InfoHub Logo

Qazaqstanda ózge elderde kezdesetin topyraq túrleriniń túgeldeı derligi taraǵan. Munda taıga, týndra topyraǵyna deıin bar, tek ylǵaldy sýbtropık beldemine tán topyraq qana joq. Qazaqstan jerinde sútqorektilerdiń 180, qustyń 500, baýyrymen jorǵalaýshylardyń 52, qos mekendilerdiń 12, balyqtyń 104-ke jýyq túri bar. Omyrtqasyz jándikter shaıan tárizdiler, ulýlar, qurttar, t.b.) budan da kóp. Tek jándikter túrleriniń ózi-aq 30 myńnan asady. Qazaqstannyń soltústigindegi ormandy dala beldeminde bulan, elik, aq qoıan, sur tyshqan, sý egeýquıryǵy, orman tyshqany, buldyryq, aq kekilik, kól aıdyndaryn sý qustary — aqqý, qaz, úırek, shaǵala, tarǵaq, qasqaldaq mekendegen. Edil ózeni jaǵalaýynan Altaı taýy bókterine deıingi astyq tuqymdas shóp pen jýsan, betege ósken dalalyq beldemde sýyr, dala alaqorjyny, súıirbas sur tyshqan, kádimgi sur tyshqan, dala tyshqany, sarshunaq, al qustan — dýadaq, bezgeldek, jylqyshy, suńqar, boztorǵaılar, qyranqara, dala quladyny kezdesedi. Kóktemnen kúzge deıin bul jerlerde aq bóken úıirleri jaıylady, olar qysqa qaraı shóldi aımaqqa yǵysady.

Edáýir bóligin Jaıyq ózeniniń ańǵaryndaǵy orman alyp jatqan dalalyq beldemniń batys bóligin bulan, elik jaılaǵan, munda eýropalyq qara kúzen, jupartyshqan, orman sýsary da kezdesedi. Budan 200 jyl buryn túgeldeı joıylýǵa jaqyn qalǵan qundyz qaıta paıda bola bastady. Qosmekendilerden Jaıyq, t.b. ózenderdiń ańǵarynda tarbaqa, orman baqasy, t.b. kezdesedi. Munda buldyryq, sur kekilik, tyrna, boztorǵaı kóp. Dalalyq beldemniń shyǵysynda sýyr, dala tyshqany, dala shaqyldaǵy, aq qoıan, sileýsin, elik, arqar mekendegen. Ósimdik jamylǵysy árkelki shóleıt beldemde sarshunaqtar men qosaıaqtyń, qum tyshqany men qoıannyń birneshe túri kezdesedi. Munda aq bóken de, sondaı-aq 20 ǵasyrdyń 40 — 50 jyldarynda qaraquıryq ta kóptep kezdesetin. Bul beldemde qustan dýadaq, shil, qylquıryq, boztorǵaı, t.b. bar. Qysta qar toqtap, kóktemde qar sýy jınalatyn Ústirt pen Mańǵystaý jartastarynyń arasynda kezdesetin ústirt arqary jutań ósimdiktermen qorektenip, ashshy sýdy qanaǵat etedi. Ústirtte uzyn ıneli kirpi, qaraquıryq, shól sileýsini — qaraqal kezdesedi.

Sazdy jáne qıyrshyq tasty shól dala janýarlarynan Qazaqstannan basqa jerde kezdespeıtin erekshe tuqymdas ókili — jalmandy atap ótken jón. Ol tek Betpaqdalada, Balqash kóliniń soltústik jaǵalaýyndaǵy keıbir aýdandarda, Alakól jáne Zaısan qazanshuńqyrynda ǵana bar. Soltústik Balqash mańyndaǵy birneshe jerden ǵana tirshilik etetin bes bashaıly ergejeıli qosaıaq ta erekshe janýar. Munda qustan shil, qylquıryq, tyrna, jek dýadaq kezdesedi. Ońt. Balqash qumynda osy araǵa ǵana tán sekseýil jorǵa torǵaıy, shól dala japalaǵy tirshilik etedi. Qumaıtty shólde birqatar kesirtke (jumyrbas, eshkiemer), jylan (oq jylan, aıdahar, qara shubar jylan, t.b.) túrleri, dala tasbaqasy taraǵan. Respýblıkanyń qıyr ońtústigindegi keıbir jerlerde keles saqtalyp qalǵan. Ózen-kól ańǵarlaryndaǵy orman-toǵaılarda elik, jabaıy shoshqa, qum qoıany, qyrǵaýyl, t.b. kezdesedi. Balqash, Sasyqkól, t.b. kólderdiń jaǵalaýyndaǵy qalyń qamys arasynda birqazan, jalbaǵaı, aq qutan, kók qutan, qaraqaz, shaǵala bar. Alakól aıdynyn óte sırek kezdesetin, Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizilgen relıkt shaǵala qonystaıdy. Qazaqstannyń shyǵysy men ońtústigin qorshap jatqan taýlardyń janýarlar dúnıesi de san alýan. Qylqan japyraqty Altaı ormandarynda bulan, maral, qudyr, sibir taýtekesi, arqar, altaı kórtyshqany, qońyr aıý, bulǵyn, quný, kúzen, barys, tıin, borsha tyshqan, altaı sýyry, qur, shil, t.b. kezdesedi.

Zaısan qazanshuńqyrynan ońtústikke qaraı sozylyp jatqan taýlarda [Saýyr, Tarbaǵataı, Jetisý (Jońǵar) Alataýy] maral, elik, arqar, sibir taýtekesi, qońyr aıý, sileýsin, barys, uzynquıryq sarshunaq mekendeıdi. Jetisý (Jońǵar), Ile Alataýy men Talas Alataýynda kókshil sýyrdyń ornyna qyzyl sýyr jáne óte sırek kezdesetin Menzbır sýyry jersindirile bastady. Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys taýlarynda jyrtqysh qustardan qozyqumaı, tazqara, búrkit tirshilik etedi.

Keń baıtaq Qazaqstan jerin mekendegen jabaıy janýarlardyń tájirıbelik mańyzy bar: olardyń keıbireýleri (aq bóken, maral, jabaıy shoshqa, ondatr, sýyr) aýlanady, ekinshi bireýleri — ósimdik pen janýar zıankesteri (sarshunaq, tyshqan, t.b.) mal men adam aýrýlaryn taratady. Kemirýshiler jazyq jáne taýly jerlerde oba aýrýyn, tyshqan tárizdi, kemirýshiler týláremıa, leptospıroz, qýqyzba aýrýlaryn taratady. Qansorǵysh keneler atalǵan aýrýlardyń keń etek alýyna sebepker bolyp, malǵa birqatar qan-parazıttik aýrýlar juqtyrady.
Janýarlar túrleriniń qazirgi sıpaty birqatar jaǵdaılarǵa baılanysty, olardyń aralyǵynda, eń aldymen, jerdiń asa keń aýmaqta ıgerilýi, osyǵan oraı jer sýarý, ne kerisinshe, kóptegen jaıma sý ańǵarlaryn qurǵatyp, tehnıkalyq daqyldar egý nátıjesinde jer bederiniń ózgerýi sıaqty jaǵdaılardy atap kórsetý kerek. Munyń nátıjesinde sońǵy 150 — 200 jyl ishinde respýblıka boıynsha kerqulan (Prjevalskıı jylqysy), qabylan, turan jolbarysy, toǵaı buǵysy sıaqty túrleri joıylyp ketti. Kóptegen asa baǵaly ań túrleriniń azaıǵandyǵy sonshalyq, tipti olarǵa joıylý qaýpi tóngen. Bulardyń qataryna qaraquıryq, ústirt arqary, arqar, Menzbır sýyry, ortaazıa ózen qundyzy, qaraqal jatady. Qustardyń ishinde dýadaq, bezgeldek, jorǵa dýadaq, qoqıqaz, oraqtumsyq, jylan jegish qyran, búrkit, balyqshy, kezquıryqty sýbúrkit sany tym azaıyp ketti. Olardyń bári Qazaqstannyń “Qyzyl kitabyna” engizildi. Sondaı-aq, Qazaqstannyń “Qyzyl kitabynyń” 3-basylymyna qorǵaýǵa alynǵan ańdardyń 40 túri, qustyń 56 túri, baýyrymen jorǵalaýshylardyń 10 túri, qosmekendilerdiń 3 túri, balyqtyń 16 túri engizildi. Qoryqtarda kóptegen sırek kezdesetin janýar túrleri meml. qorǵaýǵa alyndy. Respýblıkamyzdyń qazirgi janýarlar dúnıesi alýan túrli, al onyń keń baıtaq jerinde buryn da kóptegen janýarlar mekendegen. Munda bir kezde quryp ketken omyrtqalylardyń 200-den astam túri, kóne dáýirdegi teńiz jaıylmasynda tirshilik etken baýyrymen jorǵalaýshylardyń, balyqtardyń, omyrtqasyz jándikterdiń, máselen, ulýlardyń birneshe júzdegen túri tabyldy.

Oqýǵa keńes beremiz:

Qazaqstannyń taýlary

Qasqasý - Ońtústik jeruıyǵy

Qazaqstannyń tańǵajaıyp jerleri

Qazaqstannyń kóz toımas kórikti jerleri

Qazaqstannyń kóz jaýyn alar mekenderi

---