Qazaq eli «táýelsizdik» aldy ma, álde «táýelsizdigin» jarıalady ma?
SHQO, Úrjar aýdany,
Qaratuma orta mektebi dırektorynyń
tárbıe isi jónindegi orynbasary, tarıhshy
Kamashev Serikqan
Qazaq eli «táýelsizdik» aldy ma, álde «táýelsizdigin» jarıalady ma?
Qazaq eli «táýelsizdik» aldy ma, álde «táýelsizdigin» jarıalady ma? Mán berip qarar bolsaq osy eki sózde úlken aıyrmashylyq bar, tipti tutas bir halyqtyń tarıhy jatyr. Bıylǵy jyl QR - nyń óz «táýelsizdigin» jarıalaǵanyna 23 jyl tolyp otyr. Osy ýaqytqa deıin – «buryn táýeldi boldyq, qul, bodan boldyq», aqyry mine bostandyq, táýelsizdik aldyq, t. b. sıaqty pikirler aıtýmen kelemiz. Bir elge basybaıly táýeldi bolý degen ne ózi? Qazaq eli táýelsizdikti kimnen aldy, eń áýeli táýeldi boldy ma, ony moıyndap nemese táýeldilikti qazaqqa moıyndatyp kórdi me? Keńestik zamanda qarapaıym qazaqtardyń basym bóligi, ásirese aýyl turǵyndary ózderin biz táýeldi elmiz, bodan halyqpyz dep sanaǵan emes, Keńes memleketiniń teń quqyqty adamdarymyz dep eseptedi. Jeltoqsan oqıǵalarynda ulttyq kemsitýshilik oryn alǵanda qazaq jastarynyń, negizinen aýyldan shyqqan jastardyń kóterilýi osynyń aıǵaǵy. 1936 jyly KSRO quramyndaǵy odaqtas respýblıka bolǵan Qazaqstan qaǵaz júzinde memlekettik táýelsizdiktiń barlyq nyshandaryn alǵan bolatyn. Endeshe nege biz «egemen» elde týǵan, «táýeldiliktiń» baıybyna bara qoımaǵan jas urpaqty «táýeldi, qul, bodan» bolǵansyń dep jasytýǵa tıistimiz. Ǵasyrlar boıyna «táýeldilikti» moıyndamaı, táýelsizdigimizdi qorǵaý jolyndaǵy ata - babalarymyzdyń júrgizgen kúresi qaıda qalady? Tarıhqa úńilip: Qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasý kezeńine toqtalmaı - aq, XVǵ. orta shenindegi qazaq handyǵynyń qurylýynan – XXǵ sońyndaǵy óz «táýelsizdigin» jarıalaýyna deıingi aralyqty ashyp kóreıikshi.
XV ǵasyrdyń orta sheninde qazaq taıpalary Ábilhaıyr handyǵynan irge bólip, Jetisý jerine kelip «táýelsiz» Qazaq handyǵynyń» qurylǵanyn jarıalady. Osy ýaqyttan bastap qazaq eliniń óz «táýelsizdigin» saqtap qalý jolyndaǵy kúresi bastalyp, ol xx ǵasyrdyń 90 - shy jyldaryna deıin jalǵasty. Qazaq halqynyń «táýelsizdik» jolyndaǵy kúresin 4 kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:
I kezeń: XV ǵ. ortasynan XVII ǵ. orta sheni aralyǵyndaǵy Qazaq handyǵynyń «táýelsizdigine» qaýip tóndirgen basty jaýy M. Shaıbanı (Ábilhaıyr handyǵynyń murageri) jáne onyń urpaqtarymen kúresi, halqynyń basym bóligi keıin qazaq handyǵyna qosylǵan Sibir hany Kóshimniń Reseı qolshoqpary Ermakpen soǵysy bolatyn.
II kezeń: XVI ǵ. 30 - shy jyldarynan XVIII ǵ. orta sheni aralyǵyndaǵy basty jaýy Jońǵarlarmen jáne Orta Azıa handyqtarymen kúresi.
III kezeń: XVIII ǵ. 1 - shi jartysynan XX ǵ. 1 - shi onjyldyǵyna deıingi aralyqtaǵy Reseı patshalyǵyna jáne Qoqan handyǵyna qarsy kúresi.
IV kezeń: XX ǵ. 20 - shy jyldarynan XX ǵ. 80 - shi jyldarynyń aıaq shenine deıingi aralyqtaǵy Keńes úkimetine qarsy kúresi.
1635 jyly oırat taıpalary birigip qurǵan Jońǵar handyǵyna qarsy qazaqtardyń óz «táýelsizdigin» qorǵaý jolyndaǵy kúresi bir ǵasyrdan artyq mezgil boıyna úzdiksiz júrgizildi. Kishi júz hany Ábilhaıyrdyń Reseı patshalyǵynan kómek surap, «odaq» qurmaq bolǵan nıeti búkil qazaq eliniń táýeldilikti moıyndaýy degen sóz emes, al Baraq sultannyń ony óltirýi qazaqtardyń táýeldi, bodan bolýǵa degen ashyq qarsylyǵynyń sıpaty bolatyn. Jáne, Uly júz ben Orta júz Reseı patshalyǵyn eshqashan resmı moıyndaǵan joq. Orta júz hany Abylaı Reseı patshasynyń qaıta - qaıta shaqyrtýyna qulaq aspastan kóz jumdy, onyń ornyna handyqqa saılanǵan Ýálıdi Reseı patshalyǵy tanyǵanymen eldiń biraz bóligi Abylaıdyń taǵy bir uly Qasym sultandy jaqtady. Keıin onyń uly Kenesaryny han kóterip sońyna erdi. Tipti, Ýálıdiń ózinen de qaýiptengen Patsha úkimeti keıingi jyldary Bókeıdi qosa han saılaý arqyly orta júzde jik týdyrmaq nıette boldy. Patsha áskeri men Uly júz qazaqtarynyń soǵys qımyldaryn birlesip júrgizýi barysynda 1876 jyly Qoqan handyǵy joıylyp, onyń terıtorıasy Túrkistan general - gýbernatorynyń quramyna kirgen bolatyn. Reseı patshalyǵynyń handardy saılap, bekitý jáne handyq bılikti joıyp, okrýgtik basqarý júıesinde aǵa sultandar taǵaıyndaý saıasatyna qarsy qazaq eliniń úzdiksiz kúres júrgizýi, patsha úkimeti tarapynan bekitilgen handar men sultandardy tyńdamaýy, jáne baǵynbaýy negizinen qazaqtardyń táýeldilikti, bodandyqty moıyndamaýynan týǵan qarsylyqtary edi.
Reseı patshalyǵynyń otarlaý saıasatyna qarsy qazaq halqy XVIII ǵ. 2 - shi jartysynan 1917 jylǵa deıingi aralyqta úzdiksiz kúres júrgizip keldi. Atap aıtsaq: 1767 jyly orys áskerleriniń kishi júzge shabýyl jasaýy; 1773 - 1775 jj. kishi jáne orta júz qazaqtarynyń E. Pýgachev kóterilisine qatysýy; 1783 - 1797 jj. Syrym Datuly kóterilisi; 1797 - 1814 jj. Qarataı sultan bastaǵan kóterilis; 1816 - 1821 jj. Arynǵazy sultan bastaǵan kóterilis; 1836 - 1838 jj. Isataı men Mahambet kóterilisi; 1837 - 1847 jj. Kenesary kóterilisi; XIX ǵ. 50 - 70 jj. Janǵoja batyr bastaǵan Syrdarıa qazaqtary, Oral jáne Torǵaı oblystary, Mańǵystaý jerindegi kóterilister; 1858 - 1876 jj. Uly júz eliniń Qoqan feodaldaryna qarsy kúresi; 1905 jyldyń jazyndaǵy Semeı, Torǵaı, Oral jáne Syrdarıa oblystaryndaǵy sharýalar qozǵalysy; 1916j. ult - azattyq kóterilisi, t. b. Bul kóterilisterdiń barlyǵy qarýly qaqtyǵys túrinde júrgizilse, basqa ýaqyttar narazylyq sıpatynda ótti. 1916 jylǵy kóterilis barysyndaǵy 13 bolys ókilderiniń quryltaıynda Ábdiǵapar Janbosynovtyń Torǵaı ýeziniń hany bolyp saılanýy qazaq halqynyń handyq bıliktiń joıylýymen áli tolyq kelispegeni, patsha úkimeti tarapynan júrgizilgen saıası reformalardy moıyndamaǵanynyń dáleli bola alady.
Patsha úkimetimen ǵasyrdan artyq ýaqyt kúresken qazaqtardyń patshanyń qulatylýyna da atsalysqany shyndyq. Atyshýly ataman Annenkov Semeıdegi sotynda: «... 1917 jylǵy tóńkeristi orystar bastaǵan joq, shyndyǵynda ony qazaqtar bastaǵan» deýinde mán bar (Ákim Tarazı dereginen). Patsha qulatylǵan soń qazaq zıalylary Eýropa elderi úlgisine deńgeıles memleket qurý nıetimen «Alashorda» úkimetin quryp, aldaǵy ýaqyttarǵa naqty josparlar jasady. Nátıjesinde, kópshilik qazaq zıalylarynyń bolashaqty oılaý nıetpen (táýeldilikti moıyndaǵannan emes) keńes úkimeti jaǵyna shyǵýy barysynda Alashorda taratylyp, qazaq eli Reseıdiń quramyndaǵy «avtonomıaly respýblıka» bolyp tanylǵanymen, qıturqy saıasatyn baıqatqan keńes úkimeti qazaqtardyń kúshti qarsylyǵyna tap boldy. Derekterde T. Rysqulov, F. Hodjaev, Z. Valıdov, A. Baıtursynovtar qol qoıǵan hatta olar Lenınnen Túrkistan respýblıkasynyń «qýyrshaq respýblıka» bolýyna narazylyq bildirip, keńestik avtonomıaǵa ulttyq memlekettik statýs berýin talap etkenderi aıtylady. Bul qarsylyqtar 1919 - 1989jj. aralyǵynda, 70 jyl boıyna jalǵasty.
Qazaq eli keńes úkimetiniń jaýlarymen de (1918 - 1921jj. aq gvardıashyldar men shetel ıntervensıasyna qarsy qyzyl armıamen birlesip) óz «táýelsizdigin» qorǵaý jolynda kúres júrgizdi. Qazaqtardyń «áskerı komýnızm» jáne azyq - túlik saıasatyna qarsylyǵy nátıjesinde Qostanaı, Aqmola, Oral, Semeı gýbernıalarynda kóterilis oshaqtary paıda boldy. Mysaly, Qarqaraly ýeziniń 70 - ten astam partıa basshy jáne keńes qyzmetkerleri kóterilisshiler qolynan qaza boldy. Keńes ókimetine qarsy shyǵyp, 40 - shy jyldarǵa deıin qarsylyq bildirip kelgen «basmashylar» negizinen Túrkistan respýblıkasynyń mılısıasy bolatyn. Keńes úkimetine qarsy kúres «ujymdastyrý» kezinde órshı tústi. 1929 - 1931 jj. eki jyl ishinde ǵana terrorshyl áreketterdi, órt salýlardy eseptemegende, respýblıka aýmaǵynda 372 jappaı qozǵalystar men kóterilister oryn alyp, oǵan 80 myńdaı adam tikeleı qatysqan. Sozaq, Abyraly, Shyńǵystaý, Shubartaý, t. b. aýdandarynda kóterilis jasaǵan sharýalar shyn máninde túgel qyrylyp tastaldy jáne keıbir eldi mekender jermen - jeksen etildi. Kóterilisterdiń arty qoldan jasalǵan asharshylyqqa ulasyp, ashtyq pen indetten tolyq emes derekter boıynsha halyqtyń 40%- y tikeleı shyǵynǵa ushyrasa, tek 1930 j. qańtardan 1931j. maýsymǵa sheıingi aralyqta ǵana 280 myńnan astam qojalyq, ıaǵnı 1 mln. 70 myńdaı adam respýblıkadan tys jerge kóship ketti. Nátıjesinde qazaq eli 1936 jyly 9 aqpanda QAKSR Ortalyq Atqarý komıtetiniń qaýlysymen «qazaqtar» degen dál ataýyn qaıtaryp alyp (kırgız - kaısak bolyp atalyp kelgen), 1936 jyly jeltoqsanda avtonomıalyqtan qaıta qurylyp odaqtas (táýeldi emes) Qaz. KSR dárejesine qol jetkizdi. Onyń arty jappaı qýǵyn - súrginge ulasyp, qazaqtyń bas kótererleriniń túgelge jýyǵy joıylyp jiberildi. Zulmat jyldary artyq - kemi joq 101 myń qazaqstandyqtar «Gýlag» azabynan ótip, 27 myńnan astamy atyldy (Komsomolskaıa pravda, 1991j. aqpannyń 19 - y). Adam balasynyń basyna bermes osynshama qaıǵy - qasiretke ushyrasa da 1941 - 1945 jj. Uly Otan soǵysyna árbir besinshi qazaqstandyq elin, jerin, Otanyn qorǵaýǵa attanyp, soǵystan 350 myńnan astam qazaq oralmady jáne álem jurtshylyǵyn tańǵaldyrǵan erlikterimen asqaq rýhynyń, erik - jigeriniń jasymaǵanyn, qazaq degen ulttyń «táýeldi, bodan, qul» bolýǵa tózbeıtin halyq ekenin tórtkúl dúnıege pash etti. Degenmen, qazaqtar únemi aldyńǵy shepterde ǵana soǵyssa da olardyń tańǵajaıyp erlikterin baǵalamaý, laıyqty qurmet kórsetpeý de oryn aldy. Mysaly, Moskvany qorǵaý kezinde jaýǵa qatty qarsylyq kórsetip, olardy zor shyǵynǵa ushyratqan «Qazaqstandyq 316 atqyshtar dıvızıasynyń» «Panfılov dıvızıasy» atalýy, tańǵajaıyp erlikterimen attary ańyzǵa aınalǵan «28 qazaqstandyqtardyń» «28 panfılovshylar» atalýy, B. Momyshuly, R. Qoshqarbaev, Q. Qaısenov, t. b. batyrlarǵa laıyqty qurmettiń berilmeýi jáne t. b. osynyń aıǵaǵy. Jaýdy jeńip shyǵýǵa maıdanda da, tylda da bar kúsh - jigerin aıamaı, eren erlikterimen dúnıe júzin tamsandyrǵan qazaq eliniń jeri palıgon alańyna aınaldyrylyp, zıaly qaýymdy qýdalaý odan ári jalǵasty. Bul sharalardyń barlyǵy da «táýeldilikti» esh moıyndamaǵan, qandaı jaǵdaıda da «táýelsizdik» úshin kúreske daıyn halyqtyń erik, kúsh - jigerin muqatý, jasytý maqsatynda júrgizilip jatqan ister edi. Qazaq eli esh jasymastan «táýelsizdigi» úshin kúresti jalǵastyra berdi. 1963 jyly Máskeýdiń joǵary oqý oryndarynda oqıtyn qazaq jastary «Jas tulpar» uıymyn, Qaraǵandy jastary - «Jas qazaq», Semeıde - «Taıshubar» uıymdaryn quryp (osyndaı uıymdar Lenıngradta, Kıev, Almaty, Odessa, Rıga, Pavlodar, Aqmola, t. b. qalalarda da quryldy) ulttyq múdde jolyna qyzmet etti. M. Aýezov, E. Bekmahanov, t. b. tulǵalarmen qatar bul uıymdar da qýdalaýǵa ushyratyldy jáne taratyldy.
Qaratuma orta mektebi dırektorynyń
tárbıe isi jónindegi orynbasary, tarıhshy
Kamashev Serikqan
Qazaq eli «táýelsizdik» aldy ma, álde «táýelsizdigin» jarıalady ma?
Qazaq eli «táýelsizdik» aldy ma, álde «táýelsizdigin» jarıalady ma? Mán berip qarar bolsaq osy eki sózde úlken aıyrmashylyq bar, tipti tutas bir halyqtyń tarıhy jatyr. Bıylǵy jyl QR - nyń óz «táýelsizdigin» jarıalaǵanyna 23 jyl tolyp otyr. Osy ýaqytqa deıin – «buryn táýeldi boldyq, qul, bodan boldyq», aqyry mine bostandyq, táýelsizdik aldyq, t. b. sıaqty pikirler aıtýmen kelemiz. Bir elge basybaıly táýeldi bolý degen ne ózi? Qazaq eli táýelsizdikti kimnen aldy, eń áýeli táýeldi boldy ma, ony moıyndap nemese táýeldilikti qazaqqa moıyndatyp kórdi me? Keńestik zamanda qarapaıym qazaqtardyń basym bóligi, ásirese aýyl turǵyndary ózderin biz táýeldi elmiz, bodan halyqpyz dep sanaǵan emes, Keńes memleketiniń teń quqyqty adamdarymyz dep eseptedi. Jeltoqsan oqıǵalarynda ulttyq kemsitýshilik oryn alǵanda qazaq jastarynyń, negizinen aýyldan shyqqan jastardyń kóterilýi osynyń aıǵaǵy. 1936 jyly KSRO quramyndaǵy odaqtas respýblıka bolǵan Qazaqstan qaǵaz júzinde memlekettik táýelsizdiktiń barlyq nyshandaryn alǵan bolatyn. Endeshe nege biz «egemen» elde týǵan, «táýeldiliktiń» baıybyna bara qoımaǵan jas urpaqty «táýeldi, qul, bodan» bolǵansyń dep jasytýǵa tıistimiz. Ǵasyrlar boıyna «táýeldilikti» moıyndamaı, táýelsizdigimizdi qorǵaý jolyndaǵy ata - babalarymyzdyń júrgizgen kúresi qaıda qalady? Tarıhqa úńilip: Qazaq halqynyń ult bolyp qalyptasý kezeńine toqtalmaı - aq, XVǵ. orta shenindegi qazaq handyǵynyń qurylýynan – XXǵ sońyndaǵy óz «táýelsizdigin» jarıalaýyna deıingi aralyqty ashyp kóreıikshi.
XV ǵasyrdyń orta sheninde qazaq taıpalary Ábilhaıyr handyǵynan irge bólip, Jetisý jerine kelip «táýelsiz» Qazaq handyǵynyń» qurylǵanyn jarıalady. Osy ýaqyttan bastap qazaq eliniń óz «táýelsizdigin» saqtap qalý jolyndaǵy kúresi bastalyp, ol xx ǵasyrdyń 90 - shy jyldaryna deıin jalǵasty. Qazaq halqynyń «táýelsizdik» jolyndaǵy kúresin 4 kezeńge bólip qarastyrýǵa bolady:
I kezeń: XV ǵ. ortasynan XVII ǵ. orta sheni aralyǵyndaǵy Qazaq handyǵynyń «táýelsizdigine» qaýip tóndirgen basty jaýy M. Shaıbanı (Ábilhaıyr handyǵynyń murageri) jáne onyń urpaqtarymen kúresi, halqynyń basym bóligi keıin qazaq handyǵyna qosylǵan Sibir hany Kóshimniń Reseı qolshoqpary Ermakpen soǵysy bolatyn.
II kezeń: XVI ǵ. 30 - shy jyldarynan XVIII ǵ. orta sheni aralyǵyndaǵy basty jaýy Jońǵarlarmen jáne Orta Azıa handyqtarymen kúresi.
III kezeń: XVIII ǵ. 1 - shi jartysynan XX ǵ. 1 - shi onjyldyǵyna deıingi aralyqtaǵy Reseı patshalyǵyna jáne Qoqan handyǵyna qarsy kúresi.
IV kezeń: XX ǵ. 20 - shy jyldarynan XX ǵ. 80 - shi jyldarynyń aıaq shenine deıingi aralyqtaǵy Keńes úkimetine qarsy kúresi.
1635 jyly oırat taıpalary birigip qurǵan Jońǵar handyǵyna qarsy qazaqtardyń óz «táýelsizdigin» qorǵaý jolyndaǵy kúresi bir ǵasyrdan artyq mezgil boıyna úzdiksiz júrgizildi. Kishi júz hany Ábilhaıyrdyń Reseı patshalyǵynan kómek surap, «odaq» qurmaq bolǵan nıeti búkil qazaq eliniń táýeldilikti moıyndaýy degen sóz emes, al Baraq sultannyń ony óltirýi qazaqtardyń táýeldi, bodan bolýǵa degen ashyq qarsylyǵynyń sıpaty bolatyn. Jáne, Uly júz ben Orta júz Reseı patshalyǵyn eshqashan resmı moıyndaǵan joq. Orta júz hany Abylaı Reseı patshasynyń qaıta - qaıta shaqyrtýyna qulaq aspastan kóz jumdy, onyń ornyna handyqqa saılanǵan Ýálıdi Reseı patshalyǵy tanyǵanymen eldiń biraz bóligi Abylaıdyń taǵy bir uly Qasym sultandy jaqtady. Keıin onyń uly Kenesaryny han kóterip sońyna erdi. Tipti, Ýálıdiń ózinen de qaýiptengen Patsha úkimeti keıingi jyldary Bókeıdi qosa han saılaý arqyly orta júzde jik týdyrmaq nıette boldy. Patsha áskeri men Uly júz qazaqtarynyń soǵys qımyldaryn birlesip júrgizýi barysynda 1876 jyly Qoqan handyǵy joıylyp, onyń terıtorıasy Túrkistan general - gýbernatorynyń quramyna kirgen bolatyn. Reseı patshalyǵynyń handardy saılap, bekitý jáne handyq bılikti joıyp, okrýgtik basqarý júıesinde aǵa sultandar taǵaıyndaý saıasatyna qarsy qazaq eliniń úzdiksiz kúres júrgizýi, patsha úkimeti tarapynan bekitilgen handar men sultandardy tyńdamaýy, jáne baǵynbaýy negizinen qazaqtardyń táýeldilikti, bodandyqty moıyndamaýynan týǵan qarsylyqtary edi.
Reseı patshalyǵynyń otarlaý saıasatyna qarsy qazaq halqy XVIII ǵ. 2 - shi jartysynan 1917 jylǵa deıingi aralyqta úzdiksiz kúres júrgizip keldi. Atap aıtsaq: 1767 jyly orys áskerleriniń kishi júzge shabýyl jasaýy; 1773 - 1775 jj. kishi jáne orta júz qazaqtarynyń E. Pýgachev kóterilisine qatysýy; 1783 - 1797 jj. Syrym Datuly kóterilisi; 1797 - 1814 jj. Qarataı sultan bastaǵan kóterilis; 1816 - 1821 jj. Arynǵazy sultan bastaǵan kóterilis; 1836 - 1838 jj. Isataı men Mahambet kóterilisi; 1837 - 1847 jj. Kenesary kóterilisi; XIX ǵ. 50 - 70 jj. Janǵoja batyr bastaǵan Syrdarıa qazaqtary, Oral jáne Torǵaı oblystary, Mańǵystaý jerindegi kóterilister; 1858 - 1876 jj. Uly júz eliniń Qoqan feodaldaryna qarsy kúresi; 1905 jyldyń jazyndaǵy Semeı, Torǵaı, Oral jáne Syrdarıa oblystaryndaǵy sharýalar qozǵalysy; 1916j. ult - azattyq kóterilisi, t. b. Bul kóterilisterdiń barlyǵy qarýly qaqtyǵys túrinde júrgizilse, basqa ýaqyttar narazylyq sıpatynda ótti. 1916 jylǵy kóterilis barysyndaǵy 13 bolys ókilderiniń quryltaıynda Ábdiǵapar Janbosynovtyń Torǵaı ýeziniń hany bolyp saılanýy qazaq halqynyń handyq bıliktiń joıylýymen áli tolyq kelispegeni, patsha úkimeti tarapynan júrgizilgen saıası reformalardy moıyndamaǵanynyń dáleli bola alady.
Patsha úkimetimen ǵasyrdan artyq ýaqyt kúresken qazaqtardyń patshanyń qulatylýyna da atsalysqany shyndyq. Atyshýly ataman Annenkov Semeıdegi sotynda: «... 1917 jylǵy tóńkeristi orystar bastaǵan joq, shyndyǵynda ony qazaqtar bastaǵan» deýinde mán bar (Ákim Tarazı dereginen). Patsha qulatylǵan soń qazaq zıalylary Eýropa elderi úlgisine deńgeıles memleket qurý nıetimen «Alashorda» úkimetin quryp, aldaǵy ýaqyttarǵa naqty josparlar jasady. Nátıjesinde, kópshilik qazaq zıalylarynyń bolashaqty oılaý nıetpen (táýeldilikti moıyndaǵannan emes) keńes úkimeti jaǵyna shyǵýy barysynda Alashorda taratylyp, qazaq eli Reseıdiń quramyndaǵy «avtonomıaly respýblıka» bolyp tanylǵanymen, qıturqy saıasatyn baıqatqan keńes úkimeti qazaqtardyń kúshti qarsylyǵyna tap boldy. Derekterde T. Rysqulov, F. Hodjaev, Z. Valıdov, A. Baıtursynovtar qol qoıǵan hatta olar Lenınnen Túrkistan respýblıkasynyń «qýyrshaq respýblıka» bolýyna narazylyq bildirip, keńestik avtonomıaǵa ulttyq memlekettik statýs berýin talap etkenderi aıtylady. Bul qarsylyqtar 1919 - 1989jj. aralyǵynda, 70 jyl boıyna jalǵasty.
Qazaq eli keńes úkimetiniń jaýlarymen de (1918 - 1921jj. aq gvardıashyldar men shetel ıntervensıasyna qarsy qyzyl armıamen birlesip) óz «táýelsizdigin» qorǵaý jolynda kúres júrgizdi. Qazaqtardyń «áskerı komýnızm» jáne azyq - túlik saıasatyna qarsylyǵy nátıjesinde Qostanaı, Aqmola, Oral, Semeı gýbernıalarynda kóterilis oshaqtary paıda boldy. Mysaly, Qarqaraly ýeziniń 70 - ten astam partıa basshy jáne keńes qyzmetkerleri kóterilisshiler qolynan qaza boldy. Keńes ókimetine qarsy shyǵyp, 40 - shy jyldarǵa deıin qarsylyq bildirip kelgen «basmashylar» negizinen Túrkistan respýblıkasynyń mılısıasy bolatyn. Keńes úkimetine qarsy kúres «ujymdastyrý» kezinde órshı tústi. 1929 - 1931 jj. eki jyl ishinde ǵana terrorshyl áreketterdi, órt salýlardy eseptemegende, respýblıka aýmaǵynda 372 jappaı qozǵalystar men kóterilister oryn alyp, oǵan 80 myńdaı adam tikeleı qatysqan. Sozaq, Abyraly, Shyńǵystaý, Shubartaý, t. b. aýdandarynda kóterilis jasaǵan sharýalar shyn máninde túgel qyrylyp tastaldy jáne keıbir eldi mekender jermen - jeksen etildi. Kóterilisterdiń arty qoldan jasalǵan asharshylyqqa ulasyp, ashtyq pen indetten tolyq emes derekter boıynsha halyqtyń 40%- y tikeleı shyǵynǵa ushyrasa, tek 1930 j. qańtardan 1931j. maýsymǵa sheıingi aralyqta ǵana 280 myńnan astam qojalyq, ıaǵnı 1 mln. 70 myńdaı adam respýblıkadan tys jerge kóship ketti. Nátıjesinde qazaq eli 1936 jyly 9 aqpanda QAKSR Ortalyq Atqarý komıtetiniń qaýlysymen «qazaqtar» degen dál ataýyn qaıtaryp alyp (kırgız - kaısak bolyp atalyp kelgen), 1936 jyly jeltoqsanda avtonomıalyqtan qaıta qurylyp odaqtas (táýeldi emes) Qaz. KSR dárejesine qol jetkizdi. Onyń arty jappaı qýǵyn - súrginge ulasyp, qazaqtyń bas kótererleriniń túgelge jýyǵy joıylyp jiberildi. Zulmat jyldary artyq - kemi joq 101 myń qazaqstandyqtar «Gýlag» azabynan ótip, 27 myńnan astamy atyldy (Komsomolskaıa pravda, 1991j. aqpannyń 19 - y). Adam balasynyń basyna bermes osynshama qaıǵy - qasiretke ushyrasa da 1941 - 1945 jj. Uly Otan soǵysyna árbir besinshi qazaqstandyq elin, jerin, Otanyn qorǵaýǵa attanyp, soǵystan 350 myńnan astam qazaq oralmady jáne álem jurtshylyǵyn tańǵaldyrǵan erlikterimen asqaq rýhynyń, erik - jigeriniń jasymaǵanyn, qazaq degen ulttyń «táýeldi, bodan, qul» bolýǵa tózbeıtin halyq ekenin tórtkúl dúnıege pash etti. Degenmen, qazaqtar únemi aldyńǵy shepterde ǵana soǵyssa da olardyń tańǵajaıyp erlikterin baǵalamaý, laıyqty qurmet kórsetpeý de oryn aldy. Mysaly, Moskvany qorǵaý kezinde jaýǵa qatty qarsylyq kórsetip, olardy zor shyǵynǵa ushyratqan «Qazaqstandyq 316 atqyshtar dıvızıasynyń» «Panfılov dıvızıasy» atalýy, tańǵajaıyp erlikterimen attary ańyzǵa aınalǵan «28 qazaqstandyqtardyń» «28 panfılovshylar» atalýy, B. Momyshuly, R. Qoshqarbaev, Q. Qaısenov, t. b. batyrlarǵa laıyqty qurmettiń berilmeýi jáne t. b. osynyń aıǵaǵy. Jaýdy jeńip shyǵýǵa maıdanda da, tylda da bar kúsh - jigerin aıamaı, eren erlikterimen dúnıe júzin tamsandyrǵan qazaq eliniń jeri palıgon alańyna aınaldyrylyp, zıaly qaýymdy qýdalaý odan ári jalǵasty. Bul sharalardyń barlyǵy da «táýeldilikti» esh moıyndamaǵan, qandaı jaǵdaıda da «táýelsizdik» úshin kúreske daıyn halyqtyń erik, kúsh - jigerin muqatý, jasytý maqsatynda júrgizilip jatqan ister edi. Qazaq eli esh jasymastan «táýelsizdigi» úshin kúresti jalǵastyra berdi. 1963 jyly Máskeýdiń joǵary oqý oryndarynda oqıtyn qazaq jastary «Jas tulpar» uıymyn, Qaraǵandy jastary - «Jas qazaq», Semeıde - «Taıshubar» uıymdaryn quryp (osyndaı uıymdar Lenıngradta, Kıev, Almaty, Odessa, Rıga, Pavlodar, Aqmola, t. b. qalalarda da quryldy) ulttyq múdde jolyna qyzmet etti. M. Aýezov, E. Bekmahanov, t. b. tulǵalarmen qatar bul uıymdar da qýdalaýǵa ushyratyldy jáne taratyldy.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
