InfoHub Logo

SSSR-di qorǵaý jolynda jasaǵan erligi men batyrlyǵy úshin Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna ıe bolǵan qazaqstandyq qaharmandar. Eń alǵash qazaqstandyqtardan Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy 1937 j. 22 qazanda ushqysh P.F.Shevsovqa (Shymkent obl., Túlkibas st.) 1936 jyly Ispanıa jerinde fashızmge qarsy kúreste kórsetken erligi úshin berildi. Keıin Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyna 1938 jyly 25 qazanda Qıyr Shyǵystaǵy Hasan kóli janynda japon samýraılaryna qarsy shaıqastardaǵy erlikteri úshin qyzyl áskerler S.V.Gýdenko (Soltústik Qazaqstan obl., Mamlút aýd.) men E.S.Chýıkov (Taldyqorǵan obl., Gvardıa aýd.) ıe boldy. 1939-1940 jyldar aq fınderge qarsy soǵysta erlik kórsetken 2 qazaqstandyq jaýynger — V.K.Býlavskıı men G. S. Pýlkın de batyr atandy.

 Qazaqstandyq sovet odaǵynyń batyrlary qatarynyń kóbeıip, olardyń esimderiniń jurtshylyqqa keńinen taralýy 1941-1945 jyly Uly Otan soǵysymen tyǵyz baılanysty. Fashıs basqynshylaryna qarsy qantógis kúreste myńdaǵan sovet adamdaryna soǵysta kórsetken teńdesi joq erlikterine laıyq eń joǵary ataq - Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Olardyń ishinde júzdegen qazaqstandyq jaýyngerler de bar. Soǵystyń bas kezindegi qıyn-qystaý kúnderde, Moskva túbindegi shaıqasta Almatyda jasaqtalǵan 316-(8-gvardıa) atqyshtar dıvızıasynyń 28 panfılovshy- batyrlarynyń óshpes erligi qaharmandyq pen tabandylyqtyń jarqyn úlgisi boldy. Dýbosekovo razezi janynda polıtrýk V.G.Klochkovtyń basqarýymen jaýdyń 50 tankisine qarsy jekpe-jek shaıqasqa shyqqan 28 batyrdyń 22-si — qazaqstandyq. Olardyń ishinde 4 qazaq jaýyngeri N. Esbolatov, Á.Qojabergenov, Á.Qosaev, M. Seńgirbaev bar. M. Ǵabdýllın men T. Toqtarovtyń Moskva túbinde jasaǵan erlikteri de el aýzynda ańyzǵa aınaldy.

Soǵys jyldarynda ushqysh N. Gastello men jaýynger A. Matrosovtyń ǵajaıyp erligin qaıtalaǵan batyrlar esimi qurmetpen atalady. N. Ábdirov, P. Nadejdın, S. Morozov, A. Sknarev, P. Teráev, M. Ianko syndy qazaqstandyq ushqyshtar Gastellonyń erligin qaıtalap, qaharmandyqpen qaza tapty. Qazaq ushqyshy N. Ábdirov Stalıngrad shaıqasy kezindegi áýe urystarynyń birinde órtengen samoletin tómendegi jaý kolonnasyna baǵyttap, fashıserdiń aldyńǵy shepke bara jatqan soǵys tehnıkasynyń júlin kókke ushyrdy. Sol sıaqty ásker bólimderiniń shabýylyn qamtamasyz etý jolynda, joldastaryn boraǵan oqtan aman saqtap qalý úshin jaýdyń atys uıasyn keýdesimen jaýyp, qaharmandyqpen qaza tapqan batyrlar erligin de kúni búginge deıin jurt umyta almaıdy. Matrosovtyń bul erligin qaıtalaǵan qazaqstandyq 7 jaýyngerge Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Solardyń biri S. Baımaǵambetov 1944 jyldyń qysynda Lenıngrad túbindegi urysta óz bólimshesimen shabýylǵa shyqty. Jaý dzotynan qardaı boraǵan pýlemet oǵy bizdiń shabýyldy toqtatyp tastady. Osy kezde ol eńbektep baryp, birneshe granatpen pýlemet únin óshirdi. Alǵa umtylǵan bizdiń jaýyngerlerdi kelesi dzottan jaýdyrylǵan oq taǵy da toqtatyp tastady. Granaty taýsylǵan Sýltan avtomatynan dzotqa qarsy oq atyp kórgenimen eshteńe shyqpady. Fashıser ashyq jerde jatqan bizdiń jaýyngerlerdi oqtyń astyna aldy. Yzasy qaınap, qaıtken kúnde jaý dzotynyń únin óshirýge sheshim qabyldaǵan Sultan dzotqa eńbektep baryp ushyp turdy da, jaý dzotynyń ambrazýrasyn denesimen japty. Muny kórip alǵa umtylǵan bizdiń jaýyngerler jaý shebin buzyp ótti. Bul erlikti S.Esqalıev, A. Sýhambaev, I. Babın, I. Skýrıdın t. b. qazaqstandyq jaýyngerler qaıtalady. Sovet jaýyngerleriniń óz Otanyna degen súıispenshiligi men patrıottyq sezimi sáýletti bolashaq úshin fashıs basqynshylaryna qarsy kúreste erlik pen batyrlyqtyń san alýan túrlerin týdyrdy. Betpe-bet kelgen jaý tankisine qarsy surapyl jekpe-jektiń qıyn sátinde bir býda granat alyp, jaý tankisiniń astyna óz denesin tósep qaza tapqan qazaqstandyq 7 jaýyngerge - 28 batyr qataryndaǵy Á. Qosaev, Q. Spataev, A. Úsenov, S. Nechıpýrenko, T. Qabylov, N. Ahremenko, K. Klınovıskıı - Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Búkil sovet shyǵys halyqtarynyń maqtanyshyna aınalǵan qaharman qazaq qyzdary M. Mametova men Á. Moldaǵýlovanyń erlik ómiri - Oktábr revolúsıasy kúńdikten azat etken qazaq áıelderiniń rýhanı kúshteriniń ólsheýsiz óskendiginiń aıqyn dáleli. Uly Otan soǵysynyń maıdandarynda Sovet Armıasynyń elimizdi jaýdan azat etý úshin júrgizgen strategıalyq operasıalarynyń bári - sovet jaýyngerleriniń erligi men tabandylyǵynyń jemisi. Qazaqstandyqtardan Moskva túbindegi shaıqasta 24 adam (6 qazaq), Stalıngrad urysynda 3 adam (2 qazaq), Kýrsk shaıqasynda 7 adam (1 qazaq), Lenıngrad maıdanynda 10 adam (2 qazaq), Dneprden ótý úshin bolǵan urysta 118 adam (28 qazaq), jalpy Ýkraınany azat etýde 145 adam (30 qazaq), Belorýssıa jerindegi urystarda 49 adam (17 qazaq), Moldavıany azat etýde 5 adam (2 qazaq), Prıbaltıka respýblıkalary úshin 17 adam (4 qazaq) Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn aldy. 1943 jyly 12 shildede Kýrsk túbindegi urystardyń sheshýshi bir sátinde tank rotasynyń komandıri aǵa leıtenant V.M. Martehov «KV» aýyr tankisimen taran jasap, jaý tankisin qıratty.

1943 jyly 13 qyrkúıekte jaý qorshaýynda qalǵan kishi serjant E. Sıqymov jalǵyz ezi 2 saǵatan astam urys júrgizip, 60 fashısi jaıratty. Aqtóbelik ushqysh kapıtan V.Sınchýk 1944 jyly aqpanda Novgorod túbindegi áýe shaıqasynyń birinde oǵvi taýsylǵannan keıin fashıs bombardırovshıgine taran jasap, ózi qaza tapqanymen jaý samoletin bizdiń tylǵa ótkizbedi.

1944 jyly 25 maýsymda Belorýssıa jerinde starshına I. Aıtyqov 5 adamdy bastap, shabýylmen Batys Dvına ózeninen birinshi bolyp ótip, kishigirim plasdarmdy basyp aldy. Fashıser 2 ret qarsy atakaǵa shyqqanymen 4 pýlemeti, 38 ofıseri men soldatynan aıyrylyp, keıin sheginýge májbúr boldy. Bizdiń áskerlerdiń sýdan ótýine jol ashyldy. Sol sıaqty qaraǵandylyq M. Mamraev, aqmolalyq A. Qýrmanov, petropavldyq E. Dáýitov t. b. jaýyngerler Dneprden óterde osyndaı erlik jasap, bizdiń áskerlerdiń jaý bekinisin buzyp ótýin qamtamasyz etti.

Evropa elderin gıtlerlik ezgiden azat etý, fashısik Germanıany talqandap, Berlındi alý úshin urystardaǵy erlikteri úshin de qazaqstandyq kóptegen jaýyngerlerge Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Polshany azat etýde 35 adam (5 qazaq), Dýnaıdan ótýde 9 adam (5 qazaq), Rýmynıa jerinde 8 adam (1 qazaq), Chehoslovakıany azat etýde 4 adam (2 qazaq), Vengrıadaǵy urystarda 16 adam (7 qazaq), Iýgoslavıa jerinde 2 adam, Avstrıada 1 adam, jaýdy Germanıa jerinde talqandaýda 61 adam (12 qazaq), onyń ishinde Oderden ótý úshin bolǵan urysta 19 adam (6 qazaq), Berlındi alý úshin bolǵan shaıqasta 9 adam (2 qazaq) Sovet Odaǵynyń Batyry atandy.

Fashısik Germanıany jeńýdegi urystarda gýrevtik leıtenant M. Baımuqanovtyń, aqtóbelik I. Baltabanovtyń, petropavldyq Y. Ybraevtyń, almatylyq X. Kóbikovtyń t. b. jasaǵan erlikteri qurmetpen atalady. Berlın shtýrmy kezinde qostanaılyq kapıtan S. Temirbaevtyń rotasy shabýyldyń únemi aldynda júrip, Berlınniń 11 kvartalyn aldy. Negizgi bólimderden alǵa uzap ketken S. Temirbaevtyń rotasy ony qorshap, joımaqshy bolǵan fashıserdiń 7 atakasyn toıtaryp, qalanyń ortasyndaǵy úlken kanaldan birinshi bolyp ótip, keıingi bólimderge jol ashty. Osy erligi úshin Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵyn alǵan kapıtan S. Temirbaev reıhstag qabyrǵasyna óz atyn jazdy. Sol sıaqty Dostanaı oblysynda týǵan aǵa serjant I.Sánov bir rota soldatty basqaryp, basqa bólimdermen birge reıhstagqa jeńis týyn tigisti. Munan keıin ımperıalısik Japonıany tize búktirýde 2 adam batyr ataǵyn aldy. Partızan qozǵalysyna qatysqan 3 adam — F.F.Ozmıtel, N.V.Zebnıskıı, A.S. Egorovta jaý tylyndaǵy erligi úshin batyr atandy.

Qazirgi derekter boıynsha Qazaqstandyq sovet odaǵynyń batyrlarynyń jalpy sany 500-ge jýyq. Onyń 98-i qazaq. Al ushqyshtar T. Bıgeldınov, S. Lýganskıı, I. Pavlov, L. Beda soǵys jyldary bul qurmetti ataqty eki ret aldy. Qazaqstandyq batyrlardyń ishinde orys, ýkraın, tatar, bashqurt, ózbek, lezgın (1), koreı (1) t. b. ulttardyń ókilderi bar. Qazaqstandyq sovet odaǵynyń batyrlarynyń óshpes erlikteri Uly Otan soǵysynyń shejiresine altyn árippen jazyldy. Bul erlikter — Otanǵa sheksiz berilip, qyzmet etkendiktiń, komýnızm isi úshin kúreskendiktiń jarqyn úlgisi. 1971 jyly shildede SSSR ushqysh-kosmonavy aqtóbelik V. I. Pasaevqa Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Qazaqstandyq sovet odaǵynyń batyrlarynyń kópshiligi qazirgi kúngi beıbit ómirdiń ár salasynda jemisti eńbek etip júr.

Ádebıet tizimi:
1. Qazaqstandyq Sovet Odaǵynyń Batyrlary. 1-2 t. -A., 1968;
2. Pokrovskıı S. N. Kazahstan v Velıkoı Otechestvennoı voıne. Ocherkı. –T.1. -A.-A.,  1968;
3. Belan P. S. Kazahstansy v bıtve na Kýrskoı dýge. -A.-A., 1968;
4. Kazahstansy boıah za Lenıngrad. -A.-A., 1968;
5. Edygenov N. Ýchastıe kazahstansev v partızanskom dvıjenıı v Belorýssıı v gody Velıkoı Otechestvennoı voıny. -A.-A., 1972.

---