InfoHub Logo

Kıno — ónerdiń kenje balasy bolǵanymen, tutynýshysy eń kóp mádenı qubylys. Qazaq kıno óneri — sol qubylystyń bir bólshegi. Degenmen adamdardyń basy quralǵan jerde búgingi qazaq kınosy týraly sóz qozǵala qalsa, oń baǵa estý múmkin emeske aınalyp bara jatyr. Keıbir tarıhı fılmderdiń álsiz sújettik qurylymy, serıaldardaǵy dramatýrgıalyq qabattardyń taıazdyǵy kórermen kóńilin qaldyrǵany ras. Biraq bul qara aspandy tóndirip, etekti jasqa toltyryp túńilýge negiz bolmasa kerek.

Bir kezde qazaq kınosy jaı ǵana qazaq kınosy bolatyn. Sońǵy jyldar bederinde «qazaq kınosy» degen anyqtama ortaq belgini bere almaıtyny anyq boldy. Otandyq kınoónimder birneshe lagerge bólindi. Ol, eń birinshi, kórermenge aldymen jetip jatqan, kóbine usaq stýdıalarda áýesqoı rejıserler túsiretin, keıde «Qazaqfılm» qarjylandyratyn, komersıalyq ne buqaralyq kıno. Bir sáttik kóńil aýlaýdy maqsat qylǵan olardyń kóbiniń jańalyǵy az, kórkemdik qundylyǵy tómen bolatyny túsinikti. Ekinshisi — memlekettik tapsyryspen, aǵa býyn, ne atyn qalyptastyryp úlgergen orta býyn rejıserler túsiretin, tarıhı, ıdeologıalyq kıno. Bul sanattaǵy fılmderdiń  negizgi maqsaty — eljandylyqty nasıhattaý, ótkenimizdiń qandaı qıyn bolǵanyn, búginimizdiń qandaı jaryq ekenin shegeleý. Úshinshisi — komersıanyń  da, ıdeologıanyń da qamytyna sımaıtyn, sýretkerlik  ustanymdaryna ǵana adal rejıserler toby túsiretin avtorlyq, festıváldik kıno.

Sonymen, 2016 jyly túsirilgen osy sıpattas fılmderdi múmkindiginshe sholyp shyǵatyn bolsaq.

Komersıalyq kıno

Bizdiń keńistikte ózderin kásibı rejıser sanaıtyndarǵa bul beıádep sóz sıaqty estiledi. Qazirgi komersıalyq kıno, bir kezdegi «Jaraly sezim» emes, ózbek aǵaıyndarǵa túsirtken klıptektes dúnıeler de emes, qazaqstandyq komersıalyq kıno — ázirge Gollıvýd fılmderinen úırenýge, shablondar men shtamptardy sińirýge tyrysý prosesin bastan keship jatqan ózinshe bir álem. Biraq, eń ókinishtisi, biz Gollıvýd kınosynan tehnıkalyq qana emes, taqyryptyq turǵyda shań qaýyp kelemiz.

Toı kınonyń topyry

Jer betindegi barlyq halyqta úılený ǵurpy bar: adamdar kezdesedi, ǵashyq bolady, toı jasaıdy. Biraq, basqa eshbir eldiń kınoteatryn dál bizdiki  sıaqty toıdyń vıdeosy jaýyp ketpegen. Sońǵy bir jylda kınoteatrlarda jıyrma jeti qazaq kınosy kórsetildi. Onyń ekeýi áleýmettik drama, ekeýi úreı fılm (ýjas), úsheýi tarıhı drama, beseýi boevık, qalǵan onshaqtysy toı týraly komedıa men melodrama. Iaǵnı, siz qazaq kınosyn kórem dep barǵan eki kúnniń birinde toıdyń ústinen túsesiz: úsheýdiń úılenýi de boldy («Svadba na troıh», A.Bısembın), on alty qyzǵa úılený de boldy («On alty qyz»,  Q.Mustafın), aýyldan qalaǵa qashyp baryp úılendi («Pobeg ız aýla»,  N.Adambaı), qaladan aýylǵa qashyp baryp úılendi («72 saǵatta úılený», E.Joldas), alyp qashyp úılendi («Mezet», A.Ábilov (qosymsha lınıasynda), shymkentshe úılenbek boldy («Potomý  chto  shymkentskıı»,  Sh.Orynbaev), otyzǵa tolyp ta («Zamýj v trıdsat», A.Bısembın), tolmaı da úılendi («Sýper toı ılı zamýj po kazahskı»,  Ǵ.Asylov). Báriniń keıipkerleri  ne toıǵa daıyndalyp jatady, ne toı jasaıdy, ne toıǵa qonaq bolady, áıteýir nysanada toı mańyndaǵy týysqandarymyzdyń áreketi.

Sonda qazaqta úılenýden basqa problema joq pa deımiz ǵoı. Bolmasa qazaqty toıdan basqa eshteńe qyzyqtyra almaı ma?

Sondyqtan toı taqyrybynyń sondaı deńgeıde suranysta bolǵany qoǵam úshin komplıment emes. Qazaq mádenıetinde toıdyń orny bólek ekeni ras. Toı dese qý bastyń domalaıtyny da ras. Biraq, odan osynshalyqty kúlt jasaýǵa bolmaıdy ǵoı. Qazir toı toılap júretin zaman emes.

Aýyldan qalaǵa «qashý» men qaladan aýylǵa «qashý»

Árıne, biz az ultpyz, ony da esepke alý kerek, biraq, qazaqstandyq komersıalyq kıno aýyldan qalaǵa qashý men qaladan aýylǵa qashýdyń ortasynda júrgeni ókinishti. Joǵaryda atalǵan jáne atalmaǵan birsypyra fılmderdiń negizgi motıvi — osy, qos álemniń kereǵarlyǵyna qurylady. Aýyldan kelgen adam qalaǵa úırenise almaıdy, orysshaǵa tili jetpeı elge kúlki bolady. Qaladan aýylǵa kelgen adam qazaqsha sóıleı almaıdy. Aýyl adamy ańǵal, marǵaý, qarapaıym, adal. Qalalyqtar ábjil, qý, erke, ótirikshi, buzaqy. Munyń bári bizde turaqtalyp qalǵan stereotıpter. Keıde odan da sharshaısyń.

Mysaly, «Glamýr dlá dýr»  — Asqar Uzabaevtyń «Juldyzdy kokteıl» men «Joldyń»  arasynda ári-sári kúıde júrgenin kórsetti. Jyltyraqtan áli de aryla almaıtyn onyń «partızandyq kıno» qozǵalysyna túbegeıli qosyla almaıtyny, biraq, komersıalyq kınoǵa ózindik talaby bar ekeni belgili boldy. Messedj turǵysynda bári durys, «Glamýr dlá dýr»  bizdiń adamdardyń ózgeniń ómirine qol salǵysh suǵanaqtyǵyn, jappaı saýatsyzdyǵyn, ózgeni tabalaýǵa daıyn turatyn turpaıy minezderin synaıdy. Áleýmettik jelidegi negizsiz tanymaldylyqtyń ıllúzıa ekendigi de ýaqytyly aıtylyp otyr. Qos keıipker arqyly qyz taǵdyryna kóz salý da bar. Biraq, fılmniń qurylymy arzan anekdottardyń retsiz aýysýy sıaqty áser beredi. Ári oryssha sóıleı almaıtyn aýyl adamyn ájýa qylý — eshqandaı tapqyrlyq emes. Aqbota Nur Seıtmaǵambet pen Ásel Aqbarovanyń minez, bolmysyndaǵy qaıshylyqtar fılmdi qyzyqty etip tur.

Q.Mustafınniń «On alty qyzy» da aýyldan qalaǵa kelgen beıbaq týraly. Bul týyndy Berik Aıtjanovty tosyn amplýada kórsetýimen ǵana este qaldy. Ol jasaǵan beıne  aýyl adamdaryn ańǵal, taza qylyp kórsetkenimen, búgingi kúnniń keıipkerinen góri sovettik  kınodan kóship kelgenge kóbirek uqsaıdy. Keıipkerler bastan ótkeretin qyzyqty oqıǵalar kaleıdoskopynyń kóbi jasandy. Dál  osyny  J.Momyshevtiń  «Bıznes po kazahskı»  komedıasy týraly da aıtýǵa bolady.

Nurtas Adambaı «Kelinka Sabınasynyń» jalǵasyn usyndy. Qaladan aýylǵa kelip óz tártibin ornatqan tapqyr kelinniń obrazy unamdy bolǵanymen, karıkatýralyq mánerde sheshilgen  basqa keıipkerler (ene, ata, kúıeý) kerisinshe áser etedi. «Kelinka ekiniń» negizgi kemshiligi, bul birinshi fılmdegi ázilderdi, sıtýasıalardy qaıtalaý ǵana bolyp shyqty. Jáne túptep kelgende, munyńyz áli kıno emes, skechterdiń jıyntyǵy ǵana. Nurtas kásibı televızıashy bolǵanymen, kásibı kınoger emes ekenin baıqatyp qoıdy. Biraq, bul fılmderdiń shytyrlatyp kasa jınaıtyn sebebi, suranysqa saı bolyp tur. Bizde kıno estetıkalyq birlik retinde eshkimdi qyzyqtyrmaıdy. Maqsat kıno kórý emes. Maqsat — kóńil kóterý.

Qylmystyq janr

Jyldyń ekinshi jartysynda N.Adambaı taǵy bir tosyndaý janrda fılm  usyndy. «Taraz»  qylmystyq dramasynyń taqyryby, mazmuny eski, toqsanynshy jyldary, qazir sanasaq, otyz jyl buryn túsirilýi kerek «týyndy» edi. Onyń ústine naýqas ana, jetim bala, jetim shal, kúshpen kúıeýge berilgen qyz — baqytsyz keıipkerlerdiń býketin jınapty. Sormańdaıdyń bireýi de bir kınoǵa jeter edi, al, mundaǵy totaldi daǵdarysta keıipkerlerdiń eshqaısysy tolyq ashylmaı, bári eskız kúıinde qalǵan. Sújettik júrister senimsiz. Munyń bári rejıserdiń tájirıbesizdiginen bolsa kerek, óıtkeni,  sqema bar da, qısyn joq. Ekranda drama bolyp jatsa, zal jyrq- jyrq kúledi. Shyny kerek, munda E.Daıyrovtyń oıynynan basqa kóz toqtatatyn eshteńe joq.

Nurtas Adambaıdyń «Tarazynyń» izin ala taǵy bir qylmystyq drama, A.Sataevtyń «Raıony»  fılmin erekshe yqylaspen qaraısyń. Kóziń anyq jetedi: bárin de kásibılik sheshedi eken. Eń bastysy neni túsirý emes, qalaı túsirý. Másele tipti janrda emes, stılısıka men qoltańbada. Senarıst T.Jaqsylyqovqa tán kóshe slenginiń tabıǵılyǵy, «jigittik»  ıýmory tartymdy. Rejıser Aqan Sataevqa tán mádenıet pen jańa akterlerdi ashý qabileti unamdy. Sataevtyń turaqty operatory Hasan Qydyrálıev kamerasynyń qısyny da túsinikti. Úsh jyl qatarynan «Oskar» alǵan Emanýel Lúbeskıdiń trıýmfynan keıin «Raıony» fılminde úzbeı túsiretin operatorlyq jumysty kórgende esh tań qalǵanymyz joq. Jalpylaı alǵanda Sataev taǵy da dáleldedi: sekseninshi jyldyń ózin kóziń toıatyndaı etip túsirgende  «taqyryp eskirdi»  dep shala búlinbeısiń. Moıyndaý kerek, ádebıette de, kınoda da aýyl, ne aýyldan shyqqan qazaqtyń turmys-tirshiligi basty taqyryp bolady da turady. Qalada týyp, qalada ósken adam kóp zerttelmedi. Osy turǵydan qazaqtyń qalasyndaǵy ómirdiń nyshandaryn O.Súleımenovtiń poemasyna negizdelgen «Balkonnan»  kóretin edik. A.Sataev týyndysy ondaı tereń oqıǵa bolmasa da, sekseninshi jyldardaǵy Almatynyń ıisin beredi.

«Anaǵa aparar jol»

Sol turǵydan alǵanda shyndyqqa bir taban jaqyndaý shyqqan «Anaǵa aparar jol» jyldyń eń aıtýly premerasy  retinde tanylýy oryndy. Buǵan deıin jıyrmasynshy ǵasyrdaǵy qazaq dalasynyń kúıi týraly «Amanaı men Zamanaı», «Jeruıyq», «Jat», «Amanat», «Kóshbasshy joly» sıaqty fılmder boldy, biraq, ǵasyr taýqymetterin neǵurlym tolyq syıdyra bilgen otandyq týyndynyń biri — osy «Jol». Bas keıipkerler Ana men Bala. Demek, Ana — Otan, Atameken, týǵan jer. Bala — perzent, halyq, qazaq. Anasyna asyqqan İlıas arqyly týǵan jerge baılanǵan qazaq týraly aıtady. Ekeýiniń basyndaǵy talaıly taǵdyr qatar óriledi, paralel sıpattalady. Sol arqyly bútin bir dáýirdiń portreti shyǵady.

Altynaı Nógerbekova İlıasty bosanatyn alǵashqy kórinisten balasyn qushaqtap otyra ketetin sońǵy kórinisine deıin, aqyldy kózderimen, júzinen tógilgen meıirimimen fılmdi jylytyp turdy. Ádil Ahmetovpen birge ekranymyzǵa «janym — arymnyń sadaǵasy» deıtin adamgershilik oraldy. Onyń bir ǵana kemshiligi — kemshiliginiń joqtyǵy. Keńes kezindegi oqýlyqtardyń betinen túse qalǵandaı. Qosalqy rolderdegi Arýjan Jazylbekova, Berik Aıtjanov, Bolat Ábdilmanov, Erkebulan Daıyrovtar este qalarlyq obrazdar túzgen syńaıly.

Biz «qazaq kınosynyń tili óte kınematografıalyq» dep maqtanamyz. Biraq, bul, «kıno laıym klasıkaǵa uqsaǵysy kelip turýy kerek» degen sóz emes. Moıyndaıyq, óz-ózimizdi umytyp, bárimiz «kınematografıalyq» kınonyń sońynan ketsek, qazaq kórermeni Gollıvýdtyń jemtigi bola beredi. Qazir buqaranyń sanasy úshin kúres júrip jatyr. Zeńbirekke qarsy aqberenmen shyǵýǵa bolmaıdy. Buqaralyq kınoǵa qarsy avtorlyq kınomen qarýlana almaısyz. Bıik óner, estettik kıno — ol da kerek, biraq, buqara úshin «storıtellıng» nemese qarapaıym sújet baıandaýshy fılmder basymdyqta bolatynyn jasyra almaımyz. Aqan Sataevtyń bul fılmi — naǵyz sol turpatty dúnıe.

Kórip otyrǵanymyzdaı, qazaq kınosynyń qazirgi kelbeti — búkil qazaq qoǵamynyń kelbetindeı ıý-qıý. Memleket ózine unaıtyn kınoǵa aqsha bóledi, keıde ózine unamaıtyn kınoǵa da múmkindik beredi. Al, «kıno arqyly tabys tapsam, tanymal bolsam, abyroı jınasam» deıtin jeke stýdıalar, keıde kıno emesti kıno dep túsirip, óz betimen «damyp» jatyr desek te bolady.  Jalpy talǵamdy kóteretin dúnıelerdiń zárýligi ókinishti bolyp tur. Avtorlyq fılmder kınoteatrlarǵa jetpeıdi, jetpeýine mundaı sıpattaǵy kınony kórsetkisi kelmeıtin bılik ókilderi de, kórgisi kelmeıtin kórermen de kináli shyǵar. Biraq, kórermen kórgisi keletin kınony deńgeıli túsirý kamera ustaǵan aǵaıynǵa da sert pe deımiz?!

---