanda qasynda tur ma ediń? Býaz, býaz dep qoımaısyń, qaıdan bilesiń?!

Esik jaqtaǵylar dý kúldi. Sháken de bir myrs etip:

— Já, jeter, ekeýin, de ottama! — dedi de ornynan turdy. — Men júrýge qamdanam. Muqataı, senimen jolshybaı sóılesemiz ǵoı.

Bastyǵy Maqash bolyp bári qonaq úıge jóneldi. Ońasha qalǵan soń Sháken Sholpandy ózine týra qaratyp, eki ıyǵynan ustady. Óńin áli jylytqan joq. Seskenip qaldy Sholpan. Kúlimsirep, «ne jazdym?» degendeı qara kózi jaýtań qaǵady.

— Shamadanǵa bir sýretińdi salshy, saǵynǵanda qaraıyn, — degende sup-sýyq Sháken jylyp sala berdi. Daýsy da, býyndary da bosap ketti. Sholpandy ózine tartyp alyp, keýdesine basty. Úzip-úzip sóılep tur: — Kim biledi, Aqmoladan ári ketem be, uzaq júrip qalam ba. Senimen qosylǵaly úıden alysqa shyqqym kelmeýshi edi. Shyǵardy aǵaıyn. Bergen dám, tuzymyz, kórsetken qaıyrymdarymyz zaıa ketken sıaqty.

— Myrza, bunsha nege túńildińiz? — dep edi Sholpan:

— Aqkóńil perishtem, — dep Sholpandy baýyryna qysa tústi de, arqaǵa eki qaǵyp bosatyp jiberdi. — Jataqta jatqan qara aýyldyń qaramy ósip barady. Iasheıke, qosshy, moıynserik... degender mazany ketirdi. Ash qasqyrdaı tap berip turǵan joq pa... Bárin qozdyrǵan Aman! Sońyma endi ol shyraq alyp tústi.

— Tatýlasýǵa bolmaı ma?

— Óz oıym da sol. Biraq, qatal jigit edi. Qaıysar ma?

Sholpan qaıtyp ún qatpady. İshinen «ıá, qaıyspas» dep qoıdy. Qabaǵy kirbeń tartty. Kúıeýiniń kıimderin ákelip, birinen soń birin usyna berdi. Sháken kerbez kisi. Jaz kıimderi bólek. Kostúmniń penjegi qytaı súshenshasy, shalbary surǵylt trıko. Aıaǵynda kúreń sheblet, basynda shlápa. Syrtynan jelbegeı salyp, jeńil jibek shapan kıdi. Qazaq saltyn buzyp oramal, sabyn, juqa odeal, prostyna, jastyqqa deıin aldy. Tamaǵyn ishken soń Muqataıdy qasyna otyrǵyzyp alyp júrip ketti. Kóshiri uzyn Baıbol. Aýylnaılyqtan túskennen ber Shákenniń ol basybaıly kóshiri bolýǵa aınalǵan. Atqa qatty júrýdi jaratady. Babyndaǵy qos kúreń oǵan saı. Aýyldan shyǵar-shyqpastan yzǵyta jóneldi. Muqataıdyń japyraq tymaq atshysy dalbalaqtap barady. Jetegindegi Muqataıdyń atyn bos úzeńgisi sart-surt uryp barady... Aýyldan qarap qalǵandar birtindep taraı bastady. Sholpan balasyn kóterip jalǵyz tur. Aman ketkende de osylaı turǵan. Kázir qaısysynyń tileýin tilerin bilmeıdi. «Biriniń de jeńgenin ne jeńilgenin kórmesem» dep kúrsinedi. Sháken belden asqanda qulazyǵan kóńilmen úıge aıańdady.

IV

Sháken Aqmolaǵa tartqanda, Áben jataqqa tartty. Jataq bıyl eki ese kóbeıgen. Jıyrma shaqty úı. Sapardiki men İzbasardiki de sonda. Jaılaýǵa kóshkeli Áben birin kórgen joq. Qazyna jumysymen Tanakóz birer qatynaǵan. Tanakóz tejeı bergen soń Ábekeń búgin ony aldady: «Sapekeńniń báıbishesi syrqat, kóńilin suraıyn» dep shyqty. Shynynda aǵaıyndaryn saǵynǵan. Onyń ústine Shákenniń Aqmolaǵa júrip ketýi, «Qyzyl otaý» jaıynda Muqataı ákelgen habarlar kóńilin qatty quıqyljytty. Aıańnan artyq júrmeıtin kisi tez júrýge asyǵyp, búlk-búlk jele bastady. Astyndaǵy shobyr qula eńkish, ústi qatty-aq, túıgen saıyn jýan qarny sabasha shaıqalady. Ágár beli baılaýly bolsa dál mundaı mazasyzdanbas edi. Belbeýi úıde umyt qalypty. ?Kelgen soń er-toqym da ornyqpaı qoıdy. Er alǵa, toqym artqa ketti. Aıyl bireý, quıysqan joq. Shobyr qula súrinip ketkende, Ábekeń er-merimen aqtaryla qulady. Aty talaı mundaıdy kórse kerek, úrke jónelmeı, ottap tur. Ózi ushyp turýdyń ornyna, qulaǵan jerinde tartpasyn ustap oılanyp otyr. Jalǵyz tartpa tozǵan eken, úzilipti. Tartpa qylýǵa shylbyr da joq. Olaqtyq pen salaqtyq eki jaqtap Ábekeńdi elsiz dalada qınady-aý! Sonda da ol qamyqpady, saspady. Qulanyń quıryǵynan qyl julyp alyp, tartpany jalǵady. Erdi qaıta erttedi. Minerde eri eki ret aýdy. Úshinshide atty jarǵa janastyryp qoıyp mindi. Taǵy da tepektep keledi. Qolynda, byltyr joldan taýyp alǵan tal sapty, sholaq qamshy, qattyraq bir uryp qalǵanda ushyp ketti basy. Ony túsip alýǵa erinshektigi ustady. Óıtkeni, minerde taǵy eri aýyp, áýreleıdi ǵoı. Qazir boıyndaǵy bar qarý sol qamshynyń bir jarym qarystaı ǵana saby. Shaban shobyr basynýǵa aınaldy. Ábekeńniń «shúý-shúýleýi» jıiledi.

Jataq áli kóp jer. Kún eńkeıip barady. Búgin tań atqaly aspan ala bulttap, jel turaqtamaı birese ońǵa, birese teriske shyǵyp turǵan. Endi qarsy alǵa shyǵyp alyp, sonaý kóz ushynda «Maqash qoryǵynyń» ústinde jaýyn bulttaryn toptaı bastapty. Ábekeń sý bolýdan seskenbedi. Maı basqan qysyqtaý kózin keńirek ashyp qarady da, «jaýǵaı-aq» dedi ishinen. Jańbyr jerdiń berekesi, adamnyń nesibesi dep júretin. Tek shatyrlamaı jaýsyn. Ágár shatyrlasa mynaý keń dala Ábekeńe tar. Jaıdan jaman qorqady. Qazir ol esinde joq. Keýdesin jańa habar, qýanysh kernep, aǵaıyndaryna jetýge, estigen-bilgenin ósire aıtýǵa pysyq edi. Kún bir kúrkirep qoıǵanda ádemi oıy bólinip ketti. Kózin bul joly barynsha baǵjıta ashty. Jańaǵynyń arasynda aldyńǵy jaq qap-qara bolyp túnere qalǵan. Túsi sýyq-aq. Najaǵaı jarq-jurq etedi. Qorqynyshty sýyl estiledi. Ábenniń uǵymynda osynyń bárin istep kele jatqan barmaqtaı ǵana perishte. Ot bıshigin úıirip, aqyra tyqsyrǵanda taýdaı bulttar egilip, sýǵa aınalady. Shaıtannyń izdegeni ylǵı qyrsyq qoı. Bulttardy ol bólip alyp, basqa jaqqa qýady bilem. Sol kezde barmaqtaı perishte otpen atqylasa kerek. Shaıtan pana izdep qashady. Onyń panalaǵan jerine perishte atqan ot túsedi-mys. «Jaı oǵy» degen osy, dep Áben talaıdy nandyrǵan.

Kázir jarqyldata, shartyldata kún quıyp bergende, qulhý alla men aıatil kúrsini tópeı berdi. Basqa bileri joq. Oqyǵan saıyn jan-jaǵyna úshkirip qoıady. Endi perishte qýǵan shaıtan munyń mańyna jýymaýǵa tıisti. Sonda da duǵa kúshine sene almaı, qashan jaýyn basylǵansha qudaıǵa qazaqshylap jalynýdan jaq jappaıdy. Jaýynnyń ol qansha jaýǵanyn kún ashylǵan soń ǵana baıqady. Sel quıyp ótipti. Saı-sala, jyralardan sý áli sarqyraı aǵyp jatyr. Oıpat taqyrlarǵa qaq turyp qalypty. Jer tazarǵan, kenelgen, kún nuryn qushqan saıyn kúlim qaǵyp, qosh ıister shashady. Kóleńkeler uzaryp, kóldenen, beleske kún ıek artqan kezde shyǵys jaq aspandy qyzyl-jasyldy kempirqosaq qorshady. Túrlene tústi dúnıe. Sol dúnıeniń bar rahatyn Áben jalǵyz kórip kele jatqan sıaqty. Aýzy, murynmen birdeı tunyq aýany simire, tóńirekke jiti kózin jibere jataqqa taqalǵanda, kózi aldymen shaǵaladaı aq úıge tústi. Taqala kele aq úı shubartyp, ádemilene berdi. İrgesin, joǵarǵy jıekterin, tereze aınalasyn qyzyl-kúreń balshyqpen oıýlaı sylapty.

— Báleket-aý osy Syzdyq! — dedi Áben súısinip. Súısinbeı qaıtsin, óz úıiniń syrty túgili ishi sary balshyqpen jylynda bir azar sylanady. Syzdyq jylda jaılaýǵa ketetin. Bıyl moıyn-serikke enip, jataqta qalǵan jáne aýyldyq qosshy uıymynyń bastyǵy bolyp saılanǵan. Óte yqtıat, sheber jigit. Nemis poselkelerinen kórgenin istep, úıiniń bıyl syrtyn da túzepti. Qobyraǵan kóp aýyldyń ishinde onyń úıi mádenıet saraıy sekildi kórinedi. Mańynda shashylyp, bylyǵyp jatqan túk joq. Tezek qambalaryn keptirip, jınap, jańbyr ótpesteı etip tóbesin qalyń jaýyp tastaǵan. Qystan maıasynyń jarmysy qalǵan eken. Onysy da tıanaqtaı bolyp tur. Salaqtyq pen uqyptylyq ta juqsa kerek. Bul ýaqytta ańǵal-sańǵal bolyp jaırap jatatyn qoralardyń birsypyrasy-aq Syzdyqtikindeı bolmasa da jyldaǵysynan jınaqy. Kóp aýyl shetinen «Qosshyǵa» enip, moıynserik bolyp jataqta qalǵanda tegin qalmapty. Egin salmaǵan bir úı joq. Aýyl syrtyndaǵy Aqjazyqtyń qarasyny keńip barady. Eginnen keıin árkim jaqyn jerden úı-qorasyn aınaldyryp, qysqy otyn, shóbin qamdap júr. Byltyr jaqsy shyqqan eginniń toǵy áli basylmaǵan. «Kóp aýyldyń» osy kórinisine baıyppen qarap kele jatqan Ábenniń murny kóńirsigen ystyq baýyrsaq ıisin seze qoıdy. Dál sol úıge túspek bolyp, kózi tinte qaraǵanda, baýyrsaq pisirgen úı bes-altaý bolyp shyqty. Ózi qomaǵaı Áben sý ótken soń, ishin qymyz jalaǵan soń ne ońsyn, qaısysyna bararyn bilmeı:

— Qap, sertteskendeı báriniń bir mezgilde pisirýin qarashy! — dedi de atynyń basyn aqyry Syzdyqtikine burdy. Syzdyq jer úıde, ózgesi eski ádetpen kıiz úıde. Jaz shyqqaly jer toıǵyzǵan jaýyn kórmeı, jataq qaýiptene bastaǵan eken. Búgingi jaýynnan keıin, ár úıde bir áıel bosanǵandaı bári Syzdyq úıiniń syrtyndaǵy jazyqqa jınalyp, máre-sáre bolyp turǵanda, qora tasasynan Áben qylt ete tústi. «Áben!» «Ábekeń!» «Jaýyndy ala keldi jaryqtyq» — desip jatyr. Jaılaý habaryna jataq ańsap turady. Onyń ústine Áben men Táýkeni kórýdiń ózi qyzyq. Syzdyq ol ekeýin kórgen saıyn, sózinen ne minezinen óreskel birdeme tabady da keıin jurtqa aıtyp kúldirip júredi. Sondyqtan Ábenniń kelgenine ásirese Syzdyq qýandy. Basqadan buryn baryp shaýjaıǵa jabysty. Sý ótip, jaýrap qalǵan sıaqty. Dereý astyna kıiz aldyryp tósep, ústine qurǵaq kúpi japty. Sergitip, kóńildendirip alyp sóıletkeli júr. Ne aıtar eken, qashan aıtar eken, dep birine biri kóz qysyp, ıek kóterip, jymyńdasyp otyrǵanda, áńgimeni jaýynnan bastady Áben:

— Bul jerge qalaı jaýdy?

— Qatty jaýdy.

— Sel quıdy.

— Eginniń dánin aǵyzyp áketpedi me eken...

— Onyń biri túk emes! — dep Áben qolyn sermep tastady. — Jaılaýmen eki araǵa ásirese Maıózek tusyna jaýǵan jaýyndy osy jasym ishinde kórgen, estigen emen! At qulaǵy kórinbedi. Jaı o jaǵymnan da, bu jaǵymnan da shartyldap túsip jatty. Qudaı saqtady áıteýir, bireýi oń qulaǵymdy jalap ótkende, atym etpetinen túskeni. Tartpam úzilip ketti. Qula sholaq kózge kúıki bolǵanymen eti qyzǵanda alyp qoı, janýar, jerge birde tolarsaǵynan, birde tizesine deıin batyp otyryp, azar jetkizdi. Jańbyr jerdi ezip, mı qylyp jibergen. Jýyqta jaılaýǵa qatynap bolmas.

Shet jaqtaǵy jastardyń biri kúlkige shydamaı jyrq etip qaldy. Onysyn bildirmegensip, ótirik jóteledi. Áben eshteme sezgen joq. Áıtse de dereý áńgimeniń betin ózgertip:

— Taımas, Toqabaılar qaıda, bilesińder me? — dedi de, bilgenin ishine saqtaı, buldana biraz otyrdy. «Qaıda eken?», «Aıtsańyzshy!» dep jurt qumartqan kezde esinedi. Iegin qasyp, seldir saqalyn birer shıratyp qoıdy. Sodan keıin estigenin eki ese ósirip aıta bastady:

— Ekeýi de Kúlpashtyń qasynda.

— Kúlpashy kim?!

— Týh! Kúlpashty bilmeısińder me? «Órteń jaldaǵy» Básentın qyzy. Bizdiń ákeıdiń naǵashylary. Jasynda aqtar alyp ketken bolatyn. Sodan qashyp qutylyp Orynbor barǵan. Orynbordyń oqýyn bitirip, QazSIK-ke múshe bolǵan. Kázir «Qyzyl otaýdy» basqaryp el aralap júr.

— Osy «Qyzyl otaý» degen nemene ózi?

— Áı, kázıt oqymaıtyndaryń-aı! — dep bul suraqqa Áben keıip qaldy. Biraq, ózi de ómiri gazet oqyǵan emes. Tek oqyǵandardan estigenin ósire aıtady. Kázir tipti estimegenin de aıtyp jiberdi. — «Qyzyl otaý» — qyzyl úı-daǵy! İshinde sot, mılısıa, at beket bári bar. Bergen aryzyńdy qolma-qol tyndyrady. QazSIK-ten ózgege baǵynbaıdy. Mine osylar Qyzylordadan Aqmola kelip, Aqmoladan Tináli, Temesh, Maıly, Qulymbetti basa Qaraǵash Toqasyna, odan tý sonaý Alsaı, Nurbaıǵa deıin barǵan. Endi eki bolys Taraqtyny basyp beri oraldy. Kázir on eki myń aıdaǵan Sańdaq balalaryna kelipti. Baılarǵa búıideı tıip kele jatsa kerek. Nurjannyń Muqataıy qan sıip otyr. Sańdaqtyń bir baıynan malaıyna jeti qara alyp beripti. Taǵy bir baıynyń toqalyn ishindegi bala-malasymen bosatyp jiberipti. Kúlpash Taımastyń aıtqanynan shyqpaıdy, deıdi. Bárin istetip júrgen ózimizdiń Taımas kórinedi — degende Áben aýzyn barynsha asha, qarq-qarq kúldi. Qysyq kózi múlde jumylyp ketti. Kúlmegen ne ornynan qozǵalmaǵan biri joq. Dýyldasyp tus-tustan sóılep jatyr:

— Shirkin, Taımastyń moınynan qamyt alynbaı júr eken ǵoı!

— Taımas pa, Taımas talaıǵa kórseter áli!

— Toqabaı da qasqyr jigit-aý. Abaqtyny buzyp shyǵyp, barǵan jerin qarashy!

— Áı, osy «Qyzyl otaýdyń» bolysqa áli kele me, sirá?

— Ne deıdi! Bolys túgili oıazyńnan joǵary.

— Onda aýzyn jaman demeńder, Jaqyp pen Shákenge bir syn. Toqabaı ábden dáttegen shyǵar.

— Jo-o-q! «Qyzyl otaý» bastyǵyna eń jaqyn kisi Ádham, — dedi Áben. Bárin taǵy da ózine qaratyp aldy. — Qoryqpaımyn, joǵary jaqta súıeýshim myqty deıtin edi ǵoı. Sol súıeýshisi osy Kúlpash bolyp shyqty. Ádham kázir áke bolyp qasynda júr. Qysqasy, «Qyzyl otaý» «Kóp aýyldyń» — jataqtyń «Qyzyl otaýy» boldy. Sháken ant urǵan sodan seskendi me, áıtpese Jaqyp táltirektep, sony súıeýge ketti me, áıteýir búgin oılamaǵan jerden Aqmolaǵa júrip ketti. Men, qýanyshym qoınyma syımaǵan soń munda tarttym...

Bul habarlardyń qýanyshy búgingi jańbyrdyń qýanyshynan asyp tústi. Áben qansha kópirtse de, ol kóbiktiń túbinde bir túıir shyndyq bolmaı qoımaıtyn. Sol shyndyqty japa-tarmaǵaı izdedi:

— Myrzaǵa bir sobalań týǵan-aý. Sholpannyń qasynan shyqpaıtyn edi ǵoı.

— «Qyzyl otaýdan» syrǵaqtaǵany ma, bul?

— Jaqypty Qasen jyǵýǵa aınaldy ma, álde?

— Baıdyń jerin kedeıge áperedi degeni qaıda. Dáýde bolsa sony bilgeli ketti...

Joramaldar aıaqtalmady. Aýdan jaqtan at qoıyp bireý keledi. Aıaq-qolynda damyl joq, atyn ústi-ústine qamshylap, tepkilep keledi. Etekteri betimen ketken. Daýsy qarlyqqan, «Súıinshilep» qotandy qaq jara bir shaýyp ótti. Qaıta oralǵanda Syzdyqtyń úıiniń syrtyndaǵy jıyndy kórip týralaı saldy. Jete bergende aty taıyp qalpaqtaı tústi. Ózi atynan anadaı jerde jatty. Tapjylmady. Talyp qalypty...

Bul, kádimgi qısyq muryn Táýke, «Qosshy» uıymy keshe múshelik jarnalardy tapsyrýǵa aýdanǵa jibergen. Aýdannan osylaısha qaıtty. Basyna kázir búkil aýyl jınaldy. Talyp qalǵanyn ólip qaldy ma dep áıeli zarlap otyr. «Tentegim-aı!», «Qoshqarym-aı!», «Kókjalym-aı!», «Shynyńmen-aq ketkeniń be!» deı kelip, «beý-beý arystanym-aı» dep qoıady. Ólikke maqtaý syıa beredi ǵoı. Degenmen bir japyraq Táýkege ólse de arystan syımaı tur. Biraq, ony elegen eshkim joq. Bastyǵy Áben, İzbasar, Syzdyq, Nurǵalılar bolyp qors-qors jylaıdy. Bireý betine sý búrkip, bireý aýzyn jybyrlata ıman aıtyp jatyr. Kún batyp ketken. Aı tóbesi jańa qyltıdy. Qoryqtyń qalyq masasy da habarlanypty. «Buny qaısyń óltirdiń» degendeı lek-legimen yzyńdaı kelip, jataqty qamap aldy. Apaq-sapaqta Táýke bárin bir shýlatty. Turmaǵan soń Nurǵalı balasha kóterip ákelip úıine jatqyzyp edi. Bir mezgilde, ıeginiń dál qyryna bitken bes tal saqaly shoshtańdaıdy. Jel qozǵady ma, joq, esi enip kele me, dep jurt betine tóne túskende, shadyr kózi ashyldy. Aýzyna qasyqpen sút quıǵanda qylq etkizip jutyp jiberip, mańyndaǵylarǵa kádimgideı qarady.

— Baýyrym, esiń bar ma? — dep edi Áben:

— Bar, — dep basyn sál ızep qaldy.

— Oıpyr-aı, ólip qala jazdadyń ǵoı! Qudaı saqtady ǵoı.

— Ólsem armansyzbyn. Aman oıaz bastyǵy. Jaqyp tústi. Qasen bolys.

Jataqshylardyń kóńili taǵy da tası jóneldi. Syzdyq shydaı almaı ornynan atyp turyp, aıǵaı saldy:

— Búgin soıylmaǵan boz qasqa sirá da soıylmas! Júrińder bizdikine!..

V

Sháken onsha asyqpaı júrip, araǵa eki qondy. Úshinshi qonaqqa Aqmolanyń ózine jetpek edi. Qas qaraıyp barady. «Kúıgen jardaǵy» Qypshaqtarǵa taqalǵanda Muqataı men Baıbol «qona keteıik, túnde qala esigin qaǵyp turǵanymyz laıyqsyz bolar» dep qyńqyldaı berdi. Aqandy úsheýi de syrttan biledi, qonaqasyǵa myrza kisi. Qonýǵa myrza barsa attan tipti kóterip alatyndaı kórindi.

— Jaraıdy. Burylsańdar burylyńdar! — dedi Sháken. Qoradan aýlaqtaý, bir shoq aǵashtyń yǵynda otyrǵan tórt úıdiń ortasyndaǵy eńsesi bıik qońyr úıge ushyrtyp kelip Baıbol at basyn tiredi. Arbadan dereý sekirip túsip úıge endi. Aqan ádetinshe balalarynyń birine «Abaıdy» oqytyp qoıyp, «pah, pahlap» otyrǵan. Kim kirgenin baıqamady.

— Assalaýmalıkúm. Sháken myrza kelip tur, — dedi Baıbol. Aqan sálem alýdyń ornyna kóz toqtata bir qarap ótti. Oılanyp qaldy. Oıynda: «Bilmeppin, bas jaýym Sháken eken» degen Amannyń sózi tur.

Belgili Sháken myrza ma? — dep qaıta surady bir kezde. Kúrildegen zor daýsy tystaǵylarǵa da estildi.

— Iá, ıá, myrzanyń ózi.

— Onda, Sháken túgili ákem bolsa da qonbasyn! Arǵynnyń myrzasyna qudaı kúnimdi sala qoımas. Men osy joldyń ústinde talaı jolaýshynyń zaryn estigem. Myrzańa aıta bar, tizesi jurtqa batqan kórinedi. Umytpasyn biraq:

«...O da qudaı pendesi,

Túspeı keter deımisiń

Táńiriniń qurǵan tezine», —

depti Abaı.

Edireıe kirgen Baıboldyń isigi basylyp shyqty. Qazaq úıinen Sháken atynyń basy qaıtqanyn ol kórgen de, estigen de emes. Aqannyń jaýabyn aıta almaı qıpaqtap turǵanda:

— Estidim, ógizdiń ókirgenin. Tart qalaǵa! — dedi Sháken. Qala on úsh kılometr. Muqataı osy arada bólinip, salt ketti. Sháken jol boıy jaq ashpastan, túnmen qosa túnere kelip qalaǵa endi. Qashannan túsetin úıi Beısekeniki bolatyn. Bul joly da kóz úırengen kók úıge týra tartty.

Beısekeniń saýdasy qatty bolǵanmen óńi jyly, tili jumsaq. Áıeli tatar, ózi qazaq. Boıy tipti sharqy kisi. Onyń esesine áıeli túıedeı: buǵaǵy, salbyraǵan, shegir kóz, qamyt aıaq, jýan sary. Birde bıe, birde túıe, oraq aýyz, eki uryq minezi jurtqa málim. Shákendi erli-baıly ekeýi birden shyǵyp qarsy aldy. Daǵdyly qonaq bólmesine aparmaı, ertede ulyqtar ne erekshe qurmetti qonaqtar túsetin eń sándi bólmesine engizdi. Sháken ońasha. Jýynyp, jol kıimderin tastap, jańa kıimderin kıinip bolǵan kezde Jaqyp kirdi. Unjyrǵasy túsken. Burynǵysyndaı jaırańdamaıdy, jylpyldamaıdy.

— Oıpyr-aı, jaqsy keldińiz-aý, myrza! Estip keldińiz be? — dep kúrsinedi.

— Eshteme estigem joq. Nemene, aırylyp qaldyń ba?!

— Iá, aıryldym. Bunymen ketse neǵylsyn. Amannyń oıaz bastyǵy bolǵanyn da estigen joqsyz ba?

— Joq! — degende Shákenniń úlken kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Jaqypty tesip barady.

— Estimeseńiz, búgin tórtinshi kún, ornyna otyrǵaly. Otyrysymen bolystyqty Qasenge alyp berdi. Meni bosatqanymen qoımaı sotqa tapsyrdy. Kápirligin qala da bilip qalypty, qaltyrap tur...

Beker aıtady, ázir qaltyraǵan qala joq. Jaqyp óz kóńilin, ózi aralasyp júrgen baılardyń kóńilin bildirdi. Biraq sonyń birde biri Shákendeı qaltyramaǵan bolar. Búgin tańda Aman oıaz bastyǵy bolady degen onyń oıyna kirip te shyqpaǵan-dy. Amanǵa qarsy qoıǵan azýy taıaqtaı-taıaqtaı basshy qyzmetkerleri bar. Amannyń ústinen jaýdyrǵan aryzdary qansha! Joǵarylamaq tursyn, jyǵylmaı ketse dep júrgende, mynaý habar dál qasyna jaı túskendeı eseńgiretti. Janyp barady ishi. Sonda da aýzynan shyqqan sózi salqyn:

— Ermekbaı qaıda? — dedi.

— Búgin Qyzyljarǵa júrip ketti...

— Joǵarylaǵany ma bul, tómendegeni me?

— Ol joǵarylasa Amandy ómiri joǵarylata ma. Tómendegeni de.

— Temirjan ne bitirip júr?

— Ermekbaımen birge ketti. O da ornynan túsken, qýynyp júr.

Sháken budan ári suramady, tyńdamady, ózimen ózi boldy. Jaqyp sony seze qoıyp, sózin qysqartty. Qabyrǵalaryna ıran kilemderin ustap, astyna masaty kilemder tósegen kárlen kesedeı sándi bólme synǵan kóńilderdi sergite almady. Qaıǵy basqan qonaqtaryn shaı ishýge Beısekeniń ózi kelip shaqyrdy. Beıseke kishkentaıdyń eptisi, ádeptisi eken. Elýge kelip qalsa da esik ashyp, alaqanyn jaıa ısharattap, birese keýdesin bir qolymen basyp turyp, jylmań qaǵady. Ádepteriniń yńǵaıyna qaraǵanda, eski tatar medreseleriniń birinde oqyǵan bolar. Syrty qara barqyt, shetin qundyzben julyqtaǵan tatar bórkin basyna basa kıipti. Samaı shashy kórinbeıdi, taz bolmaǵaı-aq. Ágár bolsa arly taz bolmaǵaı-aq. Shaı ishkende basynan ter saýlap aqty. Bórkin sonda da bir qozǵamady. Dóńgelek stoldy aınala otyrǵandar tórteý ǵana. Ekeýi erli-zaıypty úı ıeleri, ekeýi qonaq. Baıboldy basqa bólmedegi qarapaıym qonaqtarǵa qosa salypty. Beıseke Shákenmen erkin áńgimeleseıin degen ǵoı:

— Myrza, Jaqyptan aıanǵanym joq, — dep bastady sózin, — kilt Amannyń qolyna túsken soń dińke qurydy! Pul parasyn ne júz parasyn ótkize almady. Baıboldynyń Aqanymen tanys eken, Aqandy saldym. Qymyzshy Aqtamaqpen jaqyn eken, Aqtamaqty saldym. Eralınmen dos kórinedi. Eralınniń áıeli tatar bolatyn. Myna báıbishe ony da salyp baıqady. Bul Aman degenderiń emen shyǵar, birine qaıyspady.

— Emen emes-aý, tas! Qara tas! — dep qoıdy Jaqyp.

— Tashny da iritárgá býla, — dedi jýan báıbishe. Qazaqqa tıse de tili jóndi synbapty. Qazaq sóziniń ózin tatarsha aıtady. — Úılánmágán jigit dılár. Tezirek matýr qyz taýyp, úılándiráıik. Qyz bizniki bolsa ol qaıda keter deısiz.

— Ondaı óneriń bolsa biz qarsy bolmaıyq. Retteı ber, — dedi de Beıseke baı stolynyń ústindegi alýan túrli dámderdiń ishinen shák-shákáıdi Shákenniń aldyna ysyrdy. «Alyńyzdy» alaqanyn jaıa bir ısharattap, zamana jaıynda sóılep ketti. Qoly sóziniń yńǵaıymen qozǵalyp, damyl tappaıdy. — Bul qala orta júzdiń qyryq segiz bolysyna qara shańyraq boldy. Ózim úıden kóp shyqpasam da, el habaryna qanyqpyn. Mynaý Qanjyǵaly, Kereıdiń, myna Tinaly, Temeshtiń, Altaı, Toqanyń bir qydyrý jaqsylary kázir osynda júr. Báriniń mazasy kete bastaǵan. Árqaısysynyń sońynda bir Aman. Qazaq aıtyspaı júre ala ma, ony qoıshy. Al, úkimet tizgini Amandarǵa berilse ne bolamyz! Men osydan qorqam. Ermekbaı, Temirjandar yǵysty. Ras bolsa, Jandos gúbirnalyq oqý bólimine keledi degen habar bar. Qyzylordadan Qyzyljarǵa kelse onyń da bir saty tómen túskeni shyǵar. Esińizde me, myrza, avtonomıa alarda bir úmittendik. Orynborǵa, Túrkistanǵa qaraǵan qazaqtar qosylsa... dep eki úmittendik. Lenın óliminen úsh úmittendik. Biri aqtalmady. Nápqa da solaı aldanbasaq jarar edi. Qyr baılaryna jer bólisi, qala baılaryna aýyr salyq daıyndalyp jatyr desedi. Osylar semirtip alyp soıǵaly júr me? Soıýdan bular shimirkenbes. Kýbrındi alǵashqy bette-aq talap alyp, tentiretip jibergenin myna kózimmen kórgem. Zaman syńaıy unamaı barady. Siz ne aıtasyz buǵan? Alysta jatsańyz da bizden buryn kóretin dala qyrany edińiz.

Sháken áli túıilgen qalpynda. Shaı iship boıy jadyrasa da, oıy jadyramady. Beıseke sózi erteden onyń oıyn yǵyr etken, kúızeltken sózder. Tek, Jandos tómendedi degende búıirinen jańa bir shanshý qadalǵandaı boldy. İshi oıran bolsa da syrty tynysh, tuıyq myrza shynyaıaǵyn tóńkerip tastap bir qolymen búıirin, ekinshi qolymen stolǵa shyntaqtaı, jaǵyn taıana otyryp jaýapty tipti qysqa qaıyrdy:

— Kártaısa qyran kózi de buldyrar. Jar taısa jalyndy júrek te sýynar. Kóz buldyrap, júrek sýynyp baratqan sıaqty. Keıin sóılesermiz. Sharshap keldim, tynyǵaıyn. Jaǵdaımen tanysaıyn.

Sóıtip, áńgime keıinge qaldy. Beıseke qonaqtaryna qonaqasyn bergen soń, ertip kelip jatqyzdy da shyǵyp ketti. Sham sóngen. Shákenniń kózi ashyq, uıyqtaı almaı dóńbekshı berdi. Etke toıyp jata qalǵandyqtan emes, toısa qaıta qasqyrsha qatty uıyqtaıtyn. Oı mazasyn ketirip jatyr. Jaqyp ta oıaý. Tek bir sybys estilse bolǵany júregi týlap kómeıine tyǵylady.

— Myrza, oıaýsyz ba? — dep jastyqtan basyn kóterip aldy bir kezde.

— Oıaýmyn, — dedi Sháken.

— Men basqa bir úıge baryp jatsam qaıtedi?

— Deniń saýma?!

— Boı tasa qyla turmasam, anaý kápir mılısıa jiberip japqyzyp qoıar.

— Ózińnen tergeýshi jaýap aldy ma?

— Joq áli. Biraq, qolynda kúsh turǵanda zańǵa qaraı ma kisi.

— Qoryqpa. Japsa, tergeýden keıin jabady. Men erteń týra Amannyń ózine baryp, armansyz bir sóılessem degen oıǵa keldim. Múmkin jarasarmyz.

— Oıpyr-aı, jaqsy bolar edi-aý, myrza! Bara kórińiz, siz eńkeıseńiz kim tońqaımas.

Jaqyp myrzasynyń bedeline áli de senimdi. Kóńili demdegen soń kóp keshikpeı qoryldap ketti. Myrzasy ózine ondaı senimdi emes, tań atqansha kózi ilinbedi. Oqtyn-oqtyn kúrsingen saıyn: «Osynaý qarǵa-quzǵynnyń berdiń-aý, alla, tilegin!» dep zamannan túńilgen aqynmen qosa kúńirenedi. Tań atyp, kún joǵarylaǵansha jatty da, tańerteńgi shaıyn túste ishti. Bul kúndi sálemdesýge kelgender bosatqan joq. Jáı tamyr-tanystaryn bylaı qoıǵanda, jıyrma bes jyl bolys bolǵan Sypataı, belgili advokat Tólesh, Potrebsoıýzdaǵy Máýlen, Jer bóliminde isteıtin Aıtashtar kelip, qala, dala habaryna qulaq quryshyn qandyryp ketti. Amanǵa kelesi kúni bardy Sháken. Barǵanmen jolyǵa almady. Arǵy kúni tańerteńnen qyzmet aqyryna deıin kútip azar túsirdi qolǵa. Ekeýi keń bólmede ońasha qaldy. Bólme Shákenge erteden tanys: Kýbrın marqummen talaı ret osyndaı ońasha áńgimeler ótkizgen. Aman tipti tanys, kóz aldynda erjetti. Biraq, bólme kabınetke aınalyp, Aman bastyq bolǵan soń burynǵy jylylyqtan jóndi eshteme qalmaǵan tárizdi. Az ýaqytta ásirese Aman qatty ózgergen. Keshe ǵana tuıyq, tońmoıyn, uıalshaq jigit, búgin álekedeı jalanyp, sóılesseń sózge, oılassań oıǵa daıyn tur. Amandyqtan keıin:

— Úıden kóp uzamaıtyn edińiz ǵoı. Jolyńyz bolsyn? — dep Shákendi sózge shaqyrdy.

— Aıtqanyń kelsin, — dedi de Sháken sóılep berdi: — Shyraǵym, sen mynaý úkimet úıinde otyrsań da men áýeli qazaqsha sóılesem. Ekeýmizdiń jetinshi atamyz Baısal búkil Altaıdy baýyr tutyp, quda bolmapty. Balalaryna áıeldi túý sonaý Qarakesek, Súıindikten áperipti. Senimen biz altynshy atadan qosylamyz. Jazy-qysy qonysymyz bir, óligimizdiń molasy bir. Ákeń Sapekeń marqumnyń aldynan men ómiri kóldeneń ótken emen. Ózińmen dál qazirge deıin bir aýyz shaıpaý sózge kelgen emen. Baldaı tátti aǵaıyn edik. Osylaı bola tursa da aramyzdan jel esti, el kóshti. Jat bolýǵa, jaýlasýǵa aınaldyq. Sondyqtan keldim. Kinálasýǵa keldim. Jasym, jolym úlken bolsa da, jeńseń qylsha moınym munsha. Jeńilseń, sen-daǵy óz qateńdi óziń túze. Tóreshiniń keregi joq. Kelshi, omyraýdy ashyp tastap, ońashada erkin bir sóıleseıik.

— Aıta berińiz, men daıyn. Áýeli kinámdi estip alaıyn, — dedi Aman. Sháken aıta berdi:

— Maǵan qudaı biraz abyroı, dáýlet berdi. Onyń qyzyǵyn aǵaıynmen birge kórdim. Menen at minbegen, as ishpegen, saýyn saýmaǵan nemese abyroıymmen paıdalanbaǵan qaısyń barsyń? Seniń basyńdy ózgeden bir tóbe kórýshi edim. Jalǵyz báıge bozdy kók ıyq qylyp júrgende shaqyryp alyp, astyńa at tostym. Malqar japtyryp qoıǵanda ózim baryp shyǵaryp aldym. Dosyńmen dos, qasyńmen qas bolyp júrgende, aýyńa at, aýzyńa as berip júrgende sen maǵan ne istediń? «Iesin syılaǵannyń ıtine súıek sal» deıdi qazaq. Jaqyp ıt-aq shyǵar. Meniń kóńilime qarasań ne etedi! Bir ótilmesten, jabylyp aýzyn qan jalattyńdar. Bir atymdy shalǵylap óltirdińder. Mine, pále osydan bastalǵan. Biraq, men jaýyrdy jaba toqydym. Shydadym. Sen onymen toqtamaı, esigimde júrgen ury Toqabaıdy ózime qaırap saldyń. Aınalamdy qosshy, jalshy, komýnıs, komsomol uıymdarymen qorshap, aıaǵymdy tar etikshe qysyp baqtyń. Sonda da shydaıyn desem Ádham, Áljan, İzbasar, Toqabaılaryń, eń aqyry jaman Táýkege deıin edireńdep shydatpady. Solar sen jat deseń jatady. Tur deseń turady. Erteń jer bóliske túskende, meni olar taqyrǵa qýyp tastaýdan taıynbaıdy. Aý aǵaıyn, aý úkimet, qaısyńa men oq attym?! Jazyǵym tek baılyǵym ba? Baıy dediń, baıydym. Kedeılen deseń, Táýkeniń qolynan kelgen kedeılik kimniń qolynan kelmeıdi. Terimdi tirideı sypyrsań da ashyp aıtshy, aınalaıyn, ne qyl deısińder?

Sháken býlyǵyp jylap jiberdi. Qaltasynan oramalyn alyp kózin súrtti. Ol kózine jas alǵanda qasyndaǵy aǵaıyn eńkildeıtin. Aman jymıyp qana kúlip qoıdy. «Bilem, bul sizdiń amal azaıǵanda qoldanatyn eń qaýipti amalyńyz» dep otyr ishinen. Talaıdy jibitken bul kóz jasy Amandy qataıta tústi:

— Jylamańyz. Jylaıtyn halge kelgen joqsyz áli, — dedi de sóılep ketti. — Oılap-oılap, maǵan taqqan kinálaryńyzdyń birin de qabyldaı almadym. Jetinshi atamyz Baısal Altaıdan qyz almaı júrgende, Qalqaman, Mamyrlar aldaqashan qosylyp qoıǵan. Ágár jańa dálel kerek bolsa, keshe ǵana Batyrashtyń Junysy Qotyrashtyń qyzyn alyp qashqany qaıda? Qotyrash pen Batyrash bir áke, bir shesheden týǵan edi ǵoı. Baısal atany mysal etkende sizdiń aıtaıyn degenińiz ol emes, birlik shyǵar. Shyntýaıtqa kelgende týystyq, atalastyq, rýlastyq, birlikti ustap tura almaıdy. Tura alsa, Maqash, Saılaýbek, Baıboldar menen sizge keter me edi? Qosshy, jalshy, komýnıs, komsomol uıymdaryna, nemese Ádham, Toqabaı, İzbasar, Áljan sıaqtylarǵa des tıgenin menen nesine kóresiz? Olarǵa des bergen zaman. Qansha aqyldymyn deseńiz de osy zamandy túsinýge aqylyńyz jetpegen tárizdi. Ágár jetse, sizge kedeımen kúresýdiń keregi qansha?

— Qaraǵym-aý, aıtsańshy, kimmen kúrestim? — degende, zildeı Sháken ornynan ushyp kete jazdady. Jumsaq, qońyr daýsy dyr-dyr jyrtylady. — Osy ókimet kelgeli toptan qashtym, sózden qaldym. Áli baıaǵym úshin kúıem be?!

Aman taǵy da bir ezý tartty. Sháken basylǵan kezde úzilip qalǵan sózin qaıta jalǵady:

— Aıtpaıyn desem de qoımadyńyz-aý! Siz kúresti bir de toqtatqan emessiz. Tek tásilin ózgerttińiz. Ar-uıatyńyzǵa salyp surasam, Shalabaıdyń qashqyn bolýyna, Qalqanyń qaza tabýyna qatynasym joq deı alasyz ba? İzbasar, Ádham, Toqabaı sıaqtylar bylaı tursyn, ózińizben bastas, taptas Maqash, Malqarlarmen de kúndesip, sovet tusynda kúrespedińiz be? Altaı-Qarpyqtyń jýandaryn jasyryn jınap alyp, Jaqypty bolys qoıýǵa nan jesken kim edi? Meniń ústimnen ashyǵy, jabyǵy, domalaǵy, sopaǵy bar keminde júz aryz túsken shyǵar. Sonyń biri ǵana shyn bolsa, meni sý túbine jiberýge jaraıdy. Ar-uıatyńyzǵa alyp surasam, osy aryzdarǵa qatynasym joq deı alasyz ba? Deı almaısyz. Deý úshin ar-uıattan jurdaı bolý kerek. Ras, maǵan istegen azyn-aýlaq jaqsylyǵyńyz boldy. Umytqam joq. Biraq satýly jaqsylyq eken, keıin bildim. Óte qymbatqa satypsyz. Sondyqtan óteı almadym. Bunyń bárin ózińiz suraǵan soń aıtyp otyrmyn. Áıtpese, kiná salystyrýdyń keregi ne. Siz ben bizdiki, saıyp kelgende, bas arazdyq emes, tap óshpendiligi ǵoı.

— Bitim joq degeniń be bul?

— Jeńilseńiz ǵana bar.

— Budan artyq qalaı jeńilý kerek? Eń aqyry qudaıdyń en jerinen de qýylǵaly turmyz.

Ágár adam qumarynan qaıtpasa, toqymdaı jerde turyp ta taıtalasa beredi.

— Sol qaıtpas men ǵoı sirá. Túsindim, shyraǵym. Aıtar sózim de aıaqtaldy, — dedi Sháken. Tunjyrap biraz otyrǵan soń ornynan turdy. Qaıtyp til qatqan joq. Aman esikten shyǵaryp salyp, qosh aıtqanda erni bir qybyrlady. Eki qoly artynda, tómen qarap jáı júrip, qanyn ishine tartyp keledi. Amanmen kezdespek túgili, ol otyrǵan úıdiń mańyna bara almaı, manadan bir tasada Shákendi kútken Jaqyp kórisimen tura júgirdi. Taqala bergende ilgeri basqan aıaǵy keıin ketip:

— Oıpyr-aı, qabaǵyńyz kelispeıdi ǵoı?! — dedi.

— Iá, túńildim. Tezirek Qyzyljar júrip ketý kerek. Daıynbysyń?

— Daıyn bolmaıtyn nem bar. Kázir keteıikshi, ustap qalar kápir.

— Aram sıraqtardyń kózin túgel joıyp pa ediń? Ústinen túsip júrmesin.

— Qasenmen aıtysarda-aq rettegem. Tek, Talasbaıdyń ala bıesi ǵana qolda. Taqymyna qyl buraý salmasa ol paraǵa berdim deı qoımas.

Ekeýiniń de óńi qashyp, páterge jetkende, Beıseke qonaqtarynyń kóńilin suramaı bildi. Shákendi ońashalap taǵy da bir sýyq habar estirtkeli turǵanda, sasqalaqtap Muqataı keldi. Artynan bireý qýyp kele jatqandaı alaqtap turyp sóıledi:

— Myrza, men kettim. Qyzyljardan tabysaıyq. Tak.

— Bir júreıik?

— Joq, meniń munda ekenimdi bilse dereý japtyryp qoıady.

— Senimen de sonsha ósh pe?

— Oıbaı-aý, anada Shalabaımen qosa tutqyndaǵany qaıda?! Taýtesken kepilge alyp, keıin Ermekbaı kirisip azar qutylǵam.

— Iá, Shalabaıǵa ol árkimdi-aq qosaqtaıtyn kórinedi, — dep Sháken aýzyna endi bir sóz ala bergende, Muqataı tura jóneldi. Berekesi sonsha ketken, «al, kelip qaldy!» dese qulaı keter. Kirgen esigin jańylyp, qoranyń tórindegi atqoraǵa bardy. Odan qalbalaqtap, qaıta oraldy qaqpaǵa. Árýaq artqan pań myrza kázir de dıýana...

Bárinen Beısekeniń qaıǵysy basym sıaqty. Shákendi ońasha alyp shyqqan soń, kópke deıin aıta almaı kúrsine berdi. Tipti qyzyq kúrsinedi. Demin ishine tartqanda tolǵan torsyqsha tola qalady da, syrtyna shyǵarǵanda sola qalady. Sháken ábden qumartyp, úsh ret suraǵanda, eki sóz aýzynan azar shyqty:

— Ustalypty! Qurydyq!

— Kim?! Kim ustalypty! Aıtsańshy?

— Múıizder.

Beıseke «múıizder» degende, Sháken janynda jatqan bórenege sylq otyra ketti. Jaz boıy qabaq kótertpegen sýyq habarlardyń ishinde bul habar qatty batty bilem. Jańa ǵana surlanyp, shańytyp turǵan qońyr júzi astynan janǵan qordadaı tútindetip, qyzǵylt tartty. Sóılemeıdi, ejiktemeıdi. Beıseke de odan ári eshteme aıtpady. Tek, oınaqy tyshqan kózi, tómen qarap qalǵan Shákenniń júzinde damyl tappaı júgire berdi. Oınap júgirý emes, áldeneni izdep júgirý. Biraq, Sháken qazir laı sýdaı, ishinde ne jatqanyn bilý qıyn. Álden ýaqytta bir til qatty:

— Ózińdiki qansha?

— Júz. Bas aman qalsa eshteme etpes. Jaýapqa shaqyrsa sizdiń atyńyzdy ataıyn ba?

— Odan saǵan jeńildik joq qoı.

— Iá, ne de bolsa ózim kóterip, sizdi saqtap qalarmyn.

Úıden tatar báıbishe shyqty. Taltań basyp birer qadam júrgen soń, kúıeýin daýystap shaqyrdy:

— Kelip kútip otyr.

Beıseke tura jóneldi. Sháken salbyraǵan basyn kótermesten úıge endi. Múıizder qansha tyqsa da ishin tesip barady.

— Jaqynyraq otyrshy, taǵy da bir sumdyq estidim! — dedi Jaqypqa. Jaqyp jampańdap taqala tústi. — Áneýgúni Qazanqaptan Beısekege kıiktiń otyz múıizin berip jibergem. Bul, múıizden baıyǵan kisi ǵoı, jasyryn jolmen Qytaıǵa ótkizip turady. Sol múıizder jolda ustalypty.

— Oıpyr-aı, otyz múıiz emes, otyz qulyndy bıe ketipti ǵoı!

— Maǵan onan da aýyr. Senerimdi, senbesimdi bilmeı otyrmyn. Sensem, shyǵyny bylaı tursyn, bir qyl tuzaq taǵy tústi moıynǵa. Senbesem, senimniń bitkeni de. Beısekeler maǵan qıanat etse, kim etpeıdi?! Anyǵyna jetý qıyn. Ne úkimetke, ne Beısekege jaq asha almaısyń.

— Myrza, osy Beısekeńiz tym jylpos-aý?! — dep Jaqyp kúmándy kúsheıtip qoıdy. Sháken tunjyraǵan kúıde birsypyra otyrǵan soń:

— Bir qudaıdyń ózine tapsyrmasam, basqa amal kórinbeıdi, — dedi de ornynan turdy. — Qoı, búgin júrip ketelik. At jektir. Men qamdana bereıin.

VI

Bıyl jazdaı árkim alyp qashyp júrgen bir sóz aqyry turaqtady: egindik, shabyndyq jer bólisi jaıynda úkimet qaýlysy jarıalandy. Buryn baýyr basqan, kúshi asqandar paıdalanyp kelgen jer-ana endi azat, eńbekshi halyqtyń qolyna erkin tıgeli tur. Biraq, tıgizben, oryndatpan degen qarsylyqtar áli kóp. Baılar: «Jer malǵa kerek. Malsyzǵa jer ne kerek?» dese, «Pálenshekem shańyraǵyna qusyttyq istegen árýaq-qudaıǵa shet bolar!» dep rýshyldar úgitteıdi. El ekiudaı, beıtarap qalǵan joq. Aýylǵa úkimet tarapynan nusqaýlar, ýákilder ústi-ústine jiberilip jatyr...

Aman jibererin jiberip bolǵan. Endi ózi shyqpaq, oıazdyq partıa komıtetine kelip, Eralınmen keńesip otyr. Eralın qazir partıa komıtetinde birinshi basshy, Amanǵa jasy úlken aǵa, tájirıbesi kóp, oıyn irikpeı aıtatyn dos.

— ...Jer bólisi qazaq ómirindegi úlken oqıǵa! — dep jaırań qaǵady ol. — Budan bylaı kedeıge baı jalynyshty. Baı tireginen aıyryldy...

Únsiz tyńdaǵan Amanǵa aýyq-aýyq qostatpaq bolsa da, únin estı almady sekretar.

— Nege úndemeısiń? — dedi bir kezde. Aman sonda ǵana jaýap qaıyrdy:

— Bul qansha úlken oqıǵa bolsa da, qazaq aýlyna sińgen baı-jýan yqpalyn joıa almaıdy.

— Qoınymdaǵy qatynymdy bireý alyp ketse, sol adamǵa meniń yqpalym júre me?

— Ágár ózi alyp ketse árıne júrmeıdi. Ágár bireý zorlap áperse júrýi múmkin.

— Jalshy, kedeı alyp bergen jerge ıe bola almaıdy deısiń ǵoı. Qoryqpa. Qarańǵyda da qol aýyzdan adasqan emes.

— Menimshe, bul arada qarańǵylyqtan góri, qazaqylyq — kóshpendilik qaýipti. Kóship júrip egin sala ala ma, shóp shaba ala ma, jurt. Bul ekeýinsiz jerdiń paıdasy qansha. Kedeıge ápergenmen qyzyǵyn báribir baı kóredi.

— Jer bólisindegi túpki maqsattyń ózi seniń oıyńdaǵy otyryqshylyqqa betteý emes pe. Ermekbaımen sol úshin kúrespedik pe.

Aman ádetinshe basyn jáı ǵana shaıqap, jymıyp qoıdy. Eralın órshelene tústi:

— Nemene, beker me?!

— Ras-aý. Biraq, betti túzep qoıyp otyra berýge de, aqyryn ne qatty júrip ketýge de bolady.

— Al, sonda qatty júrisiń qaısy?

— Baı, feodaldardyń maly, bedeli aman turǵanda kedeı kógermeıdi.

Eralın qarq-qarq kúlip jiberdi. Nasybaıyn atqan soń Amandy arqaǵa qattyraq bir qaqty da qolyn usyndy:

— Jónel, jolyń bolsyn. Áýeli jer bólisin jaqsylap ótkizip alaıyq. Sodan keıin maly men bedeline de qol salarmyz. Tek, tym solǵa bura berme.

— Ońǵa burma deseńizshi. Sol qazir ondaı qorqynyshty emes.

— Burmalaýdyń birine de partıa kónbeıdi.

Aman arba jekpeı, ádetinshe salt mindi. Qasyna atqosshy da ertpedi. Astyndaǵy kúreń tóbel jorǵa, júırik bolmasa da turyqty, júristi jylqy. Eki júgirtkende «Kúıgen jarǵa» jetti, Aqannyń áıeli áıel balasyn ertip, tórkinine júrgeli jatqan. Amannyń kelgenine qýanysyp qaldy.

— Baǵyń qutty bolsyn, baıandy bolsyn, qaraǵym, — dedi Bátıma, — bara almaı, uıatty edim. Óziń keldiń-aý. «Ulyq bolsań kishik bol» degen osy.

— Iá, sol kishiligimdi kórsetkeli ári baıǵazy alǵaly keldim, apa, — dep Aman qaljyńdaǵanda araǵa Marjan tústi:

— Baıǵazydan apam tana - túıemen-aq qutylar. Jıenniń qolqasynan naǵashy qalaı qutylar eken.

— «Jıen el bolmaıdy, jelke as bolmaıdy». Odan nesine qysylam.

— «Jıen el bolady, maly bolsa, jelke as bolady, jaly bolsa» degen de bar emes pe?

— Buny jıenderdiń ózi shyǵaryp alǵan ǵoı.

Úsheýi de kúldi. Marjan boı jetipti. Ákesindeı kerbez kórinedi: ústinde aq-kók kóılek, shetteri oqaly qarabarqyt qamzol. Kóılegine qos jelpeı salyp, qazaqsha kestelegen de, omyraýy men jaǵasyn ýkraınsha kestelegen. Aıaǵynda báteńke, basynda zerli, úkili qan qyzyl topy. Orta dárejeli mektepti bıyl bitirip, kóńilin bir demdegen, buryn kórmegen naǵashy jurtyn kórem dep júregi lúpildegen sáýlim toty qustaı túrlenedi. Osynaý úlken qońyr úıdi bir ózi toltyryp, jaınatyp tur. Aman pisip qalǵanyn jańa baıqady. Kóp uldyń ishinde erke totaı bolyp ósken jalǵyz qyzǵa uqsamaıdy: minezi jibekteı, denesi qaqtaǵan qaıyńdaı, taspa bel, sursha, tasqa salsań taıynbas. Sıqyrsyz kúlim kózi senbesti sendirgendeı, jibimesti jibitkendeı. Kúlkisi, úni sonsha — taza hrýstalsha syńǵyrlaıdy. Aman jańa baıqasa, jurt Marjandy burynyraq baıqaǵan. Qala, dala jigitterinen qyryndaýshylar, qudalyq sóılesýshiler jıilep barady. Olarǵa bir bet áke árqıly jaýap qaıyryp keldi. Alǵashqy kezde «Aýlaq! Marjanym áli bala» dese, bertin kele de «Aýlaq! Marjanym ketse Abaı ánderin maǵan kim aıtyp beredi» dedi. Endi «Qyz jylatatyn áke men emes, Marjanymdy súıgenine berem» dep júr. Qazaq qyzy jýyrda ákesine súıgenin aıta qoıa ma. Marjan ázir súıgenim bar degen joq. Biraq, suńǵyla ana qyzdyń qamyn qyzdyń ózinen buryn oılaıdy ǵoı. Kúlki basylǵannan keıin:

— Marjanym taýyp aıtty, — dedi Bátıma. — Amanjan, shoshyma. Jaqsy jıen «el bolady», naǵashysy túgili jatty da baýyr etedi. Men birsypyra jasap tastadym. Quldılap ketpeı turǵanda, týǵan eldi, týǵan jerdi bir kórsem dep, Marjanymdy naǵashy jurtymen tanystyrsam dep bara jatyrmyn. Basy bos qyz hor jigitin izdeıdi. Marjanǵa jigit jaqpaı qoıdy. Naǵashy jurtynan bireý jaǵa ma, degen dámem de bar.

— Tańdata bermeńiz. Kóp tańdasa tazǵa jolyǵady, — degen Amanǵa Marjan jaýapty ile qaıyrdy:

— Onda aldymen naǵashym jolyǵatyn shyǵar.

Úsheýi taǵy da bir kúlisip aldy. Bátıma ekeýin ońasha tastap, tysqa shyqty. Aman oıda otyr: «Sholpannan artyq áıel týmas deýshi edim. Kúlpash, Marjan, Aqtamaq birinen biri ótedi, birine biri uqsamaıdy. Jaqsynyń da túri kóp eken ǵoı!.. Qyrda týyp, qyrda óskendigim be, joq alǵashqy ret súıgenim be, álde sonsha ózgeshe me, áıteýir Sholpan ózine tarta beredi. Shynynda da tazǵa kezdesetin tańdampaz men bolmaǵaı-aq...»

— Jabyqpa, naǵashy! — dep Marjan júk ústindegi garmondy Amanǵa ákelip ustatty. Amannyń oıyn bólip jiberdi.

— Jıenjan, bunymen zaýqym joq edi. Kóńil kótergiń kelse bir án salyp jiber.

— Qandaı?

— Abaı ánderinen.

— Qaısysyn?

— «Aıttym sálem, Qalamqas».

«Qalamqasty» Marjan garmonǵa qosylyp aıtty. Aıtýy basqalardikinen bólek. Jumsaq, kerbez daýysyn onsha shyrqamaı, jáı yrǵaıdy. Mańaıyndaǵynyń bárin umytyp, tek ánge berile, tolǵana, ár sózdiń naqyshyn keltire aıtady. Amanǵa áser etkeni sonsha, qosylyp ketti. Án bitisimen:

— Tipti ásem aıtady ekensiń! — dedi julyp alǵandaı. — Ábden túsine, balqı otyryp aıttyń-aý! Abaıdyń ishine kirip shyqqandaı boldym. Kimnen úırendiń?

— Eshkimnen úırengenim joq. Aǵykem osylaı aıtqyzady.

— Báse! Lapyldaǵan jastyqtyń ishinde toqyraǵan kóńildiń tolǵaýy qalaı júr desem. Aqań eken ǵoı qosqan.

— Kóńildiń lapyldaǵanyn, toqyraǵanyn shyn bilesiń be, naǵashy?

— Kóńiline qaraı da. Betin daýyl sapyryp jatqanda, túbi tebirenbeıtin tereń sýlar sıaqty nemese túbi janyp jatqanda tóbesi búlk etpeıtin taýlar sıaqty kóńilder bar. Olardy qalaı bilersiń.

Marjan áldene aıtýǵa oqtaldy da, aıta almaǵan soń muńaıyp tómen qarady. Aman seze qalyp:

— Kelgen sózdi nege qaıyrdyń? — degende:

— Oıdaǵyny aıta berýge kisiniń batyly jete bere me. Aıtqyzbaı bilse ǵoı! — dedi.

Tysta dúrildegen Aqannyń daýsy áńgimeni úzip jiberdi.

— Túbekti ol jaratqan joq, qudaı jaratqan. Túbekke talasyp, Súleı marqum qolyn shalǵylatqan. Ári-beriden soń qunym bar, Sháýten tuqymynda... — dep Aqan úıge burqyraı kirdi.

— Assalaýmalıkým, jezde! Nege bunsha ashýlandyńyz! — dep Aman qolyn ustaǵanda, túsi jylyp sala berdi:

— Áliksálem, Amanjan. «Qosshy» músheleriniń jınalysynan shyqtym. Jer bólisip, soǵan kerkildesip jatyrmyz. Shuraıly jerdi «Qosshy» múshelerine berelik desem, bireýler áli Sháýken tuqymyna tartyp, qıqańdaıdy.

— Ol bir zor tuqym ǵoı, sirá?

— Zor bolsa, sol bolsyn. Baıaǵyda, bizdiń jas kezimizde ákemdi soqqyǵa jyǵyp, aǵamnyń qolyn kesip, «Túbek» atalatyn qalyń shabynnan bizdi qýyp tastaǵan. Ol zorlyqqa búgin men nege kónem? Endi Sháýtender qýylsyn deıim, durys pa osym?

— Ábden durys. Ózińiz «Qosshy» uıymyna enip pe edińiz?

— Engende qandaı, aýyldyq «Qosshynyń» bastyǵymyn, — dedi de Aqan shapanyn sheship tastap, qolyna qaıys tusamysty ala otyrdy. Ere kirgen jigitti qaıtaryp jiberdi. — Bar, estidiń ǵoı, úkimet ózi aıtty. Tizimdi solaı jasaı berińder.

Jigit ketti. Bátıma men Marjan shaı qamdaı bastady. Aqan jıylystan qonaǵy, úkimeti úshin qaıtsa da, tusamysty jamaı otyryp áńgimelesti. Aman onyń apsaǵaı denesine, ashyq minezine, eńbek súıgishtigine súısine qarap, sóılete berdi.

— ...Sháken myrzańdy qondyrmaı jiberdim, — dedi Aqan bir kezde. Tusamysqa túkirigin búrkip-búrkip qoıyp. — Súlikshe ıreńdegen uzyn atqosshysy bar eken, úıge edireńdeı kirgeni. Meniń de saıtanym ustaı qaldy. «Sháken túgili, ákem bolsa da qonbasyn!» — dep bosaǵadan jónelttim. Sonym biraq durys pa, Amanjan? It te bolsa qazaq syılaǵan Sháken edi. Maǵan qudaıy meıman edi. Qazaq jolynan shyǵyp ketkem joq pa?

— Shyqqan joqsyz, jezde. Óte durys istegensiz. Ol meımandyq kóńilmen kelgen joq sizge. Pármandyq kóńilmen keldi. Ony qazaq syılaıyn degen joq. Eriksiz syılady.

Aman Sháken arqyly qazaqtyń baı-jýandarynyń ospadar, asaba, topas, raqymsyz minez-qylyqtaryn sókkende Aqan basyn shulǵı berdi. Shaı daıyn bolǵanda qolyn jýyp kelip, sary saqalyn taranyp otyrdy da, ózinen ózi keńkildeı kúldi. Aman:

— Nege kúldińiz? — dep edi.

— Saǵan kúlem, — dedi. — Esińde shyǵar, anaý jyly Arǵynnyń baılarynan qysylyp kelgende, men saǵan qarlyǵashtaı dostyq kórsettim. Sen soǵan qatty yrza bolyp, qolyńnan kelse meni jarylqamaq ediń. Kázir qolyńnan bári kelip tur. Apań tórkindep barady. Jıeniń jıendik sala barady. Al, jarylqashy káne, kóreıin.

— Apaı men jıenniń qolyn qaqpasaq bola ma?

— Qaqqan, qaqpaǵandaryńdy alyp qaıtqan oljasy kórseter.

— Oljanyń az, kóbine kúni buryn sendirý qıyn. Al jezdeıdiń ynsaptylyǵyna kúni buryn-aq sene berýge bolady.

— Áı, qý bala, qý bala! — dep Aqan taǵy da bir keńkildedi. — Ári-beriden soń men tipti olja dámetpeımin. Apańdy maǵan atastyrǵaly bıyl týra qyryq jyl. Sodan beri kún qurǵamady desem artyqtaý bolar. Áıteýir bes kúnde bir arǵyn qonaǵymyz bolmaı qoıǵan emes. Sonda, qyryq jylda eki myń segiz júz seksen qonaǵasy berippin. Ár qonaqasy kemi bir serkesh. Serkeshti qoıǵa aınaldyrsaq eki myńdaı qoı bolyp shyǵady. Osy maǵan jetedi. Bergenimdi qaıyryńdarshy, aınalaıyn.

— Onda baıyp ketesiz ǵoı. Baıyǵan soń buzylasyz. Joq, jezdemdi óıtip buza almaımyn! — dedi Aman. Bári dý kúlip jiberdi. Samaýyrdyń sýy bitip barady. Ázil biter emes. Aman asyǵys. Osy úıdi tastap kete almaı, ketpeýdiń ylajyn taba almaı otyryp aqyryn ornynan turdy. — Júreıin. Búgin «Jalǵyz aǵashqa» jete qonam. Keshke ótkizetin jınalysym bar. Apa, Marjan, joldaryńyz bolsyn. Elde kezdesermiz. Osy bette, ózimizdiń elge de soǵa qaıtam.

Sony aıtyp Aman atyna mindi. Marjannyń «aıtqyzbaı bilse» degen sózin esine ala mindi. Onymen taıtalasa Kúlpashtyń elesi de kóz aldynan ketpedi. Sholpan tipti umyt bolar emes. Oı basyp kele jatqanda, art jaǵynan osy bolystyń eki mılısıoneri qýyp jetip, oıyn bóldi. Mılısıonerler jer bólisi ótkenshe tórtinshi aýyldyń baılaryn jaýyp qoıǵaly barady eken. Sony áńgimelep kele jatqanda qalyń kirekesh kezdesti. Artqandary kileń teri, jún. Arbalary óńkeı brıshka. Kirekeshtiń kóp ógiziniń ishinde aıaǵy shiderli, «Myrzager» jaıylyp júr. Aman buljytpaı tanydy. Qosqa taqalǵanda bir adam qostan dúzge otyratyndaı shekpenin búrkene, búkireıe jónelip, ózekshege túsken soń jata qaldy. Aman ony kórip, kúlip keledi. Qasyndaǵylarǵa:

— Sender bara berińder. Qýyp jetem, — dedi de, týra ózekshege keldi. Jańaǵy adam bir jarǵa jabysa jatyr eken. «Kóter basyńdy» degende ushyp turdy. Kádimgi Qazanqaptyń ózi. Júgirip kelip at ústindegi Amannyń aıaǵyn qushaqtady. Joǵary qaraı almaıdy, sóıleı almaıdy. Qara betinde bir tamshy qan qalmaǵan — qup-qý. Túıedeı denesinde tıtteı ál qalmaǵan, qoryqqanynan qalsh-qalsh etedi...

— Qalshyldama, sorly. Seniń qamshyńnyń daǵy arqamnan aldaqashan ketken. Sonymen birge sendegi kegim de umytylǵan.

— Kóp jasa! Kóp jasa! Baǵyń qutty bolsyn! Qutty bolsyn!.. — deı berdi Qazanqap.

Kireshiler jınalyp qaldy. Kún kúıdirgen, topyraq túsip kózderi qyzarǵan on - on bes adam — bári Shákenniń malaıy. Jyldaǵy ádetinshe, kóktem egisin bitirisimen kire tartyp júr. Aqmolaǵa bir qatynaǵan. Endi pishenge deıin Qyzyljarǵa baryp qaıtady. Alystaǵy qyr eliniń jún, mal, ań terilerin qalaǵa, qaladan óndiris buıymdaryn aýylǵa jetkizetin temir jol, mashına joq. Sondyqtan Sháken alpys brıshkamen kire tartqyzyp, aqshany kúrep alady. Ol aqshany tabýshy mynaý malaılardyń tapqany tamaǵynan, jutqany jumyrynan artylmaıdy. Aman árqaısysynan sóz tartyp turyp:

— Jer bóliske túskeli jatqanyn estidińder me? — degende:

— Estidik! — dep úsheý-tórteýi birden aıtty.

— Shákenniń jerin senderge bólip beredi. Ie bolasyńdar ma? — degende, eshqaısysy úndeı almaı Qazanqapqa qaraı beristi. Qazanqap olarǵa basyn ızep, kózin qysyp qoıyp:

— Ie bolady, — dep edi:

— Ie bolamyz! — dep shý etti bári.

— Al, sonda jermen ne istemeksińder? Qazanqaptan ózgeńde mal joq. Egin salmaısyńdar.

Malaılar úndemeı tómen qarady. Jaýapty taǵy da Qazanqap qaıyrdy:

— Satady.

— Satýǵa luqsat joq.

Budan ári Qazanqap ta sóz tappady. Táýke syndyrǵan kúrek tisiniń arasynan tilin jyltyń-jyltyń etkizip, sulyq otyr. Aman árqaısysynyń júzine baıypty qarap ótken soń, «qarańǵy kóńil jaryq kúnde de adastyrady eken» dedi ishinen. Keterinde oıyndaǵysyn jasyrmaı aıtyp ketti:

— Qazeke! Seniń basyńdy Sháken aınaldyrǵanda, sen mynalardyń, basyn aınaldyrypsyń. Áıteýir Shákenniń jerin qorǵap qalý ǵoı, maqsatyń. Ol qýlyq qaıdan shyqqanyn bilemiz. Oǵan qarsy amaldar da jasarmyz.

Sony aıta sala shoqyta jóneldi Aman.

VII

«Qymyzdyqty saı» jaılaý bolǵaly elge dál kázirgideı tolady ma eken? Tolsa, el dál kázirgideı qyzdy ma eken? Basy bıik jonnan bastalatyn bul saıdyń aıaǵy keń ózek, ózek boıy oıdym-oıdym qara sý bolyp, uzyndyǵy salqar kósh jer bolyp jatady. Jazǵytury jonnyń qalyń qary erigende osy ózekpen «Maqash qoryǵyna» kelip quıady. «Qymyzdyqty saıda» bıyl úsh-tórt rýdan quralǵan úlken-úlken otyz shamaly aýyl otyr. Mal basqan kóp aýyldy qonaq ta basyp jatyr. Qonaqtar biraq jaıshylyqtaǵy qudaıy meıman emes. Sońynan talaıdy shubyrtyp, «Qyzyl otaý» kelgen. Bolystyq úkimettiń jańa bastyǵy Qasen kelgen. Oıazdyq úkimet bastyǵy Aman keledi degen habar taǵy jetti. Bolys ortalyǵynda qalǵan qyzmetkerler bári elde — jer bólisinde. Jer bólisiniń eń kúshti dýy «Qymyzdyqty saıda». Osy saıda aýyldardan oqshaý aparyp tikken qaraqurym úı bar. Col úıdiń túndigi kúndiz-túni jabýly — «Qarańǵy úı» atalady. Esiginiń aldynda myltyq ustap mılısıoner Habıb tur, ishte Malqar, Qalabaı, Jánibek, Baýjandar otyr. Tórteýi kezek-kezek jalynady. Habıb qaıyspaıdy.

— Zatyń musylman, noǵaı ediń...

— Qatyrma bashny, Baýjan hajy! Prıshom týt musylman?!

— Túndikti ashyp qoıshy, shyraǵym.

— E-e-eı, Jánibek qart! Dúnıada kýp turǵansyz, az bilgensiz, túrmániń tárázásin áshmılár. Bý qazaq túrmási bıt.

— Habıb eı, qolymnan talaı dám tatyp ediń, anturǵan. Túndikti ashpasań da esikti azyraq ashshy. Qashamyz ba biz. Basymyz aınaldy. Jaryq dúnıege qarap otyraıyq.

— Malqar abzı, sizlárgá házir qararǵa ıaramı. Shýńa qýrá dýńǵyz kibik qamap tashladylar. Vot Ádham apat kıle. Molshaıt!

Maqashty aldyna salyp myna jaqtan Ádham keledi. Qylysh, nagan, vıntovka úsheýin birden asynǵan, jaıaý Maqashty «júr, júrlep» at omyraýyna ala túsedi, ashshy tilin sala túsedi:

— Qartaısań da tek jatpaısyń. Sengeniń kim sonda? Balań ba, Sháken be? Kim bolsa da aıyryp alsynshy, káne!

— Seniń qolyńa myltyq bir tıgende saqtap edi qudaı. Eki tıgende saqtap edi. Úshinshi saqtar ma eken? Zaýalym sirá sen bolmaǵaı-aq.

— Úshinshide sol qudaıyń saqtaı almas.

— Astaǵpyralla! Láılaha ellalla!..

— Bas aıaǵyńdy! «Astapyryń, laılahańmen» qosyp...

Maqash endi dybysyn shyǵara almaı, ımanyn ishinen aıta qarasha úıge jetti.

— Má, Habıb, taǵy bir qasqyr. Qama! Beseýine ıtaıaqtan sarsý ber. Basqa túk tatyrma. Átteń Sháken túspedi qolǵa! — dedi de Ádham keıin qaraı shaba jóneldi. Itterdi abalatyp, shańdatyp barady. Kúlpashtyń kómegimen mılısıa qyzmetine qaıta barǵan, basylǵan kóńil qaıta kóterilgen. Bir ol emes, jer bólisi kimniń de bolsa kóńilin tıysh qaldyrǵan joq. Ár aýylda top, jınalys, kerkil. Ádham bulardyń birine burylmastan aýyl sovet turatyn aýylǵa keldi. Úlken jıyn osynda. Adam úıge syımaı ketken. «Maqash qoryǵyn» bólisetin on shaqty aýyldyń jınalysy beti ashyq dalada birge ótip jatyr. Jataqtaǵylar da kelgen. Bastyǵy Kúlpash bolyp, «Qyzyl otaý» qyzmetkerleri, volatkom tóraǵasy Qasen, bolystyq «Qosshy» komıtetiniń tóraǵasy Áljan qatynasyp otyr. Jınalysty aýyldyq «Qosshy» uıymynyń bastyǵy Syzdyq basqaryp, partıa uıymynyń hatshysy muǵalim İzbasar sóılep tur:

— Jer daýy qazaq qazaq bolǵaly tynǵan emes. Endi ǵana tynady. Atasyna, malyna, bedeline qaraı bólý joq. Jan basyna bólemiz. Bunyń aty sosıalısik ádilet...

— Joǵa, deımin-aý, jerdi sonda adam jemeıdi, mal jeıdi ǵoı. Malsyz jer kimge kerek? — dep kóp ishinde kújildegen bireýdi İzbasar basyp tastady:

— Jersiz maldyń ózi kimge kerek? Jerdi adam da jeıdi. Nan jeımisiń? Kartop jeımisiń?..

— Olardy egetin kúsh qaıda? — dep taǵy bireý kúńk etip edi, İzbasar judyryǵyn túıip, eki qolyn birden joǵary kóterdi:

— Mine, kúsh! Barlyq kúshterdiń atasy osy. Osyny basyń basqara bilse, bárin jasaıdy. Jataqta jatqan jıyrma úıge qarańdarshy!

— E, olarǵa qazyna kómektesti ǵoı.

— Bilek sybanyp shyqsań saǵan da kómektesedi.

Kelgen bette kóptiń shetinde turyp qalǵan Ádham, kımelep ortaǵa taman bardy da aıǵaıǵa basty:

— İzbasar joldas! Baı-jýannyń quıyrshyǵymen nemese eri moınyna ketken bireýlermen tájikelesip turamyz ba. Toq eterin aıt! Sal tizimdi ortaǵa!

İzbasar papkesin ashty. Partıa uıymynda kúni buryn jasalǵan tizim bar eken. Bul tizim boıynsha «Maqash qoryǵy» on aýyldyń adamyna bólinedi. Buryn Maqash shaýyp kelgen máıekke endi jeti úı ortaq bolmaq. Sháken shaýyp júrgen shabyndyqqa óziniń on bes malaıy ortaqtasady... Tizim oqylǵanda jurt jaq ashqan joq. Maqashtyń úlken balasy ushyp turdy ornynan. Saqalynyń uzyndyǵy, aqtyǵy ákesinen az-aq kem kórinedi. Nazalana sóıledi:

— Aý, aǵaıyn, nege úndemeısiń? Uzynnan óshti, qysqadan kekti emes edik qoı. Seksendegi Maqashty qarańǵy úıge qamatqanyń az ba? «Maqash qoryǵy» atanǵan telegeı-teńiz dúnıede Maqash baýyr basqan alaqandaı jerdi talapaıǵa nege salasyń? Baıqańdar, árýaq, qudaıǵa shet bolmańdar...

— Árýaq ta, Maqań da tozdy ǵoı. Sol ekeýin qashanǵy saýdalaısyń! — dep edi Ádham, ár jerden syqylyqtaǵan kúlki estildi.

Shákenniń sıyrshy shaly qolyn sermep bezine jóneldi jınalystan:

— Qudaıa saqtaı gór, myrzanyń jerine qol salam ba?! Aýlaq, aýlaq! Elý beske kelgenshe ultaraqtaı jerge ıe bolmadym. Endi ıe bolmaı-aq qoıam!.. — dep barady.

— Taǵy qaısyń jerden bezgen? Qoldaryńdy kóter! — dedi Syzdyq. Eshkim kótermeı otyrǵanda Ábenniń qoly shoshań etti, Tanakóz ony ustaı aldy. Áben qolyn bosata almaǵan soń daýystap jiberdi:

— Jańaǵy jeti úıdiń ishinen meni óshirip tasta, İzbasar.

— Shaldy zarlatyp jerin alýǵa dátim shydar emes.

— Óshirme, óshirme! Onyń dáti shydamasa, meniń dátim shydaıdy. Qaınaǵanyń jeri jatqa ketpesin.

— Qaısyńyzdyń tilińizdi alaıyn?

— Qatyn ne bilýshi edi táńiri!

— Naýbas bilse, baıaǵydan beri osynaý eń qoryqtan qur qala ma. Onyń sózin ne qylasyń.

— Qap, qolymdy bir bosatarsyń, qatyn! — dep Áben kijingende, Tanakóz qolyn bosata qoıdy. Áben áýeli asyqpaı oń bilegin sybanyp aldy. Judyryǵyna túkirdi. Sodan keıin samarqaý tónip kele jatqanda:

— Baıqa, Naýbas, baıqa! — dedi Tanakóz. — Aýyl sovettiń tóraǵasyna, jergilikti úkimet bastyǵyna qol kóterip kelesiń.

— Ońashada qolyma bir túsersiń, bálem! — dedi de Áben otyra ketti. Qısyq muryn Táýke júgine sala ádetinshe jerdi qamshymen bir-eki tartyp qalyp sóıledi:

— Jerdiń saýyry meniki! Kedeı deseń kedeımin. Tómen ata deseń tómen atamyn. Onyń ústine «Qosshy» múshesimin. Moıyn-serik bolyp júrmin. Shákenmen ustasyp byltyr abaqtyda ashyqqan, aqyrynda abaqtydan «áke, jákelep» shyqqan Táýke men bolam. Shákenniń jerin ber, Maqashtyń jerin ber — maǵan báribir!

— Maǵan báribir emes, Shákenniń ǵana jeri kerek! — degen Toqabaıdyń daýsy estildi, «Kóp aýyldyń» kedeıleri birin-biri utylap jıynda dýyldatqan kezde kún astyndaǵy beleske bulaq quıryqtatyp on shaqty salt atty kóterildi. Sýyt júriske eleń etip, kún sala qarady birsypyra adam...

— Ortadaǵy Aman emes pe?!

— Aman!

— Dál ózi!..

Iá, Aman eken. Jınalys buzyldy. Attan túskenshe-aq qorshap aldy ony. Týǵan el shapyr-shupyr amandasyp jatyr. Shý, dý údeı tústi. Keıde qýanǵan men qoryqqan birdeı bolsa kerek. Qaısybir shal-kempir jylap júrip, kúlip júr. Kúlip júrip, sóılep júr:

— Kishipeıilin qarashy!.. Týra Sapekeńniń ózi ǵoı, aınalaıyn!

— Endi qalaı! Ata kórgen oq jonady. Ana kórgen ton pishedi.

— Biz kórmegeli eki jylda boıy da, oıy da tolyp qalypty-aý.

Amandasýshylar birin biri kımeleı kelip, Amandy jýyrda bosatpady. Kúlpash, Sholpan, Marjan — úsheýi bir turǵan, qaǵylyp shetkeri qaldy. Amanǵa degen halyq qurmeti bularǵa áser etkeni sonsha, ágár Aman betin tossa, úsheýi talasa súıer edi. Sol kóńilderin birinen-biri jasyrady. Biraq, quıqyljyǵan kóz shirkin úsheýin de ustap bepip tur...

— Shýyldaq arǵyn, ózińnen ózgeni kóremisiń. Jol ber, jol ber!.. — dep Aqannyń inisi Aqyjan keledi. Daýysy, denesi basqadan anaǵurlym zor.

— Qobylandynyń ózi me desem, Aqań eken ǵoı, — dedi Aman, — Qypshaqty qudaı osylaısha qolaqpandaı, qolaqpandaı etip jasaıdy. At-kólik aman ba, Bátekeń jaqsy ma?

— Jaqsy. Kempir jeńgemiz tórkinine kelgen soń sháli búrkenip, jasaryp aldy.

— Onda kári jezdemizdiń kúni ne bolar eken!..

Qaljyńdasyp turǵanda Aman shetkeri qalǵan Sholpandy kórdi. Qasyndaǵy jas bala úsh aıaq arbaǵa súıenip ápi-tápi júrip júr. Onyń júrisin qyzyqtaǵan Kúlpash pen Marjandy da tanydy. Kele me dep edi, kelmedi biri. Sonsoń ózi baryp amandasty. Balanyń bir qolyna konfet, bir qolyna syldyrmaq oıynshyq ustatty. İshi erip barady. Ózine tartqan, tili áli shyqpaǵan jas balanyń byldyrlaǵany janyna jaǵyp barady. Ákelik sezim bılep tur. «Balajan áke shamdy aınalǵan kóbelek eken ǵoı. Jar mahabbatynan bala mahabbaty ystyq bolar ma, ómirli bolar ma, ıapyr-aý?!» — dedi ishinen. Odan ári oılaýǵa, ózi jaqsy kóretin mynaý úsh jaspen erkin sóılesýge jibermedi jurt.

Dereý jer máselesin ákelip saldy aldyna. İzbasar belgili tizimmen tanystyrdy. Tizimdi qarap jiberip:

— Durys emes, — dedi Aman. — Qoryqtyń eń saýyryn Sháken men Maqash alǵan. Endi «Qosshy» uıymyna enip, moıynserik bolyp otyrǵan «Kóp aýyldyń» kedeıleri alýǵa tıisti. Onyń ber jaǵynda, Shákenniń jerin malaılaryna bergenińmen malaılar Shákenniń ózine qaıtyp beredi.

— Sóz joq! — dep qostap qoıdy Toqabaı. — Baǵynyshty malaılar túgili bizdiń Ábekeńniń ózi qaıtyp beredi.

— Al sonda Sháken men Maqash qaıtpek? Qyrama malyn? — degen Ábenge:

— Qyrmaıdy, — dedi Aman. — Sháken dalanyń bozyn, kóldiń quraǵyn shaýyp ta malyna azyq jınap ala alady. Maqashqa jurt qatary shabyn tıse jetedi.

Budan ári burynǵy jer ıelerin jaqtaýshy tabylmady. Amannyń beti qalaı burylsa, solaı buryla berdi kópshilik. Shabyndyq jerdi bóliserdegi qyzyl keńirdekter, egindik jerdi sóz etkende bolǵan joq. Óıtkeni eginshiler az, jer kóp, kóptigi sonsha, esebin volatkom bastyǵynyń ózi bilmeıdi eken:

— Egindik dalany bólip áýre bolmalyq destik, — deıdi Qasen. — Esebin bitire almaı jatyrmyz. Alynǵan eseptiń ózine qaraǵanda bizdiń bolystyń jerine Evropanyń bir memleketi syıyp ketedi. Úı basy júz gektardan egin salsaq ta, egin-jaı artylyp qalady. Eń kóp salatyn Sháken jıyrma gektardan, «Kóp aýyldyń» moıyn-serik bolyp otyrǵan jıyrma úıi elý gektardan aspapty. Sondyqtan bólýdiń tipti qajeti joq.

Aman basyn ızep, yrzalyq bildirdi. Biraq, keleshekti myqtap bir eskertti:

— Qazir bólmeseńder egin-jaıdyń esebin alyp bitirý kerek. Keń jer, baı jer bos jatýǵa tıisti emes. Ózimiz paıdalana almasaq, paıdalanýshylar tabylar. Elsiz er jesir bolsa, eńbeksiz jer de jesir. Jerdi jesir qaldyra almaıdy memleket.

Baǵana sharshy túste bastalǵan jınalys mine namazdygerge deıin sozyldy. Baılar bıesin áldeqashan aǵytty. Shaǵyn bıeliler jańa aǵyta bastady. Qara mal óristen qaıtqan, jylqy óriske bettegen kez. Qoı mańyrap, sıyr móńirep, jylqy kisinep — aýyl azan-qazan. Árnárseniń kóleńkesin ózinen áldeneshe zoraıtyp jiberip, kún belesten asyp barady. Bárine kóldeneńnen qaraǵan Kúlpash birin baıqaýsyz jibergen joq. Dápterine túrtip alyp nemese sýretin basyp alyp tur. Uzaqqa sozylǵan úlken jınalysta talaı adamnyń túsin tanydy, ishin ańǵardy. Ásirese Amandy ańǵara túsken tárizdi. «Ol elin súıedi. Eli ony súıedi eken» dep súısinedi. Biraq, Sholpan men Marjannyń súıgenin unatpaıdy. Qyzǵanady ishinen. «Qyzǵanarlyq qandaı sebebim, haqym bar?» dep ózin ózi cóge tura qyzǵanady. Aman jınalysty taratyp, qaıta kelgende, sol qyzǵanyshqa bir jubanysh bergendeı boldy:

— Kúlpash qurbym, sizben áńgimelesýge asyqpyn. Kóp el aralap qaıttyńyz. «El aralaǵan synshy» ǵoı. Aıtaryńyz az bolmas, — degende:

— Tyńdaýshy tabylsa aıtarym da, tilegim de bar, — dedi Kúlpash. Tanakóz kelip ekeýiniń sózin bóldi:

— Amanjan, búgin bizdikinde bolasyń. Kúlpash, Sholpan, Marjan, sender de bolasyńdar. Bundaı bas qosyla bermeıdi. Kázir apaı men Aqyjandy aldyram. Júrińder, as daıyn bolǵansha qymyz ishe turyńdar! — dep Amandy jetelegende, Aman Kúlpashty, Kúlpash Sholpandy, Sholpan Marjandy jetelep, úıge endi bári. Bular qymyz iship otyrǵanda arsalaqtap Taımas kirdi. Keshe jataqtaǵy aýylǵa amandasýǵa ketken. Kele Amanmen qushaqtasyp, súıisip alǵan soń:

— Áıel joldastardy alalamaımyn! — dep Sholpan men Kúlpashty da súıip amandasty. Marjanǵa barǵanda batyly jetpeı qyzarańdap tur.

— Alalamaımyn degensiń. Bunyń ne? — dedi Aman.

— Alalap turǵam joq-aý. Qaıteıin, dińkem quryp qaldy.

Qymyz iship, joldastaryn biraz kúldirdi de, Amandy qoltyqtap Taımas dalaǵa ońasha alyp ketti. Kún batqan, qyzyl shapaq tarap barady. Myna jaqta týyp kele jatqan aıdyń tóbesi qyltıady. Mal qoralap, manaǵy shý basylǵan. Kúndizgi ystyq joq. Janǵa jaıly samal bar. Dúnıe maýjyrap, uıyqtap bara jatqan sıaqty.

— Osynaý tynysh álemde júregim alas urady! — dedi Taımas. — Men kórmegendi kóretin, men bilmegendi biletin aǵam, aqylshym, járdemshim ediń, tapshy, nege alas urady júrek?

Aman oılanyp baryp qaıyrdy jaýapty:

— Júrek bısharada tynym bar ma, sirá? Onyń izdemeıtin joǵy bar ma, sirá? Qaıdan bileıin, ne izdegenin.

— Iá, kezinde sen bile bermeısiń, bilgenińdi aıta da bermeısiń. Tolǵaýyń kóp. Onyń keıde kúıdiredi, keıde súıdiredi. Ózim-aq aıtaıyn. Marjanǵa ǵashyq boldym.

— Ǵashyq ekenińdi qaıdan bildiń?

— So da sóz be?!

— Ábden sóz. Qumarlyqtyń bári ǵashyqtyq emes. Men talaı qumarttym. Qumarym tarqaǵan soń umyttym. Fashyqtyq, menimshe shyn súıý. Shyndyq shyraǵy daýyl soqsa da óshpeıdi. Óshire almadym.

— Sholpandy umyta almadym, degeniń be bul?

— Umytqanym sol, mana byldyrlaǵan Azatty kórgennen beri mahabbatym arta tústi.

— Qoı, Aman, qoı! Qınama endi sorlyny, — dep bezek qaqty Taımas. — Shákenniń sheńgelinen búkil el shyǵyp bolǵan joq. Ol qalaı shyqsyn. Odan artyq jar taptym, alamysyń?!

— Odan artyq qaıdan bolsyn! — dedi de Aman kúrsindi. — Kúlpash shyǵar aıtpaǵyń?

— Iá. Al, qaı jeri kem?!

— Artyq, kem deý úshin áýeli bilý kerek te. Ázir tipti az bilem.

— Syrtyn óziń kórdiń, men ishin de kórdim. İshteriń óte uqsas. Ekeýińnen úlken fılosof týar edi. Jaman bolsa obalyń maǵan, alshy osy qyzdy. Súıedi seni.

— Súıem dedi me, saǵan?

— Olaı dep qyz aıta qoıa ma. Sholpan ekeýiń qansha jasyrsańdar da, súıiskenderińdi bilip qoıǵanym qaıda? Buny da bildim.

Aman úndemeı qaldy. Aýylǵa bettedi ekeýi. Aı taıaq boıy kóterilipti, mańdaı alda dóp-dóńgelek bolyp tolyqsyp tur. Altybaqan qurýǵa arqan, baqan jınap júrgen qyz, kelinshekterdiń, balalardyń dabyrlaǵan daýsy estiledi. Taımastyń jaǵy áli tynym tapqan joq. Sonaý jataqtan at soǵyp kelse de qýaty kemimepti.

— Jyǵa berýshi ediń, jyqshy káne! — dep Amandy ustaı aldy bir kezde. Aman ustasyp baıqady da, jyǵyspaı qoıa berdi. Sodan keıin:

— Kúshiń tolǵan eken. İsińdi kórsem endi, — degende:

— Kórersiń, bárin de kórersiń, — dedi Taımas, — tek Marjandy alyp ber. Áıtpese, bul dúnıeniń qyzyǵy aram maǵan...

— Osy zamanda sendeı jigitke alyp bere me, ózi alady da.

— Qyz meni bilmeıdi. Bilgenshe birsypyra ýaqyt ótedi. Men oqýǵa qaıtam. Ol úıine qaıtady. Kelesi jazǵa deıin bireý qaǵyp ketse qaıtem?! Sen eki jaǵymyzdy da bilesiń, ári bıleısiń.

— Ony nesin aıtasyń. Ekeýińnen aıaǵanymdy ıt jese bolmaı ma! — dep edi Aman. Taımas qushaqtaı sala qysyp-qysyp, súıip-súıip aldy... Aýzynan sóz shyqqanda, kózinen jas shyqty:

— Baıdyń esiginen bosanýǵa, astanaǵa baryp, bilim tasyn kemirýge járdemdesip ediń. Endi jar súıýge járdemdesseń, jalǵanda seniń jaqsylyǵyńdy óteı alar ma ekem!

— Ol óz esebiń ǵoı. Men tek adamshylyq qaryzymdy ótep júrmin.

Áńgimemen úıge jetti bular. Bátıma, Aqyjandar kelip, shaı jasalyp, aýyl jınalyp qalǵan. Bireýdi bireý qaǵytyp, qaljyńdasyp otyr.

Tysta esik aldynda Táýke bir tý qoıdy múshelep, buzyp tastapty. Ábenniń eki ezýi qulaǵynda, qyzara bórtip, qonaq kútisip júr. Orasholaq baıǵustyń járdeminen bógeti kóp, «typ-tynysh otyra qoıshy, aınalaıyn» dep qoıady Tanakóz. Shaı ústinde Bátıma Amanǵa birsypyra aýyr sózder aıtyp tastady:

— ...Aýzyndaǵy sózin alǵanyń durys bolsyn. Baýyr basqan jerin alǵanyń durys bolsyn. Al, shaldardyń qý basyn qaıtpeksiń, shyraǵym?! Tym qatal bolma. Bilem, ókpeń de, óshiń de bar. Biraq, jeńilgen jaýǵa qatyn da er.

— Olar áli jeńilgen joq, Báteke!.. — deı berip edi Aman, Bátıma baspalata jóneldi:

— Qarasha úıdiń tórine jeńip shyqty ma? Qara tizimge qurmetpen ilindi me? Sózin, baǵyn, jerin syılap berip otyr ma? Oshaq basyndaǵy áıel eshteme bilmeıdi degeniń-aý bul, Amanjan. Ras, az bilem. Biraq, kóp sezem. Sezimim ázir aldaǵan emes. Bosat, Maqańdy! Malqardy da bosat! Olardyń qolynan eshteme kelmeıdi endi.

— Malqardy bosatpa! Jatsyn, etıaýmaıt! — dep kijinip qoıdy Aqyjan. Aman aýyr sózdiń aqyryn qaljyńǵa aınaldyrdy:

— Jaraıdy, ekeýińizdiń de tilegińiz oryndalady. Bir shal Bátekeńniń qolqasyna, bir shal Aqańnyń qolqasyna jarasa, odan artyq qaıda aparyp buldaımyz. Tilese, Mapjanǵa da bir shal berýge bolady.

Bári dý kúldi. Sholpan tek ezý tartty. Qabaǵy synyq. Manadan beri jaq ashqan emes edi:

— Jıenge odan da jigit taýyp bereıik, — degende, qyzaryp ketti Marjan. Qyzarsa da sózin jibergen joq:

— Kári-qurtań, aqsaq-toqsaqtaryńyzdan qutylyp qalyńyzdar. Qypshaq eginshi ǵoı, jemge baılasa deni saýdyń bári ońalady, — dep edi:

— Jıen, onda meni ala ket, jemiń aqtalady, — dedi Taımas.

Qaljyńqoı eldiń kári-jasy, áıel-erkegi qaǵysyp jatyr. Kúlpash jymyń-jymyń etip rahattanyp otyr. Dápterine talaı sózdi jazyp aldy. Shaı dastarqany jıylǵan soń jastar jaǵy altybaqan tebýge shyqty. Tanakóz ere shyǵyp:

— Beri kelshi, — dedi Amanǵa. Ońasha aparyp sybyrlap tur. — Qolyma túspeı ketersiń, aıtyp ketshi, qashan úılenesiń? Jip taqtyń ba eshkimge?

— Sol arasyn bilmeımin-aý.

— Bilmegen nesi?! Endi kim biledi?

— Taǵdyr biledi, jeńeshe. Aqyl altaý, oı jeteý.

— Qoı, ári! «Kóz salǵan kóringenge kóńil arsyz» demekshi. Shesheń kártaıdy. Nemere súıgisi keledi. Qudaı aıdap mynaý eki qyz ózi keldi, qaısysy bolsa da bip jigitke áıel bola alady. Al, bireýin. Qaısysyn alasyń? Araǵa ózim júrem.

— Oıbaı, jeńeshe, qoıa tur. Búldiresiń! — dep Aman Tanakózdiń aýzyn basty. — Keıin aıtam. Búlk etpe.

— Áne, osy kúngi jas bárin ózi biledi! Ózi biledi! — dedi de Tanakóz úıine jóneldi.

Altybaqan eki aýyldyń aralyǵyna eki jerde qurylǵan. Ándetip, eki-ekiden teýip jatqan qyz-bozbala qonaqtarǵa oryn berdi. Aman kelgende Marjan men Taımas, Sholpan men Kúlpash bir teýip tur eken. Taımas búktetile qalyp, qaıqaıa shirengende Marjandy ushyryp-ushyryp jiberedi. Marjan qorqyp jalynady.

— Án salsańyz aqyryn terbeýge bolady, jıen, — deıdi Taımas.

— Bul jıenge án degen eshteme emes. Qıyndaý birdeme suramaısyń ba, anturǵan, — dep ázildep qoıdy Aman.

— Birtindep qıynǵa da baramyz ǵoı.

Marjan tamaǵyn kenep alyp, halyq áni «Gaýhartasty» bastap jibergende, alas urǵan Taımas jýasyp sala berdi. Salmaqpen jáı yrǵady endi. Jaryq aıǵa qarsy otyrǵan Marjannyń oımaqtaı aýzy, aýzynan anda-sanda jylt etken úshkir, qyzyl tili, kúlim kózine deıin kórinip tur. Aq túnde ásem ándi, ásem ún shyrqap aspanǵa shyǵarady, sorǵalatyp jerge ákeledi, birese qalyqtap tóbede turyp qalady. Taımas ánge eltip, terbeýdi umytty. Marjanǵa qarap telmirip otyr. Ózi de jýan daýsymen birsypyra táýir aıtatyn, ásirese dombyrany jaqsy tartatyn, súısingeni sonsha, án aıaqtaǵanda:

— Jıen-aý, sumdyq qoı mynaýyń! Taǵy aıtshy, taǵy? — dep jalyndy. Marjan buldanbady. Taǵy da eki án aıtyp berdi. Biri birinen ótedi. Aman oılanyp jańa tapty. Aqtamaq, Baıbol aýlynda ósken qyz, Aqannyń úıimen áli kúnge jıi aralasady. Marjandy baýlyǵan sol. Ol ózi ánderin ǵana úıretip qoımaǵan. Úsh júzge málim Birjan sal, Aqan seri, Orta júzge málim Sátmaǵambet, Ǵaziz, Balýan Sholaqtardy úıretken kórinedi. Biraq, Aqmoladan onsha uzap shyqpaǵan Aqtamaqqa alystaǵy Áset, Estaılardyń úni, qaısybir belgili halyq ánderi áli jetpegen tárizdi. Án kezegi Taımasqa kelip, «Ásetti», «Ardaqty» aıtqanda, Marjan kúıine túsken báıgi atyndaı, elirip tıysh otyra almady. Qasenniń inisi bala jigit Mádıdi, beıtanys qaraker kelinshek Estaıdy, Maırany aıtyp berdi. Aıtýlary Marjanǵa onsha unamady bilem, ánge qumartsa da áne jerin bylaı aıtsa, myna jerin kótere tússe, dep otyrdy. Tanysqan eki-úsh kúnnen beri Taımasqa jaqyndamaı, sypaıy sóılesetin, endi ishine enip barady:

— Naǵashytaı, salǵan jıendigim bolsyn, osy bes ánniń de sózin jazyp berińizshi. Ketkenshe úırenip alaıyn, úıretińizshi, — deıdi.

— Jazyp bereıin, jarasam úıretýshiń de bolaıyn, — dep Taımas ýáde qyldy da, qaljyńdady, — Álipberli deıtin bir jıenimiz kelgende ylǵı ıt jınap qaıtatyn. Siz án jınap qaıtyńyz. Itshi de, ánshi de jıenimiz bola bersin.

— Aqmolaǵa bes on alyp qaıtsam, bes qara oljadan kem be? — degende:

— Odan artyǵyraq, — deıdi Kúlpash. — Aınalaıyn ánshi-aq bolshy! Malqumar qazaq ánqumar. Japan dalada, qoı sońynda ógizben júrgen qoıshy baıaýlatyp án salady. Qarańǵy túndi qaq jaryp, jylqyny aınalǵan jylqyshy da án salady. Qyz uzatylarda elmen qoshtasyp tanysady, jańa túsken kelinshektiń «Jar-jarmen» beti ashylady, ólim ústinde egile jylap daýys qylady... Sonyń birine án aralaspaı qalǵan ba. Yńyrsymaıtyn qaısymyz bar. Biraq, Marjan shyrqaǵanda tolqymaı qaldyq pa birimiz. Ágár Marjan sol ónerimen osy altybaqan mańynda qalyp qoısa, úlken ókinish bolar edi. Qalma, Marjan! Qyzylordada bıyl qazaqtyń memlekettik teatry ashylady. Sonyń sahnasynda aıtsań daýsyń búkil qazaq álemine jetedi. Múmkin, odan da ári keter. Qazaqtyń alǵashqy teatryna aldymen shyqqan qyz sen bolasyń. Tanysqaly eki-úsh kún ótse de jańa tanydym ǵoı, sahna úshin jaralǵan ekensiń! Júrshi, ershi maǵan, baýyrym! Kórkeıtshi qazaqtyń jańa ónerin!..

Kúlpash at basy altyn tapqandaı qýana-qýana sóılep tur. Marjan kónse ózimen birge astanaǵa alyp ketpek. Úlkenniń aldyn kesip ótpegen, erkin ata-anasyna bergen qazaq qyzynyń úıden ketýi ońaı ma. Qyzyǵady, uıalady, qorǵanady Marjan. Sonyń birin aıtalmaı, qyzarańdaı kúle beredi. Kúlpash áli qyz, jas ta bolsa úkimet músheligine, baısaldy minezine qarap úlken tutady, syılaıdy jurt. Altybaqan basyndaǵylardyń Taımastan ózge «sen» deıtini joq, bastyǵy Aman bolyp, ol sóılese tyna qalady.

— ...Sahnadaǵy áıel rolin áli kúnge erkekter atqarady, — deıdi Kúlpash, — bul, ónerli áıel joqtyǵynan emes, qazaqshylyqtyń basymdylyǵynan. Menimshe, zıandy qazaqshylyqty buzýdyń ózi úlken erlik. Buzý kerek, Marjan. Ras, úırengen jerden ketý ońaı bolmas. Sen túgili Shashýbaı men Qalıbek azar kóndi. Biraq, jańa jerge úırený de onsha qıyn emes, sol ekeýi «Qyzylordaǵa úırenip qaldyq» dep hat jazyp otyr. Adam nege úırenbeıdi. Meni taǵdyr ata-anamnan, týǵan jerimnen senen áldeqaıda jas kúnimde aıyrdy. Meni revolúsıa tolqyny alyp ketti. Sender daýyldy nóserden keıin kúnshýaqta kóktep kelesińder. Shalǵyndaryń kerege jasyrmasa yrza emen.

— Sony myna kisige de aıtyńyz, myna kisige, — dep Sholpandy nusqady Aman. — Keremet dombyrashy, ánshi. Dombyrany biraq jasyryp tartady. Ándi ońashada aıtady.

— Ol kisiniń jaǵdaıy basqaraq qoı. Áıtsede lebizin estisek jaqsy bolar edi, — degen Kúlpashqa Sholpan jaýap qaıyrmady. Burynǵysyndaı jaırańdamaıdy. Salmaqty, jabyńqy, Amanǵa da salqyn tur. Kúıeýi jylystap elden ketkeli birsypyra ýaqyt ótti. Ol joqta jerin talapaılap alǵaly jatyr, syrtynan talaı sózder aıtylyp jatyr. El búıtedi degen Sholpannyń tipti oıyna kirip shyqpaǵan. Qazir ań-tań, del-sal bir kúıde. Aman suranyp, altybaqan tebýge azar kóndirdi. Altybaqan ústinde «ońasha bir kezdeseıikshi» degendi ısharattap, tuspaldap baqty. Sholpannan jaýap ala almady. Qoıar da qoımaı suraǵanda bir ǵana án aıtty:

«Jar tabylmas sen sekildi
Men de sendeı — sorly zar.
Qol-aıaǵym berik bekildi
Endi neniń orny bar.
Ǵashyq-aqyn esh kúmánsyz,
İrys emes, sor úshin.
Kórisýge shydamaspyz,
Aırylalyq sol úshin».

Abaı aýdaryp, qazaq dalasyna ánmen taratqan Pýshkınniń Tatánasynyń bul sózi Amandy qatty qynjyltty. Sholpan Tatána arqyly óz kóńilin ańǵartqany ǵoı dep turǵanda, Sholpan «balam jylap qalar» dep Kúlpashtan ruqsat aldy da úıine qaıtty. Aman ózin ustap tura almady, bir tildesip qalýǵa qýyp jetti artynan.

— Ne boldy saǵan? — dedi.

— Qaıt, Aman, qaıt! — dep, sybyr-sybyr, dir-dir etedi Sholpan. — Masqara etkiń kele me, betim-aı, jurt qarap tur-aý!

— Aıtyp ketshi, kináń bar ma, maǵan?

— Joq, joq! Men endi anamyn! Jastyq jeligi basylǵan. Janyń ashysa ana degen ardaqty atty bylǵaı kórme. Qaıtshy, izińshe qaıtshy!

Moınyna sý quıylyp, Aman keıin qaıtty. Altybaqan basyndaǵy kópshilik áli dýyldasyp jatyr. Amannyń ketkenin Kúlpash baıqap qalǵan eken.

— Siz, jeńgeńizdi shyǵaryp salyp júrgende, men Marjannyń ýádesin alyp úlgirdim. — dedi Amanǵa. — Ata-anasy ulyqsat etse, Marjan menimen ketýge ázir. Ágár siz ekeýimiz asylsaq, ata-anasy kónetin sıaqty.

— Asylaıyq. Aqań er kóńildi kisi. Balasynyń, bizdiń kóńilimizdi jyqpas.

Aı tóbeden aýyp barady. Altybaqanshylardyń oıyny qanar emes. Ac pisip, qonaqtar úıge keledi. Jeroshaq basynda qazanǵa telmirgen qatyn-qalashtyń kózderi otpen shaǵylysyp jylt-jylt etedi. Úıde áńgime gý-gý etedi...

VIII

Keshe keshirek kelse de Aman men Kúlpash erte turǵan, tańerteńgi tunyq aýada jataqty aralaı áńgimelesip júr. «Kóp aýyl» Maqash qoryǵynyń shetindegi sý jaıylmaıtyn bir dóńeste bolatyn. Aman atqa mingeli qońsylar, kirmeler kóbeıe, aýyl úlkeıip, dóńes beti tola tústi. Qasenniń ákesi Botbaı qart neshe jyldaı orys poselkesiniń malyn, shoshqasyn baǵatyn, eki jyldan beri osynda. Toqabaı tentirep júrgen eki inisin, bir jamaǵaıynyn jınap ákelip ornalasqan edi. «Qyzyl otaýmen» birge jalshy Boqaıdy kóshirip ala kelipti. Ádham men Táýke de osynda. Barlyǵy jıyrma shaqty úı. Egin salý, shóp shabý sıaqty aýyr jumystardyń tusynda moıyn-serik bolyp kúsh qosady. Jaıshylyqta árkim óz qońyn ózi qasıdy. Ortaqtasyp, qaryzdana-qaýǵalana qazynadan óndiris quraldaryn alǵan. Syzdyq úıiniń qasynda eki shóp mashına, eki egin mashına, úsh-tórt soqa tur. Jazdykúni ańyraıyp-sańyraıyp jatatyn qazaq qystaýlaryna uqsamaıdy bul aýyl. Olardan áldeqaıda bútin, jınaqy, otyryqshy eldiń saltyn túgel qabyldap bolmasa da, nyshanalary kóp. Syzdyq tipti dál terezeniń tusyna, úı ornyndaı jerge shekildeýik egip qoıypty. Sony kórgende Kúlpash kúlip jiberip:

— Mine, jańalyq! — dedi. — El aralap júrip, bundaı qazaq aýylyn kórgenim osy. Sháken qalaı shoshymasyn. «Qosshy» uıymy, partıa uıymy da osynda ǵoı?

— Osynda.

— Úlken jumystar uıymdastyrǵan ekensiz!

— Kóńil kótergenińizge kóp rahmet, — dep basyn ıdi de, ezý tartty Aman. — Ras, aýyl shonjarlary burynǵy tanaý kóterýin, kedeılerge soqtyǵýyn qoıyp, óz bastaryn qorǵaı bastady. Aýyldy kázir sovettendi dep aıtýǵa bolady. Biraq shonjarlardyń uıasy áli buzylǵan joq. Qalaı oılaıdy úkimet, olar solaı qala bermek pe?

— Aýyl sovettense, jerge baıdyń qojalyǵy joıylsa uıasy buzylmaǵany qaısy?

— Rý basy feodaldyń jol boıynda qý basy jatsa da, júrginshi qazaqty bir eleń etkizedi. Ágár uıasy buzylmasa, ol uıaǵa bir túnemeı ketetin qazaq kem shyǵar. Mal men bedel turǵanda uıa qaıdan buzylsyn.

Kúlpash oılanyp qaldy. Amanmen kesheden beri talaı taqyryptarda sóılesti. Kóp nárseden habary, ár máselede óziniń pikiri bar jigit, keıde osyndaı sonyǵa soǵyp, bógep tastaıdy. Jańaǵy sóziniń oraıyna birdeme aıtýǵa oqtala bergende, aıaq astynan qara shubar jylan syp etip, tura jóneldi. Kúlpashtyń shoshyǵany sonsha, daýsy qatty shyǵyp ketti, qushaqtaı aldy Amandy. Aman jáı basyp, jylandy jelkesinen aıaǵymen basyp turdy da tilin sýyrdy, ózin tirideı qaltasyna bos sala saldy. Kúlpash jylany bar qaltaǵa jýymaı, Amannyń ekinshi jaǵyna shyǵyp alyp:

— Iapyr-aı, nervińiz qalaı myqty edi! Júregińizdiń túgi bar shyǵar, — degende:

— Názik jandy qyz súısingenimen júrekke túk bite me, — dep Aman birinshi ret qaljyńdady. Kúlpash onyń qaljyńyna jaýap qaıyrmaı, jańaǵy oqtalǵan oıyn aıtty:

— Sonda, qazaq shonjarlarynyń maly men bedelin tup-týra tartyp alsa demeksiz ǵoı. Bul jónde men oıymdy qoryta almaı kelem. Sizden jasyratyny joq, respýblıka basshylarynyń arasynda talas eki pikir bar. Sonyń biri sizdi jaqtaıdy: sosıalızmdi tezirek jasalyq, keshiksek kapıtalısik qorshaý qysyp, tipti, tunshyqtyryp tastaýy múmkin; al, tezirek jasaý úshin, kedergi bolyp otyrǵan qarsy tapty, aldymen shonjarlardy joıaıyq degendi aıtady. Buǵan qarsy pikir: feodaldyq aýyl túgili kapıtalızmdi basynan keshirgen orystardyń kýlagy tıysh otyr, bizdiń shonjarlardyń solardan qaı jeri artyq? Eldi sosıalızmge óıtip óktep, kúızeltip aparýǵa bolmaıdy... deıdi. Qaısysyn qoldaý kerek? Biri kúreske, biri tıyshtyqqa shaqyrady. Ekeýi de qaýipti. Biraq, birine amalsyz qosylýǵa týra keledi. Óıtkeni basqa jol joq...

— Ońshyldardyń adasqan oıy qazaq aýlyna da panalaı almaıdy, — dedi Aman. — Tús shaıyspaı, beldespeı bitim jolymen sosıalızmge solar-aq barsyn. Biz, komýnıserdiń Lenın bastaǵan ashyndy kúres jolymen baramyz. Onyń ber jaǵynda kýlak pen shonjardyń aıyrmasy qasqyr men bóltirikteı. Orys kýlagynyń eń myqtysy bir poselkeni ustap otyra almaıdy. Qazaq shonjarlarynyń eń sorlysy bir rýly elge ıe. Amerıkany baılar bılegenmen barlyq baı bılep otyrǵan joq. Bárinen asqan alpaýyttar bılep otyr. Bizde de solaı bolmady ma. Búgin tańda qazaq aýlyndaǵy eń úlken qarsy kúsh taǵy da sol shonjarlar. Orys patshasy taǵynan erkimen túspegende, orys kapıtalıseri qojalyǵyn erkimen bermegende, sosıalızmge erkimen jol beretin danalyq qazaq shonjaryna qaıdan keledi?!..

— Sizdiń sózińizdi qostaýshylar tómennen de tabylatyn sıaqty. Byltyr, Ólkelik partıa komıteti men Halyq komısarlar sovetine on kedeı qol qoıyp, on bet aryz jazypty. Sol aryzdyń aqyrynda «...Bul jerde ne Sháken myrza, ne biz turaıyq. Áıtpese, otasa almaı qoıdyq» deıdi.

— Ony jazǵan bizdiń kedeıler. Byltyr maı aıynda Qyzylordadan Jandos, Saılaýbek, Aqmoladan Ermekbaı kelip Shákendikinde birneshe kún jatyp ketken. Sonda, baılar ábden dáttepti, aryzdy jaýdyrypty. Jandos, Ermekbaı, Saılaýbek meni úsh jaqtap jazǵyrdy. Aqyrynda bári jabylyp, bul aradan qýdy. Meni qýyp alǵan soń qalǵan komýnıserdiń, jaı belsendilerdiń birin abaqtyǵa japtyrdy, birin qyzmetten bosatty, áıteýir oıyna kelgenin istedi Sháken. Mine, jańaǵy aryz osy tusta jazylǵan...

Ekeýi aýyldan shyǵyp, syrttaǵy qalyń, zıratqa bettedi. Áńgime tereńdep barady. Aman Jandospen qalaı aıtysqanyn baıandaǵan kezde:

— Menimshe de ol kisi tym qazaqnamaı, — dep edi Kúlpash:

— Anyǵyraq aıtqanda kertartpa! — dedi Aman. — Elińdi, elińniń saltyn súıseń jamany emes, jaqsysyn, ótkenin emes, keleshegin súı. Jandos aǵaı ótkendi tym dáripteıdi eken. Ótkenniń bári ońdy ma! Qazaq qamqorymyn degen azamat qazaqty aldymen otyryqshy etý kerek. Onsyz eshbir is órkendemeıdi...

— Óte durys aıttyńyz-aý! — dep Kúlpash súısindi de, ile suraq qoıdy. — Poselke mektebin bitirmeı ketkenińiz ras pa?

— Ras. Biraq, óz tusymnan oqyp, «Narodnyı ýnıversıtet na domýdy » jaqynda bitirdim.

— Qyzmetke de, oqýǵa da ýaqyt tapqansyz!

— Tappasqa laj bolmady. Keshteý qalyppyn, joldastarym ozyp ketti. Atym jarasa endi qattyraq júrip jetem de.

— Atyńyz jetpek túgili ozýǵa da jarar. Halyq qamyn birsypyra áńgime ettik. Oılaryńyz maǵan unap qaldy. Osy máselelerdi ekeýlep baspasóz betinde kórsetsek qaıtedi?

— Men daıyn.

Ekeýi birlesip «Eńbekshi qazaq» gazetine eki maqala jazbaq boldy. Maqalalarynyń atyn: «Kóshe beremiz be?», «Jýandar qaıtse aryqtaıdy» dep qoımaqshy. Zıratqa jetkende jańada salynǵan, tórt qulaqty úlken tamǵa buryldy. Bul, Aman joqta aǵaıyndary salǵan Sapardyń tamy. Tam ishinde, qabyr basyndaǵy sym tastyń eki betinde de arabsha jazý bar. Sonyń birinde Sapardyń óz sózderi tur:

«Balam, áke kóńilin óziń áke bolǵanda bilersiń. Jaqsynyń qadyryn jamandy kórgende bilersiń. Jastyqtyń qadyryn kártaıǵanda bilersiń».

Kúlpash dápterine jazyp aldy. Sapar jetpis jasynda ólgen eken. Aman sonda da «qapylysta ketti» dep ókinedi. Ákesiniń talaı minezderin, aqyldy sózderin eske túsirdi. Jaqsy ákeniń janǵa tıer jylysy az ba, aıtyp bitirer emes... Aýyl jaqtan júgirtip Taımas keledi. Aýyl adamdary tik kóterile attanypty. Qanjyǵalaryna arqan, shot baılana, keıbireýleri qoldaryna kez aǵash ustana «Kómeıge» bettep barady. «Kómeı» — «Maqash qoryǵynyń» eń shuraıly, Maqash pen Shákenniń shaýyp júrgen jeri. Endi bóliske túsedi.

— «Kómeıden» men de úlesimdi alǵaly baram! — dedi Taımas, kele sala. Aman qaljyńdady:

— Áke-sheshe joq, qatyn-bala joq. Soqa basqa jer ne kerek?

— Jer, tiri túgili ólikke de kerek. Ákem joq bolsa ózim áke bolam. Balam joq bolsa qatyn alam, balaly bolam. Qarap otyryp sybaǵamdy nege jiberem.

— Jiberme. Ala ǵoı, bar, ala ǵoı! Azdan soń biz de baramyz.

Taımas shaba jóneldi. Aýylǵa jetkenshe Kúlpash pen Amannyń áńgimesi Taımas boldy.

— Uzaq jolda júrgende osynyń bir sharshaǵanyn, renjigenin kórmedim, — dedi Kúlpash.

— Iá, ylǵı qaınap turǵany! — dedi Aman.

— Oqýǵa da zırek eken.

— Bárine zırek. Ol sheshen, ánshi, dombyrashy, qoly minisker, jumysqa salsań apat. Alty jasynda anasynan, on bir jasynda ákesinen aıyryldy. Tesik ókpe, jetim bala, ómir tepkisin qansha kórse de qajymapty...

Kesh turyp, Syzdyq úıiniń aldynda jýynyp, taranyp júrgen Marjan kórinedi. Aman men Kúlpash jan-jaqqa kóz jiberip, dalada tur. Bári keshe kelgen-di. Báriniń Aqmolaǵa qaıtqan beti. Kúlpash «Qyzyl otaýdy» bolys ortalyǵyna tóte jolmen jibergen. Ózi Amanmen birge búgin barmaq edi.

— Bizdi búgin jibermes osylar, — dedi Aman, aýylǵa qaıta ene bergende, — ázirshe, úsh úıde mal soıylǵanyn kórip kelem. Dáýde bolsa bizge soıylǵan bolar. Jemeı ketseń ókpeleıdi.

— Onyń bárin jeýge qaryn shydaı ma!

— Taımas pen Nurǵalıdyń qarny tasty da qorytady.

Úıge taqalǵanda qos aq qasqa qarsy aldy bulardy. Keıingi eki-úsh jylda úıde bolmasa da Amandy umytpaǵan, «saǵyndyrdyń ǵoı» degendeı quıryqtaryn bulańdatyp, erkelep tur. Ózderi ósken, tolǵan, minezderi burynǵydan da aýyr, pań, betteri qalyńdaı túsipti. Aman arqalarynan, bastarynan sıpap, endi ıt, at, ań jaıyn áńgime etkende, sheshesi esik aldyna shyǵyp daýystady:

— Amanjan, shaıǵa kútip otyrmyz.

Qonaqtardy túnde Syzdyqtikine — jer úıge jatqyzǵanmen tamaqty báıbishe óz úıinde, kıiz úıde berdi. Shaı ústinde syı qonaqtarymen, saǵyndyryp kelgen balasymen rahattana sóılesip otyr. Bátımanyń atyn atamaıdy eken.

— ...Qyz, sen de jelpildeme, — dedi Bátımaǵa bir kezde, — búgin bul aýyl birińdi jibermeıdi. Tórt úı malyn soıyp, qazanyn asyp jatyr. Ne bar asyǵatyn. Asyqqan jetpeıdi, buıyrǵan ketpeıdi.

Eshqaısysy qarsy eshteme aıta almady. Báıbishe ystyq baýyrsaq pen juqa nandy, túnnen qalǵan etti qonaqtardyń aldyna ysyra tústi. Maıyn jóndi shyǵarmaı qaınatqan balqaımaqty, pisken súttiń qaımaǵyn Amanǵa beıimdep:

— Seniń qaımaqty jaqsy kóretinińdi biledi ǵoı, bireýin baqyraýyq Yrysjan, bireýin Áljannyń áıeli ákelip berip ketti, — degende, Marjan ótirik burtıa qoıdy. Kúńkildep otyr:

— Naǵashy sheshem óz balasyn ǵana tanıdy eken...

— Betim-aý, ókpelegeni me! — dep nanyp qaldy báıbishe. Qaımaqty endi Marjannyń aldyna jaqyndatyp, Amandy qyzdarǵa jyǵyp berip jatyr. — Qurbylaryn ózi qosar desem, qospaǵan. Aqsuńqarsha shashyp jemeı, qaraqussha basyp jegen nesi. Jeńder, qaraǵym, bárińe jetedi, jeńder.

Úlken sary samaýyrdyń yzyńy ázir basylar emes. Shaıqumarlardyń sýsyny ázir qanar emes. Aqyjan, Bátıma, báıbisheler jańa terleı bastady. Dastarqan ústindegi ázil, áńgime jańa qyza bastady. Aman men Kúlpash dastarqan jıylýyna qaramaı atqa mindi.

Búgin bul mańdaǵy el tegis at ústinde. Shabyndyq jerdi bólisip jatyr. Volatkom tóraǵasy Qasen, bolystyq «Qosshy» komıtetiniń tóraǵasy Áljan aldyńǵy kúni jaılaýda bolǵan úlken jınalys tarasymen tún qatyp júrip ketken. «Isa bıdaıyǵy», «Óleńti» atalatyn úlken shabyndy bólýge ekeýi eki rý elge ketti. «Maqash qoryǵyn» bólý volatkom músheleri İzbasar men Tanakózge tapsyrylǵan. Bul qoryqqa telimdes on aýyldyń shataǵy úsheýinde ǵana: Maqash, Sháken, jataq úsheýiniń arasynda. Ózgesinde oısyratarlyq ózgeris joq. Sondyqtan, jurttyń kóbi «Kómeıde». Shákenniń, Maqashtyń jerin tartyp alý úlken oqıǵa kórinedi jurtqa. Maqashqa qaraǵannan — saqaly sapsıyp Maqashtyń úlken balasy ǵana, Shákenge qaraǵannan eki malaıy ǵana kelipti. Olar jaq ashpaıdy. «Kóp aýyl» endi ózdi ózi kerisip qalyp júr... Aman men Kúlpash jalpaq qoryqty qaq jara júrip, jan-jaqty tegis kórip keledi. Ár aýyldyń tusynda jer bólisken attylar kórinedi. Aman el jaıyn, jer jaıyn baıandaı berdi:

— Sonaý árirekte turǵan qystaý Bátekeńniń tórkinderiniki. Onyń ońyndaǵy jylpos Jaqyp, solyndaǵy Baıbol degenderdiki. Shı ishinde tóbesi qyltıǵan mynaý shaǵyn eki aýyldyń biri Tanakóz jeńgeıdiki, biri Jylqybaı deıtin qara qazan baıdiki. Elimiz qoryqty qorshaı otyr. Anaý kók taýlardyń qary erigende «Taldyǵa» quıady. «Taldy» qoryqqa ákelip jaıyp jiberedi. Sháken men Maqash «Taldynyń» dál biter jerinde, qabaqta, mynaý otyrǵan. «Kómeıdiń» shóbin olar kópene kúıinde súıretip alyp, qorasyna úıe salatyn. Endi alystan arbamen tasýǵa týra keler. Jyl saıyn pishen kezinde qyrqysyp jatatyn qazaq endi biraz tynshyǵatyn da bolar...

Lyp etip, ilezde jel turdy. Tunshyqtyryp kele jatqan qalyń masa tym-tyraǵaı qasha jóneldi. Masadan bosaǵan kóptiń qımyly qyza tústi. Taımas pen Toqabaı jele-shoqyta júrip, arqanmen ólshep barady jerdi. Ol ekeýiniń sońynan shotpen omaqa, belgi salyp ekeý barady. İzbasar men Tanakóz árkimdi tizimge qarap shaqyryp, ólshengen jerdi qolma-qol bólip berip keledi. Ózge jerdiń shalǵyny tizege jetkende, «Kómeıdiki» kázirdiń ózinde attyń omyraýyn soǵady. Pisken kezde at kórinbeı ketedi. Biraq, «Kómeıdiń» de ózinshe saýyry, pushpaǵy, shaby bar. Kóbiniń dámesi saýyrdan almaq. Josytyp júrgen kóp atty bir mezgilde úıirilip tura qaldy. Shań-shuń daýys estiledi...

— Qan qylmaı alyp kórshi, káne! — deıdi bireý.

— Tezirek baraıyq. Janjaldasty ǵoı mynalar! — dep edi Kúlpash:

— Saspańyz, — dep sylq-sylq kúldi Aman. — Tanyp kelem, ózimizdiń Táýke. Shaqar, erke, qıas adam. Onymen bizdiń aýylda eshkim tóbelespeıdi.

— Syzdyq túni boıy Táýke bolyp, Áben bolyp shegimizdi qatyryp edi. Sol Táýke me?!

— Dál ózi.

Bular jetkende, Táýke eshkimge yryq bermeı, Toqabaıǵa shuqshıa sóılep tur eken, beri buryla sala:

— Amanjan, ózińe ǵana júginem, — dedi, — byltyr sen ketisimen Sháken meni arbanyń dóńgelegine baılatyp qoıyp sabatqan. Odan keıin abaqtyǵa japtyrdy. Ashtyq jarıalap, dám tatpaı jatyp alǵan soń abaqtydan aqyry ózderi kóterip shyǵardy. Sodan áli ońala almaı júrmin. Shákenniń jeriniń saýyryn ózim alam!

— Sháken men Jaqyptyń maǵan da istemegeni bar ma?! — deı berip edi Toqabaı, Táýke taǵy kıip ketti:

— Sen mendeı taıaq jegen joqsyń. Óshińdi de alyp júrsiń. Abaqtyǵa bir tún túnediń de buzyp qashtyń. Astyńdaǵy Jaqyptyń myna kúreń qasqasyn mine qashyp, sińirip kettiń. Óziń joqta Jaqyp jalǵyz sıyryńdy alyp qoıyp edi, ol joqta Kúlpash qaıyryp berdi. Sende qaıta paıda bar.

— Toqa, talaspańyz. Tańdaý Táýkeńdiki! — dedi Aman. Bul talas sonymen tyna qaldy. Táýke ekinshi daý shyǵardy:

— Jer jan basyna bólinedi eken. İzbasar men Tanakóz bizdiń úıdiń bir janyn kemitip tastady. İshtegi sharanaǵa jer bere almaımyz deıdi. Ózimiz sharanadan adam bolmadyq pa! Áıelimniń bosanýyna úsh-aq aı bar.

Bári dý kúlip jiberdi. Táýke kózi shatynaı bárine sypyrta bir qarap ótti. Aman kúlkisin kórsetpeı, túsindirip tur:

— ...Aqylyńyz jetedi, oılańyzshy, Táýke aǵa, onda barlyq áıeldiń ishin kórý kerek emes pe? Sizge bergen soń báriniń sharanasyna úles berý kerek emes pe?

— Sen qoı deseń, Amanjan, qoımaıtynym joq. Qoıdym, endeshe! — dedi de Táýke jumsap sala berdi. Onyń janjalynan yǵyr bolǵan İzbasar ýhlep demin bir aldy. Tanakóz ekeýi eki jaqtap bólis jaıyn aıtty Amanǵa. Shákenge «Qýraıly kóldi» beripti. Qashyqta jatqan, buryn eshkim shappaǵan ashshy kól. Shóbi kóp, biraq quraq pen qamys. Bastyǵy Qazanqap etip, Shákenniń on eki malaıyn on aýylǵa bólip jibergen. Toqabaı ertip kelgen jańa kirme — jalshy Boqaı da jer alypty. Kúlpash bárin únsiz tyńdap turyp dápterine taǵy bir sóz jazyp qoıdy:

«Búgin tik kóterile jer bólisine shyqqan mynaý jalshy, kedeı, ortasha jaırań qaǵady; biri — qýanyshyn keýdesine syıǵyza almaı tanaýlap tursa, biri — qyzara bórtip jymyń-jymyń etedi. Osylarǵa qarap Sháken, Maqashtardyń qabaǵyn kórmeı de bildim».

Ózen syrtyndaǵy shoqynyń ıyǵyna úsh salt atty shyǵa keldi. Júristeri qatty. Olardyń artynan túıe qýǵan bir atty kórinedi. Túıeniń ústinde mingesýli eki adam otyr.

— Qasen men Áljan! — dedi İzbasar.

— Anaý Ádham ǵoı, — dedi Tanakóz. — Túıedegiler dáýde bolsa tutqyn shyǵar.

Aıtqandary dál shyqty. Tutqyn, kádimgi Muqataıdyń aǵalarynyń biri, Boqaıdyń burynǵy qojasy Jamantik, onyń artyna mingen óziniń inileriniń biri, belgili eser aýylnaı eken. Ádham túıege mingestiripti de, ekeýin bir-bir aıaǵynan bir kisenmen matap qoıypty. Yzaly Jamantik Amandy kórgende qaba saqalyn qapsyra ustap turyp sóıledi:

— Jaqsy kezdestiń, shyraǵym, alystan atyńa qanyq edim, aıtyp qalaıyn. Malaı ketti, jer ketti. Qaýqıǵan myna saqal qaldy, qaıyrýsyz qaıran mal qaldy. Alar bolsań alyp tyn bárin. Áıtpese, keskek baılaǵan mynaý ıtiń kún kórseter emes! — dep Ádhamdy suq qolyn shoshaıta kórsetkende:

— Áı, áı, tart tilińdi! — dedi Ádham. — Ózderiń istegen ıttiktiń onnan birin istegem joq áli.

Aman Jamantiktiń tulǵasyna qarap qalypty. Tili ótkir bolǵanda túsi de buzyq: taıqy mańdaı, keń shyqshyt, betin túk basqan, túlki kóz eken, jýan qarnyn túıe kóterip kelse de, ózi alqynyp otyr. Boqaı júgirip baryp qolyn usyna bergende, Ádham aqyryp jiberdi:

— Ustama qolyn, jýyma! On jyl ezip, bir kózińdi aǵartsa da sálem beresiń, shirik ıt!

Boqaı sálemdese almaı keıin shegindi.

— Kórdińizder me? — dep Qasen Kúlpashqa qarady. Qysqa moıny burýǵa onsha kelmegen soń keýdesimen buryldy. Qısyq jaǵa kóılegi túımeleýsiz, kún kúıdirgen tósi qyp-qyzyl, beti de totyqqan, buıra bas, dembelshe jigit mahorka shylymynyń tútinin joǵary jiberip, erkin sóılep tur. — ...Kisendeýli Jamantikke bos Boqaı qol beredi. Demek, bulardy ýaqytsha kisendeý, aýyzdyqtaý jetkilikti shara emes. Tap esebinde joıý kerek! Jamantikke qosylyp alyp, anaý aýyl sovetimizdiń bastyǵy bóget jasaı bergen soń ekeýin birdeı tutqyndattym...

— Jer bólinip bitti me, ol jaqta? — dedi Aman, Qasenniń sózin bólip.

— Bitirip qaıttyq.

— Onda Jamantikti bosat. Aýylnaıdy ornynan al.

Qasen men Ádham tómen qarady. Qarsy eshteme aıtpasa da ishteri qabyldamaı tur. Aman sony sezip sóıleı tústi:

— Emshiler mandamnyń áýeli basyn alady. Jamantik, Jylqybaılar basy ma? Aıyra bilý kerek. Olarǵa ázir osy da jetedi. Myqty bolys bolǵyń kelse aldymen shonjardy qulat!

— E, báse! Aınalaıyn, soǵan biz de kómekshi! — degen, túıe ústindegi Jamantiktiń daýsy estiledi. Onyń aıaǵyndaǵy kisenin Ádham tistene, julqı ashty da, túıeni borbaıǵa qamshymen bir osyp jiberdi. Taıraqtaı jóneldi túıe. Dýyldaǵan kóp Aman men Kúlpashty ortaǵa ala «Maqash qoryǵyn» bólisip barady...

QAN

I

El jaılaýdan taraǵan. Sháken, Maqash aýyldary qystaýǵa taqala — «Jambas qudyqta» otyr. Kesheden beri kún kózi kórinbeıdi. Aspan qalyń bult, jel tynyq. Anda-sanda tolasy bar ybyljyǵan aq jaýyn mazany ketirip tur. Talaı úıde otyn joq, tezek sý, panasyz nárseniń bári sý. Kóp minilgen kólik, kóp saýylǵan tól búrseńdep úı panalap nemese yqtaı ottap júr. Úılerdiń túndigi shaqtap ashylǵan, qaısybiri qalpymen jabyq. Tútin shyqqan shańyraqtar neken-saıaq. Jaz boıy jaılaýda jadyraǵan jan-janýar kúzdiń bir laısańynda-aq kirbeńdep qaldy. Qarasha úılerdiń adamy kádimgideı kúızeldi: kıiz jyrtyq, otyn joq. Otyn bolsa ishti jylytatyn ystyq as joq, úlkeni búrseńdegende, balalary dirdektep ot jaqqan, qazan kótergen úılerdi saǵalaıdy.

Ot jaǵylmasa da Sháken úıi bul kúnderdi elemedi. Sháken basyna tysy qara barqyt, ishi túlki pushpaq bórik kıip, arqasyna kúreń sátenmen tystaǵan sý jańa túıe júni kúpi jamylyp otyr. Kúpisiniń úlgisi bul jaqta jastarǵa laıyq — etegine qundyz ustaǵan. Ekeýin de Sholpan tikti. Sholpannyń ústinde orman túlkisiniń shymqaı jondyǵynan quraǵan drap tysty ishik. Ony da istegen ózi. Mynaý salqyn kúnde jyly kıim ekeýin qyz-qyz qaınatsa da, kóńil salqynyn jylyta almaǵan tárizdi. Qabaqtarynda kirbeń bar. Ekeýi eki jerde, «Eńbekshi qazaq» gazetine qadalyp otyr. Gazetke Aman men Kúlpash qol qoıǵan maqalalar shyǵyp qalǵan.

Sháken uzaq júrip qaıtty. Aqmola, Qyzyljardan dármen bolmaǵan soń, Qyzylordanyń ózine baryp, Eltaımen júzbe-júz sóılesipti. Ne sóıleskenin ózi biledi, ol jaıynda sheshilip eshteme aıtqan joq. Áıteýir qabaǵy salyńqy, ýhisi kóbirek. Kireni budan bylaı qoıam dep, elý-alpys arbanyń beseýin qaldyrǵan da, ózgesin ógiz-mógizimen jolshybaı satyp jibergen. Sonymen baılanysty malaılarynyń da sany azaıyp qaldy. Bundaı shuǵyl ózgeriske sebepshi bolǵan «jer bólisi» ǵoı deıdi jurt. Shynynda sebep odan úlkenirek kórinedi.

— Osyndaı adamdarmen de aýyz jalasyp, altybaqan teptiń-aý! — dedi de gazetti bylaı alyp qoıdy Sháken. Sholpan úndegen joq. Sháken úndetpeı qoıar emes. Sóılegen saıyn qazbalap barady. — Túsingen shyǵarsyń endi, meniń qas dushpanym bular. Myna maqalada atymdy atamasa da, jer bólisi shonjarlardy onsha muqata almady, olardyń uıasyn buzatyn sharalar kerek degendi aıtady. Sondaǵy oılary mal-múlkimdi sypyryp alyp, ózimizdi kóz kórmeske aıdap tastamaq ta. Seniń solarmen qalaı ámpeılese qalǵanyńa qaıranmyn!

— Ámpeıleskende ne isteppin? — deı berip edi Sholpan, Sháken sózin bólip jiberdi:

— Qonaqta bir bolsań, jas balańdy jalǵyz qaldyryp, túni boıy olarmen altybaqan tepseń, án salsań, az ba bul?! Men qaıǵydan qan jutyp, túzde júrgende, elimdi sońyma salyp, jerimdi talap alyp jatqanda seniń qaǵanaǵyń qaryq, saǵanaǵyń saryq, sony isteýshilermen birge júrgeniń esimnen sirá ketpes...

— Sabyr etińizshi, myrza, meni bir tyńdańyzshy, — dedi Sholpan. Sháken qulaq qoıǵan kezde egile sóıledi. — Siz túzde qan jutyp júrgende, men úıde maı jutyp otyrdym ba. Bárine túsinem, biraq, qolymnan ne keledi?! Qudaı aqy, siz ketkeli kóńilim bir selt etti me eken. Kúpińizdi, bórkińizdi tiktim. Odan qolym bosasa Azatty ermek ettim. Qashan keledi dep jolyńyzdy qaraýmen boldym. Altybaqanǵa barǵanym ras. Saýyq izdep barmadym. Kúlpash, Marjandar qonaq ári qurby, solar qıylǵan soń kóńilderin qımaı bardym da, azdan soń qaıtyp kettim. Qonaqqa shaqyrǵan Tanakózdiń shaıyn iship, etine qaramaı kettim. Aıybym osy ma? Álde búkkenińiz bar ma?

— Altybaqan basynda Aman ekeýiń ońasha ketip ne sóılestiń?

Bul suraqtan Sholpannyń shoshynǵany sonsha, qyzyl shyraıly óńi qup-qý bolyp ketti. Juqa erinderi dir-dir etedi. Áńgimeniń aqyry qyzǵanyshqa aınalǵanyn jańa bildi. Ol qyzǵanyshty Shákenniń ashyq aıtqanyn jańa estidi. Bultara almady. Kózinen jasy monshaqtaı otyryp qaıyrdy jaýapty:

— Senbegenińiz ǵoı bul. Senbeseńiz de shyndyqty aıtaıyn. Onnan asa bergende qudaı sheshemdi aldy. On beske jetkizbeı ákemdi aldy. Buǵanam ábden qatpaǵan kezde qolyńyzǵa keldim. Jarym ǵana emes, ákedeı qamqorshy da boldyńyz. Endi ázireıilshe jazǵyrǵanda janymdy qoıar jer tappaı otyrmyn. Ras, Amanmen birer aýyz sózge keldik, jasyrmaıyn, onyń oıynda bozbalashylyq boldy bilem. Men túńildirdim de, bógelmesten júrip kettim. Sodan keıin kórsem kózim shyqsyn...

— Jylama, bosqa búlinbe, — dedi Sháken. Daýysy ózgerip, jumsap qalǵan túri bar. — Men áli saǵan jamanat tańǵanym joq. Tek jeńiltek bola kórme. Ana jyly Aman ekeýiń taý arasynda búldirgen terip qalǵanda ne aıttym. Onda jas ediń. Kázir jas emessiń. Kimniń áıeli ekenińdi umytpa degenim qaıda? Nege umytasyń? Qybyr etkenińdi kórip, ózinshe joryp otyrady jurt. Amannyń maǵan istemegeni qaldy ma?! Endi oshaq basyn búldirmek. Búldire almasa, ósekshilerge jem qylmaq bizdi. Esińnen shyǵarma, Sholpan, jaýyma jyly shyraı kórsetseń jarym emessiń, jasyryn kirgen sur jylansyń qoınyma...

Uıyqtap jatqan Azat únsiz basyn kóterdi. Jumsaq judyryǵymen kózin ýqalap, uıqysyn ashqan soń, «ne sóılesip otyrsyńdar?» degendeı ata-anasyna surana bir qarady da, aıaǵyn apy-tapy basyp, qolyn jaıǵan ákesine keldi. Ákesi súıip-súıip alyp, jyly kúpiniń ishine tyǵyp jiberdi. Kúpiden basyn qyltıtyp, tomsarǵan sheshesine túsine almaı taǵy da qarady Azat.

— Apa. Má-má-má!.. Má-má-má!.. — degende:

— Aınalaıynnyń qozy bolyp mańyraǵany bul! — dep, máz boldy Sháken. Tuıyqtyǵyna, sýyqtyǵyna qaramastan balajandy, áıeljandy, bir bezinse zoryn tappaı qaıyrylmaıtyn, bir berilse zoryn tappaı aınymaıtyn kisi. Basqa kemtar. Alǵashqy áıeli bir ul, úsh qyz tapty. Uly erjetip qalǵanda Ombyda oqyp júrip, qurt aýrýdan óldi. Qyzdarynyń bireýi ǵana tiri. Sholpan kelmeı uzatylyp ketken, Sholpannan bes jas úlken. Atalastary az. Olardyń ishinde bir taban jaqyny Qazanqap. Qazanqapty bul úıge qul etip berýge osy atalastyq ta qatty járdemdesti. Sháken kázir shar tartqanda kórgen perzentin aımalap otyryp:

— Seni qudaı tiri qoısa da ornym bos qalmas edi-aý, — degende:

— Qoıyńyzshy, myrza, tipti ýaıymshyl bolyp barasyz! — dedi Sholpan. — Qyzyn bergen qudaı ulyn da berer. Úmitsiz shaıtan bolsyn.

Túıilgen qabaqtar qaıta jadyrady. Salqyn tartqan kóńildi jas náreste qaıta jylytty. Ekeýi endi jyly shyraımen sóılesip otyrǵanda sálem berip Qazanqap kirdi. Ádeti boıynsha myrzasynyń qolyn ustady. Sóz joq. Joǵary qaramaıdy. Syrtynan kıgen aq brezent plash sý sińip siresken eken, sheship ilip qoıdy. Shashy aǵara bastaǵan. Jemtikke toıyp bylaı shyǵyp otyrǵan aq bas kúshigenshe, úlken úıdiń oń búıirinde qap-qara bolyp, tapjylmastan, kújireıip otyr. Amandyqtan keıin, sharýa jaıyn surastyrǵan Shákenge sarań qaıyrdy jaýapty.

— Sybaǵańyzǵa tıgen kóldiń shóbi qalaı kórinedi? Ac bolar ma eken malǵa?

— Bolmaıdy.

— Onda nesine shaptyńdar?

— Shapqamyz joq áli.

— Al, mal ne kún kóredi sonda?!

— Qysylmaımyn, — dedi Qazanǵap, «qysylmańyz» deýdiń ornyna. Malaı emes, mal ıesiniń ózindeı sóıleıdi. — «Kóp aýyl» bolmasa, ózge kedeı alǵan jerin ońdyrǵan joq. Qol shalǵymen tıip-qashyp júrip birer shoshaq qalqıtypty. Jalshylar shópti ne qylady? Solardyń birinen jaı surap, birinen kóılek-kónshek bermek bolyp shaýyp jatyrmyn. Shóp jetedi.

Shákenniń kóńili endi kónshidi. Qazanqap kelisimen shyǵyp ketken Sholpan kirdi. «Qazekelep» báıik bolyp tur;

— Sý ótti me, Qazeke?

— Joq.

— Sháı piskenshe qymyz ishe turasyz ba, álde?

— İshpeıim.

— Jylynyńyz, ot jaqtyraıyn. Azatjan da jylynsyn. Kúzemge jetkizbeı-aq kúızelte bastady-aý kún bıyl.

Sholpan as úıge qaıta baryp, dáý jez legenmen úıeme aq japa kótertip, asshy áıeldi erte keldi. Ot jaqtyrdy. Shákenniń astyna jabaǵy terisinen istegen qara bóstek tósep, ony da otqa jaqyndatty. Ushqynsyz, tútini az aq japa lezde mazdaı janyp, jalyny joǵarylap barady. İrgesi kómýli, taqtaı esiktiń syrtynan kıiz esik ustaǵan bútin úıde ot shalqymady, byqsymady.

— «Kúıeriń de, súıeriń de ot» degen ras-aý! — dedi Sholpan. — Azattyń qyzara bórtýin qarańyzshy.

Sháken qaramady. Tipti estimedi. Oıynan áli jer máselesi ketpegen eken:

— Maldynyń jerin malsyzǵa áperse, malsyz ony tastap ketse utypty ǵoı úkimet! — dep sylq-sylq kúledi. Kúlkisi ashýdan áldeqaıda yzǵarly — kekesin kúlki. — «Kóp aýyldyń» soıqandary ne istep jatyr? — dep, úndemeı qalǵan Qazanqapty taǵy da sózge tartty.

— Jer jyrtyp jatyr.

— Dándegen eken. Jazdy mise tutpaı, kúz jyrtatyn boldy ma?

— Aman tapsyryp ketipti.

— Iá, Aman ól dese óledi olar. Aman qansha shyrqasa da Sákennen ári bara almas. Baryp-baryp, o da tyrqıǵan. Kep Amandarda emes, zamandarda! — dedi de, Sháken basyn shulǵı únsiz otyryp qaldy. İshinde zyǵyrdany qaınap jatty. Qazanqap ony sezgen joq. Kelgen sharýasyn aıta bastady. Sháken byltyr Toqabaıdy jaldap, úlken mekteptiń qabyrǵasyn qalatqan. Bunysy ánsheıin kóz aldaý eken. Sol mektep sol kúıinde qalyp qoıdy.

— Bıyl ishine shóp úıemin. Osyndaı elge mektep salyp bere me kisi! — dep Qazanqap kújildegende:

— Meıliń, — dedi Sháken. Qazanqap túńile otyryp, taıaýda bolǵan bir oqıǵany estirtti endi.

Aman basshylyqqa kelgennen keıin tergeýshi Tóleýjan dereý ornynan ushqan. Sol Tóleýjan bir jaqtan kele jatyp, dalada Toqabaıǵa kezdesedi. Toqabaı aýylǵa ákeledi de astyq salǵan uraǵa salady. Uranyń betin keregemen jaýyp, keregeniń ústine Táýkeni jatqyzady. Táýke: «Sen qamaǵanda qara sýdan basqa túk tatpaǵam. Men qamaǵanda sen de sýdan ózge túk tatpaısyń!» dep, eki kún, eki tún urmaı-soqpaı ash qamapty. — Bizdikine Tóleýjan azar jetti! Sizge kópten-kóp sálem aıtty, — dedi Qazanqap, — qaǵynǵan elge jaqsylyq istep, balasyn oqytyp ne qımamyz qyshyp barady.

— Onyń ras. Jaqsylyǵym jamandyq bolyp qaıta bergen soń, men de toryqtym.

Dalada ıt úrdi. Úrgen saıyn shabalana tústi. «Kún ashylǵany ma?» dep Sholpan esikten qarady da kúlip jiberip:

— Apaı men zýaıt kelip túsip jatyr!

Tanakózdi apaı, Ábendi zýaıt deıtin Sholpan. Ekeýi birden kelipti. Tanakóz sóıleı kirdi:

— Bir kún salqynda otqa qaqtala qalypty. Myrzanyń boıyndaǵy qyzý bitken be.

— Túrin qarashy, kórden shyqqandaı. Tilin qarashy, mirdiń oǵyndaı, — dedi Sháken.

— Meıli, saraıym sulý bolsa bolady. Sen-aq syrtyńmen jyltyraı ber.

— Eı, seniń ishińe kim qaraıdy, sonda?

— Ózim qarap, ózim súıinsem de qaıda jatyr! Seniń de basqany súıindirgeniń shamaly. Ózińe óziń mázsiń.

Bastaryna kúlápara etip kıgen qoı júni qaptaryn tastap, belderin sheship, qonaqtar otqa jaqyndady. Maqash aýlynan shyqqan eken, ústeri onsha sý bolmaǵan. Áben Maqashtyń kóńilin suraı, Tanakóz Sháken shaqyrǵan soń kelgen kórinedi. Qaljyńmen biraz qarqyn basyp alǵannan keıin amandasyp, jón sózge kóshti bular. Áben týys jaǵynan Amanǵa, Maqashqa jaqyn. Júris jaǵynan Shákenge jaqyn — asyq oınap birge ósken qurby. Al, Aman men Sháken arasyndaǵy talas-tartysta Amanǵa beıim bolǵanymen Shákenniń kóńilin ázir qaldyrǵan emes. Búgingideı, qonaqsyz, kóńilsiz kúnde tatý qurbylardyń kele qalǵanyna úı ıeleri, ásirese Sholpan qatty qýandy. Jymyń-jymyń kúle júrip, dereý shaı jasady, qazan astyrdy. Júrisi tipti maıda, jorǵa. Manaǵy kirbeńnen betinde túk belgi qalmapty. Jaqsy qurby kelgende, kóńilde kir qala ma. Jaqsy ázilsiz sóz shyraǵy jana ma. Dastarqan ústinde qarq-qarq kúle, birinen biri asyra, biriniń kemin biri toltyra otyryp, balalyq, jigittik shaqtardyń áli kúnge sýymaǵan birneshe qyzyqtaryn eske túsirdi. Egde tartqan kezde de aıtarlyqtary az emes eken. Jýyrda biter bolmady. Qazanqap áńgimeniń aqyryna, et pisýine qaramastan, myrzasynyń «qonyp-aq ketseń edi» degenine kónbesten «jumys kóp» dep júrip ketti. Qaltqysyz, bógetsiz ańqyldaǵan esil áńgime bir mezgilde sabynsha buzyldy.

— Umytpaı turyp, bastyryp alyp qoıaıynshy, — dedi de Sháken shapshańyraq ornynan turdy. Bir papka qaǵaz ákelip Tanakózdiń aldyna qoıdy, — mórińdi basshy, osy saparda yzasy ótti.

Tanakózdiń túri ózgere qaldy. Az oılanyp, mór basýdyń ornyna ázilmen jaýap qaıyrdy:

— Jaqyp pen Baıboldyń basyp bergen mórin bitirdiń be?

— Bitti.

— Sonsha ne isteı beresiń onymen?

— Bylshyldamaı basa ber. Sotpysyń tergeıtin.

— Qurdas, buǵan qınama, — dep Tanakóz endi týrasyn aıtty. — Shalabaı ólgende qaltasynan bizdiń aýyl sovettiń mór basqan kýáligi tabylyp, Baıbol ekeýmizdi Amannyń qansha tergegenin umyttyń ba? Sol kýálik aq mórge jazylǵan. Jasyratyny joq, aq mórdi Shalabaıǵa sen beripti degen sóz bar.

— Ottaı bermeshi, qatyn! — dedi Áben, — Shalabaı sıaqty qashqynǵa, qanisherge Sháken mór berip, qutyryp pa, esektiń mıyn jep pe, sonsha! Bas mórińdi! Shákenge senbeı otyrmysyń óziń?

— Qoıa tur sen kılikpeı.

— Kıligem! Maǵan senemisiń óziń?

— Senem.

— Men Shákenge senem. Balalyqty birge ótkizdik. Osy jasqa kelgenshe bir qabaq shytystyq pa eken. Ittiń quly ıtaqaı alyp júrgen mórdi aıaǵan nesi.

— Qurdasqa men senen ári senem. Biraq, býynsyz jerge pyshaq qoımańdar.

— Qınamalyq onda, — dedi de Sháken papkesin ornyna aparyp qoıdy. Sóz toqtaldy. Tanakóz yńǵaısyzdanyp, ókpelep qaldy ma degendeı, úlken kózin tóńkere Shákenge aýyq-aýyq qaraıdy. Biraq onyń tuńǵıyq túrinen eshteme baıqaı almaǵan soń:

— Qurdas, kóńilińe aqaý saldym ba? — dedi bir kezde, — kerek bolsa bolystyń da mórin alyp bereıin, Qasen qolymda ósken bala, sózimdi jyqpaıdy. Aınalaıyn, tek aq qaǵazǵa bas deme. Bir mórdiń lańynan azar qutylyp otyrǵanda, qaıtesiń, ony qaıtalap. Jazǵan qaǵazǵa mór aıamaıyn senen.

Sháken jaq ashpaı otyryp-otyryp, ári-beriden soń aýyr bir habardy tastaı berdi ortaǵa:

— Endeshe, Sholpanǵa da áli aıtpaǵan oıymdy ekeýińe aıtaıyn. Men bul jerden ketýge bel baılaǵan kisi. Satyna bastaǵanymdy sezgen shyǵarsyńdar. Satylatyn mal-múliktiń kóbine kýálik, jóneý kerek kórinedi. Onyń bárin kúni buryn jazyp qoıýǵa bolmaıdy. Kezinde sen qasymnan tabyla bermeısiń. Sondyqtan, mór qaltamda tursa dep edim. Qoryqtyń ǵoı. Ýaqasy joq.

«Ne deıdi!» «Ne deıdi!» dep Áben men Tanakóz ańyryp qaldy. Sholpan da, shyny ma, oıyny ma degendeı kúıeýinen kóz almaı telmire qarady.

— Deniń saý ma?! — dedi Áben. — Bul ne sóz?!

— Saý emes, — dedi de Sháken kúrsine bir dem aldy. Sodan keıin sýyryla sóılep ketti. — Denim qalaı saý bolady! Kórip otyrsyńdar ǵoı, jyǵyp salyp, tonap jatqan joq pa? Jyǵýshy, tonaýshy jatym emes, jaqynym. Dál óz elim, óz aýylym. Aýzymnan búgin sózimdi, basymnan baǵymdy, baýyr basqan jerimdi aldy. Erteń: etimdi tirideı keskilep, malymdy kóz aldymda talap áketýden taıynar túri joq. Shoshydym! Jaqsy ıt ólimtigin kórsetpeıtin edi. Esim barda aýlaqqa ketip ólem. Bul, qımas qurbyǵa, jany bir jarǵa ǵana aıtylǵan syr. Dabyra qylmańdar.

— Oıpyr-aý, shynyń ba, Sháken?! Dabyra qylmaǵanda ishte qalaı jatady bul sumdyq! — dep Áben eńirep qoıa berdi. Aýzy boljyrap kemseń-kemseń etedi. — Jaqsysyn talap qańǵyrtqan el ne boldy sonda? Elden ketip sen ne boldyń? «Estimegen elde kóp» degen osy eken ǵoı. Janym-aý, ne estip otyrmyn?! Orta júzdiń jaǵasy Sháken jyǵylsa, qazaqta jyǵylmaǵan ne qaldy?! Pisirip jese de óz elińnen ketpe, baýyrym. «Kisi elinde sultan bolǵansha, óz elińde ultan bol». Ókpeńniń úlkeni «Kóp aýylǵa» shyǵar. Amanǵa salarmyn endi salmaqty. Kónbese, sen úshin at kekilin kesýge de bararmyn...

— Táp-táýir sózińdi jaman qatyndarsha bajyldamaı, bojyratpaı aıtsańshy! — dedi Tanakóz. Ózi qapelimde kelip qalǵan kóz jasyn dereý súrtip tastady. «Osyniki áli mór alýdyń qaryzy bolmasyn?» degen oıda otyr. Sholpan shoshynǵan. Óń joq, kózinde jas ta joq. Áben aıtaryn ábden aıtyp, kóziniń jasyn súrtip bolǵan soń, Tanakózge manaǵy sózi úshin myqtap bir zekidi:

— Túkke túsinbeısiń. Ottamaı otyr!

Sháken Ábenniń uzaq sózine qysqa ǵana jaýap qaıyrdy:

— Qazaq óligi qaıda qalmaǵan! Qaı jaqsysyn qazaq jaralamaǵan! Áben, áýre bolma. Bizdiń bitisýden ketken túrimiz bar.

— Sen maǵan toqtamasań, saǵan men de toqtamadym. Tozǵan eldiń tobyna bir salmaı jibermeımin, seni.

Bir qolyna ilgen, bir qolyna sháınek ustap shı borbaı bala kirdi. Jasy on eki, on úsh shamasynda, kıimi kir, shoqpyt, qap-qara jalań aıaǵy tilim-tilim bolyp jarylyp ketipti. Jaryq arasynan qyzyl shaqa et kórinedi. Búrseńdeı júrip qolǵa sý quıdy da, bosaǵaǵa baryp tórge telmire otyrdy. Tórdegiler jýyqta ony elegen joq. Salqyn kúnde ystyq etke bas qoıyp jatyr. Balanyń aýzynan silekeıi shubyryp, jutyna beredi. Tamaǵyn keneıdi. Ótirik jóteledi. Ash qaryn qınap barady, eshkim asata qoımaǵan soń, qattyraq bir túshkirip salyp edi:

— Qaıtsin-aı! — dedi Sholpan. Shala kesilgen bir súıekti shaqyryp alyp qolyna ustatty. Bala qýanǵannan otyra almaı júgire jóneldi dalaǵa. Dalada áldekimge maqtanyp tur:

— Sholpan jeńeshem berdi. Qonaqtar jalmaýyz eken. Joǵary qaramastan soǵa beredi, soǵa beredi!..

— Naýbas-aı, ana bala myqtady-aý bizdi, — dep kúldi Tanakóz. Sháken taǵy da bir kúrsine sóılep qoıdy:

— «Qyzyl otaý» kelgende sol qarshadaı balany da azǵyryp, maǵan qarshyǵa qylyp salmaqshy bolypty bireýler. Bul elden ne úmit, ne qaıyr!

Tamaq jegen soń Áben men Tanakóz qaıtyp ketti. Tamaqqa toısa da tipti kóńilsiz ketti. Manadan sózge aralaspaı otyrǵan Sholpan ońashada kúıeýine suraý berdi:

— Shynyńyz ba osy? Álde qorqytý ma?

— Ekeýi de bar. Aǵaıyn jalynyp shylbyryma oralsa qalarmyn. Qasaryssa, kete baram. Ondaı elde qalyp ne tabam?!

II

«Maqash qoryǵyndaǵy» el oktábrsiz jyly úıge enbeıtin, bıyl sentábrdiń ishinde-aq enip aldy. Jerde álden qar jatyr. Et qatatyn, endi semirmeıtin bolǵan soń qaramal soǵymyn soıa bastady jurt.

İzbasar keshe soǵymǵa arnaǵan jalǵyz jylqysyn da soıyp tastady. Óıtkeni, aýdanǵa asyǵys júrýge týra keldi. Aman anada kelgende bolystyq partıa komıtetiniń hatshysy Pesıkti, Aqmolaǵa, İzbasardy onyń ornyna aýystyrmaq bolyp, Tanakózdi bolystyq atqarý komıtetiniń prezıdıýmyna ótkizbek bolyp ketip edi. Sol ýádesin oryndapty. Telegramm keldi. İzbasar kári ata-anasynyń sharýasyn qamdap, soǵymyna deıin soıyp bergen soń, búgin atyn erttep qoıyp, ózin qorshaǵan aýyl adamdaryna aqylyn aıtyp otyr. Neshe jyldaı bala oqytqan, bastaýysh partıa uıymyna hatshylyq etken minezdi, ornyqty jas jigit Aman ketisimen aýyldy aýzyna qaratyp alǵan sıaqty. Kázir ony tyńdaýshylardyń ishinde Tanakóz, Áben, Nurǵalı, Syzdyq, Amannyń sheshesi Salıqaǵa deıin bar.

— ...Baıqasam, «Kóp aýyl» kóptigimen emes, uıymshyldyǵymen, basqarǵan jigitteriniń qajyrlylyǵymen jeńip júr eken, — deıdi İzbasar, — Nurǵalı, sen partıa uıymynyń, Syzdyq, sen «Qosshy» uıymynyń basynda qalyp barasyń. Aýylda áli shataq jetkilikti. Aman, Áljan, Ádham, men tórteýmizdiń júgimizdi endi ekeýiń kóteresiń.

— Men bireýińdikin ǵana kóterem. Nurǵalı myna tulǵasymen úsheýińdikin kóteretin shyǵar, — dep edi Syzdyq, bári dý kúldi. Túıe dene Nurǵalı ornynan bir qozǵala bepip gúr etti:

— Nesi bar kóterse, kóterem.

İzbasar kıine bastady. Buryn úıden uzap shyqpaǵan bireýdiń jalǵyz balasy bolatyn. Áke-sheshesi kózden tasa qylǵysy kelmeıdi. Joǵarylap bara jatqanyn jek te kórmeıdi. Ekeýi eki jaqtap kıindirip shurqyrap ústine túsip tur. Sheshesi:

— Qaraǵym, óziń ketkende qasymyzda shúıkebasyń qalsa da jubanysh qoı, — dep kelindi bolýdy kókseıdi.

Ákesi:

— Sońynan ergen bir jaman nemesi bolsa, dýman ǵoı tipti! — dep nemere súıýdi kókseıdi.

Aýyl bolyp, «jol bolsyn» aıtyp İzbasardy attandyrǵan kezde Salıqa báıbishe ony ońasha áketti. Ońasha áketse de sybyrlap sóıledi:

— Sóıtip, dýanǵa barmaqsyń ba?

— Iá, áýeli dýanǵa baram. Sodan keıin kelem, ózimizdiń bolysqa.

— Amanǵa sálem aıt onda. Shákendi qoıa bergenimiz elden uıat, orny úńireıip qalady. Qýdalamasyn endi. Jeńdi ǵoı, jeter. Otyra qalǵandy ıt te qappaıdy. Shákenniń kóshem degeni, otyra qalǵany — qoryqqany. Onyń ber jaǵynda ózderiń oılashy, syrtqy aǵaıyn erteń betterińe salyq qylmaı ma? Jas kárisin syılamaı, kárisi jasyn syılamaı birin biri talap, tentiretip jatyr, shirkinder demeı me?

— Jaraıdy, aıtaıyn, áje.

— Aıtyp qana qoıma. Aqyl ber, oı sal. Qattylaý edi minezi. Qudaıym tek qatygez qyla kórmesin.

— Ýaıymdamańyz, áje. Bári retteledi.

Salıqa aıtaryn aıtyp, jolaýshyny jóneltken soń úıine kele táýir kıimderin kıdi. Ertteýli turǵan atyna mindi. Qasyna Nurǵalı, Syzdyq, Áben, Tanakózder erdi. Sháken aýlyna tartty. Sháken ketetinin áli dabyra qylǵan joq. Áben men Tanakóz ǵana biledi. Ol ekeýi de dabyrlamaı, jaqyn aǵaıyndardyń ishinde tek bas kótererlerine aıtqan. Bylaıǵy elden jasyrady, namystanady túge. Qolynan kelse, jabyla baryp Shákendi oıynan aınytpaq. Sóıtip, jabýly qazandy jabýymen qaldyra salmaq. Beıqam Áben bul jónde kóp eńbek etti. Bul jaqtan «Kóp aýyldyń» adamdaryn ákele jatsa, ana jaqtan Jaqyp, Baıbol, Maqashtardy daıyndap qoıǵan. Sháken úıinde Jylqaıdar ataǵa qaraǵannyń Aman men İzbasardan ózge bas kótererleri bas qosty. Sózdi Salıqa báıbishe bastady:

— Aıtýǵa aýzym barmaıdy, bir sýyq sybys qulaqqa maza bermegen soń jınala keldik. Jarqynym, bul ne sybys? Ras pa?

— Sizderden nesine jasyraıyn, ras, — dedi Sháken.

— Ras bolsa, kimmen aqyldastyń? Týǵan elden, kindik kesken jerden nege qashtyń? Kún shalǵan shańyraǵyńdy, uıa salǵan báıteregińdi óz qolyńmen nege qulatasyń? Osyń aqyldy Shákenniń isi me? Ábden oılandyq ba?

— Oılandym, báıbishe. Keter bolǵan soń kinálasyp jatýdyń keregi qansha. Onyń berjaǵynda bul otyrǵanyńa bıtteı ókpem joq.

— Al, saǵan biz ókpelesek qaıtesiń?

Sháken jaýap qaıyrmady. Eshqaısysy úndemedi. Salıqa taǵy da sóıledi:

— Aıtpasań da belgili. Ókpeń «Kóp aýylǵa», onyń ishinde ásirese Amanǵa shyǵar. Amanǵa bizdi kúıdirme. Ekeýiń jaqyn júrgende de, alys júrgende de bizge aqyl salǵan emessińder. Ózderiń túsinisersińder. Oǵan da aıtarymdy aıtyp jiberdim. Qaı-qaısyńnan bolsyn tileıtinimiz — bútindik. Kóshpe, búlinbe, búldirme eldi. Kóshkende muqataryń, mine, biz. Kóship barǵan jerde qaryq eterińdi qaıdan bildiń? Týǵan jerdiń topyraǵy jat jerdiń torqasynan jumsaǵyraq. Myrza, umytpaǵaısyń, buny...

Sháken únsiz, tómen qarap otyryp tyńdaı berdi. Salıqa toqtasymen Maqash sóıleı jóneldi. Sózine qaraǵanda Shákenniń ketkenine eń qatty qınalatyn kisi osy sıaqty:

— Ýa, myrza! — dep saqalyn ádetinshe bir sıpap qoısa da, burynǵysyndaı aǵa jónelmedi. Sózi sarań, daýsy álsiz, qulaǵy múkisteý — kárilik jeńgen túri bar. Sonda da seksen asqan qart basy qaltaqtaı sóılep otyr, — Salıqa kelin bárimizdiń oıymyzdy aıtty. Shaǵyńa jetpeı qajıyn dediń be, aljıyn dediń be, bıtke ókpelep tondy otqa jaǵa ma eken?! Úkimetke ókpelep bizden bezgeniń qalaı? El tenteksiz bolmaıdy. Tentekke ókpelep elden bezgeniń qalaı? Qudaıdan kúshti ókimet joq. Tek sonyń kárinen saqtasyn. Amannyń mynalarsyz kúni joq. Bular jınala kelip otyrǵanda nege úndemeısiń? Maǵan mynaý dúnıeniń buty bir-aq tıyn. Anaý dúnıeniń adamymyn. Buryn qansha bylyqsam da endi tazamyn, ádil tóreshimin. Men qaqsap otyrǵanda nege úndemeısiń? Anańnyń aq sútin, atańnyń aq batasyn, aǵańnyń aq saqalyn, elińniń uly aýqymyn... bárin kóldeneń qoıdym jolyńa. Attap ketshi káne, kóreıin!

Maqash sóziniń aqyryn eski jótelimen bitirdi. Ol shıqyldap basylǵan kezde Áben kúıip-pise sóıledi:

— Jaǵyń baılanyp qaldy ma, Sháken! Ózińdi peri soqqannan aman ba?! Endi ne kútip otyrsyń, aıtylmaǵan ne qaldy?! Qudaı biledi keter bolsań eń aqyry myna Sholpan da ermeıdi saǵan. Qara tóbetti ertip kete barasyń!

— Ras aıttyq, qurdas! Ermeımin, ketpeımin elden. Kete qalsam, jylaýmenen eki kózim kór bolar! — dep Sholpan eńirep qoıa berdi. Oǵan erip kári Maqashqa deıin jylaǵanda:

— Jaraıdy, qaıtaıyn oıymnan, — dedi Sháken, — aǵaıyn, tek tıyshtyq ber. Bere almasań bekerge qıylma. Jalǵyz ketsem de tıyshtyq izdeımin.

Tıyshtyq berýge bári áý desti. Biraq sol osylardyń qolynda ma? Ómiriniń kúzine kezdesip otyrǵan Sháken erteń jel soǵaryn, tynyq bolaryn nemese qar ne jańbyr jaýaryn bile me? Arsyz úmit áıteýir alasuryp, yzǵarly kúnde shýaq izdeýden talǵan joq. Tıyshtyq beremiz degen aǵaıyndarynyń tilin Sháken onshama maldanbasa da syrtynan qatty sengen boldy. İshinen: «Jaz shyqqansha shydaıyn» dedi. Aǵaıyndardyń daýysy etke toıyp alǵan soń qattyraq shyqty: myrzany raıynan qaıtardyq, endi ony renjitkenniń jaǵasynda bolar qolymyz dep gýildese tarady.

III

Qys qysyp tur. Qar qalyń. Qara mal tegis qolda. Jylqy otarda, onyń da aryq-turaq, kári-qurtańy qolǵa qaraǵan. Qasqyr qatty-aq. Kúni uzyn turyp aýzyna eshteme túsire almaǵan soń túnde qoraǵa túsedi, mal túgil ıt kezdesse de jep ketedi. Bireýdiń otyny, bireýdiń shóbi taýsylypty. Aýyl arasynda astyna shana basyp nemese túıe jetelep tezek, shóp suraǵan boıkúıez, beıqamdar aǵaıynnyń mazasyn ketire bastady...

«Maqash qoryǵyndaǵy» el qystan qysylǵan joq. Syzdyq, Toqabaı sıaqtylar qaıta qysylǵandarǵa kómektesti. Ekeýi úsh-úshten alty sıyr baǵyp otyr. Ágár qystan aman alyp shyqsa, ıesine tórteýin qaıyrady da, bir-birden ózderine qaldyrady. Syzdyq ańshylyǵymen de qys boıy kóp olja tapty. Ashyqqan qoıan túnde úı janyndaǵy maıaǵa kelip jaıylady eken, ormen qyryp tastady. Qoıanǵa toıattaǵan soń qasqyrdyń ózin qarmen ustaýdy shyǵardy. Qardan qazǵan ory tereń: kisi boıy qolsunym, túbi keń, aýyz jaǵy qysyńqy, ishine shóp órtegen, kók taıǵaq muz, betin arqalyq salyp, shyrpymen, shóppen kóz aldaı jabady, onyń ústine bir qoıan qoıady. Qoıan, sırek toqyǵan, biteý tal qorapshanyń ishinde. Qasqyr qoıandy jeımin dep orǵa túsedi. Syzdyq osy ádispen qasqyrdyń ázir ekeýin ustady. Búgin kúndegi ádetinshe tańerteń maldy jaılaı sala «Myń shuqyrǵa» jóneldi. Sıda, taramys, júrdek jigit. At ombylap aıaǵyn sýyra almaıtyn aq dalany shyqyrlata jaıaý keledi. Qardyń qattylyǵy sonsha, izi jóndi túspeıdi, qalyńdyǵy sonsha, at boıy, qaraǵan astynda qalǵan. Kún ashyq. Biraq, kókjıektenip, qoralanyp tur. Aspanda az shańyt bar. Shyńyltyr aıaz. Syzdyqtyń betin shymshylap shıqandaı qyzartty. Sonda da ol elegen joq. Qaıyń sapty bolat kúrekti beline kóldeneń ustaı, «Myń shuqyrǵa» taqalǵanda júgire basty aıaǵyn.

«Myń shuqyr» aýyldan eki kılometrdeı jerde. Tereń jary, úlken apan qudyǵy bar oıpat. Qar bekigen soń bunda qasqyrdan ózge jan ıesi jortpaıdy. Mine, bir qasqyr ordyń qasynda odyraıa qarap tur. Qashpaıdy. Syzdyq elý metrdeı kelgende ǵana jylystady. Ordyń tóbesi qulan ishine túsken, qoıandy jep qoıǵan. Qalaı jedi eken sonda? Jeý úshin qoıanmen birge orǵa túsý kerek. Tússe qalaı shyqty?! Jyryndy ańshynyń aqyly jetpeı ań-tań. Mazaqtaǵany ma, álde ańshynyń ózin jegisi kele me, qasqyr uzamaı aınalsoqtaı beredi.

— Átteń myltyq! — dedi Syzdyq aıdalada ózine-ózi.

Myltyǵy bolmaıtyn. Endi qalaı da bir myltyq satyp alýǵa bel baılap turǵanda eleń etti. Dereý orǵa erneýinen eńkeıe qarady. Qazylyp beri shyǵyp qalǵan jańa qar kórinedi. Qardyń arjaǵynda tyqyr estiledi. Kúshti tyqyr...

— Bireýi qalyp qoıǵan eken ǵoı! — dep kúlimdedi Syzdyq. Qalǵan qasqyr qoıandy jegen de, sekirip shyǵýǵa kóp áreket istegen. Sekirip shyǵa almaǵan soń tesip shyǵýǵa irgeni úńgip barady. Syzdyq qapelimde shydaı almaı orǵa túse qala aıqasýǵa loblysa da, túspedi. Kúregin ıyǵyna salyp, syrttan kútti. Qasqyr qardy astynan keýleı kelip, basyn jańa qyltıta bergende kúrektiń qyrymen qara tumsyqtan perip jiberdi. Sespeı qatty. Denesi qardyń ishinen shyqpaı qaldy. Basyn ezgiledi de Syzdyq kete bardy. Jarlaýyt ózeksheni boılaı keledi. Osy ózeksheniń ishinde tereń apan qudyq bolatyn. Ol buzyldy. Tabylsa sol apandy op jasamaq. Qasqyr ere júrdi. Seriginiń ólgenin sezbese kerek, ash, jaraý, kózi ottaı janyp Syzdyqqa qyzyǵady. Qorqyp qashyp bara ma degendeı aldyn orady bir kezde. Artqy aıaǵymen tyrnalap qar boratty. Qyńsylap aıbat shekti. Bári shabar aldyndaǵy daıyndyǵy. Syzdyq qorqýdyń ornyna qýanyp, «túrt, shaıtan, túrt!» deıdi. Bısharasyp jylaıdy, jalynǵan bolady. Birese «al kele ǵoı, jep tynshy!» dep jata ketedi. Qansha qyzyqsa da batpady qasqyr. Shoqıyp otyryp, ulydy. Bul úıir shaqyrǵany.

— Shaqyrma, shaqyrma! Kel, jekpe-jek! — dep Syzdyq tura umtylǵanda tura qashty...

Jalpaq dala jym-jylas, oıy-shuqyryn bilý qıyn. Adam túgili atty kóteretin qatty qardyń ústinde túk tirshilik joq. Aýlaqta kúndiz, tún demeı jorta beretin qara, aq tyshqandar, aq tıin, kúzen, qarsaqtar biri kórinbeıdi, bárin qasqyr jep bitirse kerek. Yzǵyryq jel turdy. Aıaz kúsheıe tústi. Kún qansha qadalsa da sýyq dalany jylyta almady. Aspan ashyq ta bolsa, jer jaıaý borasyndaı bastady. Syzdyq izdep júrip apandy bir kezde tapqandaı boldy. «Osy qudaı biledi osy» dep qazyp jatyr. Tereńdegen saıyn senimi arta beredi. Kisi boıy barǵanda kúregi jumsaq birdemege tıdi. Baıqasa úlken býma. Syrtyn brezentpen qaptaǵan, ishindegi ne de bolsa jumsaq nárse. Syzdyq ańyryp qaldy. Býmanyń bir jaq shetin kóterip edi, astynan taǵy sondaı býma kórindi. Apannan atyp shyqty Syzdyq.

— Periniń qoımasy ma, janym-aý? Álde ertegide kezdesetin altyn qazyna ma eken? Ne de bolsa menen aýlaq. Dáý Nurǵalıdy jiberem. Kámónes qoı, sol biler.. — dep keledi. Jolshybaı orǵa soǵyp, ólgen qasqyrdyń terisin soıyp aldy da, aýylǵa asyǵa jóneldi...

Ol asyǵa jónelgenimen jýyrda qaıtyp oralmady. Qysqa kún keshkirdi. Ashyq aspandy bult basty. Jorǵalaǵan borasyn baýyryn kóterip, kádimgideı boranǵa aınaldy. Ymyrt jabyla shana súıretip, «Myrzagermen» Qazanqap keldi, ashylyp qalǵan apanǵa basyn shaıqaı qarap turyp:

— Apyr-aı, qalaı bildi eken! El jata kelip almaq bolǵan-aý! — dedi de attan tústi. Apannan tórt býma shyǵardy. Árli-berli aýdaryp qarady. Amandyǵyna kózi jetken soń shanasyna salyp alyp, izinshe qaıta qaıtty. Qalyń qar aqsaq oıylyp, aty oqtyn-oqtyn ombylaıdy. Jel qarsy aldynan, ótkir-aq, oǵan qosyla qıyrshyq qar betke sabalap keledi. Qazanqap sonda da máý degen joq. Qarańǵy tún, qarsy soqqan borandy qaq jaryp, beti bıtteı aýmastan baıdyń dúnıesin aman-esen aýylǵa jetkizdi. Orny daıyn eken — úlken maıanyń astyna tyqty. Sodan keıin syrt kıimin sheshinip, myrzaǵa aıtqaly kirse, baǵanaǵy Nurǵalı áli qaıtpapty. Etin jegen, shaıyn ishken. Qys jaıynda, jutaǵan el jaıynda uzaq áńgimeler bolǵan. Endigi áńgime tek aýyl arasyniki kórinedi. Aman, Áljan, İzbasar, Ádhamdar ketken soń «Kóp aýyldyń» bas kótereri Nurǵalı bolyp qalǵan. Sózge olaq, ańqaý, qorqaqtaý jigit. Qısynyn taýyp maqtasa kópire qoıatyn, shynynda solaı shyǵarmyn dep nana qalatyn minezin de aǵaıyndar jaqsy biledi. Jylpos Jaqyp Baıbolǵa, anda-sanda Shákenge de qostatyp qoıyp, Nurǵalıdy aınaldyryp otyr:

— ...Aman, Áljan, Qasendermen birge Aqmolada oqý bitirdiń. Qudaıǵa shúkir, bilimiń jetedi, — degende beti shylp etpeıdi. Ózi bolys kezinde «túk bilmeıdi, doraq» dep kooperatıvten qýyp jibergen. Ornyna Shógeldi alǵan. Nurǵalı sony da umytsa kerek. Maqtaǵan saıyn raqattanyp, áýkesin qasyǵan sıyrdaı ıegin kótere beredi. Jaqyp maqtaı tústi, — óziń taǵy partıa uıymynyń hatshysy boldyń. Kázir seniń aıtqanyńnan «Kóp aýyl» ǵana emes, búkil Jylqaıdar atama qaraǵan, sonyń ishinde myna myrzanyń ózi shyqpaıdy. Toqabaı qaıda barady? Shyndasań, bir-aq mytqymaısyń ba, táıiri!

— Ózimen sóılesip kórdińiz be, ne aıtady? — dedi Nurǵalı.

— Belgili bezer emes pe. Aıaǵyna otyrǵyzbaıdy. Muqataıdyń bir aqymaq inisi aýylnaı bolatyn. Sodan «syıǵa berilgen at» degen qaǵaz túsirip alypty qolyna. Baıdyń bolysqa bergen syıyn paraǵa aınaldyrý op-ońaı. Zańmen qýynýǵa qorqyp júrmin. Áıtpese qasqa atty bir kún qoıam ba oǵan. Aǵaıyn aramyz biraz shatysty. Aqyry tabystyq. Endi myna kirmeńe jem qylma. Mende aqysy bolsa alyp ber. Áıtpese, jeter, bir jyl mindi ǵoı, atymnyń maıy salaýat, basyn qaıyrsyn.

— Qaıdam, ol ózi kirme bolǵanmen, qaımyǵa qoımaıdy. Amanǵa, Kúlpashqa súıenedi.

— Sonda zorlyǵyna jol bolsyn?

— Shyǵyndap qaldym. Sondyqtan atty qaıyrmaımyn. Onyń ber jaǵynda at oniki emes deıdi. Jazyqsyz abaqtyǵa japty, tórt jarym aı qatyn-balamnan, elden bezdirdi, kesippen kún kórgen adam edim, kesibimnen qaldyrdy, ózim qashyp júrgende úıimdi shaýyp aldy deıdi.

— Aınalaıyn, kórdińder ǵoı, nesi ketti mende? Atymdy mine qashqan soń jalǵyz sıyryn alyp edim, «Qyzyl otaýdy» ertip kelip qaıtyp aldy. Shyǵyn dese esepteseıik, qaısymyzdyń shyǵynymyz kóp eken. Óziń bol tóreshi. Aýyl arasyndaǵy usaq áńgimege Amandy endi tartpaıyq. Aman Toqabaıdy qansha súıese de belgili saıasat qoı, seni on Toqabaıǵa aıyrbastamaıdy. Men bıligimdi berdim, bitir bizdi.

— O da beretin shyǵar, — dedi manadan úndemeı tyńdap otyrǵan Sháken. — Taıaýda komýnıs boldy degen, bastyǵyn tyńdaıtyn shyǵar.

Nurǵalı sodan taryǵyp, mahorkasyn damyl-damyl oraıdy da tartady. Saýsaqtary sarǵaıǵan, tula boıy tútin sasıdy. Aqmolada alty aı oqyǵanda alyp qaıtqan óneriniń biri edi bul, ázir septigi tımedi. Shákenniń jańaǵy sózinen sasqalaqtap qaqpandy dál basty:

— Táýekel, kiriseıin qasqa attyń daýyna! — dep saldy. Sóz sonymen aıaqtalyp, qaıtýǵa yńǵaılanǵanda, Sháken bir kóńil etti:

— Kostúmiń tozyp, jyltyrap ketipti ǵoı. Sholpan, ábdireńdi qarashy, Nuryshqa kostúmdik birdeme bar ma eken?

Sholpan tórgi bólmege enip ketip, úsh metr shevıot alyp shyqty. Nurǵalı jymyń-jymyń etedi. Shevıot qoınyna syımaǵan soń kúpisiniń ishinen beline orap aldy. Jaqyp syı qonaqtaı-aq ertip shyǵyp attandyryp jiberdi. Atyna mine sala, jerden jeti qoıan tapqandaı shaýyp barady Nurǵalı, «Kóp aýyldyń» qotanyna engenshe shapty. Syzdyq úıiniń qasynan óte bergende Syzdyq pen Toqabaı ortaǵa alyp qaldy.

— Qaıda júrsiń?!

— Tirimisiń?!

— E, nemene?!

— Kip úıge!

Úıge kire Syzdyq búgingi oqıǵany baıandady. Kúni uzyn Nurǵalıdy tosypty. Odan kúder úzgen soń Toqabaı ekeýi apanǵa jańa ǵana baryp qaıtqan beti eken. Sandaryn soǵyp, ókinip otyr. Nurǵalı sheshingen joq. Ústiniń qary erip barady. Qalyń kıim jyly úıde pysynatyp, murnynyń ushy shyp-shyp terledi. «Sheshinseıshi» dedi Toqabaı. Sonda da belbeýin sheshpedi. Belge oraýly mata ózin burynǵysynan jýandatyp, semiz kórsetip tur.

— Batyr-aý, mynaýyń maı ma, kıim be? — dep Syzdyq qarynǵa túrtip qalǵanda selk ete tústi. Jalma-jan áńgimeniń betin apanǵa aýdardy:

— Apyr-aý, sonda bul kimniń qoımasy bolǵany?!

— Kimdiki deısiń, ózimizdiń myrzaniki bolar, — dedi Toqabaı.

— Myrza nege tyǵady?

— Alystan boljaıtyn aram kisi ǵoı, jaryqtyq. Birdemeni boljaǵan shyǵar.

— Osyńyz jaman, Toqa! — dep Nurǵalı basyn shaıqady. Tóbesi shoshaq, aldy-arty taıqy, keıipsiz basy shaıqamasa da qozǵala beretin. Shaıqaǵany baıqalmady. — Bireýmen ókpelesseńiz tatýlyqty, keshirimdi bilmeısiz. Sháken baıaǵy Sháken emes. Qazir pirádár. Sózden qalǵan. Qoı aýzynan shóp almaıdy. Keshe ǵana áke-jákelep azar toqtattyq. Tatýlastyq. Endi nege shymshı beresiz? Jaqypty qan qaqsatqanyńyz anaý. O da baı ma?! Sazaıyn tartty. Úıirge qosyldy. Qasqa atty sonda da qaıyrmaısyz.

— Óziń naýqastan amansyń ba? Sóz saptaýyń jaman! — dedi de Toqabaı ornynan turdy. — Shákenniń ishi aǵarsa, Jaqyptyń ishi aǵarsa myna murnymdy short kesip bereıin! Men senen talaı kóılekti buryn tozdyrdym, bala. Talaı sengemin, talaı keshirgemin olarǵa. Aýzym ábden kúıgen. Endi aıamaımyn! Olar da meni aıamasyn!..

Toqabaı esikti sart jaýyp shyǵyp ketti. Nurǵalı tómen qarap otyryp qaldy.

IV

Bıylǵy kóktem jyldaǵydan ózgeshe. El meılinshe qysylyp, endi qaýsaǵan shyǵarmyz dep turǵanda qar qaýyrt eridi. Sý qatty tasydy. «Maqash qoryǵyn» basyp ótetin kóp joldyń birde-birimen júrip bolmaıdy. Aınalasy at shaptyrym keń qoryqqa sý tegis jaıylǵan. Aýyl arasynda qatynas úzilip qaldy. Tek áldi attarmen ǵana tizeden, tolarsaqtan sý keship kelip, zárý rette habar alysady.

Osy kóktem tasqynymen birge el ishine bir jańa habar da jaıyldy. Baılardyń malyn kedeıge tartyp áperedi, ózderin jer aýdarady dep dúńk-dúńk etedi jurt. Baı ataýlyda úreı joq. Kedeıler eligip alǵan. Eki qazaq bas qossa áńgimesi «kánpeske». Bundaı áńgimeniń ordasy qashannan «Kóp aýyl» ekeni málim.

«Kóp aýyl» qoryqtyń kúnbatysynda, ózgeden ońasha. Jer degdýin kútip, egiske shyǵýǵa daıyn otyr. Qısyq Táýke oǵan deıin bir pysyqtyq kórsetip, eki sıyrynyń qystaı jınalǵan tezegin bastyryp jatyr. Urasy tym úlken eken. Jalǵyz tor sholaqtyń aıaǵy jýyrda basyp bola almaıtynyn bilgen soń, tor sholaqqa mala jekti. Urany endi malamen aınalyp júrgende, Toqabaı keldi.

— Táýeke-aý, mynaýyń qaı saıasat?!

Táýke túsinbedi bilem, jaýap qaıyrmady. Toqabaı da óz sózine ózi qansha túsindi eken? «Saıasatty» ol «Qyzyl otaýshylarmen» birge júrgende úırengen. Tańsyq kóretin, jıi qoldanatyn sózi. Kázir Táýkeniń urany malamen basqanyna tań qalyp aıtty.

— Bul qaı saıasat deımin, Táýke?! — dep ózeýreı túskende:

— Saıasat-maıasatyńdy qoıa turshy, — dedi Táýke. — Kánpeskeden eshteme estile me?

— Keshe kúni boıy Nurǵalımen ońasha sóılestiń. Sonda aıtpady ma?

— Qoıshy sony! «Maldyń úlkeni soǵym. Adamnyń úlkeni ...ǵym» degen ras. Shákenge qaraǵan, qaqpalap minip alypty ózin.

— Ústine keńirdek, qarakók qyldan beshpent-shalbar kıgizse, mynaý sylqyldaqta astyńa qońy berik at mingizse, Táýke, óz búıregiń de Shákenge burmalar.

— Tóbemnen tómen altyn quısa da burylman. Jaqyp pen Shákenniń arbanyń dóńgelegine baılap qoıyp urǵyzǵanyn bul dúnıe túgili, anaý dúnıede de umytpaımyn!

— Umytpasań, kek alatyn kún týdy.

— Áı, bilmeımin, qý ǵoı Sháken. Esebin taýyp osydan da qutylyp ketpesin.

— Iá, qýlyqtan kende emes. Kúni buryn-aq sezgen eken. Tyǵyndy, satyndy, kóshpek boldy. Úlgire almady ántek...

Toqabaı qolyndaǵy aıyryna súıene turyp, Táýke at ústinde urany aınala júrip, ekeýi kánpeske jaıynda kóp áńgimelesti. Kún kózi damyl-damyl basqan ushpa bulttardan aıyqqan soń ysı túsken. Qaýlaı ósip kele jatqan kók búgin tipti shapshań kóterilip, qoıýlanyp, jer betin kógertip jiberipti. Saǵym oınaǵan keń dala saǵat saıyn qulpyrady. Saǵyndyryp kelgen sulý kóktem sol daladaı keń etip, sol saǵymdaı qulpyrtyp tur. Aýylda búgin eńsesi tómen adam joq. Balalar asyr salǵanda, kıiz jamaǵan áıel, kerege kóktegen nemese arbasyn shyqyldatqan erkek yńyldaı otyryp án salady. Ala qystaı sartósek bolǵan kóksaý Jeksembi de áne dalada, kúnshýaqta, anda-sanda «shúkir», «táýba» dep qoıady. Syzdyq qashannan tynymsyz. Jaıǵan etti shoqı bergen soń endi qarǵa ustaǵaly júr. Aýlaǵyraq aparyp, bir qanat kerege qurdy. Keregeni eńkeıte quryp, qarsy aldynan baqanmen tiredi. Baqannyń jerdegi ushyna arqan baılap, ózi alystan baqylap otyrdy. Jaıýly et kerege túbinde. Qarǵalar torýyldap júrdi de bir mezgilde ekeýi birden kelip talasa qondy etke. Syzdyq arqandy tartyp qaldy. Kerege jalp ete tústi. Qarǵanyń birin tirideı balalarǵa oıynshyqqa berdi Syzdyq, birin ettiń qasyna ildi. Anadaıdan kóz jiberip turǵan Toqabaı súısinip ketip:

— Bizdiń «Qosshynyń» osy bastyǵy Shákennen de aılaker, — degende:

— Bar aıyby qyljaq, — dedi Táýke. — Meniń anada abaqtydan shyqqanymdy, attan jyǵylyp talyp jatqanymdy mazaqtaıdy desedi. Onysy ras bolsa menen bir tatady ǵoı.

— Sizge kim soqtyǵýshy edi, táıiri! Qazanqaptyń kúrek tisin syndyrǵan, abaqtydan ózin kótertip shyǵarǵan, azýy alty qarys Shákenniń otynyń basyn sabalaǵan qyzyl kózge qalaı soqtyǵady!

Táýke tamaǵyn kenep, qorazdanyp qoıdy. Shaqshasyn alyp, nasybaıyn ıiskedi. Sodan keıin torsholaqtyń ústinde kúlimdeı júrip daýryǵa sóıledi:

— Ágár osy kánpeske bola qalsa, Tóleýjandy salǵan orǵa Shákendi de bir salaıyqshy. Tipti sý tatyrmaıyq. Ashtyq, qorlyq, tutqyn degenniń ne ekenin bilsin, bálem!

— Aıtpaqshy, Tóleýjan sizge ne dep jalyndy sonda?

— Aıtpaǵany joq. Tergeýshi kezinde pań, aýzy aýyr edi ǵoı. Orǵa salǵan soń bylshyldap ketti. Ant isheıin, iniń bolaıyn, ıtiń-kúshigiń bolaıyn dep zarlady. Qaıyspadym. Paraǵa bir buzaýly sıyr usyndy. Qaıyspadym. Eń aqyrynda quda bolaıyq degende shalbarym baýyn sheshtim de, keregeniń kózinen kórsetip turyp, mynamen aqyldasaıyn dedim...

Toqabaı shek-silesi qatyp, qulap qaldy.

— Bul arada Tóleýjan joq. Onyńyz ábesteý eken, Tá-ý-eke! — dep kúledi.

— Nesi ábes! Baılar ózimizge onysyn talaı saptaǵan. Tap kúresinde qarjymdy almaı qorqam ba...

Atyna mine sala dalaǵa bet túzegen Syzdyq, mynaý ekeýin kórip beri buryldy. Astyndaǵy túleme tań ásem kók qulaǵyn qaıshylaı, elire aıańdaıdy. Ózi jymıa kúledi, Táýkeniń maqtanyp turǵanyn sezip kele jatsa kerek.

— Assalaýmalıkúm, Táý-eke...

— Áliksálem. Qaıda tarttyń?

— Egin-jaıdy kórýge baram. Sodan keıin qoryqtyń arǵy betindegi aýyldarmen tildesem. Sol jaqta basqan qaqpanym da bar edi. Malalap júrsiz be, mynaýyńyz bir jańalyq qoı?

— Jańalyqtyń úlgisin aýylda qosshylar kórsetedi degen soń men osyny oılap taptym. Amanǵa jazyp jiberińder.

— Amanǵa jazyp qoımaspyz. Gazetke shyǵararmyz. Táýkeniń dańqy talaı jepge jetedi-aý sonda.

Táýke buǵan da bir kóterildi. Kóńili lepirgende ne basylǵanda atatyn nasybaıdy. Taǵy da qonyshynan shaqshasyn sýyrdy. Sıyr múıizinen istegen kókala shaqshany erdiń qasyna qaǵyp-qaǵyp qoıyp, nasybaıdy alaqanyna lyqsytqan saıyn qasyn keredi. Turysynda bir kemdik joq. Tulǵasy qoltoqpaqtaı kóringenimen, ishinde arystan ulyp jatyr. Nasybaıyn ıiskep-ıiskep alyp, tymaǵyn alshysynan kıgen soń:

— Záýede bul habar ras bolsa, osy bastan aıtyp qoıaıyn, — dedi Syzdyqqa suq qolyn sermep turyp, — Shákenniń taqtaıly úıine ózim kirem.

— Táýeke-aý, sonshama úıge jalǵyz kiresiz be?

— Onda bir qosshy múshesin qosyńdar, Toqabaıdy, myna Toqabaıdy.

— Endi bir úı alyńyz.

— Almaımyn, oryn joq. Sholpan otyrǵan bólmede bizdiń qatyn otyrady deshi. Sháken otyrǵan bólmede ózim otyram. Qonaq úıdi burynǵysyndaı qonaqqa qoıam. Tamaq ishetin bólme tamaqqa turady. Malaılardyń úıine Toqabaı kiredi. Sonda ne artylady?

— Iá, artylmaıdy eken, — dedi de Syzdyq jymyń etip, jónine kete bardy. Táýke oǵan yrza bolyp qaldy:

— Osy adam bolady túbinde. Túsine qoıǵanyn kórdiń be! — dep Toqabaıǵa qostatyp tur.

Aýyldyń eń shetinde baqyraýyq İrysjannyń úıi. Yrysjan dalada kıiz jamap, Boqaı kerege kóktep otyr. Boqaı Yrysjanǵa kúshik kúıeý. Qyzyn alǵan. Eki jaǵyn qosqan Toqabaı. Kázir jetim bala, jesir qatyn, boıdaq jigit birigip, jap-jaqsy aýqaty, azamaty bar úı boldy. Syzdyq jolshybaı bularmen de amandasa ketýge soǵyp edi, Yrysjan dám aýyz tı dep úıge engizdi. Úıi bylyq eken. Shymnan salǵan, ortasyn alasa jal peshpen bólgen eki bólme. Aýyz bólme mal qorasyna aınalypty. Kindigi áli túspegen ala buzaý, shýyn shubatqan qońyr saýlyq, mańyrap eki laq tur. Kúlimsi ıis muryndy jaryp barady. Syzdyq jırenshek jigit bolatyn. Yrysjan qasterlep usynǵan kók jıek, jyly aıranǵa erniniń ushyn ǵana tıgizip qaıtyp berdi. Asyǵa shyqty úıden. Esik aldy, qora mańy batpaq, shylqyldaq. Bıik ókshe, saptama etigin qansha qorǵasa da bolmady. Shyǵa bere bylǵanǵan julyǵyn súrtip mindi atqa. Boqaı attandyrǵan boıda ere júrip, Yrysjanǵa da estirtpeı, at ústindegi Syzdyqqa sozylyp baryp sybyrlady:

— Baıdyń maly bóliske tússe bizdi umytpaǵaısyń.

— Mal ne kerek saǵan, óziń malsyń! Úıiń qorańnan, qorań úıińnen ótken sasyq. «Qosshy» múshesi osylaı tura ma eken?

— Kázir tazartaıyn, kázir! — dep Boqaı júgire jóneldi. Syzdyqtyń qanjyǵasynda jeńil shot, qarynda qatqan tal shoqpar, sońynan eki tazy, aýyldan shyǵa Aqjazyqqa endi. Aqjazyq dál irgeden bastalyp, on shaqty kılometrge sozylady, «Kóp aýyldyń» eki-úsh jyldan bergi egin-jaıy, qar qalyń túsetin oıpat. Qary ketkenimen kebe qoımapty. Ańyzdarǵa at aıaǵy tolarsaǵynan batady. Tyńnyń ózi sabyr. Syzdyq sonda da áredik-áredik degdigen jer taýyp, solardy jyrta berse, qalǵany oǵan deıin keýip úlgiredi dep keledi. Ótken kúz jyrtyp tastaǵan on bes gektar tyńǵa kózi túskende ishpeı-jemeı toıdy. Toısa toıǵandaı: tereńdigi jyrta qarys, jal qalmaǵan, mańyndaǵy tildeı-tildeı ańyzdardyń qasynda jap-jalpaq, qap-qara, olpy-solpysy joq, minsiz. Soqa ustaǵan Syzdyqtyń ózi bolatyn. «Kóp aýyl» kóp aýyl bolǵaly kúzdik aıyrǵany osy. Onyń ber jaǵynda bul kúzdik bárine birdeı — Amannyń aıtýynsha ortalyq qorǵa arnaldy. Aman byltyr kelgende, báriniń basyn qosyp, bylaı degen:

«...Jataq bolyp aldyńdar. Endi úı-qoralaryńdy túzep, poselke tártibine kóshe berý kerek. Moıynseriktiń paıdaly ekenin kórdińder. Endi seriktiktiń budan da paıdaly túrine kóshý kerek... Ortalyq qor jasańdar. Jumys kóligin, óndiris quraldaryn ortaǵa salyńdar. Sonda eńbek ónimi de, dáýletteriń de arta túsedi... Qazyna járdemi aldymen senderge beriledi...»

«Kóp aýyldyń» adamdaryna, onyń ishinde ásirese Syzdyqqa Aman sózinen ótimdi sóz joq. Kázir Amannyń osy sózin eske túsirip, ony kórgenshe, ádemi jyrtylǵan mynaý tyńdy kórsetip maqtanǵansha asyqsa da, jumys kóligin ortaǵa salýǵa qynjylady Syzdyq. Astyndaǵy ásem kókti qımaıdy. Taqymy úırengen janýar júırik dese júırik, sulý dese sulý, ári berik. Júrisi qandaı! Bókenshe jeledi, bıleı aıańdaıdy. Kázir eti qyzǵan. Shulǵı túsip, «júrshi, júrshilep» keledi. Syzdyq tymaǵyn alshysynan kıdi. Qamshysyn erge tirep, tóńirekke kóterińki kóńilmen qarady. Jańarǵan keń dala, jaqsy attyń ústi onyń oıyn ádemi elesterge apardy... Osy mańda nemistiń bir baı poselkesi bar. Eshýaqytta astyqsyz, shópsiz, otynsyz bolmaıdy. Aýyr jyldarda qazaq túgili orystyń ózine qaraılasady. Judyryqtaı balasy, qaýsaǵan shalyna deıin qarap otyrmaıdy. Óńkeı eńbekqumar. Úılerinde kir joq, shetinen áppaq shaǵaladaı. Aqtyń ústine ádemilikke túrli boıaýmen órnek júrgizedi. Maıa salysy tamasha: qoıan jon, sý ótpeıdi, bir minsiz. At-turmandary, arba shanalary da ońdy. Jol ústinde birdemesi úzilip ne synyp jatqan nemisti kórmeısiń. Bul poselkege kire bergende-aq qyr qazaǵy eńbek sheberligi, eńbek mádenıeti degendi sezine bastaıtyn. Syzdyqtyń oıyndaǵy osy poselkeniń elesi. «Kóp aýyl» osy dárejege jetse yrza. Óıtkeni odan joǵaryny Syzdyq áli kórgen joq. Ásem kók astymnan ketpese, «Kóp aýyl» kóshe túzep kóshpeli eldiń ishinde kórnekti poselke bolsa degen oıyn aıaqtamaı egin-jaıdan shyqty. Endigi beti Jylqybaı aýyly. Qoryqty basqan jalpaq sýǵa soqpaı, aınala júrip, arǵy betke ótpek. Balǵyn dalany basyna kótere án shyrqady:

Qamysy Áýpildektiń múshe-múshe,
Sarǵaıdym men qaıǵynyń sýyn ishe.
Qanaty ushqan qustyń maǵan bitse,
Barar em sol qalqaǵa áldeneshe.

Sońynan ergen qos aqqasqa kenetten kóterilgen ándi «aıtaq!» pa dep, qapelimde orǵı-orǵı jónelse de uzamaı toqtady. Ańsyrap eleń-eleń etedi. Bul jaqta bul kezde ań bolmaıdy. Qary erterek ketetin qyratqa, qoryqtyń arǵy jaǵyna shyǵyp ketedi. Syzdyq aýylǵa jetkenshe ándetti. Jylqybaıda jóndi aýyl bar ma. Eki-aq úı. Eki úıde on úıdiń ıti bar. Bir top ala moınaq lap qoıdy. Kárisi kúrildep, jasy shapyldap ortaǵa alsa da qos qasqa qaıqıǵan quıryqtaryn jazǵan joq. Tipti qymsynbady. Qyryp jibererdeı dúrlige júgirgen kóp shýyldaqtyń biri aýyz sala almady. Únderi óship, quıryqtaryn qysyp, keıin shegindi. Jylqybaı kóship jatyr eken. Eńsesi túsińki, joǵary qaramaıdy.

— Assalaýmalıkúm, Jyqa. Kósh kólikti bolsyn. Mal-jan aman ba? — dep Syzdyq jalpyldaı amandasty. Jylqybaıdyń minezderin de talaı kelemej qylǵan, jańa birdeme tabam ba dep, tinte qarap tur. Jylqybaı jyly amandasqan kisiden birdeme suraı ma dep jylystaı beretin. Syzdyqtyń mazaǵynan qashyp, onymen, tipti, jóndi sóılespeıtin. Bul joly ádetten tys minez kórsetti. Salǵan jerden jaryla sóıledi:

— Ázir amanbyz, shyraǵym. Aıtsańshy, ne bilgeniń bar, tutandy ǵoı myna dúnıe?!

— Jyqa-aý, onyń ne aıtatyny bar. Balbyraǵan kóktemde tutansa, qýraǵan kúzde órtenedi de.

— Shyn túsinbeı turmysyń, qyljaqtap turmysyń? Álgi bir sýyq habardy aıtam. «Kámpeske» me edi, nemene?

— E, ol jyly habar ǵoı, bosqa titirkenesiz.

— Basy aýyrmaǵannyń qudaımen nesi bar degen osy! Áıtse de tyńdashy, «Qosshynyń» bastyǵysyń ǵoı. Men sovet baıy emespin be? Sovetten burynǵy kúnim bárińe belgili. Qudaı da árkimdi bas-basyna suraıdy. Súr baıǵa qosyp, qosaq arasynda jibermeńder. Shákendi búgin shaýyp alsa túgi ketpeıdi. Ol byltyrdan beri satynyp, tyǵynyp bolǵan. İshi maıly. Men sorly ishpeı-jemeı qaltaqtap, qystan azar shyǵyp turǵanda sypyryp áketse, ishqusa bop ólem de.

— Sovet baıyn sypyra qoımas. Sypyrsa bizdiń jataqqa kelińiz. Aqjazyqty emip, oınap-kúlip jataıyq.

— Sen jyndyǵa qor bolǵan esil sózim! — dedi de Jylqybaı kóshin qozǵady. Túri tipti aıanyshty. Kóziniń sorasyn da súrtpegen. Kúrsine beredi. Burynǵydaı malaıyna aqyrmaıdy, bajyldamaıdy.

— Sámetjan, basta, tart! E, qudaı, óziń ońda! — dep barady. «Ittiń balasy», «ákeńniń kórin...» deıtin ádetti boqtaýynyń biri joq. Atyna «jan» qosylǵan Sámettiń qabaǵy kóterińki. Qojasynyń búırek bet toqalyna suqtana qaraıdy. Toqal oǵan «kóksheshek kelgir» dese de kózi kúlim-kúlim etedi. Syzdyq kóshke biraz ere otyryp, osylardy baıqaǵan soń, ishinen: «Shalym, sharýań bitýge jaqyndaǵan eken» dedi de ozyp ketti.

Qoryqtyń bul betindegi aýyldar búgin áý desse kerek. Ár tustan andaǵaılaǵan kósh, aıdaǵan mal kórinedi. Qary erterek ketetin qyrat, belesterdiń kógi mal aýzy qarbytarlyqtaı bolyp jetilip qalypty. Barlyq kósh bettegen sonaý qaıqańdaǵy jaılaý jolynyń ústinde kóligi boldyrǵan ba, arbasy synǵan ba, manadan tapjylmaı bir qara jatyr. Kóktemniń daǵdyly kórinisterine Syzdyq jańa kórgendeı qyzyǵa qarap keledi. Mine, alqarakók, búrtik betegeli, qoıan jon uzyn beleske kóterildi. Beles ústi shyp-shybar: qyzyl, sary, aq, kók... neshe túrli qyzǵaldaq, qyzǵaldaqtan da túrge baı, qýana ushqan alýan-alýan kóbelek. Jerde sur tarǵaq qyńyldaı júgiredi. Aspanda bozsha torǵaı jaq jappaı shyryldaıdy. Astynda aýzymen qus ilerlik ásem kók, aınalasy bezengen, qulpyrǵan sulý dúnıe, arqasyn kún qyzdyrsa, aldynan hosh ıisti samal jelpip Syzdyqtyń kóńili tasyp barady. Álgi jol ústinde kóringen qaraǵa júgirte kelip toqtady. Yrdýan arbanyń astynda bir áıel, eki erkektiń bóksesi búlkildeıdi.

— Kósh kólikti bolsyn. Bul ne jatys?

Terlep-tepship arba astynan jylpos Jaqyp shyqty. Jýan bókse áıeli qosa shyqty. Jaqyp entigin basyńqyrap, nasybaıyn atqan soń ǵana amandyqqa keldi:

— Mal-jan aman ba? Qudaı bir temir taban arbaǵa qolymdy jetkizbeı-aq qoıdy. Mynaý ıt manadan silemdi qatyrdy:

— Babyn tappasa sol temir tabanda synady, — dedi de Syzdyq arbaǵa úńildi. Aldyńǵy dóńgelektiń bir qımasy túsken eken. Úsheýlep kótere almaǵan arbany qaıyń baqanmen jalǵyz kóterdi. Qımany ornyna saldy. Synalap, sý quıyp isindirip bekitken soń, yrdýan belgili aıǵaıyna qaıta basty. Jaqyptyń kóntek aýyz, jýan bókse áıeli yrdýan ústinde ógiz aıdap keledi. Syzdyq sonyń astyńǵy jaǵyna qaraı beredi. Astynda bir býma jatyr. Qysty kúni apanda kórgen býmadan aınymaıdy. «Apanǵa nege tyǵady? Bolys kezinde paradan alǵan dúnıe bolyp qýystanǵany ma?.. Joq, onyń qısyny az. Toqabaıdiki ras. Sháken kánpeskeden erte saqtanǵan boldy. Býma sonyki. Endi senimdi adamdaryna tyqqany ǵoı...» degen oımen Syzdyq kóshti tastap, joldan burylǵanda Jaqyp qosa buryldy. Talaqsha jabysyp, sóıleskisi kelip barady. Syzdyq syrdaqtasa da qoımastan:

— Kópten beri ishke jıǵanym bar. Aqtarylaıyn saǵan. Tyńdaı ber, — dedi bir kezde, — jurt maǵan Shákenniń qolshoqpary, quıyrshyǵy degen at qoıdy. Tegin qoıǵan joq. Ushqan qus, júgirgen ańnyń izdegeni tamaq. Men sol tamaq úshin attandym. Tamaq úshin ar-uıatty, alys túgili jaqyndy satqan shaǵym da bar shyǵar. Kázir sonyń bárinen jırendim. Keıbir túnde uıyqtaı almaı, ókinishten barmaǵymdy tisteı berem. «Adasqan aıyp emes, qaıtyp úıirin tapqan soń» deýshi edi. Taptym úıirimdi. Aǵaıyn, qoınyńdy ash, nárestedeı aq kóńilmen kirem. Budan ári tirshiligim, ólsem óligim bir bolsyn...

Jaqyptyń sózi biter emes. Syzdyq oǵan eshýaqytta sengen emes. «Shyn jarylsań jańaǵy býmany aıtshy, káne» dep keledi ishinen. Aıtpaǵan soń tez qutylýdyń amalyn istedi:

— Jaqa, maǵan bunsha jarylyp qaıtesiz. Anaý jyly Áljan ekeýińiz janjaldasqanda arashashy bolǵannan basqa, ómiri eshbir «áı!» destik pe eken. Ol aldaqashan umytylǵan. Meniń sizge túk ókpem joq. Burynǵy kóńilim qalpynda. Sózge aralaspaıtynym ózińizge málim.

— Jatyp atar ekeniń de málim. Sózge buryn aralaspasań, endi aralasasyń. «Qosshysyz» kázir sóz bar ma? Amannyń eń jaqyn adamysyń. Ony syılaǵan el seni de syılaıdy. Qashqaqtama, shyraq. Juǵatyn merezim joq. Endigi dosym Aman. Shákendi ustap bereıin, senemisiń?

— Sháken ózinen ózi ustalyp tur ǵoı, — dep Syzdyq myrs-myrs kúldi.

— Joq! Sháken áli ońaılyqpen ustalmaıdy. Kánpeske habaryn jurt jańa estise, ol byltyr estigen. Aqmola, Qyzyljar, Qyzylordany aralaǵanda qasynda boldym. Jaqyndary tipti kóp kórinedi. Solardyń aqyly bolý kerek — kire tartyp júrgen alpys kók arbanyń elý besin ógizimen qosa jolshybaı satyp jiberdi. Úsh júzge tarta jylqydan kórersiń, kóp bolsa, júz shamaly ǵana qaldy. Osy kóktemniń ózinde Qazanqap Qarqaraly jaqqa bir ret, Kereký jaqqa bir ret baryp qaıtty. Mal-múlikti endi basqa oıazdaǵy jaqyndaryna tyǵyp jatyr. Úkimet kánpeskelegenshe Sháken orta sharýa bolyp alady. Sonsoń ne qylasyń oǵan? Mine osyny Amanǵa, İzbasarǵa dereý jetkiz. Meni jat sanamasyn. Shákenniń qoltyǵynda júre bereıin...

Jaqyp qansha maımańdasa da Syzdyq sheshile qoımady. Ábden tyńdap bolǵan soń «jaraıdy, jetkizeıin olarǵa» dedi de jónine ketti. Aldaǵy qyrattarda sýyrǵa qurǵan qaqpany bar. Qaqpanǵa jetkenshe oıynda tek Jaqyp: «Belgili eki júzdiligi me? Álde mańdaıyna tas tıe-tıe taýy shaǵyldy ma? Aramdyqtan shyn arylsa, ózine tyqqan býmany nege aıtpady? Olaı-bulaı dúnıe bolsa sińirip ketpek pe? Shákenmen ashyq ustasýǵa nege bara almaıdy? Aman sheshpese, bul men sheshetin jumbaq emes eken».

Syzdyq oıy bólinip selt etti. Tazylar tura umtyldy. Qaqpanǵa sýyr túsken eken. Artqy aıaǵymen tik turyp, aldyńǵy aıaǵymen betin basa zar qaǵady. «Eı, adam, ne jazyǵym bar. Qıa gór qasyq qanymdy?!» dep turǵan tárizdi. Daýsy sonsha aıanyshty, jetip barǵan qos qasqa bassalmaı, turyp qaldy. Syzdyq aıaýdyń ornyna óshigip:

— Adamnan azǵan jeti sumnyń biri! — dedi de shotpen shekege qaǵyp jiberdi. Sýyrdyń úni óshti. Typyrlaýǵa murshasy kelmeı, jan berdi bıshara...

İz ókshesi elsizden, aty kishkentaı, ózi úlken, óńkıgen bireý ótip barady. Júrisi qatty. Jolyndaǵy Syzdyqqa burylmady. Qaqpanyn jınap, sýyryn qanjyǵaǵa baılap turyp, Syzdyq oǵan aıǵaı saldy:

— Áı, deniń saý ma?! Nege burylmaısyń?

Jolaýshy moınyn da burǵan joq. Syzdyq atyna mine sala sońyna tústi. Áýdem jer jibermeı jetip kelip, betine úńile:

— Deniń saý ma? — dedi taǵy da. Jolaýshy úndemedi. Deni saý. Kádimgi Nurǵalıdyń ózi. Sóıleskisi kelmeı, burtyń-burtyń etedi.

— Tiliń baılanǵannan aman ba? Sóıleshi, qaıdan kelesiń?

— Volkomnan.

Syzdyq jańa túsindi. Jýyrda bolys ortalyǵyna Toqabaı baryp qaıtqan. Nurǵalıdyń Jaqypty jaqtap, qasqa attyń daýyna kirisip júrgenin, Shákennen kostúm kıip, at maıyn mingenin aıttym degen. Sodan keıin İzbasar shaqyryp alyp ákesin tanytsa kerek.

— Jaman kúıeý qalyńdyǵyna ókpelese, qaınaǵasyna sálem bermeıdi. Qaınaǵanyń kinási ne, sonda? — dep Syzdyq qaljyńdaı bastap edi, ol jýan daýsyn bolbyrata ókpesin aıtty:

— Men sizdi týǵan aǵamdaı kórem. Siz meni kirme Toqabaı qurly kórmeısiz.

— Kórmegende ne isteppin?

— Toqabaı, İzbasar ekeýmizdiń aramyzǵa shaǵym júrgizdi. Tatý qurbydan aıyra jazdady. Siz onymen ámpeısiz.

— Kinám osy-aq pa?

— Bul az ba?

— Onda men ǵana kináli, emes. Toqabaımen İzbasar Aman, Kúlpash ta ámpeı.

— Olardiki saıasat qoı.

— Qaraǵym, saıasatyńdy men bilmeımin. Qasqa attyń daýyna kirisýińdi, Toqabaıdy «kirme» deýińdi, sol úshin Sháken bergen syılyqty qylǵyp qoıǵanyńdy qostaı almaımyz. Ańqaýlyqpen tutyldyń. İzbasar sony eskergen bolar. Aman biraq ańqaýlyqty keshire bermeıdi. Ol estise ne janyń qalady?

Nurǵalıdyń aýzyna qum quıyldy. Beli búkireıip, basy salbyrap ketken. Murnyn qors-qors tarta beredi. Ańqaý ǵana emes, qorqaq ta, orasholaq ta jigit. Ańqaýlyq bir otyrtsa, qorqaqtyq qutyn qashyryp, orasholaqtyq eki tolǵaýǵa keltirmeı shynyn aıtqyzdy:

— Bul páleden qaıtsem qutylam?! — dedi álden ýaqytta. — Shákenge ómirimde besh tıyndyq jaqsylyq istegen emen. İsteımin degen emen. Aǵaıyn bolyp jabylyp, kóshirmeı qoıdyq. Endi renjite bermeıik, kóńiline qaraıyq destik. Syılap bergen úsh metr matasynyń paraǵa aınalýyn qarashy!

— Toqabaımen jarassań áńgime jabylady. Amanǵa estirtpeımiz.

— Jarastyrshy, aınalaıyn. Qasqa aty qurysyn!

Syzdyq ekeýin búgin keshten qaldyrmaı tatýlastyrmaq boldy. Nurǵalıdyń qabaǵy endi ashyldy. Volkom bergen asyǵys tapsyrmalardy aıta bastady:

— Sizden jasyrmaıyn, bul áńgime úshin İzbasar etimdi jep, qur súıegimdi qaldyrdy. Sodan keıin kánpeske jaıyn tolyq túsindirdi, Bul ózi Ólkelik partıa konferensıasynda úlken sóz bolypty. Jandos, Ermekbaılar bir jaq, Eralın, Aman, Kúlpashtar bir jaq bolyp, armansyz saıysqan kórinedi. «Ońshyldar» qulaǵan. Taqaýda úkimet qaýlysy shyǵady. Qandaı baı kánpeskege jatatyny sol qaýlyda aıtylady. Oǵan deıin el ishine taraǵan laqaptan qorqyp baı ataýly, tipti, keıbir ortashalar malyn azaıtýǵa kirisken. Azaıttyrmaý kerek. Aýyldaǵy partıa, «Qosshy» uıymdary uǵyndyrý kerek elge. Sóz shynjyr balaq, shubar tós shonjarlar týraly ǵana bolyp otyr. Ózge baılar qoryqpasyn. İzbasardyń bizge tapsyrǵany osy. Kázir barysymen partıa, «Qosshy» músheleriniń birikken jınalysyn shaqyraıyq. Erteń erte jaılaýdaǵy elge ketem.

— Qup! — dedi Syzdyq. Aýylǵa da jetip qalǵan eken. Eki tazy jarysa jóneldi.

V

Bolys ortalyǵynan keshe shyqqan Qasen men İzbasar sýyt júrdi. Attyń myqtysyn, jaraýyn tańdap mingen. Ózderi shydasa, attary shydaıtyn túri bar. Qasenniń astyndaǵy bıik, jez moıyn qula terge shombasa da aıaq astynan bódene ushqanda jalt berip, tastap kete jazdaıdy. İzbasardyń mingeni uzyn shabdar, quıysqan astynan aq kóbik shyǵypty, basyn shulǵyp qoıady. Júristeri sypyra bulań quıryq. Shekpenderi bókterýli. Beldi toq qylyp baılap alǵan. Jaıshylyqta eki qonyp, úshinshi qonaqqa talyǵyp jetetin qalaǵa bular bir-aq qonyp jetpek. Oǵan attyń aty, jigittiń jigiti ǵana shydaıdy. Sıda, taramys İzbasardyń erni tobarsyǵan, beti totyqqan, aýzyn jumyp alyp úndemeıdi. Qasen er ústinde qaqqan qazyq sıaqty, tabjylmaı otyr. Qysqa moıyn, kespeltek balýan jigit. Oqtyn-oqtyn áńgime aıtyp, án salyp kele jatyr edi, ol úndemegeli de birsypyra ýaqyt ótti. Tús aýdy, kún qarsy alda. Azyraq jyly jel bar. Jolaýshylar ábden qatalady. Ekeýi qalanyń qysqy jolyn ǵana biledi. Jol ústinde qonalqa, tústikke aýyl kezdese beretin. Qazir ańqıǵan óńkeı bos qara. El kóship ketipti. Shóldegen, qarny da ashqan Qasen ózderiniń beıǵamdyǵyn baıqamaı, kóshken eldi kinálaı bastady:

— Bir-aq aıaq ashyǵan kóje nemese bir aıaq sýyq shalap berse de qonaqasy dámetpes edim. Kórdiń be, jaý qýǵandaı tura qashypty bári. Osy qazaqtyń jaılaý dese ne saıtany bar!..

— Bolysekeń shóldeıdi dep, qazekeń kóshpeı qoıa ala ma, — dedi İzbasar. — Qazaqty bolysymen qosa úıretý kerek.

— Bolysty volkom úıreter-aý. Volkomdy kim úıreter.

— Bárine ómir úıretedi. Búıtip shóldeı berseń sýsynyńdy ala júresiń áli. Malshy qazaq eginshi bolǵanda, kósh deseń de kóshpes.

— Sony qashan kórer ekemiz?

— Sháken ketip, Syzdyq, Toqabaılar aýyl ıesi bolǵan kúni kóremiz...

Manadan alysta qaraýytqan Esil arnasy endi anyq kórindi. Qasen áńgimeni tastaı berip shaba jóneldi. İzbasar jetkenshe ol atyn shiderlep otqa jiberdi de, sheshine sala qoıyp ketti sýǵa. Júzgish-aq eken! Súńgip baryp, ózenniń orta kezinen shyqty. Etbetinen, shalqasynan, tipti qyryndaı jatyp ta, qulashtap nemese sýdy shalpyldatpaı, únsiz de júzedi. Meıiri jýyrda qanbady. Basyn ǵana qyltıtyp, sonaý jalpaqta, tereńde, úırektermen aralas júr. İzbasar júzý bilmeıdi. Ózeni, kóli joq, qudyqty jerde ósken jigit. Áıtse de qolymen jer tirep, taıyzda júzgen bolady. Bunyń da óz rahaty ózinde. Betin basa súńgip qalyp, «a-a-a!» degende daýysy alystaǵy Qasenge jetedi. Asty qum qaıraq, móldir Esildiń bir jeri jadaǵaı jalańash, túbi kórinip jatsa, endi bir jeri jarqabaq, tuńǵıyq nemese toǵaıly keledi. Eki jaǵasy birdeı taıaq tastam el. Orys, qazaq aralas otyr. Biraq bir de biri bul ózenniń sýyn dıirmen júrgizýden basqaǵa paıdalanǵan emes. Bıylǵydaı qatty tasyǵan jyly qyrǵa shyǵyp ketetin mol sý arnasyna túsipti. Talǵa shyǵatyn shıe, qaraqat, ıtmuryn, qasqyr jemi sıaqty jemister býazı bastaǵan. Bıdaıyq, betege qaýlap keledi. Attar kázirdiń ózinde aýzyn toltyra asaıdy. Qyzǵaldaq kemeline ábden kelgen kez, jer betin jaınatyp jiberipti. Kári dúnıe jańa túsken sulý kelindeı syzylyp tur. Kóz qurty qutyryp, kóńil shirkin qaptaǵan mynaý kóbelek, ınelik, aralarǵa qosyla saırańdap barady. Tóbede shyryldaǵan torǵaı zary, áldeqaıda saıraǵan bulbul áni estiledi... Qasen shalqalaı júzip kele jatyp:

— Shirkin, osy álem sáni — sulý kóktem ketpese! Adam sáni — jalyndy jastyq ótpese! — deıdi. İzbasar shalshyqta júzgen balasha aıaǵymen sý shalpyldatyp júrip jaýap qaıyrdy oǵan:

— Ágár qýarǵan kúzdi, qaýsaǵan kárini kórmeseń sol armandy aıtpas ediń-aý. Tereń dúnıe, kereń dúnıe taýsylmas, tek arman beripti. Ózgesiniń bári sholaq.

— Volkom endi falsafaǵa basty ma.

— Amalsyzdan basarsyń. Búkil ómir falsafa. Onyń aldynda kárıa da bala...

Ekeýi sýdan shyqty. Baǵanaǵy sharshaǵan, shóldegenniń bári umyt. Kıine sala taǵy mindi atqa. Attar da shalyp, beli kóterilip qalǵan, jorta jónelgende jarysady eken dep lap berdi. Qasen İzbasardyń bórkin ala ketti. İzbasar qýmady. Atynyń basyn tejep belgili jortaqqa saldy. Aqmola endi onsha qashyq emes. Jol keńeıip, jol ústinde júrginshiler jıilep barady. Lashenke arbaǵa jalǵyz at jekken bireýdi Qasen bara sala toqtatyp tur. Ekeýiniń shańqyldaǵan daýysyn İzbasar estip keledi.

— Óziń, bir qaıyrymsyz, ońbaǵan shal ekensiń!

— O-ma-áý! Jol ústinde qymyz úlestirip otyrsam senderge?

— Osy qymyzdan tartyp ishsem de ishemin!

— Aqshaǵa ǵana ishesiń, aqshaǵa! Onda da jolaýshylyǵyń. Áıtpese, satylyp qoıǵan qymyz.

İzbasar kele qaltasyna qol saldy da:

— Ekeýimizge shypyldatyp eki aıaq qymyz quıyńyz, ne bereıin? — dedi.

— Alpys tıyn.

Alystaǵy aýylda tegin ishetin qymyzdy aqshaǵa ishti bular. Qalaǵa jaqyndaǵan saıyn qazaqshylyq juqaryp barady. Az sóılep, kóp baqylaıtyn İzbasar shaldan bólingen soń, únsiz yrjıa kúlip aldy. Sodan keıin Qasendi qaljyńmen qajaı bastady:

— Jasyń úlkendeý bolǵanmen, janyń qurby. Shynyńdy aıtshy, jasyńda taz boldyń ba?

— Ony nege suradyń?

— Mineziń áýlekileý.

— Qalaısha?

— Jańa taqıamdy ala qashtyń. Jarysyp oınamaqsyń. Uzaq jolda qajyǵan at shabys kótere me. Odan shalmen urystyń. Aqshaǵa dándegen shal tegin qymyz bere me? Jylqybaıdyń jaman toqalymen shatastyryp, sottatqan da osy mineziń, a! — dep, İzbasar sylq-sylq kúledi. Úlken, taza, kókshil kózi jaýap kútip, Qasenge jalt-jalt qaraıdy.

— Sen sıaqty shaǵyma jetpeı shal bolǵansha, alaburtqan jas bola turam, — dedi Qasen.

— Jastyǵyń qaısy sonda? Kórsetshi.

— Kóresiń osy joly. Men seni bozbalashylyǵymmen asyraımyn.

— E, mynaýyń bir táýir sóz ǵoı.

— Qaıda túspeksiń?

— Amanǵa baramyz da.

— Amandy qaıtesiń. Menimen birge bol: Shyǵynyń shyqpaıdy, qyzyq kóresiń, — dedi de jymyń-jymyń etti Qasen.

— Sen qaıda túsesiń?

— Aqtamaqtikine.

— Aqtamaqtikine?! Onymen qandaı jaqyndyǵyń bar edi? — dep İzbasar tańdandy. Qasen syryn jasyrǵan joq...

Ánshi, qymyzshy, kórkem Aqtamaq kúıeýin mensinbeıtin. Kúıeýi belgili baskeser, qashqyn Shalabaıdyń jalǵyz inisi. Berekesiz jigit edi. Shalabaı ólisimen Aqtamaq ony tastap ketti. Kázir kúıeýsiz. Qasen alǵaly aınaldyryp júrgen kórinedi. İzbasar onsha qostamady:

— Kóńili joǵary, qalanyń kerbez áıeli ǵoı. Sen bolystyqtan túsken kúni qaıter eken? — deıdi.

— Biz kóp adamǵa syrttan ton pishemiz. Onymyz dál kele bermeıdi. Men kisi tanysam Aqtamaq jar bolýǵa jaraıdy.

— Amanmen aqyldastyq ba?

— Maǵan oı salǵan, tanystyrǵan sonyń ózi.

— Onda, men de qarsy emespin.

Qasen shyrqap qoıa berdi. Denesi kespeltek bolǵanymen daýysy zor. Qysqa moıny jýan-aq. Qatty daýystaǵanda odan ári jýandaıdy eken. Tamyrlary badyraıyp, buǵaǵy isip, qyp-qyzyl bolyp ketti. Aqtamaqtyń ánin aıtyp keledi:

Jasym bar jıyrma beste, jylym meshin,
Ólimniń kim biledi erte-keshin.
Barynda bazarymnyń án shyrqaımyn.
«Aqtamaq ala ketti» jurt demesin.

Úlken joldyń ústinde ersili-qarsyly júrip jatqandardyń tańyrqaı ne súısine qaramaǵany joq. Qasen olardyń birine de qaramady. Qalaǵa engenshe ándetti. Amannyń páteri Eralınmen bir qorada. Eshqaıda burylmastan áýeli sonda keldi bular. Qaqpa aldynda Eralınniń sheshesi otyr eken. Jón surasymen:

— Balalar, keshigińkirep qaldyńdar-aý, — dedi, — ekeýi de jınalysta, endigi ashylǵan shyǵar. Tez jetińder.

Atty báıbishege tapsyryp, osy qoraǵa baılaı sala júgire jóneldi ekeýi.

On shaqty myń halqy bar kishkene qalanyń ishinde úlken kórinip, kishigirim aq úı tur. Osy úı kázir adamǵa lyq toly. Ár bolystan eki ýákil — İzbasar men Qasen sıaqty partıa, sovet basshylary kelgen. Ýeziń jeri olaı-bylaı memlekettiń jerinen keń. Eliniń sheti oıaz ortalyǵy Aqmoladan alty-jeti júz kılometr. Aqmolanyń ózi eń jaqyn temir jol stansıasynan úsh-tórt júz kılometr. Bolys ortalyǵynyń kóbinde telegraf baılanysy joq. Sondyqtan «er qanaty» atanǵan attyń qadyry ózgeshe. Mynaý úıde bas qosyp otyrǵandardyń bári sonshama qıyrdan atpen keledi. Buryn bular birin-biri kórmese de kıimderine qarasyp, qaı rýdan ekenin bilise qoıatyn. Endi olaı bilý qıyn, kópshiliginiń kıimi oryssha. Toptyń ózi keremet ózgergen. «Sovet bolysymyn» dep júretin Malqar, Qalabaı, Muqataı sıaqty nánderdiń biri joq. Solardyń qońsysy ne malaıy — aýyldyń kózi ashyq, eti tiri jigitteri el basqarý isin ózi qoldaryna alyp bolypty. Minbede Jumabek Eralın sóılep tur. O da ózgergen. Buıralaý óte qara shashynda ájeptáýir aq kórinedi. Úlken ala kózi ámán yzǵarly bolatyn. Kázir jyp-jyly. Qorasan shubarlaǵan jalpaq, surǵylt júzi kúreńitip, oqtyn-oqtyn ázildep qoıady.

— ...Aýyldy sovettendireıik degende partıa aýyl taǵdyryn sizderdiń qoldaryńyzǵa bermek-ti. Mine berildi, — dep qushaǵyn jaıa aldyndaǵy topqa meńzedi. Uzyn, qaıqysh kirpiginde kúlki oınaıdy. — Baı el basqarýdan, jer qojalyǵynan múlde qaldy. Bas saýǵalaı bastady. Náptan dámetkeni kóp edi, alǵany az. Sol azdyń ózin qustyrý kerek. Biz budan ári shabýyldy kúsheıte bermekpiz. Baılardy kánpeskeleý — qazaq aýlynda kishkentaı Oktábr. Biraq, baı ataýlyny murynnan tize berýge bolmaıdy. İriktep-iriktep eń shonjaryn ustaý kerek. Sizder bergen málimet boıynsha bir bizdiń oıazdan úsh júz baı kánpeskege iligedi. Bul tym kóp, joldastar. Basyp-basyp úsh júzdiń ishinen elýin alsaq ta jetedi. Sonda Qazaqstanda jeti júzdeı baı kánpeskelenedi. Úkimet oılaǵan mólsher osy. Sizderdi jınap alǵanda taǵy da bir aıtpaǵymyz — úgit, nasıhat isi. Konfıskasıa laqaby búkil qazaq baıyn shoshytty. Tipti qaısybir ortashalardyń júregi loblydy. Solar kózge túspeý úshin mal basyn azaıta bastaǵan. Malǵa degen shabýyl joq. Uǵyndyrý kerek olarǵa...

Keıinirek kelip, art jaqqa otyra ketken İzbasar men Qasen sharshaǵanyn umytty. Baıandamashynyń bir sózin bos jibermeı otyr. Orys halqy óziniń iri baılaryn ókimet qolyna tıgen kúni joıyp tynsa, qazaq halqy Oktábrden keıin on jyl keshigipti. Sonda da sosıalızmge orystarmen qatar barmaq. «Sosıalızm» degen sóz bul toptyń uǵymynda: teńdik, baılyq, saltanat. Sondaı qyzyqty ómirge jetý jolynda kóldeneń turǵan feodaldy biriniń aıaıtyn túri joq. Eralın ońshyl komýnıserdiń qarsylyǵyn, qatesin aıta kelip, Jandos, Ermekbaılardyń atyn ataǵanda Qasen daýystap jiberdi:

— Olar ózderi baı, áıtpese baıdan bata alǵandar.

— Qaısysy bolsa da qatty qulady, — dedi Eralın. — Partıa solshyl komýnıserdiń de yrqyna kónbeıdi. Joldas Aman Saparovqa ersek osy kánpeskeni budan birneshe jyl buryn jasar edik te, utylar edik. Onda aýyl sovettenip bolmaǵan, tap jigi ábden ashylmaǵan, jer bólisi ótpegen, daıyndyq jetimsiz-di. Aman burtyńdap júrdi. «Al qazir joıatynymyz elý-aq baı ma?» dep azsynady. Buǵan qarap Amandy solshyl eken demeńizder. Onyki tek jastyq, asyǵystyq. Partıa bundaı minezderdi de tejeýmen keledi...

Úı ysyp ketti. Terezelerdiń fortochkasy kishkentaı, jeldetkishi joq. Bireýler terlese, bireýler pysynaǵan. Jumabek jatqa eki saǵat sóıledi. Endi eki saǵat sóılese sharshamas. Tek, jurt ystyqtap, jelpine bergen soń ǵana toqtady. Ornyna baryp otyryp jatyp:

— Baıandama qalaı shyqty! — dep edi, Pesık barmaǵyn kórsetti. Ol kázir Oıazdyq partıa komıtetinde ekinshi basshy. Aman ony qostaı tura baıandamadan min tapty:

— Menimshe de jaqsy. Ágár sondaǵy pikirdi eki saǵattyń ornyna bir saǵatqa syıǵyzsa tipti jaqsy bolar edi. Ýaqytty ysyrap etemiz. Ýaqyt altynnan qymbat.

Jumabek Amanǵa basyn ızedi de, baspalatqan suraqtarǵa jaýap bere bastady.

— Qandaı baı kánpeskelenedi?

— Mal sany úsh júzge jetken eń yqpaldy baılar.

— Qashan kánpeskelenbek?

— Jaqyn arada dekret shyǵady. Sol kúnnen bastaımyz.

— Olardyń mal-múlki kimge tıedi?

— Aldymen kedeılerge, artel bolyp uıymdasqandarǵa...

Qolyn kóterip, İzbasar turdy ornynan:

— Dekret shyqqansha baılardyń kóbi malyn úsh júzden kemitip tastaıdy. Bizdiń Shákender kázirdiń ózinde ortashanyń qataryna kelip qaldy. Sháken sonda qutylyp kete me?

— Qutyla qoımas. Ondaı qýlyqtar eskeriler.

— Baılar qos qatyndarynyń, balalarynyń, inileriniń enshisin berip jatyr. Soǵan dokýment surap mazany ketirip barady. Buny qaıtemiz? — dedi Qasen.

— Berý kerek. Baıdyń óz basy kánpeskelenedi. Óren-jaranyn kúıdirýge bolmas.

Suraq, jaýaptar bitkenshe kún keshkirdi. Úı ishi ala kóleńke tartty. Aspaly káresin shamdar jaǵyldy. Jarys sóz bolǵan joq. Óıtkeni baıandama nusqaý retinde jasalǵan. Uzyn boıly, kózildirikti, jasamys qara kisi ornynan turyp qol kóterdi:

— Meniki suraq emes. Minbege shyǵyp aıtatyn bolmashy ǵana sózim bar.

Eralın qasyndaǵy Aman men Pesıkke sybyrlap aldy da:

— Joldas Maralbaıuly Jandosqa sóz beriledi, — dedi.

Jurt eleń ete tústi. Qazaqstanda halyq komısarlarynyń biri bolyp kelgen belgili Jandos Qyzylordadan Qyzyljarǵa, Qyzyljardan taqaýda Aqmolaǵa aýysqan. Kázir oıazdyq oqý bólimin basqarady. Murny qońqıǵan, kómirdeı qara kisi. Shashy áppaq. Sonda da súıkimsiz emes. Minbege shyqqan soń tolǵanyp birsypyra turdy. Jıyn qulaqqa urǵan tanadaı, onyń aýzyna qarap qalypty.

— Men qazaq aýylyn kóp bilemin deýshi edim. Az biledi ekemin. Ózgergen eken halyq. Men ózimdi saıasat qaıratkerimin dep júr edim. Bola almappyn. Bul jıyn meni osylarǵa moıyndatty. Qatelerime partıadan, halyqtan keshirim surarmyn. Qalǵan ómirimdi mádenıet isine arnarmyn, — dedi de Jandos minbeden tústi. Kózinde eki taraý jas ketti.

— Ońshyldardyń ishindegi eń shynshyly, aqyldysy — dep kúbir-kúbir etedi Aman. — Men senemin onyń kóz jasyna.

— Ólkelik partıa konferensıasyndaǵy sózin umyttyń ba? — dedi Jumabek.

— Onda da ol shynyn aıtqan. «...Tipti kánpeskelegen kúnde de qazaq kedeıi árýaq, qudaıdy attap, baıdyń malyn almaıdy» dedi ǵoı. Kázir mynalardyń sol baıdy tirideı jegeli otyrǵanyn kórdi.

Jandos minbeden túsken bette qara taıaǵynyń ushymen edendi tyqyldata úıden shyǵyp barady. Bul toptyń ony kórgeni osy. İzbasar ere shyǵyp, basqyshtan túspeı toqtatty.

— Sálámátsyz ba, Jandos aǵa!

— Qaı balasyń, shyraǵym? — dep Jandos ańyra qarady. İzbasardyń qolyn bosatpaı tur.

— Atym İzbasar. Amanmen aýlymyz bir. Eńbegińizdi kóp oqyǵan muǵalimderdiń biri edim. Anada Shákenge qonaqqa kelgende renjip qaldyq. Jańaǵy sózińizdi estip qýanyp kelip turmyn.

— Sháken bir jaqsy mektep saldyrmaq edi ǵoı?

— Elge ókpelep saldyrmaı qoıǵan. Endi ózimiz salamyz.

— Ózderiń bolǵanda kim?

— Ózińizge málim jataqta qalǵan on úı.

— Iapyr-aý, olardyń shamasy kele me?!

— Keledi. Qazir olardyń murtyn balta kespeıdi. Úı sany jıyrmadan asty.. Artel bolýǵa aınaldy. Mádenıet isine arnap ortadan bıyl on bes gektar egin ekti...

— Bárińdi súırep júrgen Aman ǵoı. Iá, ol aqyldy da, baqytty da jigit. El tizginin endi solarǵa birjolata berdik, — dedi de Jandos qosh aıtysyp basqyshtan túse berdi.

İzbasar úıge enisimen jınalys jabyldy. Qasen ekeýi kımelep kelip, tórdegi Amanǵa jetti. Aman saǵynyshpen qushaqtap, qysyp amandassa da:

— Aınalaıyn, búgin qaıtyńdar, is tyǵyz, — dep jalyndy. Búgin qaıtýǵa bulardyń aty da, ózderi de jaramaıdy. İzbasar sony aıtqaly kele jatqanda, Qasen kózin qysyp, toqtatyp tastady. Aman ekeýin páterine ertip ákelip qonaq etti. Attaryn jemdedi. İzbasardyń tiziminde kánpeskege jatatyn baı on bes eken, óshire-óshire beseýin ǵana qaldyrdy. Olar: Sháken, Malqar, Talasbaı, Qalabaı, Muqataı. Kóz baılana qonaqtaryn attandyryp turyp:

— Nurǵalı Shákenniń aıaǵyna ózi jyǵylǵanymen qoımastan basqany da jyqpaq, — dedi Aman. — Ol bısharanyń basyn qatyrmaı partıa jumysynan alý kerek. Záýede Shákennen Sholpan aını qalsa senińder. Járdem etińder.

Qoshtasyp bylaı shyǵysymen Qasen Aqtamaqtikine týra tartty. Sóılep keledi:

— ...Baıdy kánpeskeleımiz dep ólemiz be. Tynyǵaıyq. Attar da tynyqsyn. Tańerteń júrip ketemiz.

— Men tynyǵarmyn-aý. Sen zoryqpasań neǵylsyn.

VI

Sháken qudaıǵa da onsha baǵynbaǵan kisi. Basy sájdaǵa anda-sanda bir tıetin. Búgin tań namazyn túnnen turyp oqydy. Namazdan keıin arqandaýly Alshańgerdi ákelip erttep mindi. Alakóbede, bel astyndaǵy úlken zıaratqa bettep barady. Ómiri óz qolymen at erttemegen, kók ersiz júrmegen myrzanyń bul saıahaty da odaǵaı-aq. Biraq, ázir kózge túsken joq. Zıaratqa kelip, óz áıeliniń tamyna toqtady. Tamnyń qulaǵyna atyn baılaı sala ishke endi. Qabirdiń bir jaǵy oıylyp, qulaǵan eken, úńireıip tur. Qolyndaǵy qapshyqtan temir sandyqsha sýyrdy da, sol úńgirge súńgitip jiberdi. Sandyqshany ábden jasyryp bolǵan soń ǵana quran oqydy. Jalǵyz ózi tam ishinde kúńirenip otyr. Quran sózine túsinbeıdi. Sonda da berilgen. Daýysy tek yza men zar. Kózinen jas ta shyǵypty. Bataǵa qol kóterip, aýzyn jybyrlatqanda bir sózi anyq estildi:

— E, qudaı, bar bolsań jiber osylarǵa zaýalyńdy!..

Sháken tamnan shyqqan soń atyn jeteleı kelip, bir tómpeshikke janastyrdy. Alshańger kúreńtóbel aıǵyrdyń balasy bolatyn. Kúreńtóbeldi Ombydan aldyrǵan. Asyl tek. Qulyny taıdaı, qunany attaı. Ári sulý. Tómpeshikke janastyrǵanda Shákenniń aıaǵy úzeńgige azar jetti. Qazir qolda qalǵan jylqylary osy Alshańger sıaqty sereıgen óńkeı býdan. Ózgesin byltyrdan beri soıdy, satty, áıteýir qurtty. Sıyr tuqymyn da azaıtyp tastady. Múıizi shańyraqtaı-shańyraqtaı júz elý atan ógiz bar-dy. Sonyń on shaqtysyn, elý shamaly saýyn sıyrdyń jeti-segizin ǵana qaldyrdy. Qaldyrǵan malynyń ishinde kirli qolmen ustaıtyny joq. Bir qarasy, ózgeniń eki qarasynan qundy. Qadyrly degen óli buıymdaryn jaqyn adamdaryna aldaqashan ornalastyrǵan. Endi «kelseń kelmen!» sazara kútken shaǵy. Alshańgerdi sıpaı qamshylap qoıady. Bundaı ońashada árdaıym yńyrsyp aıtatyn «Áýpildek» ánin aıtqan joq. Aýyr minezi jeńildemese de, jáı qozǵalatyn úlken ala kózi alaqtap, jan-jaqqa qaraı beredi. Qattyraq júrgen ne basy qosylǵan eki-úsh atty kórinse, «solar-aý» dep jorıdy. Bir juma boldy, osylaı ońasha dala kezýmen júr. Úıine tamaqqa, túnde jatýǵa ǵana barady. Ózi qońyr kisi, jel qaǵyp, kún qaryǵan soń múlde qaraıdy. Buryn da az sózdi edi. Endi zoryn tappasań sóılemeıdi. Keń dalada óz oıyna ózi tunshyǵyp, ahlaǵanda aýzynan shyqqan dem ottaı ystyq. «Qudaıa, bundaı da qorlyq, zorlyq bolady eken ǵoı!» deıdi. Óziniń bundaıdy talaı adamǵa istegeni esine bir túspedi. Aty qulaǵyn tigip eleń etti. Qatty júrip búıirden bireý keledi. Júrek qapelimde sýyldasa da qalpyna tez bardy. Jylpos Jaqyp eken. Sasqan túri bar. Tanaýlaı kelip, salǵan jerden:

— Kútken páleńiz mine! — dedi de qonyshynan áldeneshe qabat búktelgen «Eńbekshi qazaqty» áperdi. Sháken attan túsip gazetke qadaldy. Birdi mise tutpaı, eki qaıtara oqyp shyqty. Jaqypqa sodan keıin til qatty:

— Bul qaýly boıynsha meni kánpeskeleý qıyn. Mal sany úsh júzge jetý shart kórinedi. Meniki júzge de jetpeıdi. Ózim túgil áýletimde bı, bolys bolǵan eshkim joq. Jýan ata deı almaıdy.

— Ilahı aıtqanyńyz kelsin. Biraq, «Kóp aýyldyń» baıaǵy qastyǵy qaıta qozypty. Keshe keshke İzbasar ózi kelip, osy qaýlyny kedeılerdiń, «Qosshylardyń» jınalysyna saldy. Jınalysta sizdi bir adam jaqtamady. Shyǵaryp berdi. «Shákennen ketseń ashyq nege ketpeısiń?» dep qınaǵan soń men de sóıledim. Qol kóterdim.

— Olaryńdy úkimet bekitse neǵylsyn.

— Bekitedi-aý deımin.

— Qaıdan bildiń?!

— Osydan bir juma buryn İzbasar men Qasen Aqmolaǵa baryp qaıtypty. Sonda bárin rettese kerek.

— Qoıshy! Sádý aıtty ma?

— Endi kim deısiz. Jaman da bolsa týys qoı, kámónes qoı. Estigen-bilgenin maǵan jetkizip turady áıteýir.

Sháken túnerip otyryp qaldy. Jaqyptyń kózinde damyl joq, synapsha jylpyldap jan-jaqqa qarana beredi.

— Myrza, luqsat etseńiz?.. — dedi bir ýaqytta.

— Aýylǵa júr. Shaı isheıik.

— Kózge túsip qalarmyn. Keshe sizden bezdim dep, búgin birge júrsem, olar meni ońdyra ma. Nurǵalıdy ornynan julyp tastady ǵoı.

— Nege?

— Siz ben bizge jyly shyraı kórsetkeni úshin. Bilmeppiz, mynaý İzbasar Amannan ótken ashaddy eken. Shákenniń tyqqan malyn, dúnıesin tabyńdar, tyqqan adamdy sottaý kerek dep komýnıserdi, qosshy múshelerin qaırap jatyr. Meni de birsypyra qaırady. Shákennen bezgenińdi dálelde, deıdi.

— Sendegi álgi bir býynshaq qaıda?

— Qolymda! Endi jyttyram. Astymdaǵy kúreń bestige sattym, aldym degen qaǵaz-maǵaz jasap qoısaq qaıtedi?

— Jasaı ber. Jıi habarlasyp tur.

Jaqyp aıtaryn aıtqan soń izinshe keıin qaıtty. Sháken de atyna mindi. Aýylǵa keledi. Aýyl kórki ózgergen. On qanat shańqan aq orda bıyl qoımada. Uzyn jeli qysqarǵan. Jylqy úıiri azaıǵan. On shaqty ǵana qulyn baılaýly. Qonaq úıde, qotanda adam kórinbeıdi. Dýmandy aýyl sý sepkendeı basyla qalypty. Sháken kelgende at basyn ustaýshy bolmady. Kúndegideı Sholpan da qarsy almady. Atyn ózi baılap, tym-tyrys turǵan qońyr úıge endi. Dastarqan jaıýly. Qaınap-qaınap basylǵan aq samaýyr úndemeıdi. Búk túsip Sholpan jatyr. Úı ishi áli jıýsyz.

— Jáı jatyrmysyń? — dedi Sháken.

— Kózim ilinip ketken be. Túnde taǵy uıyqtamaı shyǵyp edim, — dep Sholpan basyn kóterdi. Qabaǵy qatyńqy, óńi synyq. Sózi, qımyly sylbyr, kóńilsiz bolsa da, sháı quıyp berip otyryp árnemeni surap qoıady.

— Qaıda tyqtyńyz?

— Aıdaladaǵy bir soqyr apanǵa.

— Ózińiz taba almaı qalmańyz.

— Ózim taba almasam da osylarǵa buıyrmasyn.

Sháken súıtip temir sandyqshany qaıda tyqqanyn naq súıer áıeline de aıtpady. Áıeliniń jasyrǵany onykinen úlkenirek sıaqty. Shaı ústinde birtindep aıta berdi shynyn:

— Dúnıesi qurǵyrdy qansha jınasań da, tyqqyshtasań da elsiz ne qyzyǵy bar. Elden aıyryldyq. Kún qurǵatpaıtyn qonaqtar sıreı-sıreı joǵaldy. Úıdi bosatpaıtyn aǵaıyn sheshek shyqqandaı tastaı qashty. Qudaı-aý, jaman Baıbolǵa deıin jıirkengeni me? Bir juma boldy, kórinbeıdi. Zýaıt pen Tanakóz apaı da sýysty. Kánpeskeden mynaý jaman ǵoı. Bárin sypyryp alyp, bir kóılekpen qaldyrsa da elden aıyrmasa eken. İshim óli, syrtym saý. Qur súlderim júr. Myrza-aý, ne jazyǵyń, ne sumdyǵyń bar edi? Nege óshikti, nege bezdi jurt? Sonda da osy eldiń shetinde jalǵyz úı otyrýǵa yrzamyn. Tek, jer aýdarmasa bopty.

— Jer aýsam da, bul eldi qudaı kórsetpesin maǵan! — dedi Sháken. Ózi tolyq kisi, yza kernep jarylardaı tyrs-tyrs etedi. — Áttegene-aı, byltyr kete almadym, úlgire almadym. Sen-daǵy qaqpan boldyń aıaqqa.

— Áli de bolam. Elden túńilmeńizshi. Bezbeńizshi...

— Já-já! Toqtat! Kóńil óldi. Úmit kesildi. Eshbir sóz áser etpeıdi endi.

Sháken shynyaıaǵyn tóńkerip ornynan turdy. Sholpannyń kózinen jas mólt etti...

VII

Kánpeske habarynyń ekpini qatty bolǵanymen úkimet qaýlysy shyqqannan keıin de birsypyra ýaqyt ótti. Baılar áli orynsha. Jergilikti «Qosshy», kedeıler toby jasap jibergen tizim joǵarydan bekip qaıtpaı jatyr. Ol tizimge kimder engeni belgili. Kánpeskelenetin baılar qýynýda. Sháken qýynǵan joq. «Bul bolystan tonaıtyndary beseý bolǵanda, Malqar, Muqataı, Qalabaı, Talasbaı, men bolmaǵanda kim bolady?» dep úıinde jatyp aldy. Kánpeskeni saǵat saıyn kútedi. Avgýstyń ystyq kúnderiniń biri edi. Taltúste, tymyqta joldyń shańyn aspanǵa kótere bir qara kórindi. Jeli basynda bıe saýyp júrgen Qazanqap kóre sala jebeleı basyp myrzaǵa keldi:

— Solar shyǵar, qatty keledi bir shoǵyr!

— Kele bersin, men daıyn, — dedi Sháken, shyntaqtap jatyp. Sholpan basyn kóterdi. Túndik jabýly, úı ishi qarańǵy bolatyn. Tysqa shyǵyp túndik ashty. Qulazyǵan kóńili «Qymyzdyqty saıdy» qýalaı otyrǵan qalyń elge qaratty. El qalpynda. Qoıy kelip, qozysy mańyrap, qurtyn qaınatyp jatyr. Aýyl aralaǵan abysyn-ajyn, qydyryp qymyz ishken erkekter, taı úıretken jastar kórinedi. Sholpandy shoshytqan shoǵyrǵa biri burylyp qaramady. Qaraly úıdiń halyn biri kelip bilmedi. Ózimen ózi bolyp jatqan jurt. Kóringen shoǵyr zyrlatyp, mine, jetti. Attary sabylǵan, tanaýlaǵan, aýyldy basa-kókteı, qotandy qaq jara kelip toqtady. Qylysh, myltyq asynǵan Ádhamdy, qısyq muryn Táýkeni kórgende Sholpannyń býyndary dirildep ketti. Toqabaı kózine jyly ushyrady. Tórtinshi jigit tanys emes. Belinde nagan, qanyn ishine tartyp alǵan sup-sur bireý. Esik aldynda kútip turǵan Sholpanǵa Toqabaıdan ózgesi amandaspastan úıge endi. Úıge ádet boıynsha sálem berip enedi. Bular sálem de bermedi. Tórge shyǵyp shalqıa-shalqıa otyrdy. Sháken olardy elemegen sıaqty áli shyntaqtap jatyr. Eki jaqta ún joq.

— Osy bolystan kánpeskelenetin bes baıdyń biri siz boldyńyz, — dedi álden ýaqytta nagandy jigit.

— Bilemin, — dep bas ızedi Sháken.

— Bilseńiz iske kiriseıik. Áýeli mal-múlkińizdi qattaý kerek.

— Qattaı berińder.

Jigit jazýǵa kiristi. Jazý uzaqqa sozyldy. Daladaǵy maldardy aıdatyp aldy. Ábdire, sandyq, býmalardyń ishin aqtardy. Kádimgideı tintti. Bárin kózben kórip, jazyp bolǵan soń Shákendi tergeı bastady.

— Sizde, byltyr osy ýaqytta úsh júz elý jylqy, júz elý ógiz, alpys brıchka arba bolǵan. Sodan kázir qolda bary elý jylqy, on ógiz, bes brıchka. Alpys buzaýly sıyrdan segizi ǵana qalypty. Ózgesi qaıda?

— Soıyldy, satyldy.

— Buryn nege sonsha jumsamaǵansyz?

— Buryn kánpeskeleımin degen joq-ty.

— Aqshańyz qansha?

— Bolmashy. Aıtýǵa turmaıdy.

— Altyn, asyl tas, kıik múıizderi, qymbatty buıymdaryńyz qaıda?

— Kıik múıizderi byltyr Qytaımen eki arada ustalǵan. Altyn, asyl tas jıǵan emen. Qymbatty buıymdardyń tozǵany tozdy, tozbaǵany jumsaldy...

— Kelip-kelip myrzalarsha-aq jumsaǵan ekensiz.

— Qalaı jumsasam da óz dúnıem ǵoı.

Mal qotanda ıirýli tur. Úı ishi tas-talqan. Sháken sonda da basyn kótermeı, jantaıǵan kúıde jaýapty kesir qaıyryp jatyr edi, jigit qaǵazdaryn jınap ornynan turdy da, týra ámir etti!

— Kıinińiz! Endi qystaýyńyzdy jazamyz. Al, Qazanqap joldas, sen biz kelgenshe myrzańnyń eki úıin arbaǵa tıep qoı. Tún qatyp bolys ortalyǵyna jetkizý kerek. Toqabaı men Táýke! Sizder maldy kázirden jyljyta berseńizder de bolady.

— Tegis sypyryp áketesińder me, birdeme qaldyrasyńdar ma? — dedi Sháken kıinip júrip.

— Kún kóristik qalady. Ony komısıalar qarap qaldyrady.

— Komısıalaryń kim?

— Oıazdyq komısıanyń bastyǵy Aman. Bolystyq komısıanyń bastyǵy İzbasar. Ekeýi de inińiz. Ortalyqtan Kúlpash keldi...

Sháken sózdi aıaqtatpaı shyǵa jóneldi. Jalǵyz jetekti, solqyldaq, nemis arbaǵa qos at jektirip, jigitti qasyna, Ádhamdy kóshirge otyrǵyzdy da qystaýǵa tartty. Táýke, Toqabaılar maldy jıystyryp aıdaı bastady.

Qotan qańyrap bos qaldy. Jaıraǵan úıdiń ishi jıýsyz. Azat byldyrlap, ashyq jatqan ábdire, sandyqtardyń sheshilgen býmalardyń ishinen árnemege bir qyzyǵady, sheshesine ákelip kórsetedi. Sheshesiniń jylap otyrǵanyn baıqap qalyp, kózin súrtti, músirkep betine betin tıistirdi.

— Janǵan ishke qanatymen sý sepken qarlyǵashym, — dedi Sholpan, balany keýdesine qysa, — anań baıǵus torǵa túsip qalǵan soń, seniń atyń Azat qoıylyp edi. Bizben birge jer aýasyń-aý! Kúnásiz perishtem, seni áketken kimniń kesiri eken? Tiri bolsaq, talaı muńdasarmyz. Arǵyn atanǵan elde, aıdyn kóldi, asqar taýly, kók araı shalǵyn, kók móldir ózendi Arqa degen jerde týdyń desem senermisiń. Senseń sol el men jerden túńile me dep qorqam. Senbeseń tas baýyr jetimek bolyp kete me dep qorqam. Jaratqan-aı, tilegim tipti az edi ǵoı: tek arsyzdyqtan, jalǵyzdyqtan saqta degenim qaıda? Jıyrma beske jetkizbeı-aq, oń, solymdy tanytpaı-aq urǵanyń ba tóbeden!..

Kún batyp ketti. Jaltyr aspandy qabat-qabat bulttar basty. Qaıǵyly úıdi qarańǵy ymyrt tunshyqtyra túskende Taımas kirip keldi. Onyń daýysyn qarańǵyda Sholpan buljytpaı tanydy, atylyp kelip qushaqtaı aldy moıynnan.

— Taımasym, nıetimiz áli durys eken! Tap keldiń. Kelisimen eńseni bir kóterip tastadyń.

Sholpan egile jylady. Biraq, ezý jımaı kúle beredi. Qaraqat kózinen burynǵysyndaı ot jarqyldaıdy. Júdeý, solǵyn júzinde burynǵysyndaı qan oınaıdy. Dereý sham jaqty. Tańyrqaǵan Azatqa Taımasty «aǵań» dep tanystyrdy. Aq jarqyn, almastaı ótkir Taımas, áli til qatqan joq. Kózin súrtkilep, bosaǵan kóńilin bekite almaı otyr.

— Bul úıdiń burynǵysyn kórgensiń. Mine kázirgisi, — dedi Sholpan, — Abaı atam aıtypty ǵoı: «dúnıe shirkin birde betin, birde... beredi» degeni osy da. Meniń ýaıymym mal-múlki qurǵyr emes. Týǵan eldi, kindik kesken jerdi qımaımyn. El bizden bezdi. Sheshek shyqqan úıdeı jalǵyz qaldyq. Soǵan da shydar edim, qudaı-aý, «Úıshik» degeni nemene? Qaıda ózi?

— Qaıda bolsa da qazaq jeri. Myrzany biraq qazaq ortasyna qoımaıdy, — dep edi Taımas, Sholpan qup-qý bolyp ketti. Betinde tamshy qan qalǵan joq. Úreılene surady:

— Oıpyr-aı, ras pa?!

— Kúmánsyz.

— Men, qaıtem, onda?!

— Sen eriktisiń.

— Kánpeskelengen baıdyń áıeli qalaı erikti?

— Tileseń bosatýǵa men kepil. Ne erińmen, ne elińmen bolasyń endi. Taǵdyr aldyńa osylaısha tańdaý qoıdy.

Sholpan tańdaýyn birden aıta almady. Eri men eli tartysyp, judyryqtaı júregin jyrta jazdady. Sonda da shydady. Aldyndaǵy Azat uıqtap qalǵan. Únsiz qınalyp otyrǵanda Qazanqap kirdi. Taımaspen qysqa amandasty da, eki kisilep kóteretin úlken ábdireni jalǵyz kótere jóneldi.

— Qoıa turyńyz! — dedi Sholpan.

— Eki úıdi jyǵyp, arbaǵa tıep qoı demedi me?

— Jaýabyn olarǵa men bereıin.

— Meıliń. Men óz úıimdi jyǵyp, tıep qoıam, — dedi de Qazanqap ábdireni tastap shyǵyp ketti. Taımas oǵan túsinbedi:

— Bul qaıda kóshkeli júr?

— Myrzadan qalatyn emes. Jalǵyz jibermeımin, birge ketem, — deıdi.

— Ózin ózi jer aýdarmaq pa?! — dep kúldi Taımas. Kúlkisi aýyr. Burynǵysyndaı saqyldamady, jarqyldamady. Ózin tym baısaldy ustap, Sholpannyń kirpik qaǵysyna deıin baqylaýda. Túrinde aıanysh tur. Aqyryn, jyly sóılep otyr. — ...Jalshy kúnimde mańdaıymnan talaı sıpap ediń. Sol úshin keldim. Ágár meniń sıpaǵanym járdem etse seni de talaı sıpar edim.

— Yrzamyn, Taımas. Jyly sóz — jan azyǵy.

— Aman sálem aıtty saǵan.

— Á! — degende Sholpannyń ashylǵan aýzy jýyrda jabylmady. Kútilmegen sálemnen kóńili bir júıtkidi. Biraq, tez basyldy. — Qaıda kázir?

Menimen birge jańa ǵana kelip tústi. Ábekeń úıinde. Kúlpash ta sonda. Biri úıezden, biri ortalyqtan kánpeskeni ótkizgeli keldi...

— Amanǵa meniń sálemimdi de aıta bar. Osy kúndi ol erte kóripti, qol ushyn kezinde beripti degeısiń. Bilmedim qadyryn. Túńildirdim. Aınalǵan bas aqyry mine qulatty. Turýǵa endi dármen qaldy ma.

— Qaldy!

— Jo-joq!

— Tipti sol Amannyń ózi kúder úze qoımaǵan sıaqty.

— Jurtta qalǵan eskini Aman neǵylsyn. Sonda da oılap-oılap ketpeýge bekidim. Jańalap jar súıý úshin emes. Týǵan eldiń tóbesin kórip otyrsam da bolady.

Taımastyń júzi jaınap sala berdi. Sholpandy qushaqtaı alyp mańdaıynan súıdi de:

— Ýh! — dedi. — Sýǵa batyp bara jatqan sen ǵana emes. Qarap otyryp men de tunshyǵyp edim. Ózińmen birge meni de qutqardyń.

— Sen kelmeseń, sol betimmen batyp keter me edim, álde qaıter edim.

— Budan ári bógelýge sabyrym jetpeıdi! Amandy, Kúlpashty habarlaımyn. Kóshpe! Dereý bosatamyz!..

Qýanyshy qoınyna syımaı Taımas úıden júgire shyqty. Atyna mingen soń tura shapty. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda, jyǵylam degen joq. Ábendikine jetkende atyn baılaýǵa da murshasy bolǵan joq. Alqyna kirdi esikten. Kúni boıy at soǵyp sharshaǵan Aman men Kúlpashtyń kózderi ilinip ketken eken. Ekeýi birden bastaryn kóterip aldy.

— Jaı ma?

— Ne boldy?

— Sholpan qalatuǵyn boldy! Eldi, jerdi tastap kete almaımyn deıdi.

— Shyn aıtasyń ba? — dep ornynan atyp turdy Aman. Surǵylt júzi kúreńitip, kózi jaınap ketti. Sabyrly jigittiń sabyrsyz túrin Kúlpash túgili Áben, Tanakózderdiń kórgeni osy. Jasaýly shaıǵa qaramastan kepkesin kıip at júrgishin ala bergende:

— Bógelshi, qaraǵym, bógelshi! Jeńiltektik etpe. Qaıda barasyń? — deı kele jýan Áben kóldeneńdedi.

— Shákendi dereý tutqyndaý kerek!

— Kázir tappaısyń. Mılısıalar mana taýǵa alyp ketken.

— Sonda da baryp qaıtaıynshy.

— Bul ne asyǵystyq? — dedi de Kúlpash bir shytynyp qoıdy. Onyń sál shytynǵan qabaǵyn basqalar tipti baıqamasa da Amanǵa áser etkeni sonsha, qalta qarap turyp qaldy. Sholpanǵa degen mahabbaty óshýge aınalǵanda kenetten lap etip edi. Sol jalyndy Kúlpash qushty... Qaıterin bilmeı Aman oı basqan kúıde shaıǵa otyrdy. Tanakóz ben Áben yrzalyq bildirip jatyr.

— E, báse, kórinbeı-aq qoı.

— Baramyn degeniń taǵy da qorlaımyn degeniń emes pe. Qorlaý jetti, shyraǵym.

— Basqa syltaýyń bolmasa, bastyq adam tutqyndaýǵa ózi barmaıdy, — dep Kúlpash taǵy da bir qaǵytty. Amanda ún joq. Shaı iship bolǵan soń qaıta jantaıdy. Jantaısa da uıyqtaı almady. Dóńbekship jatyp ushyp turdy bir kezde.

— Kúlpash-aý, jylap otyr ǵoı! Bostandyq surap otyr ǵoı! Qalaı shydaımyz, júr, Taımas! — dedi de shyǵyp ketti Aman.

Taımas shyǵysymen Sholpannyń qapas kóńilin sergite ádemi elester ótip jatty:

...Jaz. Kúndiz. Aspan jaltyr. Taý arasyndaǵy shalǵyndy tereń saıda búldirgen terip eki jas júr. Búldirgenge qaraýdan bir-birine qaraýy kóp. Qarasty-aq, betteri búldirgenshe. qyzarady...

Taǵy da jaz. Jaltyr aspan. Aıly túnde, aýyl syrtynda álgi ekeý sybyrlasyp jatyr...

Bul eles qapelimde qyzyqtyrsa da, aqyry jylatty. Kózinen jas, kóńilinen muń tóge yńyrsyp otyryp, ándete berdi Sholpan:

«Jarq etpes qara kóńilim neǵylsa da,
Aspanda aı menen kún shaǵylsa da.
Dúnıede sirá maǵan sendeı jar joq,
Saǵan jar menen artyq tabylsa da».

Dalada arba dybysy, adam daýsy estiledi. Tún kózge túrtse kórgisiz qarańǵy. Naızaǵaı oqtyn-oqtyn jarqyldap qoıady. Jaqynda tárizdi. Sonda da ázir jel joq. Tymyrsyq, óte bir aýyr tún. Sholpan osynyń birin baıqamaı, ózimen ózi bolyp, yńyrsyp otyrǵanda Sháken kirdi.

— Kóshýdi nege bógediń? — dedi kire bere. Daýsy zildeı. Ala kózin adyraıta qarady. Sholpan ádetinshe ornynan ushyp turmady, qarsy alyp sheshindirmedi. Jaýap ta qaıyrmady. Sháken sheshine sala qasyna keldi.

— Nege úndemeısiń?

— Keshpeımin.

— Ne deısiń?! — degende aýyr Sháken ornynan ushyp kete jazdady. Shoshynǵany sonsha odan ári sóz túspedi aýzyna.

Sholpan oıyn aıta bastady:

— ...Sizdi qazaq arasyna qoımaıtyn sıaqty. Osy jerden aıyryp, «Úıshikke» jiberýdiń ózi qabyrǵamnyń kók etin sydyrǵanmen birdeı edi. Qazaq ortasynan ketý, maǵan qabirge ketýmen birdeı. Áıelińizdi, balańyzdy eńiretkennen jeńildik bolmas. Biz shańyraǵyńyzdy saqtap qalaıyq. «Kebin kıgen kelmeıdi, kebenek kıgen keledi» deıtin edi ǵoı. Kele qalǵanda ornyńyzdy tappaı, sıpalap júrmeńiz. Eki kózim tórt bolǵansha tosýǵa shydaıyn...

— Bunyń keńeskeniń be? Kesip aıtqanyn, ba?

— Ekeýi de.

— Qalǵany osy ǵana bolatyn! — dedi de Sháken keýdesin kerneı kúrsindi. Sóz toqtaldy. Úı ishi jym-jyrt. Anda-sanda kún gúr etedi, naızaǵaı jarq etedi. Esikti eptep ashyp kelip, Qazanqap kúńkildedi:

— Dalada sizdi bireý kútip tur.

Sháken tysqa shyqty. Aıaq asty eńkeımese kórinbeıdi. Jáı júrip, úı tóńiregin baıqastaǵanda áldekim tamaǵyn kenedi. Solaı buryldy. Kelse, Jaqyp eken. Qolyn ustaı alyp, solq-solq jylaıdy. Kózinde jas bar ma, joq pa, qudaı bilsin. Áıteýir Sháken sendi:

— Jylama, jylama! — dedi býlyǵyp turyp. — Kóz jasy óz úıimde de kól.

— Jaǵań jaılaý, tóbeń qystaý aǵa ediń, qalaı shydaıyn. Qasyńda myltyqty adamdar júrgen soń qoshtasýǵa jasyryn keldim. Jurtyń ǵana qalyp barady, esil sabaz!..

— Qatyn, balam da qalady...

Jaqyptyń úni óshe qoıdy. Júregi zý ete tústi. Myrzanyń jurty qalýyn tilemese, jurtynda qatyn-balasy qalýyn odan ári tilemeıtin. Óıtkeni, tyǵyp otyrǵan qymbatty býmany, minip júrgen asyl násildi kúreńdi sińirip ketpek. Qatyn-bala qalsa sińirte me?

— Iapyr-aı, jalǵyz ketpeksiz be? Bas aýyryp, baltyr syzdasa qaıtesiz? Ózimiz jaman qatynymyzdy bir kún kórmeı tura almaımyz. Ajal aıyrmasa qatyn-baladan qalaı aırylady kisi, — dep belgili qarsaq jortaqqa sala bergende, Sháken toqtatyp tastady:

— Ol jaǵyn qoıa tur. Tún jamylyp, aǵynan jarylyp otyrmyz ǵoı aıtshy, Sholpan týraly ne bilesiń? Kóp jyldar dámdes, joldas boldyń. Jasyrsań sonyń birin keshpeımin.

— Myrza-aý, neden seziktendińiz? Mynaǵan jaýap berý túgili, suraq berýdiń ózi qandaı qıyn!

— Búgin qystaýǵa baryp qaıtqannyń arasynda ol buzyldy. Maǵan eretin emes. Osyǵan aqylym jetpeı qoıdy. Ne syr bar? Saıtan sezbegendi sen sezetin ediń.

Jaqyp jýyrda jaýap qaıyrmady. Úndemedi. Sháken órshelene tústi:

— Úndemeseń de ishińde úıdeı pále jatqanyn bildim. Aıt shapshań, aıt!

— Aıtýǵa aýyz barmaıdy. Aıtpasqa taǵy bolmaıdy, — dedi Jaqyp. Syrty qınalǵanmen ishi kúlimdep tur. — Áıelińiz búgin emes, erterek buzylǵan. Azaty Amannyń balasy, deıdi jurt. Anada, Jandosty shyǵaryp ketkenińizde Qazanqap ekeýin ustap alyp, qoıa beripti.

— Qazanqap?! O toba, Qazanqaptyń da menen syr jasyrǵany ma?!

Sháken budan ári otyrýǵa shydamady. Qarańǵyda aıaq astyn jóndi kórmese de qatty júrip kelip, as úıdiń tusynan daýystady:

— Qazanqap, barmysyń? Shyq beri!

Qazanqap bórkin basyna kıýge úlgirmeı, qolyna ustaı shyqty.

— Kisiler tamaqtandy ma?

— Shaı berdik. Eti qaınap jatyr. Kún jaýyp ketpese qonatyn emes. Úıdi jyǵyp, tıep qoıý kerek edi.

Ekeýi alysyraq baryp otyrǵan soń:

— Túńildim bul dúnıeden! Seniń de menen jasyrǵanyńdy taptym, — dedi Sháken.

— Qudaıǵa kúnám kóp shyǵar. Saǵan joq shyǵar, myrza.

— Jasyrǵanyń da joq pa?

— Ne jasyryppyn?!

— Sholpannyń oınasyn jasyrdyń.

— Ne deıdi! Ne deıdi! Men qaıdan bilem ony?

— Biz Jandosty shyǵaryp ketken kúni, aýyl ıesiz qalǵan túni kórmedim dep nan jeýge jaraımysyń? Jaramasaq aıta ber.

Qazanqaptyń úni óshti. Bul syrdy ishten shyǵarmaýǵa Aman, Sholpan úsheýi tuz jalasyp, ant etisken. Aıtýǵa bolmaıdy. Ótirik dep nan jeýge taǵy bolmaıdy. Myrzasyn qıa almaı, antyn buza almaı qınalǵan Qazanqapta til joq. Samaıynan ter sorǵalap, basyn joǵary kótermedi. Qunysyp, jerge enip barady. Eńkildeı jylady aqyry...

Sháken turyp ketti. Oıy, óńi túndeı qap-qara. Týra úıine bardy. Qaıǵy basyp qaljyraǵan Sholpan jantaıǵan kúıinde búk túse uıyqtapty. Aq tamaǵy shamǵa shaǵylysyp kórinip jatyr. Sháken shuqshıa qarap tur. Yza kernep, toıǵan súlikshe tyrs-tyrs etedi. Kóz tamyrlary qantalaǵan, qyp-qyzyl. Úni jóndi shyqpaıdy. Býlyǵa sóıleıdi:

— Ózimdiki degenimniń bári ózgeniki boldy. Soqa basym ǵana qaldy. Aspan alaqandaı-aq. Jer tebingideı-aq. Úmit kesildi, tynys taryldy. Aq ólim maǵan buıyrmady. Qara ólim tirideı kómdi. Túbińe qarap úńildim de, túńildim senen, sum dúnıe! Jar emes, jasyryn engen sur jylan mynaý qoınyma! — dedi de Sháken Sholpannyń ústine qona tústi. Sholpannyń bir-aq ret ashshy daýsy estildi.

Tolyq deneli, býyryl bas Sháken qozy búrgen aq bas kúshigenge uqsaıdy qazir. Búrip jatyr...

Aman men Taımas kirip keldi. Qapelimde bular túk sezgen joq edi. Atyp turdy Sháken. Aman alty ataryn sýyryp alǵanda, qanǵa boıalǵan qara pyshaqty tastaı berip qolyn kóterdi. Taımas baryp qolyn artyna baılap tastady. Ádham, Qazanqap jetti júgirip. Shyryldap Azat oıandy...

— Sholpan! Sholpan!.. Áttegene-aı, ántek buryn kelsem!.. — dep Aman sylq otyra ketti de, eńirep jiberdi. Sholpanda dybys joq, qan júreginen jylymshylap aǵyp jatty. Shákendi aldyna salyp Ádham úıden shyqty...

---