Qarataý óńiriniń kúılerin jetkizýshiler men oryndaýshylar
Qarataý óńiriniń kúılerin jetkizýshiler men oryndaýshylar.
Sabaqtyń maqsaty: qazaq kúı ónerin jáne olardyń ishindegi Qarataý óńiriniń kúıshilik mektebi, Qarataý kúıleriniń ereksheligi, saryny, janry, oryndaý sheberlikteri, Qarataý kúı mektebiniń kórnekti ókili – Súgir, jetkizýshileri men qazirgi tańda oryndap júrgen kórnekti óner qaıratkerlerimen tanystyrý.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń tıpi: jańa taqyrypty túsindirý
Sabaqtyń ádisi: áńgimelep berý, kúı tyńdaý
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıd, beıne taspalar, kitaptar kórmesi
Páni: dombyra
Dáris alýshy: dombyra klasynyń oqýshylary
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi:
- Sálemetsizder me oqýshylar! Búgingi ashyq sabaǵymyzdyń taqyryby «Qarataý óńiriniń kúılerin jetkizýshiler men oryndaýshylar». Búgin biz Qarataý óńiriniń kúıshilik mektebi, kúıshileri, buryńǵy kúılerdi jetkizýshiler jáne qazirgi tańda kimder oryndap júr sol jóninde tanysatyn bolamyz. Endeshe sabaǵymyzdy bastaıyq.
Ońtústik Qazaqstannyń Qarataý óńirinde qazaq kúı ónerindegi bógenaıy bólek mektep qalyptasqan. Súgir Álıulynyń arǵy jaǵyndaǵy halyq kúıshilerinen bastaý alyp Súgir arqyly keıingi býynǵa jetken bul óńirdiń kúıleri Qarataý kúıshilik mektebi degen atpen alashqa aıan.
Qarata kúıshilik mektebi degende dombyrashylyq pen qobyzshylyq óner qatar qanat jaıǵan Sozaq jeri birden aýyzǵa oralady. Kúıshilik dástúrge kelsek — Qarataý kúıleri Arqa oryndaýshylyq úlgisiniń ózinshe damyǵan bir arnasy bolyp tabylady. Arqa kúıshileriniń ishinde áýeli Saıdaly sary Toqa men Arǵyn Daırabaıdyń (Alshyn Daırabaı deıtin de kúıshi ótken) yqpaly Qarataý kúıshilik mádenıetine kóbirek tıgeni tarıhı dáleldi shyndyq. Osy kúni Qarataý mektebin zertteýshiler Súgirdiń Toqadan bata alǵanyn aıtqanmen, tartý úlgisin bólekshe dep sanap júr. Shyndyǵynda, Súgirdiń ustazy – Yqylas pen Toqa bir eldiń adamdary bolǵan, olardyń kúı shalý mádenıetteri Táttimbetten taraǵany daýsyz aqıqat. Qarataý mektebin taldaǵanda Yqylas pen Súgirden arǵy kúıshilerden eshqandaı derek keltire almaı júrgenimizdiń bir sheti osynda jatyr, ıaǵnı ejelden qonystas bolǵan Arqa men Betpaqdalanyń áleýmettik - mádenı shejiresin bilmeýimiz qate paıymdar jasaýǵa túrtki bolyp - aq júr.
Qarataý shertpeleriniń biz biletin Arqa mektebinen bólektenetin basty aıyrmashylyǵy Toqanyń úlgisimen damýynda. Arqada Táttimbetten keıin aty atalatyn Saıdaly sary Toqa kúıshiliginiń shyn izi Qarataýlyq úrdiste ǵana saqtalǵan. Kezinde sazgerligi orta júzge bedel bolǵan Toqanyń murasy Keńestik dáýirde saltanat qura almady, qazirgi Toqa kúıleri dep miselep júrgenderimiz — eldiń esinde qalǵan uly saryndardyń jurnaǵy ǵana. Ony oryndaýshylardyń qaı - qaısy bolsa da sol saryndardy taqyryp retinde alǵanymen túpnusqasyn túıindeı almaı, óz jandarynan jańasha tásildep tartýǵa uryndy, sonyń saldarynan Toqanyń kúıleri osy mekteptiń topyraǵy jaǵynan eń jaqyny Al, Súgir bolsa Yqylastyń qobyzdaǵy kúılerin túgel tartyp, Toqanyń tartý mánerin meılinshe shegine jetkize ıgergen jalǵyz daryn. Toqa kúıleri men Súgir shyǵarmalarynyń bir qoldan shyqqandaı uqsastyǵynyń máni osynda. Yqylastyń «Jezkıigin» Toqa kúıleriniń sheberi — Maǵaýıa Hamzınniń dombyrada tartýy kezinde eshkimdi tań qaldyrǵan oqıǵa bolǵan joq, halyq ony aspaptyń aýys - túıisi burynnan qalyptasqan — Qarataýlyq dástúrdiń jalǵasy dep qabyldady.
Qarataý qobyz óneri qonǵan jer. Qobyzshy Yqylastan Súgirge, Súgirden Jappasqa juqqan qobyz ben dombyrany bólmeıtin telqońyr kúıshilik tek Sozaqta saltanat qurǵan. Súgir Yqylastyń tól shákirti retinde osy eki aspapty teń meńgergen. Mundaı fenomen Súgirdiń shákirti — Jappas Qalambaevta da boldy. Osy kúni kúıshilikti kásip qylǵan jas daryndar — Saıan Aqmolda men Sársenǵalı Júzbaevtardyń da bul joldy Sozaqtyq salt retinde ustanyp júrgeni barshaǵa belgili. Qarataý kúıshilik mektebiniń «Arqa mektebinen ereksheligi mynaý» deıtin birden - bir aıyrmasy osy bolsa kerek.
Qarataý shertpeleriniń basynda Súgir Áliulynyń (1882 - 1961) turýy zańdy qubylys, ózine deıingi kúıshilerdiń murasyn barynsha meńgergen daryn óz sazgerligimen jańa beleske kóterildi. Súgir eski kúıshiliktiń saltyn saqtaǵan eń sońǵy dombyrashy; ol kúıdi eki tartqyzbaı qaıtalaý, janynan sýyryp - salyp kúı shyǵarý, bir tartqanyn qaıtalamaı tańnan - tańǵa kúı tolǵaý sıaqty burynǵy ónerpazdardyń jolyn ustanǵan daryn ıesi boldy. Súgir kúılerin shertpeletip te, tókpeletip te shyǵara bilgen, onyń «Yńǵaı tókpe», Shalqyma», «Besjorǵalary» taza Daırabaıdan aýysqan tókpelik dástúrde týǵan kúıler. Súgirdiń kúılerin alǵash jaryqqa shyǵarǵan – J. Qalambaev edi, ol Súgir kúılerin alǵash notaǵa túsirip (Qazaq halqynyń aspap mýzykasy. QazSSR ǵylym akademıasy. Almaty – 1964), kúıtabaqqa jazyp qaldyrdy. Kózin kórip, kúılerin belsendi túrde nasıhattaǵandar – Tólegen Mombekov, General Asqarov jáne Faızolla Úrmizovter. Bulardan basqa onyń kúılerin tartýshylardan Atabek Asylbekov, aǵaıyndy Seıithan jáne Álimhan Álimbekovter, Ergentaı Borsabaev, Dabyl Ajaqaev, Bekseıit Tursynbekov syndy kúıshilerdiń attaryn qurmetpen ataýǵa bolady.
Súgirdiń kúıi «Bozingen» oryndaýshy: Bilál Ysqaqov beınetaspa.
1 - oqýshy Aıda: Qarataýdyń taǵy da bir daryndy kúıshisi – Bapysh Qojamjaruly (1860 - 1928), ol Súgirmen zamandas bolǵan adam, onyń kúıleri dańqty shóberesi - Tólegen Mombekov arqyly jetti. Tólegen onyń «Qarqara», «Qarajorǵa», «Yńǵaıtókpe» degen kúılerin kúıtabaqqa jazyp qaldyrdy. Munan ózge, «Qarataý», «Qarlyǵash» degen kúıleri belgisiz sebeptermen jazylmaı qalypty, biraq el ishinde ony tartatyndar áli kezdesedi. Bapysh — kezinde Altyn Ordany titirentken er Edige shyqqan Mańǵyt taıpasynyń Sańǵyl ata rýynan. Qarataýdyń teriskeıin mekendegen Mańǵytaı, Sańǵyl, Qońyr Jıenbet rýlarynyń ejelgi qonysy — Ulytaý, Edige zamanynda joryq quryp Reseı, Kavkaz asyp ketken noǵaılylardyń ataqonysta qalǵany osylar ǵana. Bul atadan Bapyshtan basqa da kóptegen ónerli adamdar shyqqan. Sozaq elinde kúıshiligimen eldi eleńdetken – Seıithan Álimbekov, Álip Táshenov, Jaqsybergen Sańǵylbaevtar Bapyshpen atalas, Tólegenmen aǵaıyn. Bapysh Súgirmen aýyldas bolyp, onyń kúıshiligin qurmettep ótken adam, kúı tartý mánerinde de uqsastyqtar barshylyq. Bapyshtyń «Yńǵaıtókpesi» Daırabaı kúıleriniń ekpinimen shyqqany anyq bilinip turady, Toqanyń ústińgi ishekti saýmalap jalqy tartýy «Qarqara» kúıinde tásil retinde kóshirilip alynǵany ras. Kúı shejiresin taratýshy ǵalym – A. Seıdimbekovtyń «Bapysh jas kezinde Toqa Shońmanuly, Yqylas Dúkenuly sıaqty dáýlesker kúıshilerdiń aldyn kórip, janyna erip kúıshilik – dombyrashylyq ónerin shyńdaǵan» degen zertteý deregi (Qazaqtyń kúı óneri. Monografıa. Astana - 2002. 786 - bet) osy sózimizdiń dáleldi ekenin aıqyndaıdy.
Súgirdiń bas shákirti – Tólegen Mombekov (1918 - 1997). Tólegen Mombekov óziniń tabıǵı darynymen ustazyna barabar qurmetke ıe bolǵan dombyrashy. Óıtkeni, Súgirdiń kóptegen kúıleri keıingige Tólegen aǵamyzdyń oryndaýynda jetti. Sonymen qatar óz kúıshiligi de eren boldy, ol ustazy – Súgirdiń oryndaýshylyq mánerin jerine jetkizgen sheberligimen qatar ózi de bir mektepke úlgi bolarlyq oryndaýshylyqtyń shyńyna shyqty. Tólegen murasyn zerttep kúılerin jeke kitap etip bastyrǵan Almaty konservatorıasynyń profesory — Bilál Ysqaqov. Tólegenniń aıshyqty kúılerin óz qolynan alǵandardyń ishinde – Seken Turysbekov, Rymhan Ábilhanov, Rústem Kúlshebaevtar, Bekbolat Tileýhan, Sársenǵalı Júzbaevtardy ataýǵa bolady. Bulardan basqa el ishinde eleýsiz júrgen ónerpazdan — tikeleı shákirti bolǵan Jaqsybergen Sańǵylbaev pen Nazbek Baıtýarovty aıta alamyz. Búgingi kúnde Tólegen Mombekov kúıleri mádenı muramyz retinde oqytý baǵdarlamasynan berik oryn alǵan.
Tólegen Mombekov «Saltanat». Oryndaýshy: T. Mombekov beınetaspa.
2 - oqýshy Gúlsezim: Súgir men Jappastyń kúıshiligi ata murasy bolyp qonǵan, asqan daryn ıesi – General Asqarov. Ol Súgir men Tólegen kúılerin jerine jetkize oryndaýshylyǵymen qatar óziniń de kúı shyǵaratyn sazgerligi bolǵan adam, Qazaq radıosynda kúıshiniń shyǵarǵan ánderi ǵana saqtalǵan, al, óz kúıleri belgisiz sebeptermen jazylmaı qaldy. Súgirdiń «Aqqý», «Nazqońyr», «Shalqyma» kúılerin Generaldyń aldyna shyǵyp eshkim tartqan emes, Jappastyń «Jumanyn» ondaı kórkem shertken adam muqym Sozaqta buryn — sońdy bolmaǵanyn jurt biledi. Generaldyń kúıshiligi týraly jazýshy Táken Álimqulov «Kertolǵaý» deıtin hıkaıasynda baıandaǵan. Tólegenniń oryndaýynda qońyr lırızm basym bolsa, Generaldyń tartysynda shabytty jiger esilip turady, syrttaı tyńdaǵan adamǵa tartylǵan kúıdiń tynysy kóterińki bop kóringenmen ishki kúızelisi zapyrandaı ashshy bolatyn. Bul kúnde Generaldyń oryndaý mánerine den qoıǵan jastar kóp bolmaǵanmen barshylyq, solardyń biregeıi Jezqazǵandyq kúıshi — Jalǵas Sadýaqasov. Onyń oryndaýyndaǵy Súgirdiń «Shalqymasynan» Generaldyń ekpini aına - qatesiz qaıtalanady, mátini qospasyz taza tartylady.
Súgir «Shalqyma» oryndaǵan: Janǵalı Júzbaı. Beınetaspa.
3 - oqýshy Kárim: Súgirmen qatarlas ǵumyr keshken Arqadaǵy Seıfolla (Sákenniń ákesi) men Málik tóre sıaqty kúıshilerdiń murasyn halyqqa jetkizip, «Qarataýdyń kúı shejiresi» atanǵan – Faızolla Úrmizovtiń tartysy da ekiniń birine bite bermeıtin óner. Ol Súgirdiń «Kertolǵaý», «Telqońyr» sıaqty kóptegen kúılerin sońyna erip júrip úırengen. Faızolla Úrmizovtiń oryndaýyndaǵy Súgir kúıleri áli zerttelgen joq, nasıhatynyń kemdiginen shyǵar, daryndy dombyrashynyń saýsaǵyndaǵy sozaqy kúılerdiń kópshilikke belgisiz qyrlary ashylǵan joq. Onyń óz sazgerligi de myqty, Qarataýlyq shertpeniń keıingi urpaqqa buzylmaı jetýine talmaı eńbek etip júrgen zıaly, aqsúıek adam. Tólegen, Generaldarmen birge júrip, baýyrlyq qarym - qatynasta bolǵan, kúıleri birneshe kitaptarǵa kirgen arqaly kúıshi.
Oqytýshy: Dombyra men qobyzda qatar tartylatyn «Kertolǵaý» kúıler sıkli Karataý mektebinde aıryqsha damyǵan. Kúıdiń arǵy janrlyq anyqtamasy – tolǵaý. «Kertolǵaý» jyraýlyq ónerden aýysqan kúı ataýy, tolǵaý sózi aspaptyq oryndaýǵa túskende «Kertolǵaý» bolyp ózgergen syqyldy. Kúıde kezdesip otyratyn shtrıhtar men obertonǵa uqsas qarlyǵyńqy dybystar qobyz qıaǵyna elikteýdiń áserinen týǵan. Osymen parapar keletin «Qońyr» kúı taraýlary da qobyzdan aýysqan («Jolaýshynyń joldy qońyry») saryn. Bul kúılerdiń janrlyq tegi aspaptyq desek te, qazaqy qara óleńderdiń áýeni qaıyrma retinde qosamjarlana shertiletinin ańǵarý qıyn emes. Kádimgi Arqa ánderiniń izimen qurylǵan áýendik forma «Qarataý shertpeleri» taraýlarynyń týylýyna saldar boldy. Sirá, Qazaqta keń taraǵan «Jyr kúıleri» janrynyń shertpedegi kórinisi osy bolar.
Qarataý kúıleriniń ishinde tarmaqty kúıler toptamasy erekshe kózge túsedi. Bularǵa «Besjorǵa», «Toǵyz taraý» kúıleri jatady. Tarmaqty kúılerdiń shyǵý kezeńi Baıjigit, Táttimbetter zamanyna tustas keledi desek, bul Altaıdan Arqaǵa deıin órkendegen kúıshilik úrdis Qarataý aımaǵyna deıin áserli bolǵanyn ańǵartady.
Súgir «Kertolǵaý» oryndaǵan: Álimhan Júzbaev. Beınetaspa
Qarataý mektebiniń kúılerin notaǵa túsirý salasynda Muhıt Aıtqalıev, Jaýlybaı Imanálıev, Ýálı Bekenov, Bilál Ysqaqov, Abdýlhamıt Raıymbergenov, Rústem Kúlshebaev, Murat Ábýǵazın sıaqty zertteýshiler aıanbaı ter tókti. Sozaq kúıshileriniń ómiri jaıly qundy derekter jazǵan jazýshylarymyz – Táken Álimqulov, Tólegen Toqbergenov, Aqseleý Seıdimbekov, Súleımen Tábrızuly, Ótesh Qyrǵyzbaev, Tóreǵalı Táshenovter.
Qarataý mektebiniń izin dástúrlep ustaǵan kúıshilerden – Rymhan Ábilhanov, Erǵalı Álimhanuly, Álimhan, Janǵalı, Sársenǵalı Júzbaevtar, Dabyl, Qabyl Ajaqaevtar, sozaqtyq Seıithan Álimbekov, Atabek Asylbekovtardyń úlesteri zor. Búgingi kúni Rústem Kúlshebaev, Saıan Aqmolda, Janǵalı Júzbaevsyndy kúıshi dombyrashylar Súirdiń kúılerin oryndap, nasıhattap júr. Qarataý kúıshilik mektebi bul kúnde óz bıigine shyǵyp, bir kúı otaýy bolyp otyrǵan ıgi muramyz, ony jalǵastyrýshy urpaqtyń úzilmeýi — Qarataý kúıshiliginiń bekzattyǵyn, sazynyń shalqarlyǵyn kórsetedi.
Súgir «Qosbasar» oryndaýshy Saıan Aqmolda. Beınetaspa.
Búgingi sabaǵymyz osymen aıaqtaldy. Ózderińizge degen qajetti aqparatty sizdderge bere aldyq dep oılaımyz. Áli de bolsa aıtylmaı qalǵan kúıshiler, jetkizýshiler men oryndaýshylar týraly ózderińiz tolyqtyryp izdenesizder degen úmittemin. Tyńdaǵandaryńyzǵa rahmet. Saý bolyńyzdar!
Sabaqtyń maqsaty: qazaq kúı ónerin jáne olardyń ishindegi Qarataý óńiriniń kúıshilik mektebi, Qarataý kúıleriniń ereksheligi, saryny, janry, oryndaý sheberlikteri, Qarataý kúı mektebiniń kórnekti ókili – Súgir, jetkizýshileri men qazirgi tańda oryndap júrgen kórnekti óner qaıratkerlerimen tanystyrý.
Sabaqtyń túri: dástúrli sabaq
Sabaqtyń tıpi: jańa taqyrypty túsindirý
Sabaqtyń ádisi: áńgimelep berý, kúı tyńdaý
Sabaqtyń kórnekiligi: slaıd, beıne taspalar, kitaptar kórmesi
Páni: dombyra
Dáris alýshy: dombyra klasynyń oqýshylary
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi:
- Sálemetsizder me oqýshylar! Búgingi ashyq sabaǵymyzdyń taqyryby «Qarataý óńiriniń kúılerin jetkizýshiler men oryndaýshylar». Búgin biz Qarataý óńiriniń kúıshilik mektebi, kúıshileri, buryńǵy kúılerdi jetkizýshiler jáne qazirgi tańda kimder oryndap júr sol jóninde tanysatyn bolamyz. Endeshe sabaǵymyzdy bastaıyq.
Ońtústik Qazaqstannyń Qarataý óńirinde qazaq kúı ónerindegi bógenaıy bólek mektep qalyptasqan. Súgir Álıulynyń arǵy jaǵyndaǵy halyq kúıshilerinen bastaý alyp Súgir arqyly keıingi býynǵa jetken bul óńirdiń kúıleri Qarataý kúıshilik mektebi degen atpen alashqa aıan.
Qarata kúıshilik mektebi degende dombyrashylyq pen qobyzshylyq óner qatar qanat jaıǵan Sozaq jeri birden aýyzǵa oralady. Kúıshilik dástúrge kelsek — Qarataý kúıleri Arqa oryndaýshylyq úlgisiniń ózinshe damyǵan bir arnasy bolyp tabylady. Arqa kúıshileriniń ishinde áýeli Saıdaly sary Toqa men Arǵyn Daırabaıdyń (Alshyn Daırabaı deıtin de kúıshi ótken) yqpaly Qarataý kúıshilik mádenıetine kóbirek tıgeni tarıhı dáleldi shyndyq. Osy kúni Qarataý mektebin zertteýshiler Súgirdiń Toqadan bata alǵanyn aıtqanmen, tartý úlgisin bólekshe dep sanap júr. Shyndyǵynda, Súgirdiń ustazy – Yqylas pen Toqa bir eldiń adamdary bolǵan, olardyń kúı shalý mádenıetteri Táttimbetten taraǵany daýsyz aqıqat. Qarataý mektebin taldaǵanda Yqylas pen Súgirden arǵy kúıshilerden eshqandaı derek keltire almaı júrgenimizdiń bir sheti osynda jatyr, ıaǵnı ejelden qonystas bolǵan Arqa men Betpaqdalanyń áleýmettik - mádenı shejiresin bilmeýimiz qate paıymdar jasaýǵa túrtki bolyp - aq júr.
Qarataý shertpeleriniń biz biletin Arqa mektebinen bólektenetin basty aıyrmashylyǵy Toqanyń úlgisimen damýynda. Arqada Táttimbetten keıin aty atalatyn Saıdaly sary Toqa kúıshiliginiń shyn izi Qarataýlyq úrdiste ǵana saqtalǵan. Kezinde sazgerligi orta júzge bedel bolǵan Toqanyń murasy Keńestik dáýirde saltanat qura almady, qazirgi Toqa kúıleri dep miselep júrgenderimiz — eldiń esinde qalǵan uly saryndardyń jurnaǵy ǵana. Ony oryndaýshylardyń qaı - qaısy bolsa da sol saryndardy taqyryp retinde alǵanymen túpnusqasyn túıindeı almaı, óz jandarynan jańasha tásildep tartýǵa uryndy, sonyń saldarynan Toqanyń kúıleri osy mekteptiń topyraǵy jaǵynan eń jaqyny Al, Súgir bolsa Yqylastyń qobyzdaǵy kúılerin túgel tartyp, Toqanyń tartý mánerin meılinshe shegine jetkize ıgergen jalǵyz daryn. Toqa kúıleri men Súgir shyǵarmalarynyń bir qoldan shyqqandaı uqsastyǵynyń máni osynda. Yqylastyń «Jezkıigin» Toqa kúıleriniń sheberi — Maǵaýıa Hamzınniń dombyrada tartýy kezinde eshkimdi tań qaldyrǵan oqıǵa bolǵan joq, halyq ony aspaptyń aýys - túıisi burynnan qalyptasqan — Qarataýlyq dástúrdiń jalǵasy dep qabyldady.
Qarataý qobyz óneri qonǵan jer. Qobyzshy Yqylastan Súgirge, Súgirden Jappasqa juqqan qobyz ben dombyrany bólmeıtin telqońyr kúıshilik tek Sozaqta saltanat qurǵan. Súgir Yqylastyń tól shákirti retinde osy eki aspapty teń meńgergen. Mundaı fenomen Súgirdiń shákirti — Jappas Qalambaevta da boldy. Osy kúni kúıshilikti kásip qylǵan jas daryndar — Saıan Aqmolda men Sársenǵalı Júzbaevtardyń da bul joldy Sozaqtyq salt retinde ustanyp júrgeni barshaǵa belgili. Qarataý kúıshilik mektebiniń «Arqa mektebinen ereksheligi mynaý» deıtin birden - bir aıyrmasy osy bolsa kerek.
Qarataý shertpeleriniń basynda Súgir Áliulynyń (1882 - 1961) turýy zańdy qubylys, ózine deıingi kúıshilerdiń murasyn barynsha meńgergen daryn óz sazgerligimen jańa beleske kóterildi. Súgir eski kúıshiliktiń saltyn saqtaǵan eń sońǵy dombyrashy; ol kúıdi eki tartqyzbaı qaıtalaý, janynan sýyryp - salyp kúı shyǵarý, bir tartqanyn qaıtalamaı tańnan - tańǵa kúı tolǵaý sıaqty burynǵy ónerpazdardyń jolyn ustanǵan daryn ıesi boldy. Súgir kúılerin shertpeletip te, tókpeletip te shyǵara bilgen, onyń «Yńǵaı tókpe», Shalqyma», «Besjorǵalary» taza Daırabaıdan aýysqan tókpelik dástúrde týǵan kúıler. Súgirdiń kúılerin alǵash jaryqqa shyǵarǵan – J. Qalambaev edi, ol Súgir kúılerin alǵash notaǵa túsirip (Qazaq halqynyń aspap mýzykasy. QazSSR ǵylym akademıasy. Almaty – 1964), kúıtabaqqa jazyp qaldyrdy. Kózin kórip, kúılerin belsendi túrde nasıhattaǵandar – Tólegen Mombekov, General Asqarov jáne Faızolla Úrmizovter. Bulardan basqa onyń kúılerin tartýshylardan Atabek Asylbekov, aǵaıyndy Seıithan jáne Álimhan Álimbekovter, Ergentaı Borsabaev, Dabyl Ajaqaev, Bekseıit Tursynbekov syndy kúıshilerdiń attaryn qurmetpen ataýǵa bolady.
Súgirdiń kúıi «Bozingen» oryndaýshy: Bilál Ysqaqov beınetaspa.
1 - oqýshy Aıda: Qarataýdyń taǵy da bir daryndy kúıshisi – Bapysh Qojamjaruly (1860 - 1928), ol Súgirmen zamandas bolǵan adam, onyń kúıleri dańqty shóberesi - Tólegen Mombekov arqyly jetti. Tólegen onyń «Qarqara», «Qarajorǵa», «Yńǵaıtókpe» degen kúılerin kúıtabaqqa jazyp qaldyrdy. Munan ózge, «Qarataý», «Qarlyǵash» degen kúıleri belgisiz sebeptermen jazylmaı qalypty, biraq el ishinde ony tartatyndar áli kezdesedi. Bapysh — kezinde Altyn Ordany titirentken er Edige shyqqan Mańǵyt taıpasynyń Sańǵyl ata rýynan. Qarataýdyń teriskeıin mekendegen Mańǵytaı, Sańǵyl, Qońyr Jıenbet rýlarynyń ejelgi qonysy — Ulytaý, Edige zamanynda joryq quryp Reseı, Kavkaz asyp ketken noǵaılylardyń ataqonysta qalǵany osylar ǵana. Bul atadan Bapyshtan basqa da kóptegen ónerli adamdar shyqqan. Sozaq elinde kúıshiligimen eldi eleńdetken – Seıithan Álimbekov, Álip Táshenov, Jaqsybergen Sańǵylbaevtar Bapyshpen atalas, Tólegenmen aǵaıyn. Bapysh Súgirmen aýyldas bolyp, onyń kúıshiligin qurmettep ótken adam, kúı tartý mánerinde de uqsastyqtar barshylyq. Bapyshtyń «Yńǵaıtókpesi» Daırabaı kúıleriniń ekpinimen shyqqany anyq bilinip turady, Toqanyń ústińgi ishekti saýmalap jalqy tartýy «Qarqara» kúıinde tásil retinde kóshirilip alynǵany ras. Kúı shejiresin taratýshy ǵalym – A. Seıdimbekovtyń «Bapysh jas kezinde Toqa Shońmanuly, Yqylas Dúkenuly sıaqty dáýlesker kúıshilerdiń aldyn kórip, janyna erip kúıshilik – dombyrashylyq ónerin shyńdaǵan» degen zertteý deregi (Qazaqtyń kúı óneri. Monografıa. Astana - 2002. 786 - bet) osy sózimizdiń dáleldi ekenin aıqyndaıdy.
Súgirdiń bas shákirti – Tólegen Mombekov (1918 - 1997). Tólegen Mombekov óziniń tabıǵı darynymen ustazyna barabar qurmetke ıe bolǵan dombyrashy. Óıtkeni, Súgirdiń kóptegen kúıleri keıingige Tólegen aǵamyzdyń oryndaýynda jetti. Sonymen qatar óz kúıshiligi de eren boldy, ol ustazy – Súgirdiń oryndaýshylyq mánerin jerine jetkizgen sheberligimen qatar ózi de bir mektepke úlgi bolarlyq oryndaýshylyqtyń shyńyna shyqty. Tólegen murasyn zerttep kúılerin jeke kitap etip bastyrǵan Almaty konservatorıasynyń profesory — Bilál Ysqaqov. Tólegenniń aıshyqty kúılerin óz qolynan alǵandardyń ishinde – Seken Turysbekov, Rymhan Ábilhanov, Rústem Kúlshebaevtar, Bekbolat Tileýhan, Sársenǵalı Júzbaevtardy ataýǵa bolady. Bulardan basqa el ishinde eleýsiz júrgen ónerpazdan — tikeleı shákirti bolǵan Jaqsybergen Sańǵylbaev pen Nazbek Baıtýarovty aıta alamyz. Búgingi kúnde Tólegen Mombekov kúıleri mádenı muramyz retinde oqytý baǵdarlamasynan berik oryn alǵan.
Tólegen Mombekov «Saltanat». Oryndaýshy: T. Mombekov beınetaspa.
2 - oqýshy Gúlsezim: Súgir men Jappastyń kúıshiligi ata murasy bolyp qonǵan, asqan daryn ıesi – General Asqarov. Ol Súgir men Tólegen kúılerin jerine jetkize oryndaýshylyǵymen qatar óziniń de kúı shyǵaratyn sazgerligi bolǵan adam, Qazaq radıosynda kúıshiniń shyǵarǵan ánderi ǵana saqtalǵan, al, óz kúıleri belgisiz sebeptermen jazylmaı qaldy. Súgirdiń «Aqqý», «Nazqońyr», «Shalqyma» kúılerin Generaldyń aldyna shyǵyp eshkim tartqan emes, Jappastyń «Jumanyn» ondaı kórkem shertken adam muqym Sozaqta buryn — sońdy bolmaǵanyn jurt biledi. Generaldyń kúıshiligi týraly jazýshy Táken Álimqulov «Kertolǵaý» deıtin hıkaıasynda baıandaǵan. Tólegenniń oryndaýynda qońyr lırızm basym bolsa, Generaldyń tartysynda shabytty jiger esilip turady, syrttaı tyńdaǵan adamǵa tartylǵan kúıdiń tynysy kóterińki bop kóringenmen ishki kúızelisi zapyrandaı ashshy bolatyn. Bul kúnde Generaldyń oryndaý mánerine den qoıǵan jastar kóp bolmaǵanmen barshylyq, solardyń biregeıi Jezqazǵandyq kúıshi — Jalǵas Sadýaqasov. Onyń oryndaýyndaǵy Súgirdiń «Shalqymasynan» Generaldyń ekpini aına - qatesiz qaıtalanady, mátini qospasyz taza tartylady.
Súgir «Shalqyma» oryndaǵan: Janǵalı Júzbaı. Beınetaspa.
3 - oqýshy Kárim: Súgirmen qatarlas ǵumyr keshken Arqadaǵy Seıfolla (Sákenniń ákesi) men Málik tóre sıaqty kúıshilerdiń murasyn halyqqa jetkizip, «Qarataýdyń kúı shejiresi» atanǵan – Faızolla Úrmizovtiń tartysy da ekiniń birine bite bermeıtin óner. Ol Súgirdiń «Kertolǵaý», «Telqońyr» sıaqty kóptegen kúılerin sońyna erip júrip úırengen. Faızolla Úrmizovtiń oryndaýyndaǵy Súgir kúıleri áli zerttelgen joq, nasıhatynyń kemdiginen shyǵar, daryndy dombyrashynyń saýsaǵyndaǵy sozaqy kúılerdiń kópshilikke belgisiz qyrlary ashylǵan joq. Onyń óz sazgerligi de myqty, Qarataýlyq shertpeniń keıingi urpaqqa buzylmaı jetýine talmaı eńbek etip júrgen zıaly, aqsúıek adam. Tólegen, Generaldarmen birge júrip, baýyrlyq qarym - qatynasta bolǵan, kúıleri birneshe kitaptarǵa kirgen arqaly kúıshi.
Oqytýshy: Dombyra men qobyzda qatar tartylatyn «Kertolǵaý» kúıler sıkli Karataý mektebinde aıryqsha damyǵan. Kúıdiń arǵy janrlyq anyqtamasy – tolǵaý. «Kertolǵaý» jyraýlyq ónerden aýysqan kúı ataýy, tolǵaý sózi aspaptyq oryndaýǵa túskende «Kertolǵaý» bolyp ózgergen syqyldy. Kúıde kezdesip otyratyn shtrıhtar men obertonǵa uqsas qarlyǵyńqy dybystar qobyz qıaǵyna elikteýdiń áserinen týǵan. Osymen parapar keletin «Qońyr» kúı taraýlary da qobyzdan aýysqan («Jolaýshynyń joldy qońyry») saryn. Bul kúılerdiń janrlyq tegi aspaptyq desek te, qazaqy qara óleńderdiń áýeni qaıyrma retinde qosamjarlana shertiletinin ańǵarý qıyn emes. Kádimgi Arqa ánderiniń izimen qurylǵan áýendik forma «Qarataý shertpeleri» taraýlarynyń týylýyna saldar boldy. Sirá, Qazaqta keń taraǵan «Jyr kúıleri» janrynyń shertpedegi kórinisi osy bolar.
Qarataý kúıleriniń ishinde tarmaqty kúıler toptamasy erekshe kózge túsedi. Bularǵa «Besjorǵa», «Toǵyz taraý» kúıleri jatady. Tarmaqty kúılerdiń shyǵý kezeńi Baıjigit, Táttimbetter zamanyna tustas keledi desek, bul Altaıdan Arqaǵa deıin órkendegen kúıshilik úrdis Qarataý aımaǵyna deıin áserli bolǵanyn ańǵartady.
Súgir «Kertolǵaý» oryndaǵan: Álimhan Júzbaev. Beınetaspa
Qarataý mektebiniń kúılerin notaǵa túsirý salasynda Muhıt Aıtqalıev, Jaýlybaı Imanálıev, Ýálı Bekenov, Bilál Ysqaqov, Abdýlhamıt Raıymbergenov, Rústem Kúlshebaev, Murat Ábýǵazın sıaqty zertteýshiler aıanbaı ter tókti. Sozaq kúıshileriniń ómiri jaıly qundy derekter jazǵan jazýshylarymyz – Táken Álimqulov, Tólegen Toqbergenov, Aqseleý Seıdimbekov, Súleımen Tábrızuly, Ótesh Qyrǵyzbaev, Tóreǵalı Táshenovter.
Qarataý mektebiniń izin dástúrlep ustaǵan kúıshilerden – Rymhan Ábilhanov, Erǵalı Álimhanuly, Álimhan, Janǵalı, Sársenǵalı Júzbaevtar, Dabyl, Qabyl Ajaqaevtar, sozaqtyq Seıithan Álimbekov, Atabek Asylbekovtardyń úlesteri zor. Búgingi kúni Rústem Kúlshebaev, Saıan Aqmolda, Janǵalı Júzbaevsyndy kúıshi dombyrashylar Súirdiń kúılerin oryndap, nasıhattap júr. Qarataý kúıshilik mektebi bul kúnde óz bıigine shyǵyp, bir kúı otaýy bolyp otyrǵan ıgi muramyz, ony jalǵastyrýshy urpaqtyń úzilmeýi — Qarataý kúıshiliginiń bekzattyǵyn, sazynyń shalqarlyǵyn kórsetedi.
Súgir «Qosbasar» oryndaýshy Saıan Aqmolda. Beınetaspa.
Búgingi sabaǵymyz osymen aıaqtaldy. Ózderińizge degen qajetti aqparatty sizdderge bere aldyq dep oılaımyz. Áli de bolsa aıtylmaı qalǵan kúıshiler, jetkizýshiler men oryndaýshylar týraly ózderińiz tolyqtyryp izdenesizder degen úmittemin. Tyńdaǵandaryńyzǵa rahmet. Saý bolyńyzdar!
You Might Also Like
