Qazaqtyń salt - dástúrleri – ulttyq qundylyq
Qazaqtyń salt - dástúrleri – ulttyq qundylyq
Qazaq halqynyń salt - dástúrleri
Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan salt – dástúrleri, óte kóp. Qazaq «qazaq» degen atyn osy kezge deıin qazaqı salt - dástúrlerimen, toı – mereke, taǵy basqa da jol – josyndarymen talaı eldi tań qaldyryp keledi. Ata - babamyzdyń qaldyrǵan asyl murasyn qadirlep, joǵalǵandy jańǵyrtyp, qaıta jańartý endigi bolashaq urpaqtyń óz qolynda.
Balany qyrqynan shyǵarý
Dástúrli ortada bala dúnıege kelgennen kyrqynan shyqqanǵa deıingi alǵashqy qyryq kúndik «ótpeli kezeńdi» qaýipti, qaterli sanap, jańa týǵan náresteni shyraq jaǵyp kúzetip, qasynan adam úzilmeı baǵady. Bala qyrqynan shyqqansha «sút tyrnaǵyn», «qaryn shashyn» almaıdy. Qyryq kúnnen aman ótken náresteni «qaraqulaqtandy» dep qýanyp, «qyrqynan shyǵarý» toıyn jasaıdy. Balany qyrqynan shyǵararda shomyldyratyn ydystyń túbine kúmis júzik, kúmis bilezik, kúmis sólkebaı sıaqty zattar salyp, 40 qasyq taza sý quıady. Qazaq uǵymynda kúmis - adaldyqtyń belgisi, kúmis salynǵan sý — eń taza sý (aram sý, ýlanǵan as quıylsa kúmis ydys qaraıady) bop eseptelinedi jáne oǵan jyn - shaıtan jolamaıdy.
Besikke salý
Náresteni alǵash besikke bóleý rásimi. Besikke salarǵa shaqyrylǵan aýyl - úıdiń áıelderi shashýyn, jol - joralǵysyn ala keledi. Balany alǵashqy bóleý úlgili urpaq ósirgen qadirmendi áıelge tapsyrylady. Ol ózinen basqa taǵy bir - eki kelinshektiń kómegimen besikti jabdyqtaıdy, sábıdiń ájesi ne sheshesi túbektiń tesiginen balalarǵa tátti úlestiredi. Osydan keıin besikti otpen alastap, balany bóleıdi. Besikke salǵan áıelderge kóılek, jaýlyq sıaqty syı tartylady. Úlkender batasyn berip, balanyń er jetýine, ananyń úbirli - shúbirli bolýyna tilektestik bildiredi. Jáne Besik jyry aıtylady:
Tusaý kesý
Bala besikten beli shyǵyp, eńbektenýden ótken soń, aıaǵyn qaz - qaz basa bastaıdy. Óz aıaǵymen týǵan jeriniń topyraǵyn basyp, iz túsirip, óz kózimen aldyna qarap, tań - tamasha bolady. Bul kishkentaı bóbektiń eń alǵashqy talpynysy, ózi jasaǵan tirshiligi. Osyndaıda dana qazaq balanyń keleshegine aq jol tilep,«balam tez júrip ketsin» degen nıetpen «tusaýkeser» toıyn jasaıdy.
Halyqtyq túsinik boıynsha, tusaýy kesilmegen bala súrinshek bolady. Tusaýkeser toıy da súndet toı sekildi árbir qazaq shańyraǵynda erekshe daıyndyqpen mindetti túrde atalyp ótiletin dástúrli qýanysh.
Súndet toı
Islam deniniń jol – josyǵy boıynsha qazaqtar ul balany bes jasta ıakı jeti jasta súndetke otyrǵyzady. Osyǵan baılanysty toı jasalady. Toı qarsańynda súndetteletin balany basyna jáne eki ıyǵyna úki taǵyp atqa mingizip, jaqyn týystary men juraǵattaryn aralatady. Barǵan jerindegi týystary shashý shashyp quttyqtaıdy. Balaǵa úki qadaıdy, kepesh kıgizedi, ál – aýqatyna saı laq, qozy, qulyn sıaqty jas tóldiń birin en salyp beredi. Qazaq arasyndaǵy bala súnnetteý isin osy kásippen shuǵyldanatyn «qojalar» júrgizedi. Bul qojalardy qazaq qaýymy «Muhammed paıǵambardyń áýleti» dep ardaqtaıdy. Balanyń súndet toıyn, halyq is júzinde onyń qara qulaq bolyp, qatarǵa qosylýynyń alǵashqy bir belesin toılaý dep sanaǵan.
Qyz uzatý
«Ulyn uıaǵa, qyzyn qıaǵa qondyrý» ata ananyń tilegi ári paryzy. Sonyń ishinde qyz uzatý úlken toı, dýman ári qyzyq. Bul kúni ata ana qýanady, ári jylaıdy. Qýanatyny qyz ósirdi jáne ony qutty jerine qondyrýy, jylaıtyny árıne qımastyq kóńili.
Qudalar ádette keshkilik barýy kerek. Munda oıyn saýyq, qudalyq rásimder men káde joralar jasalady. Jaqyn adamdar qudany úıine shaqyrady.
Uzatylatyn qyzdy dástúr boıynsha tań ata, kún shyǵa jóneltedi. Onyń aldynda qyz «Qoshtasý jyryn», jastar «Jar jar», «Aý jar», «Aýshadıar» aıtylady.
Bet ashar
Shymyldyq ishinde otyrǵan kelinniń basyna oramal jaýyp, toı ótip jatqan úıdiń eń jaqyn, úlgili kelinderi eki jaǵynan qoltyqtap alyp shyǵady. Betashardyń tárbıelik máni zor bolǵandyqtan, kelinshektiń eki jaǵyna turatyn áıelder jesir, jeńiltek, t. b. bolmaýy qatań eskeriledi. Oramaldyń teńge túıilgen ushyn dombyranyń moınyna ne taıaqtyń ushyna baılap, jyraý betashar jyryn bastaıdy. Ol shańyraqqa jańa túsken kelinge ata - enesin, úı - ishin tanystyrady, qandaı týysqandyq jaqyndyǵy bar ekenin, bedelin, qadir - qasıetin sheber tilimen jetkizip, árqaısysyna jeke - jeke sálem jasatady. Sálem alǵan adam jas kelinge beretin syı - syıapatyn ataıdy. Mysaly, sol shańyraqqa jaqyn aýqatty týystary qulyndy bıe, endi bireýleri otaýǵa tigetin kıiz úı, t. b. bergen. Dástúr boıynsha, jańa túsken kelindi betashar joralǵysy jasalmastan buryn qyz - kelinshekterden basqa eshkim kórmegen.
Bata berý
Adal nıet, jaqsy tilek bildirýdiń ulttyq dástúri. Dastarqan basynda, túrli jıyn - toılarda, t. b. adam ómirinde kezdeser irili - usaqty qýanyshtar kezinde toı, qýanysh ıesine arnap qol jaıyp, bata beredi. Sondaı - aq, qıyn sapar, alys jolǵa attanǵan azamatyna aq jol tileıtin halqymyzdyń ejelden kele jatqan, keń taralǵan dástúrleriniń biri. Bata beretinder, kóbine, kópti kórgen aqsaqaldar men kemeńger de dýaly aýyzdy bıler bolyp keledi. Bata qysylǵanda — qýat, qınalǵanda — medet berip, árbir is - áreketińe dańǵyl jol ashyp, bále - jaladan qorǵaıdy dep eseptelgen. Bata kózi tirilerge ǵana emes, arýaqtarǵa da jasalǵan. Batasyz, tileksiz ómir bolmaıdy. “Batamen er kógeredi, jańbyrmen jer kógeredi” dep halqymyz tekke aıtpaǵan. Batanyń da qısyny, aıtylatyn, aıtylmaıtyn jeri bolady, qýanysh pen toıdyń retine qaraı, soǵan laıyq Bata tilegi bolady.
Iaslı sad “Qyzǵaldaq”
Daıyndaǵan: Telbaeva Aıymgýl
Qazaqtyń salt-dástúrleri – ulttyq qundylyq. slaıdty júkteý
Qazaq halqynyń salt - dástúrleri
Qazaq halqynyń kóneden kele jatqan salt – dástúrleri, óte kóp. Qazaq «qazaq» degen atyn osy kezge deıin qazaqı salt - dástúrlerimen, toı – mereke, taǵy basqa da jol – josyndarymen talaı eldi tań qaldyryp keledi. Ata - babamyzdyń qaldyrǵan asyl murasyn qadirlep, joǵalǵandy jańǵyrtyp, qaıta jańartý endigi bolashaq urpaqtyń óz qolynda.
Balany qyrqynan shyǵarý
Dástúrli ortada bala dúnıege kelgennen kyrqynan shyqqanǵa deıingi alǵashqy qyryq kúndik «ótpeli kezeńdi» qaýipti, qaterli sanap, jańa týǵan náresteni shyraq jaǵyp kúzetip, qasynan adam úzilmeı baǵady. Bala qyrqynan shyqqansha «sút tyrnaǵyn», «qaryn shashyn» almaıdy. Qyryq kúnnen aman ótken náresteni «qaraqulaqtandy» dep qýanyp, «qyrqynan shyǵarý» toıyn jasaıdy. Balany qyrqynan shyǵararda shomyldyratyn ydystyń túbine kúmis júzik, kúmis bilezik, kúmis sólkebaı sıaqty zattar salyp, 40 qasyq taza sý quıady. Qazaq uǵymynda kúmis - adaldyqtyń belgisi, kúmis salynǵan sý — eń taza sý (aram sý, ýlanǵan as quıylsa kúmis ydys qaraıady) bop eseptelinedi jáne oǵan jyn - shaıtan jolamaıdy.
Besikke salý
Náresteni alǵash besikke bóleý rásimi. Besikke salarǵa shaqyrylǵan aýyl - úıdiń áıelderi shashýyn, jol - joralǵysyn ala keledi. Balany alǵashqy bóleý úlgili urpaq ósirgen qadirmendi áıelge tapsyrylady. Ol ózinen basqa taǵy bir - eki kelinshektiń kómegimen besikti jabdyqtaıdy, sábıdiń ájesi ne sheshesi túbektiń tesiginen balalarǵa tátti úlestiredi. Osydan keıin besikti otpen alastap, balany bóleıdi. Besikke salǵan áıelderge kóılek, jaýlyq sıaqty syı tartylady. Úlkender batasyn berip, balanyń er jetýine, ananyń úbirli - shúbirli bolýyna tilektestik bildiredi. Jáne Besik jyry aıtylady:
Tusaý kesý
Bala besikten beli shyǵyp, eńbektenýden ótken soń, aıaǵyn qaz - qaz basa bastaıdy. Óz aıaǵymen týǵan jeriniń topyraǵyn basyp, iz túsirip, óz kózimen aldyna qarap, tań - tamasha bolady. Bul kishkentaı bóbektiń eń alǵashqy talpynysy, ózi jasaǵan tirshiligi. Osyndaıda dana qazaq balanyń keleshegine aq jol tilep,«balam tez júrip ketsin» degen nıetpen «tusaýkeser» toıyn jasaıdy.
Halyqtyq túsinik boıynsha, tusaýy kesilmegen bala súrinshek bolady. Tusaýkeser toıy da súndet toı sekildi árbir qazaq shańyraǵynda erekshe daıyndyqpen mindetti túrde atalyp ótiletin dástúrli qýanysh.
Súndet toı
Islam deniniń jol – josyǵy boıynsha qazaqtar ul balany bes jasta ıakı jeti jasta súndetke otyrǵyzady. Osyǵan baılanysty toı jasalady. Toı qarsańynda súndetteletin balany basyna jáne eki ıyǵyna úki taǵyp atqa mingizip, jaqyn týystary men juraǵattaryn aralatady. Barǵan jerindegi týystary shashý shashyp quttyqtaıdy. Balaǵa úki qadaıdy, kepesh kıgizedi, ál – aýqatyna saı laq, qozy, qulyn sıaqty jas tóldiń birin en salyp beredi. Qazaq arasyndaǵy bala súnnetteý isin osy kásippen shuǵyldanatyn «qojalar» júrgizedi. Bul qojalardy qazaq qaýymy «Muhammed paıǵambardyń áýleti» dep ardaqtaıdy. Balanyń súndet toıyn, halyq is júzinde onyń qara qulaq bolyp, qatarǵa qosylýynyń alǵashqy bir belesin toılaý dep sanaǵan.
Qyz uzatý
«Ulyn uıaǵa, qyzyn qıaǵa qondyrý» ata ananyń tilegi ári paryzy. Sonyń ishinde qyz uzatý úlken toı, dýman ári qyzyq. Bul kúni ata ana qýanady, ári jylaıdy. Qýanatyny qyz ósirdi jáne ony qutty jerine qondyrýy, jylaıtyny árıne qımastyq kóńili.
Qudalar ádette keshkilik barýy kerek. Munda oıyn saýyq, qudalyq rásimder men káde joralar jasalady. Jaqyn adamdar qudany úıine shaqyrady.
Uzatylatyn qyzdy dástúr boıynsha tań ata, kún shyǵa jóneltedi. Onyń aldynda qyz «Qoshtasý jyryn», jastar «Jar jar», «Aý jar», «Aýshadıar» aıtylady.
Bet ashar
Shymyldyq ishinde otyrǵan kelinniń basyna oramal jaýyp, toı ótip jatqan úıdiń eń jaqyn, úlgili kelinderi eki jaǵynan qoltyqtap alyp shyǵady. Betashardyń tárbıelik máni zor bolǵandyqtan, kelinshektiń eki jaǵyna turatyn áıelder jesir, jeńiltek, t. b. bolmaýy qatań eskeriledi. Oramaldyń teńge túıilgen ushyn dombyranyń moınyna ne taıaqtyń ushyna baılap, jyraý betashar jyryn bastaıdy. Ol shańyraqqa jańa túsken kelinge ata - enesin, úı - ishin tanystyrady, qandaı týysqandyq jaqyndyǵy bar ekenin, bedelin, qadir - qasıetin sheber tilimen jetkizip, árqaısysyna jeke - jeke sálem jasatady. Sálem alǵan adam jas kelinge beretin syı - syıapatyn ataıdy. Mysaly, sol shańyraqqa jaqyn aýqatty týystary qulyndy bıe, endi bireýleri otaýǵa tigetin kıiz úı, t. b. bergen. Dástúr boıynsha, jańa túsken kelindi betashar joralǵysy jasalmastan buryn qyz - kelinshekterden basqa eshkim kórmegen.
Bata berý
Adal nıet, jaqsy tilek bildirýdiń ulttyq dástúri. Dastarqan basynda, túrli jıyn - toılarda, t. b. adam ómirinde kezdeser irili - usaqty qýanyshtar kezinde toı, qýanysh ıesine arnap qol jaıyp, bata beredi. Sondaı - aq, qıyn sapar, alys jolǵa attanǵan azamatyna aq jol tileıtin halqymyzdyń ejelden kele jatqan, keń taralǵan dástúrleriniń biri. Bata beretinder, kóbine, kópti kórgen aqsaqaldar men kemeńger de dýaly aýyzdy bıler bolyp keledi. Bata qysylǵanda — qýat, qınalǵanda — medet berip, árbir is - áreketińe dańǵyl jol ashyp, bále - jaladan qorǵaıdy dep eseptelgen. Bata kózi tirilerge ǵana emes, arýaqtarǵa da jasalǵan. Batasyz, tileksiz ómir bolmaıdy. “Batamen er kógeredi, jańbyrmen jer kógeredi” dep halqymyz tekke aıtpaǵan. Batanyń da qısyny, aıtylatyn, aıtylmaıtyn jeri bolady, qýanysh pen toıdyń retine qaraı, soǵan laıyq Bata tilegi bolady.
Iaslı sad “Qyzǵaldaq”
Daıyndaǵan: Telbaeva Aıymgýl
Qazaqtyń salt-dástúrleri – ulttyq qundylyq. slaıdty júkteý
You Might Also Like
-
«Aqparattyq komýnıkasıalyq tehnologıalardy paıdalaný»
