InfoHub Logo

İ

Myń toǵyz júz otyz toǵyzynshy jyl. Eskishe tamyz aıynyń toǵyzynshy jańasy. Bandynyń balasy — meniń ákemniń jasy on tórtke tolady. Dál sol kúni ol arada jyldar ótken soń ataǵy jer jaryp, dańqy órleıtin áıgili sardar Úı Janaýdyń qosynyna qosylyp, Jıaý-pıiń tas jolynda jaýdyń máshıne batalónyna torýyldap soqqy berý soǵysyna qatysady. Jolǵa shyǵarda meshpetin jelbegeı jamylǵan ájem olardy aýyldyń shetine deıin uzatyp salady. «Osy arada qalyńyz», — deıdi Úı sardar ájeme. «Dýgýan, ókil ákeńniń aıtqanyna qulaq as», — deıdi ájem meniń ákeme qarap. Ún qatpaǵan ákem ájemniń kelisti tulǵasyna muqıat kóz tastaıdy. Meshpetiniń astarynan ańqyǵan jupar ıisi murnyna jetkende, óne-boıy dir ete qalady. Denesine diril júgirgen ákemniń sol sát ishek-qarny shuryldap qoıa beredi. «Al kettik, ókil balam», — deıdi Úı sardar ákemniń basynan sıpap qoıyp.

Aınala kúńgirt tartyp, odan saıyn bulyńǵyrlana túsedi. Jer qaıysqan qoldyń dúbiri alysqa ketedi. Mańaıyn soqyr tuman tutqan ákem eshteńe kóre almaıdy. Sartyldaǵan aıaq dybystaryn estigeni bolmasa, sarbazdardyń qarasy kózine shalynbaıdy. Úı sardardyń etegine tas bolyp jabysqan kúıi aıaǵyn shıraq basyp júrip otyrady. Artta qalǵan ájem teńiz jaǵasynda turǵandaı jalǵyz qalqıyp birte-birte alystaı beredi. Al kólkigen aq-sur tuman odan saıyn qalyńdap, tolqyn atady. Úı sardardyń búıirine jabasyp kele jatqan ákem shalqar aıdyndaǵy jalqy kemeniń jibine jarmasqandaı qońyltaq kúı keshedi.

Osylaısha ákem óz aýylyndaǵy alqyzyl gaýlıań alqabynan soraıa boı sozǵan, betine áli jazý túsip úlgermegen, ózine arnap turǵyzylǵan kók tústi qulpytasqa qaraı jaqyndap kele jatady. Onyń áldeqashan shóp basqan zıratynyń basyna sodan sál ilgeri aq eshki jetektegen bir bala kelip, eshkisi beıit ústindegi shúıgin shópke bas qoıǵanda ózi melshıip turǵan tasbelginiń ústine shyǵyp, kúshene bir shaptyryp alyp, artynan ór daýyspen ozandata bylaı dep án salǵan eken:

— Gaýlıań qyzardy!.. Japondyqtar keldi... daıyndalyńdar baýyrlar!.. Myltyq oqtap, zeńbirek atyńdar!..

Bireýler maǵan «eshki baqqan álgi qaraborbaı sen bolatynsyń» deıdi. Men anyǵyn bilmeımin. Kezinde men Gaýmı aýdanynyń Duńbı aýylyn erekshe unattym, ilkide men Gaýmıdiń Duńbı aýylyn erekshe jek kórdim, erjetken soń marksızmdi qulshyna úırenip, sońǵy esepte, Gaýmıdiń Duńbı aýylynyń álemdegi eń kórkem ári eń suryqsyz, eń jańashyl ári eń keritartpa, eń kirshiksiz jáne eń las, dańqty ári eń sumyraı, túbin túsirip ishe de biletin, esten tanyp súıe de biletin jer ekenin tanyp jettim. Osy topyraqta tirlik keshken meniń aýyldastarym ózderiniń jeńsik asy gaýlıańdy jyl saıyn aıamaı egedi. Tamyz aıynyń ortasyna qaraı shetsiz de sheksiz gaýlıań alqaby nart qyzyl túske enedi — tolqyǵan qan teńizine aınalady. Gaýmıdi kórkeıtken osy — qyzyl gaýlıań, ondaǵy adamdarǵa qasiret ákelgen de — osy gaýlıań, júrekterindegi súıispenshilikti tasytqan da — osy gaýlıań.

Kúz samaly syzdy ǵoı, al kúni — shýaqty. Bozǵyl aspannan túıdek-túıdek aqsha bulttar qalyqtap ótkende, astydaǵy gaýlıań alqabyna túsken kúlgin kóleńkesi baıaý syrǵyp mańyp bara jatady. Gaýlıań sabaǵynyń arasynda ary-beri sabylǵan qyzǵylt óńdi adamdar top-top bolyp aý jaıyp júredi. Olardyń ondaǵan jyldyq ómiri dál osylaı, bir kúngideı bolyp ótken. Olar — adam óltirip, kerýen tonaǵan kisiler, otanyna degen adaldyǵyn da áıgilgen. Olar taǵy qasiretke toly uzaq-uzaq qaharmandyq dastandaryn jazyp, biz sekildi qara basy ǵana qalqaıyp júrgen azǵyndaǵan urpaqtyń jetesizdigin kózine shuqyp kórsetkender. Men aryndaǵan ýaqyt tynysynan zamannyń qaryshtap damyǵanyn da, soǵan qosa, tuqymnyń jemirilip, bordaı tozyp bara jatqanyn da ańdaımyn.

Aýyldan uzaǵan qarýly jasaq áldebir tar jolǵa túsip, úrtis tartyp otyrady. Kisi aıaǵynyń tyqyrymen jarysyp, jol jıegindegi balaq qaqqan shóptiń byrt-byrt etken dybysy da estilip kele jatady. Tipti de qalyńdaı túsken sur bult qubyla jóńkiledi. Jıyla-jıyla merýert monshaqqa aılanǵan sý tamshylary bir shókim seldir shashy tóbesine jabysqan ákemniń betine móldireı shashyraıdy. Qos taraptaǵy gaýlıań arasynan jalbyzdyń jaǵymdy ıisimen qosa, gaýlıańnyń kebersigen kermek lebi de urady. Áldeqashan ańdaǵanymen, bul ákeme jańalyq ta, tańsyq ta bolyp sezilmeıdi. Osy retki tumandy joryqta ákemniń tanaýyna basqa bir ǵajyp ıis — qyzyl men sarynyń arasyndaǵy kúlimsi ıis keledi. Jalbyz ben gaýlıań lebine dendeı sińip, súzile jetken osy ıis... ákemniń kóńil túkpirinde kópten beri buǵyp jatqan bir kóne estelikti oıatady...

...Jeti kúnnen keıin — tamyzdyń on tórtinshi jańasy — qarbyz merekesi edi. Tolǵan aı aspanǵa baıaý kóterilip, tómendegi múlgip qalǵan qalyń gaýlıań shashaǵy sút sáýlege shomylyp, quddy bir synapqa malyp alǵandaı jarqyrap, syńsyp turady. Aı nurynyń astynda júrgen ákem qazirgimen salystarǵanda áldeqaıda jıirkenishti kúlimsi ıisti ıiskeıdi. Ol kezde de ony Úı sardar jetektep, gaýlıań alqabynyń arasynda kele jatqan-dy. Úsh júzden astam aýyldasynyń aıqasa sulap, qoltyqtasa qulaǵan deneleri, olardan aqqan qyzyl qan gaýlıań alqabynyń qara topyraǵyna sińip, batpaqqa aınaldyrǵan aıanyshty kórinis qadamdaryn irkip, júristerin tejeıdi. Qońyrsyǵan ıis qolqalaryn atyp, tynystaryn taryltady. Adam etine ábden dánikken bir top ıt gaýlıań arasyna shoqıyp otyryp alyp, ákem men Úı sardardy kirpik qaqpaı baǵady. Naganyn sýyryp alǵan Úı sardar eki oqpen ekeýiniń kózin joıady. Artynan taǵy qos oq shyǵaryp, jup ıttiń joqtaýyn asyrady. Tura qashqan úıirli ıt alystap baryp, ozandata ulyp alyp, óli denelerge qaıta kóz tigedi. Kúlimsi ıis barǵan saıyn kúsheıe túsedi... Úı sardar bar daýysymen: «Japondyq ıtter! Itten týǵan japondar!» — dep aıǵaı salyp, ıtterge qarata bar oǵyn túgel jaýdyryp, qorqaýlardy qashyqqa qýyp tastaıdy. «Balam, kettik!» — deıdi sosyn ákeme burylyp. Ekeýi aı jaryǵynda gaýlıań alqabynyń tereń túkpirine qaraı endep kete beredi. Aınalany torlap, qursap alǵan álgi bir súıkimsiz ıis ákemniń jandúnıesine enip, rýhyna sińip ketedi. Keıingi, shaıqas tipti de keskilese túsken aýyr kúnderde ajyramas serik bolyp, janynan qalmaı erip júredi.

Qoıý tuman arasynda gaýlıań japyraqtary toqtaýsyz súıkelip, yzyńdap baǵady. Qalyń tuman astynda taǵy... osy oıpattaǵy keń jazyqty kesip ótetin Moshúı ózeniniń birde kúsheıip, birde álsiregen, birde alystap, birde jaqyndaǵan saryny da talyǵa jetip turady. Qosynnyń ortasynda kele jatqan ákemniń aldy da, arty da gúrs-gúrs basqan aıaq dybystary men alqyna alǵan aýyr demder edi. Áldekimniń myltyq dúmi keıde janyndaǵynikimen qaqtyǵysyp, shaq-shuq ete qalady. Kim ekeni belgisiz jáne bir kisiler qýraǵan adam qańqasy sekildi birdeńelerdi shytyr-shytyr taptap ótedi.

Ákemniń aldynda bir kisi damylsyz jótelip kele jatady. Qulaqqa tanys úırenshikti ún. Nazar aýdarǵany sol ákemniń esine ol kisiniń qos jelpýishi — ashý qyssa, qany tasyp, qyzyryp shyǵa keletin dáý eki qulaǵy túsedi. Tamyrlary qantalap, juqalyǵynan kún kórinetin bul qulaq Ýań Ýynıdiń basyndaǵy el nazary jıi aýatyn oqshaý múshe edi. Tapaldaý kelgen onyń qazandaı basy eki ıyǵynyń arasynan qyltıyp turatyn. Bar zeıinimen qaraǵan ákem qalyń tuman arasynan onyń jótelgen saıyn qaltaqtap, qozǵalyp kele jatqan basyn kóredi. Sol sát jattyǵý alańynda ońbaı taıaq jegende osy bastyń osylaı qaltaqtap qalǵanyn qynjyla jadyna alady. Ol kez onyń Úı sardar jasaǵyna jańa qosylǵan kezi edi. Jattyǵý alańynda sardardyń orynbasary Ryn degen kisi, arasynda Ýań Ýynı da bar, barlyq sarbazǵa: «Ońǵa buryl!» — dep buıryq beretin. Muny qyzyq kórgen Ýań Ýynı qalaı burylaryn bilmeı, ornynda qadam basyp turyp qalatyn. Orynbasar Ryn onyń bóksesinen qamshymen tartyp jiberetin. «Oıbaı, apa!» — dep baj etken Ýańnyń júzine kúlgeni, ne jylaǵany belgisiz bir keıip tepsinip shyǵa keletin. Tapal tamnyń syrtynan qarap turǵan balalar dý kúletin.

Aıaǵyn kótergen Úı sardar Ýań Ýynıdi quıryqtan bir tebedi.

— Nege toqtaýsyz jótelesiń?

— Úı sardar... — deıdi áketip bara jatqan jótelin zorǵa tejegen Ýań Ýynı. — Tamaǵym jybyrlap toqtamaı jatyr...

— Jybyrlasa da, jótelme! Nysanany sezdirip qoısań, basyńdy alam!

— Qup, sardar! — dep sóz bergen Ýań Ýynıdiń kómeıine taǵy kelip jótel kepteledi.

Jelkeden qarmaǵan Úı sardar sheńgeliniń bosaǵanyn ańdaǵan ákem, Ýań Ýynıdiń moınynda pisken úzimdeı kúlgin tústi saýsaq taby qalǵanyn baıqaıdy. Ýań Ýynıdiń shoshyna baqyraıǵan bozǵylt kózderinen áserlený de, jábirlený de qatar ushqyndaıdy.

Kóp ótpeı qosyn gaýlıań alqabyna boılaı enedi. Ákem ótkir túısigimen qalyń qoldyń shyǵys ońtústikke qaraı bettep kele jatqanyn shamalaıdy. Álginde júrgen eski súrdek aýyldan shyǵyp, Moshúı ózeniniń jaǵasyna aparatyn jalǵyz sorap ekenin biledi. Kún barda ol sup-sur bolyp shubalyp jatatyn. Erte kezde maıy shyqqan qara topyraqtan jasalǵan jol ýaqyt óte kele taptalyp, qara topyraǵy astyna túsipti de, ústinde qoı men sıyrdyń asha tuıaǵynan gúl tárizdi iz qalatyn borpyldaq súrleýge aınalypty. Odan qashyr, jylqy, esek sekildi dóńgelek tuıaqtylardyń da úlken-kishi doǵa izderi men solǵan alma tárizdi kepken tezekterin de ushyratýǵa bolatyn. Keıde qurt kemirgen juqa nannan aýmaıtyn sıyr japalary da kezdesip qalatyn, al qoıdyń usaq qumalaǵy tógilip qalǵan qara burshaq qusap ár jerde shashylyp jatatyn. Ákem bul jolmen kóp júripti. Keıin japondyqtardyń kómir keninde aýyr jumysqa jegilgende kóz aldynan osy jol talaı ret kólbeńdep ótipti. Osy joldyń ústinde bolǵan neshe túrli kúlkili, qaıǵyly qoıylymdarda bas keıipkerge aınalǵan ájemniń kórkem beınesi qaıta-qaıta somdalǵanyn ákem bilmeıtin. Bul jaǵy maǵan málim edi. O bir kezde gaýlıań kóleńkesi kólegeılegen qara topyraq ústinde ájemniń asyl tastaı aq táni aıdaı jarqyrap sulap jatqanynan da ákem habarsyz-tuǵyn, al maǵan belgili edi.

Gaýlıań alqabyna endep engen soń, tuman tipti de qoıýlanyp, toqtaý sýdaı irkildep, shóge túsedi. Sarbazdardyń ıyǵy men arqalaǵan zattary gaýlıań masaǵyna jıi soǵylyp, satyrlaǵan dybysqa ilese japyraqtardan úlken-úlken sý tamshylary tynbaı úzilip, tógilip kele jatady. Móldir monshaqtar sondaı sýyq ári til úıirgendeı dámdi eken, aspanǵa qaraǵan ákemniń aýzyna badanadaı bireýi kelip túsedi. Aýnaqshyǵan aq mamyq arasynan ákem teńselgen gaýlıań basyn anyq kóredi. Shyq sýyna toıynyp, ábden jumsarǵan gaýlıań japyraǵy ákemniń jeıdesi men júzin aıalaı sıpaıdy. Ný gaýlıańnyń terbelisinen paıda bolǵan bolmashy lep ákemniń tóbesinen jumsaq qana óbip ótedi. Moshúı ózeniniń saryny barǵan saıyn qataıa túsedi.

Ákem Moshúı ózeniniń sýyna kóp shomylypty. Maltaýǵa degen qushtarlyq onyń týa bitti qasıeti bolǵan sıaqty. Ájemniń aıtýynsha, sýdy kórgende týǵan sheshesin kórgennen beter asyǵady eken. Bes jasynda qońyrqaı tústi quıryǵyn kórsetip, qos aıaǵyn kókke kóterip, úırek bolyp súńgıdi eken tereńge. Moshúı ózeniniń túbi maı sekildi jup-jumsaq, jylt-jylt jaryq shashatyn qara tunba ekenin ákem sonda bilipti. Ózenniń saz-batpaqty jaǵasyn qaqalǵan qalyń qamys pen kókpenbek joljelken, jerge jabysa kókteıtin jabaıy tyrna jáne tikesinen tik ósetin aıý badam kómkerse kerek. Qaırań tunbalarynan sý shaıanynyń izderi jıi kezdesedi eken. Kúz jeli yzǵyp, aýa raıy salqyn tarta bastaǵanda top-top qońyrala qaz birde tizbek bolyp, birde jebeniń ushyna uqsap ońtústikke qaraı aýady eken. Gaýlıań qyzaryp, batystan jelemik turǵanda taǵat tappaǵan at tuıaǵyndaı sý shaıandary top-top bolyp jaǵadaǵy batpaqqa órip shyǵyp, kók maısa arasynan túnimen jem izdeıdi eken. Sý shaıandary sıyrdyń jas tezegi men janýarlardyń óleksesine sondaı ósh bolsa kerek.

Ózen gúrilin estigen ákem ótken kúzdiń bir keshin, bizdiń úıdiń qart qyzmetkeri Lıý Lohan ataǵa ilesip ózen jaǵasyna, sý shaıanyn aýlaýǵa barǵandaǵy kórinisterdi eske alady: qońyr boıaýly kesh, ózen arnasyn qýalaı soqqan altyn kúrek, shetsiz de sheksiz kógildir aspan, onda jamyraǵan jasyl juldyzdar... bári-bárin jadyna túsiredi. «Jeti qaraqshy» shoq juldyzy — ólimdi baqylaıdy, «Ońtústik shómishi» — tirshilikti kúzetedi, «Segiz buryshty áınek qudyq» — onyń bir kirpishi kem, qatty mazasyzdanǵan «Sıyrshy jigit» asylyp ólem deıdi, qaıǵyrǵan «Toqymashy qyz» ózenge sekirmek... sonyń bári samsap tóbede turady. Bizdiń úıde neshe on jyl jumys istegen Lıý Lohan ata bizdiń araq óndirisimizdiń barlyq sharýasyna jaýapty bolatyn. Ákem ol kisini týǵan atasyndaı kórip, qashan kórseń aldy-artyn orap, sońynan qalmaı erip júretin.

Ákemniń tuman laılap, qobaljytqan kóńilin tórt bólek áınekten quralǵan ústel shamnyń jaryǵy jarqyratyp jiberedi. Kerosınniń tútini ústel shamnyń ústine jaýyp qoıǵan juqa qańyltyrdan — soǵan oıylǵan tesikten shubalyp shyǵyr turady. Sham jaryǵy bes-alty metr jerdegi nárselerdi kózge áreń shalyndyrǵandaı óte álsiz. Ózen sýy jóńile aǵyp, sham jaryǵy túsken tustan ótkende pisken órikteı sarǵaıyp ádemi kórinedi. Biraq, lezde jyljyp, ǵaıypqa sińedi. Qarańǵylyq qymtaǵan ózen sýyna kókte jamyraǵan juldyzdar kelip qonaqtaıdy. Sýlyqtaryn jamylǵan ákem men Lohan ata sham janynda otyryp, ózen aǵysynyń qumyǵa shyqqan únine — tunshyqqan sarynyna qulaq túredi. Ózen arnasynyń qos jaǵalaýyndaǵy ushy-qıyrsyz gaýlıań alqabynan oqtyn-oqtyn kúıit qysqan túlkiniń yńyrsı ulyǵan úni estiledi. Bir kezde sý shaıandary jaryqqa umtylyp, sham mańyna jınala bastaıdy. Ákem men Lohan ata typ-tynysh otyryp, aınaladaǵy sıqyrly sybyrǵa den qoıady. Ózenniń quı tabanynan kóterilgen kúlimsi ıis álsin-áli úzile jetedi. Qaptap kelgen top-top sý shaıany aınala qorshap, qatary turaqsyz dóp-dóńgelek sheńber jasaıdy. Degbirsizdenip, ornynan ushyp turmaq bolǵan ákemdi Lohan ata ustap qalady. «Asyqpa! — deıdi sosyn. — Ushqalaq adam ystyq botqa ishe almaıdy». Ózin zorǵa tejegen ákem, qaıta basyla beredi. Jaryqqa jetip bógelgen sý shaıandary topyrlaı úımelep, jer betin jaýyp qalady. Kók tústi qabyqtary jarqyrap, oqtaýdaı jumyr kózderin badyraıtyp uıasynan shyǵarady. Qısyq tumsyqtarynyń astyna jasyrǵan aýyzdarynan tizbek-tizbek kóbikter qusady. Túrli tústi kóbik úrlep, adamǵa aıbar shekkende, ákemniń shóp sýlyǵyndaǵy uzyn túkter tikireıip ketedi. «Al usta!» — deıdi Lohan ata. Ornynan serpile kóterilgen ákem Lohan atamen qatar qımyldap, kúni burtyn jaıyp qoıǵan usaq kózdi jaıqyn tordy eki jaǵynan ustap, shaıandarmen qosa kóterip alady. Astyndaǵy qaırannyń beti ashylady. Ákem men Lohan ata tordy eki jaǵynan túıip, andaı jerge aparyp qoıady da, dál sondaı jyldamdyq, ysqaıaq sheberlikpen basqa torlardy da jıa bastaıdy. Árbir aý zil batpan, qansha shaıan aýlaǵandaryn ózderi de shamalaı almaı qalady.

Qalyń qolǵa erip, gaýlıań alqabyna engen ákem kóńili áli qıalyndaǵy bir qyrymen qıǵashtap, qısyq júretin sý shaıandarynda bolǵandyqtan, aıaǵyn oıpyl-toıpyl basyp, gaýlıań sabaǵyn omyraýlaı ilgerilep, shaıqalaqtap kele jatady. Onyń qoly áli sol Úı sardardyń etegine jabysqan qalpy edi. Óz kúshimen alǵa basyp keledi degenmen, sardardyń demeýi de úlken medet edi. Uıqy ıektegenin sezgen zamat moıny siresip, qarashyqtary qımyldaýdan qalady. «Moshúı ózenine Lohan atamen birge barsaq, eshqashan qury qol qaıtpaımyz» dep oılaıdy ol. Sol tusta sý shaıanyn jeýden ákem de, ájem de ábden mezi bolypty. Jese — dámsiz, tastaýǵa — obal. Sońynda Lohan ata olardy pyshaqpen usaqtap týrap, burshaq tartatyn qol dıirmennen ótkizip, tuz salyp, qumyraǵa basyp, shaıan sirnesin jasaıdy. Sosyn aı attatyp, jyl boıy jeıdi. Jep taýsa almaǵany sasıdy, ony kóknardyń túbine quıady.

Estýimshe, ájemniń apıyn shegetin ádeti bolypty. Biraq, qumar bolmaǵan. Sol sebepti júzi qashanda shabdal gúlindeı jaınap, jigeri tasyp turady eken. Sý shaıany ezbesimen nárlengen kóknarlar da dińi jýan, túbi myqty bolyp ósipti. Qyzyl, kúlgin, aq tústi kóknarlarmen býdandastyrylǵan soń, qaýashaǵy jupar shashyp, ısi tipti de muryn jarypty.

Týǵan jerdiń qara topyraǵy o bastan-aq erekshe qunarly ǵoı. Sondyqtan, ónim mol alynatyn. Adamdary da óte bekzat edi. Halyq nıetiniń tazalyǵy aýlymyzdyń kóńil aýanynyń kórsetkishi bolatyn. Moshúı ózeninde basynan quıryǵyna deıin jalǵyz ǵana qyltanaǵy bar jylanbalyq ósetin, semirgende páleket oqtaýdaı bolyp ketetin. Shetterinen mılaý bolǵandyqtan, qarmaq kórse, qaba beretin.

Ákem jol-jónekeı «Lohan ata ótken jyly óldi, Jıaý-pıiń tas jolynda qaza tapty» — degendi oılaıdy. Onyń denesin japondar keskilep, borsha-borshasyn shyǵaryp, bir múshesin anda, endi bir múshesin munda laqtyryp, shashyp tastaıdy. Terisi sypyrylǵan soń qyzyl shaqa denesi quddy terisi sylynǵan baqa qusap shorshyp, sekektep júredi.

Lohan atanyń bólshektengen máıitin oılaǵan ákemniń tula boıy muzdap sala beredi. İle sodan jeti-segiz jyl buryn ótken taǵy bir keshti esine alady... ýdaı mas ájem araq qaınatatyn aýladaǵy gaýlıań úımegine súıenip, bir qolyn Lohan atanyń ıyǵyna artyp turyp: «Kóke, ketpeńiz... monahqa qaramasańyz da, butqa qarańyz... balyqqa qaramasańyz da, sýǵa kóz salyńyz... maǵan qaramasańyz da, Dýgýannyń júzine nazar aýdaryńyz... qalyńyz... men sizge kerekpin, men de sizge berem... siz men úshin týǵan ákemdeısiz... », — dep tilin shaınaǵan edi. Lohan atanyń ájemdi ıterip tastap, teńsele basyp lapasqa baryp, qashyrlarǵa shóp salǵany da ákemniń jadynda qalady. Zamanynda bizdiń úı eki dáý qara qashyr baǵypty. Araq qaınatatyn qazandyqty qosqanda, búkil aýyldaǵy eń aýqatty otbasy — biz bolyppyz. Lohan ata bizdiń úıde turyp, kóp jyldar boıy óndiris jumystaryna basshylyq jasapty. Qashan japondyqtar kelip, eki qashyrymyzdy Jıaý-pıiń tas jolyna aparyp, eńbekke salǵanǵa deıin eshqaıda taban aýdarmaǵan.

Dál osy kezde ákem artta qalǵan aýyldary jaqtan uzaq ańyraǵan esektiń daýysyn estıdi. Selk etip esin jıyp, kózin ashqanda jańa seldirep, suıyla bastaǵan tumandy kóredi. Soraıǵan gaýlıań sabaqtary qat-qabat qorǵan sekildenip, shubatylǵan tuman artynda jasyrynyp turady. Bulyńǵyrlana sap túzep, birinen ótseń, ekinshisi qarsy shyǵyp, taýsylyp bitpeıdi. Munda kelip kirgenderine qansha ýaqyt ótkenin shamalaı almaǵan ákemniń oı-qıaly sonaý alysta sarqyrap aǵyp jatqan arnaly ózenniń aıdynyn sharlap, qalyqtap júredi. Sálden soń áldeqashan ótip ketken tanys oqıǵalardyń qaıta tirilgen jańǵyryǵyna qonaqtap, bir sát damyldaıdy... osy bir kórgen tústeı kórkem, teńizdeı telegeı gaýlıań alqabyna nege bola asyǵa basyp kirip kele jatqandaryn da oılaıdy, biraq, anyq jaýabyn tappaıdy.

Ákem oń-solynan jazyp qalady. Aldyńǵy jyly gaýlıań alqabynda adasqan bir qyzyq keshirmesi bar edi. Biraq, onda ózenniń gúrili baǵyt siltep, jol taýyp shyǵyp ketken bolatyn. Bul joly sý sarynyna qulaq túrgen ol qosynnyń shyǵys taraptan tústikke qaraı qıǵashtaı qıyp, ózendi betke alyp kele jatqanyn shamalaıdy. Baǵdar aıqyndalǵan soń ózderiniń japondarmen soǵysýǵa, olardy torýyldap soǵý úshin kele jatqandaryn, onda kisi shyǵyny bolatynyn, quddy ıtterdiń ólgenindeı adamdardyń da óletinin paıymdaıdy. Sarbazdardyń ońtústik shyǵysqa mańdaı túzegenin, kóp ótpeı tústik pen teristikti tutastyryp, ulanbaıtaq oıpattaǵy keń jazyqty ekige bólip, Jıaý aýdany men Pıińdý aýdanyn jalǵastyryp jatqan Jıaý-Pıiń tas jolyna jetetinderin biledi. Ol japondar men olardyń ıtarshylarynyń qan tamshylaǵan qamshynyń órimi, jarqyldaǵan naızanyń ushymen qara halyqty qan qaqsatyp júrip saldyrǵan tas joly bolatyn.

Sarbazdar ábden sharshap, qaljyraǵandyqtan, gaýlıań sabaǵynyń japyryla qulaýy jıileı túsedi. Japyraqqa jıylǵan móldir shyq toqtaýsyz tógilip, adamdardyń ústi-basyn malmandaı qylady. Ýań Ýynı úzdiksiz jótelip kele jatady. Ony Úı sardardyń súıekten ótetin balaǵat sózderi de tejeı almaıdy. Ákem tas jolǵa taıap qalǵandaryn sezedi. Kóz aldyna onyń kúńgirt soraby sulbalanady. Qalaı ekenin, tutasqan qalyń tuman arasynan úńireıgen úlken úńgirler paıda bolyp, bastaryn shyq basyp, ylǵal tartqan gaýlıańdar sol qýystardan ákeme qarap kúlimsiregendeı bolady, ákem de olarǵa shyn yqylaspen kóz salady. Dál osy sátte aıaq astynan aqyl kirip, olardyń da ómir súrip jatqan jandy tirshilik ekenin ańdaıdy. Qara topyraqqa tamyr tartqan jýan dińder kóktegi kún men aıdan qýat alyp, jańbyr men shyqtan nár sorady. Órdegisiniń syryn ǵarysh, tómengisiniń jaıyn jer biledi. Gaýlıańnyń túsine zer salǵan ákem osy shaqta kún kózin gaýlıań qalqalaǵan kókjıektiń seldir qyzyl araıǵa shomyp turǵanyn oısha boljaıdy.

Kenet... kútpegen jaǵdaı júz beredi. Áýeli ákem qulaǵynyń túbinen zý etip ótken ashshy ysqyryqty estıdi. Artynsha aldyńǵy jaqtan qatty jarylǵan alapat dybys estiledi.

— Myltyq atqan kim? Baldyz, oq shyǵarǵan kim? — dep suraıdy Úı sardar daýystap.

Ákem ysqyrǵan oqtyń tumandy túıreı ushyp, gaýlıań sabaǵy men japyraqtaryn tesip ótkenin, bir tal gaýlıań masaǵynyń jerge úzilip túskenin baıqaıdy. Kele jatqandar bir sát demderin ishine tartyp, turyp qalady. Jumyr qorǵasynnyńyń qaıda baryp qadalǵany belgisiz, jaǵymdy dári ıisi bir demde tumanǵa sińip joq bolady.

— Sardar, meniń basym joq... sardar, meniń basym joq! — dep aıǵaılaıdy Ýań Ýynı kenet.

Sasyp qalǵan Úı sardar:

— Eı, shesheniń shirik jumyrtqasy! Basyń joq bolsa, qalaı sóılep tursyń! — deıdi Ýań Ýynıdi quıryqqa bir teýip.

Ákemdi keıin qaldyrǵan Úı sardar qosynnyń aldyna ozady. Áli de oıbaılap jatqan Ýań Ýynıdiń qasyna barǵan ákem onyń qany qashqan qýqyl júzine úńiledi. Shyqshytynan shymqaı kók tústi nárseniń aǵyp turǵanyn kóredi. Qolyn sozyp, sıpaǵanda, saýsaq ushyna jyp-jylymshy, jelimdeı jabysqaq suıyqtyq juǵady. Al murnyna Moshúı ózeniniń tunbasy sıaqty, biraq, odan góri taza kúlimsi ıis keledi. Qaımana ıis jalbyzdyń jupar lebin, qyzyl gaýlıańnyń qurǵaq demin erkin yǵystyryp, ákemniń tolǵaǵy jıileı túsken estelik oılaryn odan saıyn terbep, Moshúı ózeniniń laı tunbasyn, gaýlıań túbindegi qara topyraqty, eshqashan máńgilikke sińip joǵalyp ketpeıtin ótken kúndi jáne ómir boıy basyńda ustap tura almas osy shaqty beıne bir jipke tizgen monshaqtaı bir-birine jalǵap, toǵystyryp jiberedi. Aspan astyndaǵy barsha zat keıde jan-jaǵyna adam qanynyń ıisin taratatyn bolsa kerek.

— Kóke, — deıdi ákem. — Siz jaralanypsyz.

— Dýgýan... sen Dýgýansyń, á? Qarashy, kókeńniń basy áli moınynda tur ma eken?..

— Iá, kóke... basyńyz áli moınyńyzda tur... tek qulaǵyńyzdan bolmashy qan aǵypty.

Qolyn kóterip, qulaǵyn sıpaǵan Ýań Ýynı, saýsaǵyna juqqan qandy kórip:

— Sardar, men jaralandym... men jaralandym! — dep shyńǵyryp, boıyn bosatyp, tastaı salady.

Aldyńǵy jaqtan júgirip kelgen Úı sardar júrelep otyra qalyp, Ýań Ýynıdiń keńirdegin qysa qoıady.

— Aıǵaılama! Endi únińdi shyǵarsań, janyńdy alamyn! — deıdi zildene sybyrlap.

Ýań Ýynı dym bolady.

— Jaralanǵan qaı jeriń? — dep suraıdy Úı sardar.

— Qulaǵym, — deıdi Ýań Ýynı jylamsyrap.

Belinen sómke sekildi bir oram aq mata sýyryp alǵan Úı sardar, dar etkizip aıyryp:

— Ázirshe mynany basa tur... únińdi shyǵarma... sońymnan ilesip júrip otyr, jolǵa jetken soń jóndep tańamyz, — deıdi jartysyn Ýań Ýynıge berip.

— Dýgýan! — deıdi sosyn Úı sardar.

Ákem lyp etip onyń janyna barady. Qolynan ustaǵan sardar adymdap alǵa júrip ketedi. Ýań Ýynı de yńyrsyp sońdarynan eredi.

Álginde atylǵan myltyq — aldyńǵy jaqta úlken tyrmany kóterip, jol ashyp kele jatqan uzyntura mylqaýdyń arqasyndaǵy oqtaýly qarý eken. Súrinip ketip, abaısyzda ot aldyryp alypty. Uzaq jyl úzeńgi joldas bolǵan kemtar kisi Úı sardarmen birge gaýlıań alqabynda talaı jyl tize qosa soǵys salypty. «Qyspa nandy» bólip jeı júrip, eren erliginiń arqasynda halyq batyry atanǵan. Sheshesiniń qursaǵynda zaqymdanǵan syńar aıaǵyn súırep, shoınańdaı basqanymen, tym shıraq, jyldam qımyldaıtyn. Sodan bolar, ákem kezinde odan kádimgideı ımenipti.

Tań aldynda túsken tuman Úı sardardyń qosyny Jıaý-pıiń tas jolynan óter tusta ǵana seıiledi. Týǵan aýylymyzdyń tamyzy — tuman jıi túsetin aı. Bul, sirá, jer túzilisiniń oıpań, topyraǵynyń ylǵal bolǵanynan bolý kerek. Tas jolǵa shyǵa sala ákem boıynyń jeńildep qalǵanyn sezedi. Júrisi tezdep, ekpindeı túsedi. Úı sardardyń eteginen qolyn alady. Qan aqqan qulaǵyn aq matamen basyp alǵan Ýań Ýynı jylaǵan kisi qusap, túri buzylyp kele jatady. Orasholaq Úı sardar jaraqatyn qalaı bolsa solaı tańyp, jarty basyn túgel oryp tastaǵandyqtan, aýyrý janyna batqan ol tisin tisine basyp, bir ezýin kóterip, yrjıtyp alady.

— Janyń qandaı siri edi! — deıdi Úı sardar oǵan.

— Qanym aǵyp bitti, men endi júre almaımyn! — deıdi Ýań Ýynı.

— Kókime... myna jarań masa shaqqandaı ǵana... álde úsh ulyńdy umyttyń ba? — deıdi Úı sardar.

Basyn tómen salǵan Ýań Ýynı:

— Joq, umytqam joq... umytqam joq… — deıdi mińgirlep.

Uńǵysy uzyn, dúmi qyzyl-qońyr qus myltyǵyn asynyp alǵan onyń qara dári salǵan qańyltyr qoraby jambasynyń syrtynda salaqtap turady.

Tumannyń sońǵy juǵyny gaýlıań alqabyna qaraı yǵysady. Bir qabat shaǵyl tóselgen tas joldan jylqy, esek izi baıqalmaıdy. Al adam júrgen belgi atymen joq. Qos qaptalyn syńsyǵan qalyń gaýlıań qamap alǵan osy bir ortadaǵy aralyq — ańqıǵan bos ashyq jel yzǵyp, qulazyp jatady. Qaraǵan kisiniń kóńiline kúdik qashqandaı edi.

Úı sardardyń jasaǵy kereń-mylqaý, aqsaq-toqsaq, kári-qurtań, bárin qosqanda qyryq adamǵa jetpeıtinin ákem jaqsy bilipti. Degenmen, olar aýylda júrgende aınalany azan-qazan qylyp, kóshe-kóshe áskerge tolyp ketkendeı áserge bóleıdi eken.

Keń dańǵylǵa shyqqan soń bar-joǵy otyz neshe adam birden qoralanyp, jıyrylǵan jylandaı uılyǵysa qalady. Jaraqtary — qarapaıym zeńbirek, shı myltyq, hanıań myltyǵy sekildi uzyndy-qysqaly jaı qarýlar. Aǵaıyndy Fań Lıý men Faı Chı kir tasyn atatyn aýyr qondyrǵyny arqalapty. Uzyntura mylqaý jıyrma alty tisi bar, jer tegisteıtin tórt buryshty tyrmany ıyǵyna salyp, taǵy úsh kisi dál sondaı jáne bir tyrmaǵa jabylypty. Ol kezde torýyldap soǵý degenniń ne ekenin bilmeıtin ákemniń ondaı urysqa tisi bar tórt tyrmanyń nege qajet bolǵanynan habary tipti de bolmapty.

İİ

Áýletimizge arnap eskertkish turǵyzý maqsatynda meniń bir kezde Gaýmıdiń Duńbı aýylyna barǵanym bar. Túrtinip júrip qyrýar materıal jınadym. Basty nazarym, árıne, sol, ákem ortasynda bolǵan, Moshúı ózeniniń boıynda shapqynshy armıanyń bir genaral maıoryn atyp óltirgen áıgili shaıqasta boldy. Aýyldaǵy jasy toqsan ekige kelgen bir áje maǵan: «Duńbıdaǵy qalyń qol Moshúı ózeniniń jaǵasynda shep qurdy. Sheptiń aldynda turǵan Úı sardar qolyn kóterse, zeńbirekter art-artynan zirkildeı jóneletin. Úreıi ushqan japon albastylary tura qashyp, kóz ushyndaǵy dóńnen ary asyp ketetin. Áıelden shyqqan Dáı Fyńlıán, qyzǵaldaq edi qulpyrǵan, matastyryp tyrmany, attatpaı jaýdy yqtyrǵan...» — dedi. Qart ájeniń shashy túsip, tóbesi qysh qumyradaı jaltyrap qalypty. Qos urty ábden solǵan. Aǵashtaı qatqan qoldarynyń taramysy qaraǵaı tamyrlaryna uqsap adyraıyp-adyraıyp syrtqa teýipti. Myń toǵyz júz otyz toǵyzynshy jyly tamyzda, qarbyz merekesinde bolǵan alapat qyrǵynnan aman qalǵan jalǵyz kýáger eken. Ol kezde aıaǵyna jara shyǵyp, júgire almaıtyn bolǵandyqtan, kúıeýi ony kartop urasyna salyp, jasyryp ketipti. Baǵyna qaraı, tiri qalǵan. Keıý ana aıtqan jyr úzindisindegi Dáı Fyńlıán — meniń ájemniń dańqty esimi. Estigende qatty tolqydym. Bul óleń joldary keri shegingen jaý máshıneleriniń jolyn temir tyrmamen bógeý josparyn ájemniń oılap tapqanyn bultartpaı dáleldeıdi. Meniń ájem — japonǵa qarsy soǵys kezinde alda júretin atoıshy bolǵan. Ol — ult qaharmany bolýǵa tolyq laıyq.

Ájemdi aýzyna alǵanda qart ájeniń sózi tym uzaryp ketti. Aıtqandary bytyrap, jel úrlegen japyraqtaı berekesi qashty. Ájemniń aıaǵyn sóz etti, «búkil aýyldaǵy eń kishkene aıaq soniki edi» — dedi. Bizdiń úı óndirgen araqty eń kúshti araq dep maqtady. Jıaý-pıiń tas jolyna kelgende ǵana áńgimesi júıege tústi: «Jol salynyp, bizdiń aýyldyń tusyna kelgende... gaýlıań belýarǵa jetti... buǵanasy qatqandardyń bárin jaý aıdap aparyp, jumysqa saldy... kúndik istedi... bári keribaǵyp, jaltaqtyq tanytty... senderdiń úıdiń eki úlken qara qashyryn da áketip, eńbekke jekti... jaý Moshúı ózeniniń ústine tastan qalap kópir saldy... Lohan jáne senderdiń úıdiń álgi bir turaqty jumyskeri... ájeńmen aralary taza bolmady... jurttyń bári solaı deıdi... Oıboı, seniń ájeńniń jas kezinde qyltyń-syltyńy kóp boldy ǵoı... Ákeń eńbekshi adam edi, 15 jasynda adam óltirdi... shatalardan júrektiler kóp shyqqan ǵoı, onnyń toǵyzy qara nıet bolyp keledi... Lohan baryp qashyrdyń tirsegin qıdy... ony ustap aparyp keskilep óltirdi... jaý bizdiń adamdardy ábden aıaq asty etti... qazanymyzǵa qusyp, tabaǵymyzǵa tyshty. Sol jyly ózenge sý alýǵa barǵanda, shelegime ne ilindi deısiń ǵoı... órme shashy tóbesine oralǵan bas ilindi...».

Lıý Lohan ata bizdiń otbasylyq tarıhymyzdaǵy asa mańyzdy tulǵalardyń biri. Onymen ájemniń arasynda qandaı baılanys bolǵanyn qazir anyqtaý qıyn. Júrek sózimdi aıtar bolsam, men, árıne, ony shyndyq dep qabyldamaımyn.

Qansha jerden is jaıyn jaqsy bilem degenimmen, jaltyr bas ájeniń aıtqandary meni yńǵaısyz kúıge saldy. Lohan ata ákeme týǵan nemeresindeı qaraǵan bolsa, onda ol meniń babam boldy degen sóz. Al osy babam ájemmen áýeıi bolsa, onda týǵan jatyryna shapty degen — sol! Bul endi meniń ospadar oıym. Sebebi, meniń ájem Lohan atanyń kelini emes qoı, kerisinshe, onyń qojaıyny. Lohan atanyń bizdiń shańyraqpen ekonomıkalyq turǵyda ǵana qatynasy bolǵan, qandastyq baılanysy joq. Ol quddy aq júrek aýyldastarymyz sıaqty áýletimiz tarıhyna erkin enip, óziniń bıik tuǵyryn berik ornatyp, sol arqyly otbasylyq shejiremizge shyn máninde eleýli sáýle túsirgen adam. Ájem ony unatty ma, unatpady ma, ol ájemniń mańyna jolady ma, jolamady ma... munyń ahlaqpen esh qatysy joq. Súıse — súıgen shyǵar... onda turǵan ne bar? Eger ájem ózi durys dep tapsa, onyń oıyna alǵanyn oryndamaı tynbaıtyny anyq. Men buǵan kámil senemin. Jaryqtyq japonǵa qarsy soǵys qaharmany ǵana emes, soǵan qosa, ar-ujdan bostandyǵynyń tý kóterýshisi, áıelder azattyǵynyń jarqyn úlgisi de edi.

Men aýdan muraǵatyn túgeldeı aqtaryp shyqtym. Onda taǵy mynandaı derekter de qalypty: mıngonyń 27 jyly, japon armıasy Gaýmı, Pıińdý, Jıaý aýdandarynyń halqynan jalpy sany 400 myń adamdy ustap, Jıaý-pıiń tas jolyn saldyrdy. Joldaǵy qalyń egin-jaıdy oırandady. Eki jaqtaǵy aýyldardyń at-qashyrlaryn birin qaldyrmaı tartyp aldy. Lıý Lohan degen dıhan tún jamylyp baryp, temir kúrekpen biraz at-qashyrdyń tirsegin qıyp, artynan qolǵa tústi. Ertesi japon áskerleri ony mamaaǵashqa tańyp qoıyp, jurttyń kózinshe terisin sypyrtyp, borshalap tastady. Júzinen esh qorqynysh baıqalmaǵan Lıý boıynan jan ketkenshe olardy balaǵattaýmen boldy.

İİİ

Shynymen-aq solaı bolypty. Jıaý-pıiń tas joly salynyp, bizdiń aýyldyń tusyna jetkende daladaǵy gaýlıań belýyrǵa jańa ilinedi. Uzyndyǵy 35, eni 30 shaqyrym keletin keń jaıylǵan oıpań jazyqta aralarynan az ǵana ashyq tastap irge tepken on shaqty aýyl jáne qatarlasa aǵatyn qos ózen bolady. Eldi mekenderdiń ortasyn qosatyn on neshe jolaq ıreńdegen soqpaqty eseptemegende, qalǵan jerdi tutasymen gaýlıań ıelep, jasyl tolqyn atyp, jaıqalyp jatady. Ulan jazyqtyń teristik shetindegi Báıma taýynyń aqboz attan aýmaıtyn alyp jartasy bizdiń aýyldan ap-anyq kórinip turady eken. Gaýlıańnyń aram shóbin otap júrgen dıqandar basyn kóterse, Báıma taýyn, tómen qarasa, qara topyraqty atyzdy kóripti. Mańdaı teri sorǵalap, jerge tuqym sińirip júrgen olar keshikpeı aýyr ýaıymǵa batady. Japondyqtar kelip, jazyqqa jol salady eken degen sybys taraǵanda bizdiń aýyldaǵylardyń kún ilgeri úreıi ushyp, berekesi qashady. Apat alyp keletin aýyr kúnderdi qobaljı kútedi.

Kelemiz degen japonıalyqtar aqyry keledi.

Olar qýyrshaq armıany erte kelip, aýyldan adam ustap, at-kólik talaǵanda, ákem uıyqtap jatady. Azdan soń qazandyq jaqtan shyqqan aıǵaı-shýdan shoshyp oıanady. Ákemniń qolynan ustaǵan ájem kishkene qazyq aıaqtaryn tyqyldatyp, qazandyq ornalasqan aýlaǵa barady. Sol sátte bizdiń qazandyq ornalasqan aýlamyzda joǵary surypty araq quıylǵan on neshe qysh qumyra turǵan eken. Araq ıisi búkil aýyldy alyp ketedi. Ana-bala ekeýin sary kıimdi, naızaly myltyq ustaǵan eki japon áskeri qarsylaıdy. Qara tústi kıim kıip, qarý asynǵan taǵy eki qytaılyq sheten aǵashyna baılanǵan eki úlken qashyrdy sheship alýǵa jańa kirisken eken. Shylbyrǵa jarmasqan alasa boıly eki qýyrshaq áskerge Lohan ata tap beredi. Biraq, ony qasynda turǵan uzyn boıly qýyrshaq ásker myltyǵynyń uńǵysymen keýdesinen túrtip, qaıtaryp tastaıdy. Jazdyń basy bolǵandyqtan, aldy ashylǵan jalań jeıde ishinen Lohan atanyń keýdesine myltyq uńǵysynan túsken dóp-dóńgelek kúlgin tústi izder kórinip turady.

— Baýyrlar, áńgime bolsa, durystap sóıleseıik... áńgime bolsa, durystap sóıleseıik, — deıdi Lohan ata qaıta-qaıta jalbaqtap.

— Eı, kári malǵun, jaıyńa júr! — dep zekıdi uzyn boıly jasaq.

— Bul qashyrlar qojaıyndiki, tıisýge bolmaıdy, — deıdi Lohan ata.

— Endi únińdi shyǵarsań, atyp tastaımyn, — deıdi qýyrshaq áskerlerdiń bireýi.

Myltyq ustaǵan japon áskerleri tas músindeı meńireıip tura beredi.

Aýlaǵa kirgen ájem men ákemdi kórgen Lohan ata:

— Bular bizdiń qashyrlarymyzdy alyp ketpek, — deıdi.

— Myrza, biz qarapaıym adamdarmyz, — deıdi ájem.

Japon áskeri ájeme syǵyraıa qarap jymıyp qoıady.

Alasa boıly qýyrshaq ásker qashyrdyń shylbyryn sheship alyp, jetektep júrmekshi bolady. Basyn kekjıtip, tartynshaqtaǵan qashyr ornynan tapjylmaıdy. Uzyn boıly qýyrshaq ásker jetip kelip, myltyq dúmimen jambasynan túıip qalǵanda, úrikken qashyr aıaǵyn sermep, tepkilenedi. Taǵaly tuıaqtan ushqan batpaq qýyrshaq áskerdiń betine baryp jabysady.

Uzyn boıly qýyrshaq ásker myltyǵynyń shaqpaǵyn qaıyryp Lohan ataǵa kezeıdi.

— Eı, silimtik, jetekte anany!.. Jumys alańyna apar! — deıdi aqyryp.

Tis jaryp, til qarpaǵan Lohan ata tizerlep otyra ketedi.

Bir japon áskeri myltyǵyn Lohan atanyń kóz aldyna aparyp bulǵaqtatyp:

— Mılıýala, ıalalımıń! — deıdi. Dál murnynyń ushynda bulańdap turǵan súrkeıli naızany kórgende Lohan ata bóksesin jerge qoıyp, shalqaıa beredi. Jaý áskeri myltyǵyn aldyǵa qaraı ıterip qalady. Jalańdaǵan ótkir naıza Lohan atanyń jarqyraǵan tóbesin tilip, terisin yrsıtyp ketedi.

— Kóke, boldy... aparyp bere sal! — deıdi shoshyna dirildegen ájem.

Jaý áskeriniń bireýi ájeme qaraı jaqyndaıdy. Ákem onyń jap-jas kelbetti jigit ekenin, úlken qara kózderi nur shasha kúlgende keri túrilgen erinderiniń arasynan sarǵaıǵan kúrek tisteriniń jarq ete qalǵanyn baıqaıdy. Qaradaı qaltyraǵan ájem Lohan atanyń art jaǵyna qaraı yǵysady. Tóbesindegi soıylǵan teriden qan aqqan Lohan atanyń qulaq-shekesi túgel qanǵa boıalady.

Yrjyńdaǵan eki japon áskeri taıaı túsedi. Dál sol aralyqta Lohan atanyń basyndaǵy qyzyl qanǵa eki alaqanyn malyp alǵan ájem eki betine jaǵa salyp, shashyn tarqatyp jiberedi de, aýzyn arandaı ashyp, jyn qaqqandaı qos aıaqtaı qarǵyp, sekire jóneledi. Sóıtip ilezde albastydan aýmaı qalady. Japondyqtar kenet júrisin tejeıdi.

— Taqsır, bul áıel... qatty jyndandı... — deıdi alasa boıly qýyrshaq ásker japon aksentine salyp.

Birdeńe dep kúńkildegen jaý áskeri ájemniń basynan asyra myltyq atady. Jerge otyra qalǵan ájem endi eńirep qoıa beredi.

Uzyn boıly qýyrshaq ásker Lohan atany myltyǵynyń ushymen túrtip turǵyzady. Lohan ata pákene qýyrshaq áskerdiń qolynan qashyrdyń shylbyryn alady. Basyn kóterip, aıaqtaryn sermep, silkingen qashyr Lohan atanyń sońynan erip, aýladan shyǵyp júre beredi. Taıaý jerdegi tar kóshe at-qashyr men qoı-eshkige lyq tolyp, ý-shý bop jatqan eken, soǵan baryp qosylady.

Ájem jyndanǵannan aman eken. Jaý jasaǵy men qýyrshaq áskerler aýladan shyǵyp ketken soń, jetip baryp úlken qumyranyń qaqpaǵyn ashyp, aınaǵa uqsap jarqyraı qalǵan araq betine qaraǵanda, óziniń adam shoshyrlyq alaý-dalaý júzin kóredi. Kózinen aqqan móldir jastyń qyzyl túske boıalǵanyn ańdaıdy. Qolymen kósep alyp, betin jýǵanda, qumyradaǵy araq ta nart qyzyl tústi suıyqtyqqa aınalady.

Lohan ata qashyrlarmen qosa aıdalyp, eńbek alańyna aparylady. Gaýlıań alqabynan jalǵyzaıaq jol soraby ashylǵan eken, sonymen barady. Moshúı ózeniniń shyǵys jaǵasyndaǵy joldyń negizgi bólegi bitip, úlkendi-kishili arbalar ary-beri sabylyp, tıegen tas, qumdaryn ózenniń tústik jaǵyndaǵy alańǵa aparyp tastap jatady. Áýelde jalǵyz ǵana aǵash kópir bolǵan ózenge japondyqtar aldaǵy ýaqytta tas kópir salýǵa daıyndalyp jatsa kerek. Joldyń qos qaptalyndaǵy aýmaqty jerdiń gaýlıańy japyrylyp, jerge tóselgen jasyl kilemdeı jýsap, jylmıyp qalypty. Ózenniń soltústigindegi gaýlıań alqabyna qara topyraq úıilip, nobaıy endi sulbalana bastaǵan tas joldyń eki jaǵynda ondaǵan at-qashyr tulyq súırep qaptap júredi. Teńizdeı tolqyǵan gaýlıań alqabynan eki úlken jer telimin bólip alyp, tegistep taptap, jumys ornyn qorshaǵan aýmaqty jasyl jazırany aıamaı búldiripti. Kólik jetektegen kisiler gaýlıań alqabynda da ersili-qarsyly sabylyp júr. Balǵyn gaýlıań dińi temir taǵalardyń astyna japyryla qulap, jasyl japyraqtar qyrly tulyq pen jumyr shańtastardyń tegeýrindi tepkisinde qalypty. O basta túrli túste bolǵan taptaǵyshtar endi gaýlıań niline qanyǵyp, shymqaı kók túske boıalypty. Jaqyn mańnan kúshti maısa ıisi burqyrap kelip turady.

Ózenniń tústigine aıdap ákelingen Lohan ata teristikke qaraı tas tasý jumysyna jegiledi. Qolyndaǵy qashyrlardyń shylbyryn kóz uıasy qabynǵan bir shalǵa qımaı-qımaı tapsyrǵan ol birden iske kirisedi. Kez-kelgen ýaqytta qulap qalýy múmkin aǵash kópirdi syqyrlata basyp ótip kelgen ony turqy jumys basqarýshyǵa keletin bir qytaı qarsy alady. Qolyndaǵy qyzyl-kúlgin shybyǵymen shekesinen jeńil túrtken ol: «Bar, ózenniń tústiginen beri tas tasy», — deıdi.

Lohan ata qabaǵyn sıpaǵanda, basynan aqqan qara qannyń qasyn tutas tutyp qalǵanyn biledi. İle ózenniń tústigine kelip, úlken de emes, kishi de emes bir tasty kóterip, teristikke qaraı aıańdaıdy. Qashyrlardy alǵan shal áli sol mańda júr eken. Jaqyndap baryp: «Myna eki qashyrdy aıap istet, bular meniń qojaıynymnyń qashyrlary», — deıdi sybyrlap. Basyn salbyratqan shal sol súlesoq qalpy qashyrlardy jetektep aparyp, aldaǵy tyńnan jol ashatyn kómpis kólikterdiń qataryna qosady. Qashyrlardyń jaıasy jarqyrap kún sáýlesine shaǵylysady. Basynan áli qan aǵyp turǵan Lohan ata eńkeıip, jerden bir ýys topyraq alyp, jarasyna basady. Tóbesin tesken ashshy aýyrý syrqyraǵan beti baqaıshyǵyna jetip, basy qaq bólin qalǵandaı kúı keshedi.

Eńbek alańynyń syrtyn ıyǵyna myltyq asqan jaý jasaǵy men qýyrshaq áskerler toryp, qolyna shybyq ustaǵan baqylaýshylar jumys maıdanyn jan alǵyshtaı jalanyp, tynbaı kezip júredi. Lohan ata jumysqa kirip, ary-beri ótip tas tasyǵanda, onyń qan aralas qońyr topyraq jabysqan basyn kórgen jumyskerler úreılenip, kózderi baqyraıyp ketedi.

Bir joly kópirge kerek tastan bireýin alyp, qozǵala bergende jelke tusynan áldeneniń tosyn ysqaryp ótkenin estıdi. İle jon-arqasynyń kúıip, ashyp aýyrǵanyn sezedi. Tasyn tastap keri burylǵanda, manaǵy baqylaýshynyń ózine qarap kúlip turǵanyn kóredi.

— Baseke, aıtaryńdy durystap aıtsańshy... qol kóterip, kisi urǵanyń qalaı? — deıdi Lohan ata.

Ún qatpaǵan baqylaýshy kúlimsiregen kúıi shybyǵymen onyń belinen taǵy bir tartady. Bul joly ózin ekige bólinip qalǵandaı sezingen Lohan atanyń kózinen qos tamshy jas yrshyp ketedi. Qany kenet basyna shaýyp, tóbesindegi qan men topyraq aralasyp qatyp qalǵan shor kesek shytynap ketkendeı, shekesi solqyldap qoıa beredi.

— Baseke! — dep aıǵaılaıdy Lohan ata.

Basqarýshy shybyqpen taǵy bir tartady.

— Baseke, meni nege urasyń? — deıdi Lohan ata.

Basqarýshy qolyndaǵy shybyǵyn solqyldatyp, kózin syǵyraıta kúlip:

— Kózińdi bir ashyp qoıaıyn dedim, ıttiń balasy! — deıdi.

Ashýy kómeıine keptelip, kózi jasaýraǵan Lohan ata andaı jerdegi tas úıindisinen úlken bir tasty alyp, sendele basyp kópirge qaraı burylady. Basy synyp, kóz aldy qaraýytady. Tastyń pyshaqtaı ótkir qyry qursaǵy men qabyrǵasyna qatty batsa da, aýyrǵanyn sezbeıdi.

Shybyq ustaǵan baqylaýshy áli ornynda tur eken. Tas kótergen Lohan ata onyń aldynan jasqana basyp óte bergende, qyr jelkesinen taǵy bir tartyp ketedi. Lohan ata eńkeńdep baryp, qushaǵyndaǵy tasymen qosyla qulaıdy. Qoldaryn tas kesedi. Tasqa tıgen ıeginiń dal-duly shyǵady. Taıaqtan ábden esi shyqqan Lohan ata ne isterin bilmeı, balasha kemseńdep jylap jiberedi. Dál osy kezde onyń qańyrap bos qalǵan sanasynda álsiz bir qyzyl-kúlgin ushqyn jylt etedi.

Tastardyń arasynan qolyn áreń bosatyp alǵan ol quddy bir aıbat shekken kári mysyqtaı belin búkireıtip, ornynan kóteriledi.

Qyryqtyń qyrqasynan asqan orta jastaǵy bir adam júzi kúlimdep baqylaýshynyń qasyna kelip, qaltasynan shyǵarǵan qoraptan bir tal temeki alyp, aldyndaǵy kisiniń aýzyna qaraı aparady. Temekini ezýine qystyrǵan baqylaýshy endi oǵan ot tamyzylýyn kútedi.

— Aǵa-eke, tamyry solǵan bul tarbaqqa renjip keregi joq, — deıdi orta jastaǵy adam oǵan.

Tanaýynan temeki tútinin býdaqtatqan baqylaýshy tis jaryp, til qatpaıdy. Ata onyń shybyq qarmaǵan sarǵaıǵan saýsaqtarynyń tynymsyz qımyldap turǵanyn kóredi.

Orta jastaǵy adam temeki qorabyn baqylaýshynyń qaltasyna súńgitip jiberedi. Eshteńe sezbegendeı bolǵan baqylaýshy mińgir etip, qaltasyn syrtynan bir basyp qoıyp, burylyp júre beredi.

— Aǵa, jańa keldińiz be? — dep suraıdy orta jastaǵy adam.

— Iá, — deıdi Lohan ata.

— Siz oǵan tanysý joralǵysyn jasadyńyz ba? — dep suraıdy álgi adam taǵy.

— Jón bilmeıtin ıt! Jón bilmeıdi... meni munda kúshpen zorlap ákeldi — deıdi Lohan ata.

— Oǵan azdap aqsha berińiz, temeki berseńiz de bolady... sonda qalaı júrseńiz de urmaıtyn bolady... jatyp alsańyz da tıispeıdi... jeke batyrda kóz bolmaıdy. — Sony aıtqan orta jastaǵy adam burylyp, basqa jumyskerlerge baryp qosylady.

Rýhy sóngen Lohan ata túske deıin del-sal kúıde júrip tas tasıdy. Basyndaǵy qan aralasyp qatqan topyraq kún shýaǵynda keýip, jıyrylyp, janyn kózine kórsetedi. Jaralanǵan qolynyń qany men eti mıdaı aralasyp ketedi. Súıegi zaqymdanǵan ıeginen silekeı sorǵalap toqtamaıdy. Álgi bir qyzyl-kúlgin ushqyn tutanǵannan keıin qaıtyp óshpeı, birde kúsheıip, birde álsirep, jylt-jylt etip júredi de qoıady.

Tús áletinde aldyńǵy jaqtaǵy áldeqashen jasalyp bolyp, kólik júrýge ruqsat etilgen tas jolmen bir sary máshıne teńselip kele jatady. Qatty ysqyrǵan daýysty estip alaqtaǵan Lohan ata qaljyraǵan jumyskerlerdiń tántirekteı basyp máshınege qaraı bettegenin kóredi. Quıǵa batqandaı shoılap otyryp eshteńe oılamaıdy. Kóliktiń nege kelgenin de bilgisi kelmeıdi. Tek álgibir qyzyl-kúlgin ushqyn ǵana sanasynda óship-janyp, lypyldaǵan úni qulaǵyna jetip, estilip turady.

— Aǵa, júrińiz, tamaqqa baralyq... japondyqtardyń kúrishiniń dámin tatyńyz, — deıdi álgi orta jastaǵy adam kelip qolynan tartyp.

Ornynan turǵan Lohan ata orta jastaǵy adamǵa erip, ilgeri ilbıdi.

Máshıneden birneshe shelek aq kúrish pen kók gúldi qysh ydystar salynǵan sharbaqtar túsiriledi. Artynsha sharbaq mańynda turǵan semiz qytaı qabattalǵan keselerdi qushaqtaı kóterip, kelgenderge bir-birden úlestirip shyǵady. Al qolyna sary ojaý ustap, shelektiń qasynan oryn alǵan aryq qytaı olarǵa kúrish sala bastaıdy. Máshıneni shyr aılanyp qoralana otyrǵan kisiler, saqpy bolmaǵandyqtan, qoldaryn salyp, buıyrǵan tamaqty qomaǵaılana asaýǵa kirisedi.

Qarmaǵan shybyǵy bar álgi baqylaýshy mıyǵyndaǵy zárli kúlki tarqamaǵan qalpy sonda keledi. Lohan atanyń sanasynda tutanǵan álgi bir ushqyn taǵy bir jylt etip, laılana bastaǵan es-jadyn qaıta tunytyp, tań atqaly beri bastan keship jatqan súrkeıli tús sekildi qorlyq keshirmesin esine qaıta salady. Myltyq ustap kúzette turǵan japon áskeri men qýyrshaq jasaqtar da aq qańyltyr shelekke uılyǵysa kelip, japatarmaǵaı tamaqqa bas qoıady. Uzyn tumsyq, tik qulaq qasqyr ıt shelektiń artyna otyryp alyp, tilin salaqtatyp, qarsy aldyndaǵy jumyskerlerdi qadala baǵady.

Shelek mańynda tamaqtanyp otyrǵan jaý jasaǵy on, qýyrshaq áskerdiń on neshe ekenin bilgen Lohan ata qashý bekimine keledi. «Sytylyp shyǵyp, gaýlıań alqabyna bir ilinsem, ıtten týǵandarǵa ustatpaı keter edim» dep oılaıdy ishinen. Qyz-qyz qaınap, ysyǵan tabanynan ter burq etedi. Zytyp berýdi oılaǵany sol, kóńili alaburtyp, qobaljı bastaıdy. Shybyq ustaǵan baqylaýshynyń sýyq kúlkisiniń artyna áldeneniń jasyrynyp turǵanyn anyq sezgen Lohan ata ony qalaı kórdi, solaı sasyp, mıy shatasady.

Jumyskerler tamaqqa toımaıdy. Keshikpeı semiz qytaı kelip, ydystardy jıa bastaıdy. Erinderin jalaǵan jumyskerler bosaǵan shelektegi qalǵan-qutqan kúrish dánderine kóz satady. Alaıda, barýǵa batpaıdy. Sol sát ózenniń teristik betinen bir qashyr ańyrap qoıa beredi. Lohan ata onyń bizdiń úıdiń qashyry ekenin jazbaı tanıdy.

Kólikter túgel jańa ashylǵan alańqydaǵy tulyq pen tas toqpaqtarǵa baılanǵan eken. Mańaıynda aıqasqan gaýlıań soıaýlary sulap jatady. At-qashyrlar janshylǵan gaýlıań japyraqtaryn yntasyz shaınap, múlgip turady.

Tústen keıin jasy jıyrmadan asqan bir jas jigit baqylaýshynyń kózin ala bere gaýlıań alqabyna qaraı qustaı ushady. Biraq, oqqa ushyp, mert bolady. Gaýlıań alqabynyń shetine jetip, etbetteı qulaǵan ol sol ornynda qalady.

Kún batysqa eńkeıgen tusta sary máshıne taǵy keledi. Lohan ata bir ojaý kúrish jeıdi. Gaýlıańnan jasalatyn tamaqqa ábden úırengen asqazany shirik ıis múńkigen aq kúrishti qabyldamaıdy. Degenmen, jutqynshaǵyna túıilgenine qaramaı, soǵyp alady. Qasham degen oı barǵan saıyn kúsheıe túsedi. On shaqty shaqyrym alysta qalǵan aýyldaǵy ózine tabıǵy araq ıisi ańqyǵan aýlany saǵynady. Japondar kelgeli beri araq qaınatatyn kisiler jan-jaqqa tarap, saqyldap qaınap turatyn qazandar qańyrap bos qalǵan bolatyn. Lohan ata ájem men ákemdi oılap tipti de shıryǵady. Ájemniń gaýlıań úıindisiniń arasynda kórsetken qushaq jylýyn ol ómirboıy umytpaq emes edi.

Keshki astan keıin jumyskerlerdi uzyn aǵashtardy tik qadap, qatar-qatar tizip jasaǵan keń qorshaýǵa ákep qamaıdy. Jasyl tústi jýan symtemirmen janastyra baılanǵan shyrsha syryqtarynyń ústine neshe jerden shatyr jaýyp, daldalap qoıypty. Esigi ushtary qosaqtala dánekerlengen jýan temir súımenderden nobaılanypty. Al jaý jasaǵy men qýyrshaq ásker qorshaýdan on neshe qadam alysqa irge tepken bólek-bólek eki shatyrǵa ornalasypty. Qasqyr ıt te sol mańnan tóbe kórsetip, qashyqtan kóz tikti. Qorshaýdyń aldyna bıik baǵana ornatylyp, oǵan qos belgi sham ilinipti.

Túnde jaý jasaǵy men qýyrshaq áskerler kezek-kezek kúzetke shyǵyp, teńsele basyp júredi. Kólikter túgel — qorshaýdyń batys jaǵyndaǵy gaýlıań qaldyǵynyń ornynda, kúndiz sol mańnan jypyrlap qalyń qada kórinip edi, sóıtse, ol soǵan bola daıyndalǵan eken.

Qorshaý ishindegi qolqany atqan sasyq aýada bireýler qoryldap, bireýler baryp buryshtaǵy temir shelekke saryp jatady. Qańyltyr ydystyń qabyrǵasyna urylǵan suıyq zárdiń sharyldaǵan dybysy tynbaı estilip turady. Bıiktegi belgi shamnyń jaryǵy qorshaý ishine kúńgirt jamyrap, syrttaǵy ary-beri júrgen qaraýyldardyń uzyn kóleńkesi únsiz qarańdap, úzdiksiz kólbeńdeýmen bolady.

Qarańǵy qoıýlanǵan soń qorshaý ishi tipti de súrkeılene túsedi. Lohan ata uıyqtaı almaıdy. Ol taǵy da qashýdy oılaıdy. Qorshaýdy aınalyp júrgen kúzetshilerdiń aıaq tyqyry estilip turady. Shalqalap jatqan Lohan atanyń kózi bir kezde tumandanyp baryp ilinip ketedi. Túsinde basyna qanjar qadalyp, qolyna qaryǵysh temir ustaǵan ózin kóredi. Oıana kele, ón-boıy terge malshynyp, aýyna jiberip qoıǵanyn ańdaıdy. Alystaǵy aýyldan shaqyrǵan áteshtiń úzilip-julynyp jetken úni estiledi. Kólikter jer tarpyp, mazasyzdana pysqyrady. Tóbedegi shatyr jyrtyǵynan syǵalaǵan juldyzdar jaryǵy kózine túsedi.

Bir kezde kúndiz Lohan ataǵa qol ushyn bergen orta jastaǵy adam basyn kóterip otyrady. Aınala qansha qarańǵy bolǵanmen, Lohan ata onyń ottaı janǵan qos janaryn anyq kóredi. Tegin adam emes ekenin sezip, qımyl-qozǵalysyn qalt jibermeı baǵady.

Álden ýaqyttan keıin álgi adam qorshaý esigine baryp, júrelep otyrady. Baıaý qozǵaltyp eki bilegin kóteredi. Lohan ata onyń jon-arqasyna, asa syrly tús alyp turǵan basyna qaraıdy. Bir sát bar kúshin boıyna jıyp, oqys qımyl jasaǵan orta jastaǵy kisi quddy sadaq tartqan adamdaı jantaıa qısaıyp, eki jumyr temirdi kere ustaıdy. Kózinen shashyraǵan qara-jasyl ushqyndar áldenege tıip, syqyrlaǵan dybys shyqqandaı bolady. Eki temirdiń arasy ún-túnsiz ashylyp júre beredi. Tipti de molaıǵan sham jaryǵy men juldyz sáýlesi qorshaý ishine tógilip, áldekimniń tumsyǵy ashylǵan jyrtyq aıaq kıimine túsedi. İle kúzetshiler de jetedi. Lohan ata qalbań etken qara kóleńkeniń qorshaýdan atyp shyǵyp, aldyndaǵy kúzetshini yńq etkizgenin, artynsha o baıqustyń orta jastaǵy adamnyń ýysynda jan úzip, jalmanynan túskenin ap-anyq kóredi. Jaý qolyndaǵy myltyqty ilip alǵan álgi adam lezde ǵaıyp bolady.

Kóz aldynda ne bolyp, ne qoıǵanyn Lohan ata sálden keıin baryp paıymdaıdy. Orta jastadaǵy adam saıyskerlik ónerine ábden jetilgen batyr eken. Ataǵa jol ashyp beredi. Qash endi... qash! Lohan ata álgi tesikten eńbektep shyǵady. Jaý áskeriniń óli denesi jolda jatyr eken, bir aıaǵynyń toqtaýsyz selkildep jatqanyn baıqaıdy.

Órmelep gaýlıań alqabyna engen Lohan ata belin jazyp, ardalardy qýalap, sybysyn sezdirmeý úshin áli kelgenshe gaýlıańǵa jolamaı, saqtana basyp júrip otyrady. Sol boıda Moshúı ózeniniń jaǵasyndaǵy bıik qyrdan (jaǵany bıiktetý úshin úıilgen topyraq, tospa) kelip bir-aq shyǵady. Uzamaı «úsh arqar» kóterilip, tań aldyndaǵy qarańǵylyq bastalady. Jamyraǵan juldyzdar Moshúı ózeniniń betinde samsap turady. Ózen kirbeginde dińkesi quryp turyp qalǵan Lohan ata súıeginen ótken sýyqtan tisi-tisine tımeı saqyldap ketedi. Jaq súıeginiń syrqyraýy áýeli samaıyna, odan qulaǵyna kóterilip, sońynda syzdaýyqtaı syzdaǵan tóbesindegi solqylmen toǵysady. Gaýlıańnyń shyryn lebi aralasqan salqyn aýa tanaýyna enip, ókpesin aralap, asqazan-ishegin endep ótedi. Saıtan otyndaı jyltyldaǵan qos belgi sham tuman arasynan kózge uryp, shyrsha syryqtan jasalǵan aǵash qorshaý úlken kór qusap úńireıe kórinedi.

Lohan ata óziniń qorshaýdan osylaı op-ońaı qashyp shyqqanyna sene almaıdy. Qybyrlaǵan qos aıaǵy oıda joqta shirigen aǵash kópirdiń ústine alyp keledi. Sýda júzgen balyqtardyń baýyry jarqyldap, ózen saryny ap-anyq estilip turady. Tóbeden aqqan juldyz artyna uzyn jolaq qaldyryp syrǵıdy. Eshteńe bolmaǵandaı... eshbir oqıǵa júz bermegendeı! Aınala jym-jyrt. Ásili Lohan atanyń qystaqqa baryp, boı tasalaýyna, jaraqatyn emdep, ary qaraı tirlik kesheýine bolady eken. Biraq, ol aǵash kópirge kelgende ózenniń tústik betinen mazasyzdana ańyraǵan qashyrdyń qarlyǵyńqy daýysyn estıdi. Soǵan bola keri qaıtady. Daıyn turǵan aıanyshty tragedıanyń jabýly perdesin ózi baryp ashady.

Qorshaýǵa jaqyn jerdegi on neshe mamaaǵashqa baılanǵan kólikterdiń astynan qı men sidik ıisi múńkıdi. Attar pysqyryp, qashyrlar mamaaǵashty kemiredi. Attar gaýlıań sabaǵyn talmap, qashyrlar tezek tastaıdy. Tántirekteı basqan Lohan ata solardyń arasyna kiredi. Murnyna bizdiń úıdiń qos qashyrynyń úırenshikti ıisi keledi. İle olardyń tanys poshymy da sulbalanady. Jetip baryp óziniń talaı azapty kúnderdi birge keshken serikterin qutqarmaqshy bolady. Al qashyr adam qadirin bilmeıtin essiz maqluq qoı. Quıryǵyn shuǵyl buryp, qos aıaqtap tebedi. «Qara qashyr, qara qashyr, biz birge qashaıyq!» — deıdi Lohan ata sybyrlap. Ashýlanǵan qashyrlar ońǵa bir, solǵa bir bultalaqtap, turǵan jerine jolatpaıdy. Ielerin jyǵa tanymaǵany anyq edi. Denesinde qatqan qannyń ıisi, jańa túsken jaraqattar bary Lohan atanyń kaperine kelmeıdi. Solar edi ony tanytpaı turǵan. Kóńili astań-kesteń Lohan ata alǵa attap baryp jaqyndaı bergende, qara qashyr tuıaǵyn serpip, jambasynan tebedi. Ata bir janymen ushyp túsip, jatyp qalady. Jan qashqan jarty denesi saldana uııdy. Qashyr qońyn kóterip, tepkileı beredi. Taǵasy batatyn aıǵa uqsap jarq-jurq etedi. Jambasy ottaı ysyp, úlkeıip ketkendeı bolǵan Lohan ata óziniń zor áýreshilikke tap bolǵanyn sezedi. Ornynan tórt taǵandaı kóterilip, qaıta qulaıdy. Qulap túsip, taǵy turady. Aýyldyń daýysy qumyqqan áldebir áteshi kezekti ret shaqyrady. Qarańǵylyq birte-birte seıilip, «úsh arqar» burynǵydan beter janyp, qashyrlardyń jaltyr jaıasy men kózderi tipti de jarqyraı túsedi.

— Qosylǵan... qos maqluq!

Yzaǵa býlyqqan Lohan ata bir jyǵylyp, bir turyp, qylpyldaǵan ótkir birdeńe izdeıdi. Jeri qazylyp, toǵan tartylǵan tustan jalańdaǵan temir kúrek taýyp alady. Jasqanyp-jaltarýdy umytqan ol daýystap boqtap kele jatady. Júz qadamnan alys jerde adam baryn, ıt baryn esinen shyǵarady. Esh nárseden qaımyqpaıdy. Kisiniń erkin bola almaýy, sirá, qorqynyshtan. Shyǵystan baıaý kóterilgen qyzyl shapaq órleı kele shashyrap, seıilip ketedi. Gaýlıań alqabynyń tań aldyndaǵy meńireý tynyshtyǵy kez-kelgen sátte jarylyp keterdeı syzdap turady. Tań shapaǵyn jamylǵan Lohan ata qara qashyrlarǵa qaraı jaqyndaı túsedi.

Ol qos maqluqqa ólerdeı óshikken edi. Qashyrlar qozǵalmaıdy. Lohan ata qolyndaǵy temir kúrekti ońtaılap alyp, bir qashyrdyń artqy aıaǵyn dáldep, bar pármenimen perip qalady. Áldebir sup-sýyq kóleńke qashyrdyń qyltasyna baryp sart ete qalady. Qashyr bir jaǵyna jantaıa berip ázer túzeledi. Aıaǵyna qaıta turǵanda, jan qınalysyn ańǵartqysy kelgendeı tanaýyn kere yshqynady. Artynsha kóterilgen qoń tarapynan jańbyr tamshylarynan aýmaıtyn yp-ystyq qan direkteı atylyp, Lohan atanyń júzin jaýyp ketedi. Lohan ata qashyrdyń taǵy bir aıaǵyn dáldep jáne bir peredi. Qara qashyr qors etken kúshti dybys shyǵaryp, quıryǵy jer súıip, shońqıa baryp otyrady. Aldyńǵy aıaqtary áli de jantalasa typyrlap, alqymyn syqqan moıyn jibine asylyp, tumsyǵy áldeqashan buzǵyl tartqan súreńsiz aspanǵa qarap ozandaı ún salady. Temir kúrek qashyrdyń jambasynyń astynda qalady. Lohan ata omyrylyp, otyra ketedi. Bar kúshin salyp kúrekti áreń sýyryp alady. Kúrek qyry qashyrdyń jambas súıegin ońdyrmaı oryp ketken eken. Taǵy bir qashyr seriginiń qulap jatqanyna túsinbeı, ańtaryla qarap, jylaǵanǵa uqsap, jalynǵan keıip tanytyp, mekirenip qoıady.

Kúregin kóldeneń ustaǵan Lohan ata endi soǵan umtylady. Keri shegingen qashyr kótkenshektep baryp bas jibin úzermen bolady. Dińgek syqyrlap, qashyrdyń judyryqtaı qos janarynan jarqyrap jasyl ot aǵady.

— Qorqasyń, á, maqluq!? Aıbyn-aıbaryń qaıda ketken seniń, maqluq!? Jaqsylyqty bilmeıtin, iship-jegenin aqtamaıtyn, silimtik neme! Sheteldikpen aýyz jalasqan ıttiń balasy!

Jeti atasyn jezdeı qaqtaǵan Lohan ata qara qashyrdyń sopaqsha kelgen jazyq mańdaıyn kózdep kúregin sermep qalady. Temir kúrek dińgekke baryp tıedi. Órli-tómen, ońǵa-solǵa yrǵap júrip áreń sýyryp alady. Typyrlaǵan qara qashyrdyń artqy tirsegi maıysyp, sadaqsha ıiledi. Sholaq quıryǵyn shypyldatyp jer sabaıdy.

Lohan ata qashyrdyń jazyq mańdaıyn dáldep taǵy bir salyp ketedi. Temir kúrek qashyrdyń dóń shekesiniń dál ortasyna baryp tıedi. Tastaı qatty bas súıekke daryǵan kúrek dúzinen taraǵan kúshti diril aǵash sap arqyly qolyna jetip, Lohan atanyń eki bilegin uıytyp jiberedi. Únsiz qalǵan qara qashyr serbekterin ári-beri sermep, toqtamaı tepkilenip, aqyry ornynda omalyp otyryp qalady. Omyrylǵan tam qusap gúrs etip qulaıdy. Úzilgen jiptiń bir bóligi dińgekte salbyrap, kelesi bólegi qashyrdyń basyna oralǵan kúıinde qalady. Súlkini túsken Lohan atanyń ıyǵy salbyrap, jarqyraǵan temir kúrek qashyrdyń basyna qadalǵan qalpy saby kókke shanshyl, qısaıyp turady. Taıaý mańnan ıt úrip, dabyrlaǵan adam úni estiledi.

Tań atady. Shyǵys jaqtaǵy gaýlıań alqabynan erteńgilik qan qyzyl kúnniń bir sheti kórinip, nurly sáýlesi Lohan atanyń jartylaı ashylyp, úńireıip qalǵan aýyzyna túsedi.

İV

Topty jasaq ózen jaǵasyndaǵy bıik qyrǵa ilingen soń jalǵyz qatar bop shubalyp, qalyń bulttan ázer shyqqan qyzyl kúnge qarap mańdaı túzeıdi. Basqalar sekildi meniń ákem de bir beti qyzaryp, ekinshi beti bozaryp, qasyndaǵylarǵa elitip, Moshúı ózeniniń betindegi batar kúnniń qyzǵylt sáýlesi boıaǵan bir úzik tuman pushpaǵyn tamashalap kele jatady. Sýdyń tústiginen teristigine ótetin tas joldy Moshúı ózenine salynǵan 14 otaýly (tireý) úlken tas kópir jalǵap turady. Biraz jeri búlinip, súlderi ǵana qalǵan eski aǵash kópir keıin salynǵan tas kópirdiń batys jaǵynan kózge shalynady. Birneshe qońyr tústi dińgegi ózen ortasynan soraıyp, oǵan kelip soǵylǵan essiz aǵynnan aq jal tolqyndar tarap, qaq jaryla shubatylyp jatady.

Sálden soń ydyraı setinegen tuman astynan ózen beti ashylyp, qyzyl-jasyl bop qubylyp, súrkeıli túske enedi. Arna jıegindegi bıik qyrdan nazar salǵanda ońtústik bettegi shetsiz de sheksiz gaýlıań alqabynyń taqtaıdaı tegis jalpaq aıdyny kósile kózge urady. Typ-tynysh bop tynyp qalǵan ıesizdegi ár bir nart qyzyl gaýlıań masaǵyn albyraı tolǵan bir-bir dóńgelek júzge uqsatýǵa bolatyndaı. Sol sıaqty, keı tustaǵy sabaqtar da toptala uılyǵysyp, arasy tyǵyz úlken áleýetke aınalyp, mazmuny tereń mán qalyptastyrypty. Ákem ol kezde áli bala ǵoı, mundaı maǵynaly sýrettiń tereń ıirimine boılaı almaıdy. Muny búgin men... ózim oıdan shyǵaryp otyrmyn.

Gaýlıań jáne adam... ekeýi de ýaqyt gúliniń túıin tastap, jemis berýin kútedi.

Ońtústikke túzý tartylǵan tas jol júrgen saıyn tarylyp, aqyry gaýlıań alqabyna sińip joq bolady. Eń alys qıan shetten, kók tústi kúmbezdiń eńkeıe baryp jer betimen toǵysqan jıeginen kún kóterilgen sáttegi kisi tebirenter áserli de aıanyshty kórinis sol kúıi úlbirep, shashaý shyqpaǵan qalpy uıyp turady.

Ákem sondaı bir yqylasty beınemen meńireıip kele jatqan jasaqtarǵa qaraıdy... qaıdan kele jatyr bular? Qaıda barady? Ne úshin torýyldap soǵý urysyna qatysady? Torýyldap soǵý urysyn támamdaǵan soń taǵy qandaı soǵysqa barady? Bári suraq. Jym-jyrt tynyshtyqta buzylǵan kópir jaqtan jetken sý saryly tipti de aıqyndalyp, jaǵymdy dybys qulaqty úıire túsedi. Qıǵash jamyraǵan kún sáýlesi qoıý tumandy yqtyryp, aqyry ózen betine shógerip tynady. Moshúıdiń sýy alǵashqy kúńgirt qyzyldan birte-birte altyn qyzyl túske ózgeredi. Keń aıdynnyń nury shalqyp, erekshe ásem túske enedi.

Jaǵadaǵy jalǵyz túp baqbaq gúliniń sary japyraǵy qısaıa salbyraıdy. Ótken bir kezde qulpyra jaınaǵan jibek qurtynan aýmaı qalǵan gúl qaýashaǵy áppaq bolyp qýrap, japyraqtar arasynan syǵalaıdy. Shaıan aýlaıtyn shaqtyń qaıta aınalyp kelgeni ǵoı, tegi!

Ákem kúz jeliniń ańyraı eskenin, aýa raıynyń salqyn tartqanyn, bir top qońyr qazdyń ońtústikke qaraı ushyp bara jatqanyn oılaıdy... «Usta... Dýgýan, usta!», — deıdi Lohan ata. Sý shaıandary qyldaı jińishke aıaqtarymen ózenniń maıda qaırańyna ádemi órnek salypty. Ózen taraptan ákemniń murnyna sý shaıanynyń kúlimsi ıisi keledi. Japonǵa qarsy soǵys bastalǵanǵa deıin bizdiń úıdegi alýan túrli kóknár gúlderi sý shaıanynyń ezbesimen baptalypty. Shirkinderdiń qaýashaǵy úlken, tústeri ádemi, al ıisteri tipti muryn jaratyn.

— Qyrdan túsip, tez jasyrynyńdar! Mylqaý, tyrmany tez túsir! — dep buıryq beredi Úı sardar.

Mylqaý ıyǵyndaǵy symtemir oramdaryn túsirip, tórt tyrmany qosaqtap baılaıdy. «A-a-alap» júrip birneshe jasaqty shaqyryp kelip, qosaqtalǵan tyrmalardy jol men kópirdiń tutasqan tusyna aparyp qoıady.

— Baýyrlar, durystap jasyrynyńdar!.. Jaý máshıneleri kópir ústine shyǵyp, Lyńnyń adamdary qaıtar joldy bógegen soń, meniń buıryǵymmen oq jaýdyryńdar... malǵundardy ózenge qulatyp, jylanbalyq pen shaıanǵa jem qylaıyq! — deıdi Úı sardar.

Úı sardardyń qol ısharasyn kórgen mylqaý basyn ızep, qarýly toptyń jartysyn bastap, joldyń batys jaǵyndaǵy gaýlıań arasyna baryp jasyrynady. Sońynan ilesip solaı bettegen Ýań Ýynıdi keýdesinen ıterip, keri qaıtarady.

— Sen onda barma, meniń qasymda qal! — deıdi Úı sardar. — Álde qorqasyń ba?

— Joq, qoryqpaımyn... qoryqpaımyn... — deıdi Ýań Ýynı qaıta-qaıta basyn shaıqap.

Úı sardar Fań áýletiniń aǵaıyndy eki ulyn úlken qurylǵyny ózen qyryna aparyp ornatýǵa jiberedi. İle dáý kerneıin ustap turǵan Lıý kerneıshige burylyp:

— Lıý kóke, sen basqa eshteńege qaraılama. Kúsh jıyp al da, kerneıińdi ozandatyp úrleı ber. Jaýlar sol dybystan shoshyp, úreılenedi... estidiń ǵoı? — deıdi.

Lıý kerneıshi Úı sardardyń erte kezdegi serigi eken. Ol ýaqytta sardar kúımeshi, al Lıý kerneı úrleýshi mindetin atqarypty. Kerneıdi qos qolymen quddy bir myltyq qarmaǵandaı syǵymdap, bappen ustaıdy eken.

— Aldynala aıtyp qoıaıyn, kim sý júrektik tanytsa, atyp tastaımyn. Qandaı ónerimiz baryn Lyńǵa bir kórsetip qoıaıyq. Ol ońbaǵandar ataqtaryna býlanyp, bizge ses qylady. Shóneń oǵan kóne qoımas. Ol meni moıyndatpaq qoı? Al isjúzinde men ony moıynsal qylmaqpyn, — deıdi kópshilikke nazar tastaǵan Úı sardar.

Topty kisi gaýlıań arasyna qoralanyp otyrady. Fań Lıý janynan temeki qaltasyn shyǵaryp, ottyq pen shaqpaq tasyn alady. Ottyǵy qap-qara, shaqpaq tasy qyzyl-kúreń eken, aýmaǵan taýyqtyń pisken baýyry. Shaqpaq tasqa soǵylǵan ottyqtan shart-shart etken dybys shyǵyp, dáý-dáý ushqyndar ushady. Úlken bir ushqyn Fań Lıý qos saýsaǵymen qysyp alǵan gaýlıań sabaǵynyń ózegine kelip túsedi. Fań Lıý aýzyn qýystap úrlegende, bilteden aq tútin burq etip, ot tutanady. Fań Lıý náıin tutatyp, qusharlana sorady. Sol sát demin búrkip, murnyn tartqan Úı sardar:

— Óshir temekińdi! Temekiniń ıisin sezse, jaý kópirge jolamaı qoıady! — deıdi.

Asyǵa eki sorǵan Fań Lıý temekisin sóndirip, dorbasyn qaıta jınaıdy.

— Ózen qyrynyń qalqasyna baryp jatyńdar, jaý kelse, qapy qalyp júrmeıik, — deıdi Úı sardar.

Jaý kelip qalǵandaı-aq abyrjyǵan jasaq myltyqtaryn qushaqtap, ózen qyrynyń qaptalyna baryp jabysady. Ákem Úı sardardyń qasynan eki eli ajyrmaıdy. Sardar odan:

— Qoryqtyń ba? — dep suraıdy.

— Qoryqqam joq, — deıdi ákem.

— Jaraısyń, ókil ákesiniń balasy. Sen meniń buıryq jetkizýshi áskerim bolasyń. Urys bastalǵan soń menen ajyrama. Men buıryqty saǵan aıtam, sen ony batys jaqtaǵylarǵa jetkizesiń! — deıdi Úı sardar.

Ákem basyn ızeıdi. Onyń eki kózi Úı sardardyń belindegi biri uzyn, ekinshisi qysqa qos janquralǵa túsedi.

Úlkeni Germanıada jasalǵan maýzer, kishisi Fransıada óndirilgen braýnık. Ekeýiniń de óz hıkaıalary bar edi.

Birde ákemniń aýzynan «qarý» degen sóz shyǵyp ketedi.

— Qarý alasyń ba? — dep suraıdy Úı sardar.

Basyn ızegen ákem:

— Nagan, — deıdi.

— Atýdy bilesiń be? — dep suraıdy Úı sardar odan.

— Bilem, — deıdi ákem.

Úı sardar belinen braýnık naganyn sýyryp alyp, salmaqtap-salmaqtap qoıady. Ábden eskirgen quraldyń óńi túsip, kókshildenip ketken eken. Úı sardar shaqpaǵyn qaıyrǵanda, tańdaıynan jezi bútin bir tal doǵal tumsyq oq yrshyp ketedi. Oqty joǵary laqtyryp jiberip, qaıta qaǵyp alǵan sardar qural tańdaıyna qaıta basady.

— Má, mynany al da, meniń istegenimdi qaıtala, — deıdi sosyn.

Quraldy qolyna alǵan ákemniń esine aldyńǵy kúni keshte Úı sardardyń osy naganmen kishkentaı bokaldy atyp, byt-shyt qylǵany túsedi.

Qıaqtana týǵan jańa aıdyń sáýlesi qýraǵan aǵash basyna shúpildep tógilip turǵan-dy. Araq qumyrasyn kóterip, qolyna bir tizbek jez kilt ustaǵan ákem ájemniń buıryǵy boıynsha qazandyqtan araq alýǵa kele jatady. Ákem qaqpany ashyp ishke kirgende, qap-qarańǵy qashyr qorasy bos, aýla tynysh, mańaı jym-jyrttyqa shomyp turady. Qazandyqtan buzylǵan araq ashyndysynyń sasyq ıisi keledi.

Ákem bir kúbiniń qaqpaǵyn ashyp, juldyz jaryǵynda araqtyń meltiregen betin, odan óziniń ashań júzin kóredi. Qasy seldir, erini juqa ákem ózin sondaı sıyqsyz sezinedi. Qolyndaǵy qumyrany kúbige matyryp, gúldir-gúldir etkizip araq quıady. Qumyrany kóterip alǵanda, búıirinen syrǵaǵan araq tamshylary kúbige qaıta sorǵalaıdy. Ákem aıaq astynan oıyn ózgertip, qumyradaǵy araqty kúbige qaıta tógedi. Onyń esine ájem betin jýǵan álgi bir kúbi araq túsedi.

Sonyń aldynda ájem Úı sardar, Lyń bastyqpen birge úıde araq iship otyrady. Úı sardar men ájem jaqsy kóterip, al Lyń bastyq sál qyzyńqyrap qalady.

Álgi kúbige taıap barǵan ákem onyń ústinen úlken dıirmen tasyn kóredi. Qumyrasyn jerge qoıyp, tasty alyp tastaıdy. Domalap ketken tas basqa bir kúbiniń búıirine baryp soǵylyp, tesip ketedi. Tesikten araq atqalaqtaı jóneledi. Ákemniń onymen sharýasy bolmaıdy. Kúbiniń qaqpaǵyn ashqanda murnyna Lohan atanyń qanynyń kúlimsi ıisi kep urylady. Ákemniń esine Lohan atanyń qan-josa bolǵan basy men ájemniń qyzylǵa boıalǵan júzi túsedi. Lohan atanyń beti men ájemniń keskini kúbi ishinen qaıta-qaıta kórinis beredi. Ákem boılata kósep, ydysyn qandy araqqa toltyryp alady da, qos qoldaı kóterip úıge qaıtady.

Segiz kisilik ústel ústinde sham jarqyrap janyp turady. Bir-birine tesile qaraǵan Úı sardar men Lyń bastyq tereń dem alyp, aýyr tynystaıdy. Ekeýiniń ortasynda ájem, sol qolymen Lyńnyń alty ataryn, al oń qolymen Úı sardardyń braýnık naganyn basyp otyrady.

— Saýdanyń jóni óz aldyna, kisilikti umytpańdar. Bul qarý kezenetin jer emes. Myqty bolsańdar, kúsh-qýattaryńdy japondarǵa jumsańdar, — degenin estıdi ákem.

Doldanǵan Úı sardar:

— Baldyz, sen Ýań sardardyń atyn aıtyp, meni yqtyra almaısyń. Aǵa-shóneń osy óńirdiń bıleýshisi. On jyl qyspa nan jedim. Endi búgin Ýań degen esekti esepke alar jaıym joq! — dep daýryǵady.

Myrs etip yzbarlana kúlgen Lyń bastyq:

— Janaý aǵa, inińizdiń oılaǵany sizdiń qamyńyz. Ýań sardar da sizdiń qamyńyzdy jep júr. Siz, bar bolǵany, baǵandy beri ákelseńiz boldy, batalón bastyǵy bolyp shyǵa kelesiz. Myltyq, azyq-túlik degendi Ýań sardar ózi qamdaıdy. Bul bandy bolǵannan áldeqaıda jaqsy, — deıdi.

— Kim — bandy, kim — bandy emes... japonǵa qarsy soǵyssań boldy, qytaıdyń batyrysyń. Aǵa-shóneń byltyr japondardyń úsh kúzet munarasyn talqandap, qalqandy pýlemetten úsheýin oljaǵa aldy. Sen bandy emessiń, qansha jaýdyń kózin joıdyń? Jaýdyń bir tal túgin de julǵan joqsyń.

Lyń bastyq otyra qalyp, temeki alyp tutatady.

Osy aralyqta ákem qumyrany kóterip ishke enedi. Araqty qolyna alǵan ájemniń túsi kenet buzylyp, ákemniń júzine ejireıe qaraıdy. Artynsha betinmen bet qylyp úsh kesege araq quıady.

— Myna araqqa Lohan kókeniń qany aralasqan, erkek bolsańdar, ishińder. Búrsigúni jaý máshınesin tas-talqan qylyńdar. Sonan soń árkim óz jolyna tússin, bir-birlerińe soqtyqpaı, jónderińe ketińder, — deıdi.

Keseni qolyna alǵan ájem qylqyldatyp juta salady.

Úı sardar da araqty qolyna alyp, basyna bir-aq kóteredi.

Lyń bastyq jartylaı ishedi.

— Úı sardar, iniń araq kótere almaıdy... men júreıin, — deıdi kesesin qoıyp jatyp.

Alty atardy alaqanymen basqan ájem:

— Jekpe-jekke shyǵasyń ba? — deıdi.

Tosyn ashýǵa mingen Úı saldar:

— Oǵan jalynbaı-aq qoı... ol shyqpasa, shóneń shyǵady, — deıdi.

— Shyǵamyn, — deıdi Lyń bastyq.

Ájem onyń qolyn alady. Lyń alty ataryn alyp, beline qystyrady.

Lyń aqquba óńdi, murnynyń aınalasyn sekpil basqan, tapal boıly adam edi. Beline baılaǵan oq toly oqshantaıyna naganyn qystyrǵanda, belbeýi salbyrap, salaqtap qalady.

— Janaý, Dýgýandy saǵan tapsyrdym, búrsigúni ózińmen birge erte ketersiń, — deıdi ájem.

— Ókil balam, qalaısyń? — dep suraıdy Úı sardar ákeme qarap jymıyp.

Ákem sardardyń erinderiniń arasynan orsıyp shyǵyp turǵan topyraq tústes sary tisterine jaqatpaı qaraıdy. Jaq ashyp, til qatpaıdy. Bir bokaldy alyp tóbesine qoǵan Úı sardar ákemdi shegindirip aparyp, esiktiń kózine turǵyzady. Ózi braýnık naganyn alyp, qarsy buryshqa qaraı júredi.

Úı sardardyń buryshqa qaraı úsh adym attaǵanyn ákem kórip turady. Ár qadamy sondaı uzyn, sondaı baıaý seziledi. Ájemniń júzi kenet ońyp, qýaryp ketedi. Lyń bastyqtyń júzinen mysqyl úıirilgen eki kólbeý syzyq kórinedi.

Buryshqa jetken Úı sardar tik tura qalyp, sol boıda keri burylady. Bilegin sozyp, joǵary kótergende onyń kózderinen qyzyl ushqyn shashyraǵanyn ákem anyq kóredi. Janquraldyń uńǵysynan aq tútin burq etedi. Ákemniń tóbesinen «shaq» etken dybys shyǵyp, bokal byt-shyt bolady. Áınek synyqtary ákemniń moınyna túsip, basyn qozǵaǵanda, tómen syrǵyp, yshqyryna jetip bir-aq toqtaıdy. Ákem úndemeıdi. Ájemniń óńi odan saıyn qýarady. Lyń bastyq oryndyqqa otyra ketedi.

— Mergen ekensiń, — deıdi álden ýaqyttan keıin.

— Jigit ekensiń! — deıdi Úı sardar.

Qolyndaǵy braýnık nagan ákeme tym aýyr seziledi.

— Men úıretpesem de, atýdy bilesiń. Endi meniń buıryǵymdy mylqaýǵa jetkiz, daıyndalsyn! — deıdi Úı sardar.

Qarýyn alǵan ákem gaýlıań arasyna súńgip ketedi. Joldy qıyp ótip, mylqaýdyń qasyna barady. Maldas qurǵan mylqaý jalpaq jasyl tasqa qanjaryn qaırap otyr eken. Qısaıǵany qısaıyp, otyrǵany otyryrǵan basqalary ózderimen ózderi bolyp jatady.

— Senderge daıyndalsyn deıdi, — deıdi ákem mylqaýǵa.

Ákeme shekesinen bir qaraǵan mylqaý qanjaryn qaıraı beredi. Sálden soń birneshe tal gaýlıań japyraǵyn úzip alyp, qanjar júzindegi úgindi qumdy súrtedi. Taǵy bir tal shóp alyp, qanjardyń ótkirligin synap kóredi. Shóp qanjardyń júzine tıer-tımeı qyrqylyp túsedi.

— Daıyndalsyn deıdi, — deıdi ákem taǵy.

Mylqaý qanjaryn qynyna salyp, janyna qoıady. Júzine demde kárli kúlki tepsinip shaǵa kelgen ol bir qolyn kóterip:

— Oý, oý, — deıdi ákeme qaraı bulǵap.

Ákem aıaǵyn naraý basyp ilgeri jyljıdy. Mylqaýǵa bir adymdaı qalǵanda toqtaı qalady. Kenet alǵa umsynǵan mylqaý ákemniń eteginen alyp, julqa tartady. Ákem onyń qushaǵyna qulaıdy. Mylqaý qulaǵyn buraǵanda, ákemniń yrjıǵan qos ezýi qulaǵyna jetedi. Ákem naganyn alyp, mylqaýdyń arqasyna tireıdi. Mylqaý endi ákemniń murnynan ustap, qatty basady. Ákemniń kózinen jas yrshyp ketedi. Mylqaý jaǵymsyz daýys shaǵaryp máz bola kúledi.

Mańaıda otyrǵandardyń ishek-silesi qatady.

— Úı sardarǵa uqsaı ma, qalaı?

— Úı sardar salǵan tuqym ǵoı.

— Dýgýan, men seniń shesheńdi oılap otyrmyn.

— Dýgýan, men seniń shesheńniń ana bir ushyna eki shylan qystyrǵan anaryn jegim keledi.

Ashýǵa býlyqqan ákem naganyn julyp alyp, shylan qystyrǵan anar jegishke qaraı oq atady. Qarý tars etkenmen, oq shyqpaıdy.

Óńi qýarǵan álgi adam jyldam jetip kelip, ákemniń qolyndaǵy quraldy julyp alady. Yzaǵa býlyqqan ákem ashýdan jaryla jazdap, oǵan qaraı tura umtylady. Tıgen jerinen teýip, aýzy ilingen tustan tisteıdi.

Ornynan turǵan mylqaý ákemniń jelkesinen ustap, kúshpen aınaldyryp qalǵanda, qalqyp baryp jerge top ete túskep ákem birneshe túp gaýlıań sabaǵyn syndyryp ketedi. Bir aýnap baryp aıaǵyna turǵan ákem aýzyna kelgenin aıtyp boqtap, julqynyp, mylqaýdyń aldyna keledi. Mylqaý yńyldap birdeńe aıtady. Onyń kógerip ketken júzin kórgen ákem sol arada basylady. Mylqaý braýnık nagandy alyp, shaqpaǵyn qaıyrǵanda, bir tal oq alaqanyna yrshyp túsedi. Oqtyń ushynan ustap, túbindegi tesikke qarap, ákeme áldeneni ymdaıdy. Qarýdy ákep beline qystyrǵan soń, ákemniń basynan sıpap-sıpap qoıady.

— Ana jaqta ne soıqan shyǵardyń? — dep suraıdy Úı sardar.

— Olar... meniń anammen uıyqtaımyz deıdi, — deıdi qatty jábirlengen ákem.

— Sen ne dediń? — deıdi óńi buzylǵan Úı sardar.

— Men oǵan oq attym, — deıdi bilegin kóterip, kózin súrtken ákem.

— Sen oq shyǵardyń ba?

— Myltyqtan dybys shyqqan joq, — deıdi ákem álgi altyn sary jaramsyz oqty Úı sardarǵa berip jatyp.

Oqty alyp qaraǵan Úı sardar ony ózenge laqtyryp jiberedi. Áýede ádemi doǵa jasap ushqan oq quldap baryp sýǵa qulaıdy.

— Jaraısyń! Oqty áýeli japondarǵa atý kerek. Olardy jeńgen soń, eger bireý shesheńmen jatam dese, sony qýyǵynan at. Basynan da, keýdesinen de atpa. Esińde bolsyn, qýyǵynan dáldep at, — deıdi Úı sardar.

Ákem Úı sardardyń qasyna jantaıady. Onyń oń jaǵy — Fań áýletiniń qos aǵaıyndysy eken. Úlken qurylǵy ózenniń qyryna qurylyp, myltyq aýzy túgel kópirge týralanypty. Uńǵylary maqtamen tyǵyndalǵan. Abajadaı qurylǵynyń art jaǵynan ot tutatqysh oryn alypty. Fań Chıdiń qasynda gaýlıań sabaǵynyń ózeginen jasalǵan bilte tur. Bireýi jańa tutana bastapty. Fań Lıý janyna bir dári qabaq, bir temir bytyra salatyn temir qorap qoıyp alypty.

Sardardyń sol jaǵy — Ýań Ýynı. Qus myltyǵyn qos qoldap ustaǵan qalpy eki búktelip, búrisip qalypty. Jaralanǵan qulaǵy aq dákemen áldeqashan bite qaınasyp ketken.

Kún quryq boıy kóterilip, dál ortadaǵy aqshyl jerinen basqa tusy túgel qyzǵylt túske boıalady. Jaltyraǵan ózen ústinde gaýlıań alqabynan kóterilgen bir top jabaıy úırek ushyp kele jatady. Tóbeni eki-úsh ret aınalǵan soń kóbi qaırańdaǵy qalyń shópke qulap, qalǵany ózen betine qonyp, jyljyǵan aǵysqa erip, eńis quldap kete barady. Sýda júzgen úırekter denesin qozǵamaı, tek moıyndaryn ǵana ary-beri burady.

Ákemniń boıy eptep jylyna bastaıdy. Túz shyǵymen malmandaı bolǵan kıimderi kebedi. Etbettep shamaly jatqannan keıin tas batyp, aýyrytqandaı bolǵan soń keýdesin kóterip, tik otyrady. Basy men ıyǵy ózen qyrynan shamaly asyp turady. «Etbettep jat!» — deıdi Úı sardar. Ákem eriksiz qaıta etbetteıdi.

Fań shańyraǵynyń altynshy uly murny shuryldap uıyqtap ketedi. Úı sardar jerden kishkene batpaq ilip alyp, onyń betine laqtyrady. Meńireıe basyn kótergen Fań Lıý jaǵyn aıyra esinegende, kózinen syǵylyp shyqqan qos tamshy jas tómen qulaıdy.

— Jaý kelip qaldy ma? — deıdi ol daýystap.

— Eneńdi uraıyn, uıyqtaýǵa bolmaıdy, — deıdi Úı sardar.

Ózenniń tústigi men teristigi jym-jyrt. Dańǵyraǵan tas jol qalyń gaýlıań arasynda kósilip jatyr. Ózendegi tas kópir sondaı ásem. Ushy-qıyrsyz gaýlıań alqaby tógilgen kún shýaǵynda jaıqalyp, áldekimnen uıalǵandaı nart qyzyl túske enipti. Úırekter jaǵadaǵy taıaz jerlerde áldenelerdi shoqylap, gagagalap ún salyp júr.

Ákem bar nazaryn jabaıy úırekterge aýdaryp, olardyń ádemi mamyǵy men oınaqy kózderin baqylaýǵa kirisedi. Qolyndaǵy zil naganyn kóterip, úırekterdiń tep-tegis arqasyn kózdeıdi. Serippeni basyp jiberýge oqtalǵanda sardar kelip qolyn basyp qalady.

— Eı, sumpaıy, ne istegeli jatyrsyń? — deıdi.

Ákemniń tózimi taýsylyp, degbiri qashady. Tas jol áýelgi qalpynda sozylyp sulap jatady. Gaýlıań tipten qyzara túsedi.

— Lyń Mazy degen malǵun... eger onyń meni aqymaq qylýǵa dáti jetse... — deıdi Úı sardar tistenip.

Ózenniń tústik jaǵy jym-jyrt. Lyń bastyqtyń ózi turypty, kóleńkesi de kórinbeıdi. Jaý máshınesi osy aradan ótedi degen málimet Lyńǵa tıgenin, ózi jalǵyz tótep bere almaıtynyn bilgesin, Úı sardardyń qolymen tize qosqanyn ákem jaqsy biletin.

Shamaly qobaljyǵan ákem birte-birte sabasyna túsedi. Nazaryn álsin-áli jabaıy úırekterdiń úni aýdara beredi. Esine Lohan atamen birge baryp, sý jaǵasynan úırek aýlaǵany túsedi. Lohan atanyń dúmi qara-qońyr, qaıys baýly myltyǵy bar edi. Sol myltyq qazir Ýań Ýynıdiń qolynda júr.

Ákemniń kózine jas tolady. Biraq, syrtqa aǵyp keterdeı kóp emes edi. Aýmaǵan ótken jylǵy jaǵdaı. Onda da jyp-jyly kúnniń shýaǵynda ákem tula boıyn kernegen sýyq aǵystan tońyp turǵanyn anyq sezgen-di.

Lohan atany eki qashyrmen qosa jaý jasaǵy men qýyrshaq áskerler aıdap ketken soń ájem kúbidegi araqqa betindegi qandy jýady. Terisi talaýrap, kózi dombyqqan ájemniń júzinen araq ıisi ańqıdy. Shetel kezdemesinen tigilgen aq meshpetiniń óńiri araq pen qanǵa malshynady. İrgesinde turǵan ájem kúbidegi araqqa úńiledi. Araq betinen keskini kórinedi. Tosyn júginip otyra qalǵan onyń kúbige qarap úsh ret bas urǵany ákemniń esinde qalady. Artynan ájem ornynan turyp, sheńgeldep araq alyp ishedi. Júzindegi qyzyl eki samaıyna jınalyp, shekesi men ıegi bozaryp ketedi.

— Júgin! — dep buıyrady ákeme de. — Bas qoı!

Ákem júginip otyra qalyp bas urady.

— Ýystap araq ish!

Ákem ýystap araq ishedi.

Jipten aýmaıtyn jip-jińishke qan talshyqtary kúbi túbine batyp bara jatady. Al betinde shoq-shoq aq bulttar qalqyp júredi. Soǵan qosa odan ájem men ákemniń aıbatty keskinderi de kórinis beredi. Ájemniń qos janary ushqyndap ot shashady. Ákem batynyp qaraı almaı taısaqtaıdy. Júregi dúrsildep, kúbiden taǵy bir sheńgel araq alady. Saýsaqtarynyń arasynan aqqan araq kók aspan, aq bult, úlkendi-kishili tanys keskinderdiń bárin byt-shyt qylady.

Ákem taǵy bir urttam araq ishedi. Adam qanynyń súıkimsiz dámi tiliniń ushyna endigári ketpes bolyp baılanady. Qan talshyqtary kúbi túbine tunǵan soń, dál ortadaǵy dóńeske jınalyp, judyryqtaı bolyp uıyıdy. Ákem men ájem oǵan uzaq qarap turady.

Kúbiniń qaqpaǵyn japqan ájem tam buryshynan dıirmen tasyn domalatyp ákep, tik kóterip, qaqpaqtyń ústine qoıady.

— Mynany qozǵaýshy bolma! — deıdi sosyn.

Dıirmen tasynyń oıyǵyndaǵy ylǵal topyraq pen syzdy jerdiń jybyrlaǵan kúreń qurtyna kóz qadaǵan ákem seskene úrkip, bas shulǵıdy.

Sol túni ákem óziniń kishkene tóseginde jatyp, ájemniń aýlada uzaq júrgen aıaq tyqyryna qulaq túredi. Ájemniń tyrp-tyrp etken aıaq dybysy taıaý mańdaǵy gaýlıań sybdyrymen aralasyp, ákemniń alasapyranǵa toly shytyrman túsimen toǵysyp ketedi. Ákem túsinde úıdegi eki dáý qashyrdyń jarysa ańyraǵan daýysyn estıdi.

Ákem tań aldynda bir-aq oıanady. Jalańash kúıinde dáret syndyrýǵa dalaǵa shyqqanda ájemniń aspanǵa qarap únsiz ańyryp turǵanyn kóredi. «Apa» dep ún qatady. Ájem úndemeıdi. Shaptyryp bolǵan soń ájemniń qolynan ustap, úıge qaraı jetekteıdi. Ábden qaljyraǵan ájem ákeme ilesip úıge kiredi. Tabaldyryqtan attaǵandary sol, shyǵys ońtústikten tolqynǵa uqsaǵan qatty shýyl estilip, ile-shala myltyq atylady. Sondaı ashshy daýys quddy bir ótkir qanjardaı qurýly turǵan jibek perdeni tesip ótedi.

Ákem dál qazir búıirin tósep jatqan mań kezinde áppaq kesek tastar men maıda shaǵylǵa tolǵan, ózen qyrynan qaraǵanda dóńkıgen sary qum-qıyrshyqtar qatar-qatar tizilgen beıit sekildi bolyp kórinip turatyn jer eken. Ótken jyly jazdyń basynda ǵana bıik jıektiń syrt jaǵy syńsyǵan qalyń gaýlıań teńsele múlgigen jasyl alqap bolypty. Shańtaspen taptap, gaýlıańdy túgel japyryp tystaǵan soń ańyraıyp qalǵan jol soraby soltústikke qaraı kósile sozylady. Ol kezde úlken tas kópir áli salynbaǵan ǵoı, shaǵyn aǵash kópir sansyz aıaq, esepsiz at-qashyrdyń tuıaǵymen jemirilip, ábden tozady. Keıin jumys bastalǵanda, janshylǵan jas sabaqtan taraǵan balǵyn ıis túngi tumanmen aralasyp, tańǵa jýyq tipti de qoıýlana túsipti. Túzdegi qalyń gaýlıań ún-túnsiz óksip, jylap turatyn bolypty.

Ákem men ájem álgi myltyq daýysyn estigen soń kóp ótpeı, japon áskerleri kelip, aýyldaǵy kári-jas, áıel-bala... túgel aıdap osynda ákeledi. Jańa kóterilgen kún gaýlıań basynan endi asqan tusta jurtpen birge kelgen ákem men ájem ózenniń ońtústik jaǵyndaǵy joldyń batys tarabynda turady. Aıaqtarynyń asty — japyrylǵan gaýlıań. Ákemder mal qoradan aýmaıtyn at shaptyrym úlken qorshaýdy, onyń syrtynan bir top kıimi tozyp, shógip qalǵan jumyskerlerdi kóredi. Sońyra eki qýyrshaq ásker jumyskerlerdi joldyń batys betine aıdap ákelip, ákemderge jaqyndatyp, taǵy bir shoǵyr kisini qoǵamdaıdy. Bul toptyń aldyndaǵy shaǵyn alań — turǵandar kóp uzamaı azar da bezer bolǵan at-qashyr baılaıtyn jer eken. Barlyǵy sileıip-sileıip qybyrsyz turady. Arada qansha ótkeni bilgisiz, bir kezde shatyr jaqtan ıyǵyna eki tilim qyzyl kezdeme japsyryp, beline ushy jer syzǵan bolat qylysh asynǵan, qasqyr ıt jetektep, eki qolyna aq qolǵap kıgen ashań júzdi japon sardary kele jatady. Sardardyń izin basa tilin salaqtatqan qasqyr ıt, onyń artynda sereıip qatyp qalǵan japon jasaǵynyń óligin kótergen eki qýyrshaq ásker, eń sońynda mylja-mylja bolyp jaralanǵan Lohan atany qoltyqtaǵan eki qýyrshaq áskerdi aıdap qos japon sarbazy taıaı beredi. Ózine qaraı tyǵylǵan ákemdi ájem qushaqtaı alady.

It jetektegen japon sardary kólik alańyndaǵy alańqyǵa kelip toqtaıdy. Moshúı ózeniniń boıynan sýsyldaı ushqan elý shaqty aq qus turǵandardyń ústindegi kók aspandy endep ótip, mańdaılaryn qaıta shyǵysqa túzep, altyn sary kúnge qaraı samǵap ketedi. Ákem kólik alańyndaǵy júnderi úrpıip, surqy qashqan at-qashyrlardy jáne jerde sulap jatqan bizdiń úıdiń qos qara qashyryn kóredi. Bireýi ólipti, basyndaǵy temir kúrek áli qısaıyp shanshýly turady. Qaraıǵan qan astydaǵy qyrqylǵan gaýlıań sabaqtaryn da, qashyrdyń jaltyraǵan jazyq mańdaıyn da ábden bylǵapty. Taǵy bir qashyr shońqıa shoılaǵan jerinde qanǵa shylanǵan quıryǵymen jer sypyryp, eki búıirin solq-solq soǵyp otyrady. Biri ashylyp, ekinshisi jabylyp qalǵan qos tanaýdan ysqyryq tárizdi dybys shyǵyp, úzdige dem alady.

Ákem óziniń osy eki qashyrdy qandaı jaqsy kóretinin soǵan deıin bilmepti! Áıtpese, talaı mingen kóligi ǵoı. Keýdesin únemi ór ustaıtyn ájem qashyrlardyń biriniń beline qada bop qadalǵanda, ákem aldynan oryn alatyn. Mingesken ekeýin qara qashyr gaýlıań arasyndaǵy tar jolmen alǵa qaraı alyp ushatyn. Aldy kóterilse, arty túsip, ákem men ájemdi órli-tómen silkilep, qopańdatyp baǵatyn. Qashyrdyń jip-jińishke aıaqtarynan bolmashy shań kóterilip, shapqan saıyn shattanǵan ákem gá-gá-gálap byldyrlaıtyn. Gaýlıań alqabynan biren-saran bolsa da dıqandar kezdesetin. Qoldaryndaǵy ketpen ne kúrekke súıengen olar gaýlıań qoımasynyń áıel qojaıynynyń ásem kelbetin kórgende, júzderine qyzǵanysh pen óshpendilik alaýy qatar tepsinip shyǵa keletin.

Bizdiń úıdiń qos qashyrynyń bireýi ólip, arandaı ashylǵan aýzynan qardaı áppaq tisteri aqsıa jarqyrap, andaı jerde sulap jatady. Al shońqıa shoılaǵan taǵy bireýiniń sıqy ólgennen de beter edi.

— Apa, bizdiń qashyr... — deıdi ákem ájeme qarap. Ájem alaqanymen ákemniń aýzyn basa qoıady.

Mert bolǵan japon áskeriniń denesi qylysh ustap, ıt jetektegen japon sardarynyń aldyna ákep qoıylady. Eki qýyrshaq ásker ón-boıy qanǵa boıalǵan Lohan atany súırep, sondaǵy mamaaǵashqa aparady. Ákem Lohan atany birden tanymaıdy. Ol ákemniń kózine taıaqtan myljalanǵan adam beıneli qubyjyq bop kórinedi. Qoltyǵynan demelip turǵan onyń basy birde ońǵa, birde solǵa salaqtap, toqtamaıdy. Tóbesindegi qatqan qan áldeqashan sý shaıǵan ózen qaırańyndaǵy jylt-jylt saǵym shashatyn qara tunbaǵa uqsap qalǵan eken, kún sáýlesi qaqtaǵanda týlaqtaı jıyrylyp, tilim-tilim bop jarylyp ketipti. Jerde súıretilgen eki aıaǵy júrip ótken jolynda ırek-ırek iz qaldyrady. Turǵandar bir-birine jaqyndap, uılyǵysa túsedi. Ákem ájemniń alaqanynyń ıyǵyna kádimgideı salmaq salyp, sheńgeldep turǵanyn sezedi. Aıaq asty alasaryp ketken adamdardyń biriniń júzi sary topyraqtaı sazaryp, endi biriniń óńi qara topyraqtaı tutyǵyp ketkenin baıqaıdy. Ortany bir sát aýyr únsizdik basyp, qasqyr ıttiń yrys-yrys etip tynys alǵan demi, ıt jetektegen japon sardarynyń tarq etkizip jel shyǵarǵany ap-anyq estiledi. Qýyrshaq áskerlerdiń adam keıipti álgi qubyjyqty bıik mamaaǵashtyń qasyna jetkizip, qoldaryn jibere salǵanda, onyń súıegin sylyp alyp, tastaı salǵan úımek et qusap dóńkıip jatqanyn ákem kórip turady.

— Lohan ata, — dep baj ete qalady ákem.

Ájem taǵy ákemniń aýzyn basa qoıady.

Mamaaǵashtyń túbinde jatqan Lohan ata aqyryn qımyldaıdy. Áýeli quıryǵyn joǵary kóteredi. Kópir doǵasyndaı ıilip, eki tizesimen júgine otyryp, qos qolymen eńbektep, basyn jerden alady. Gúp bop ketken beti tyrsıa jyltyrap, eki kózi jumylyp, áldeqashan kóldeneń tartylǵan uzyn syzyqqa aınalǵan eken. Sol tustan qos jebe tárizdi jasyl ushqyn shashyraıdy.

Lohan ataǵa qadala qaraǵan ákem onyń da ózin kórgenine kúmáni qalmaıdy. Kenet bet-aýzy tyrjyńdap, qulaq-shekesi dyńyldap, qoryqqanyn ne kektengenin bilmeı, alaburta alasurady. Qulyndata shyńǵyrǵysy kelgenmen, aýzyn ájem basyp alǵandyqtan, dymyn shyǵara almaı, ishten tynady.

It jetektegen japon sardary jurtqa qarata áldene dep aıǵaılaıdy. Shashyn tip-tik, tep-tegis qyp qıǵyzǵan bir qytaı onyń sózin jurtqa aýdaryp beredi.

Sóılep turǵan tilmáshtiń ne degenin ákem tolyq estı almaıdy. Aýzyn ájem basyp turǵandyqtan, kózi qaraýytyp, qulaqtary shyńyldap ketedi.

Eki qara kıimdi qytaı Lohan atany tyr jalańash qyp sheshindirip, mamaaǵashqa tańady. Jaý sardary qolyn bulǵap qalǵanda, taǵy eki qara kıimdi kisi, bizdiń qystaqta ǵana emes, Gaýmıdiń tutas Duńbı aýylyna shoshqa soıýmen aty shyqqan Sún Ý degen qasapty aǵash qorshaýdan shyǵaryp, jelkesinen ıterip, aıdap keledi.

Sún Ý alasa boıly, tula boıyn irkildep et basqan, qarny qabaqtaı, jaltyr bas, arasy tym jaqyn eki kózi murnynyń eki jaǵynda shúńireıip turatyn qyzyl shyraıly kisi edi. Sol qolynda ótkir pyshaq, oń qolynda bir shelek sý, qyltyraı basyp Lohan atanyń aldyna keledi.

— Taqsyr aıtady, mynanyń terisin jaqsylap sypyrsyn deıdi. Sypyrmasa... qasqyr ıtke qarnyn jarǵyzamyn deıdi, — deıdi tilmásh.

«A-a-a» dep art-artynan ún salǵan Sún Ýdyń kózi jypylyqtap ketedi. Artynan pyshaǵyn aýzyna tistep turyp shelektegi sýdy laq etkizip Lohan atanyń tóbesinen quıyp jiberedi. Sýyq sýdan titirkengen Lohan ata basyn kóteredi. Qan aralasqan sý onyń júzinen aǵyp, moınyna qulaıdy. Sodan quldaǵan kúıi baqaıynan bir-aq shyǵady. Bir baqylaýshy ózennen taǵy bir shelek sý ákeledi. Sún Ý jaman shúberekti sýǵa malyp alyp, Lohan atanyń óne boıyn tap-taza qylyp jýady. Lohan atanyń denesin súrtip jatqanda ol quıryǵyn bulǵaqtatyp:

— Aǵa... — deıdi.

— Baýyrym, pyshaǵyńdy salshy, jaqsylyǵyńdy o dúnıede umytpaıyn, — deıdi Lohan ata.

Japon sardary aqyryp qalady.

— Tez iske kiris! — deıdi tilmásh.

Óńi buzylyp ketken Sún Ý byrtıǵan qysqa saýsaqtaryn sozyp, atanyń qulaǵyn qysa ustap:

— Aǵa, baýyryńda amal joq... — deıdi.

Ákem Sún Ýdyń qolyndaǵy pyshaqtyń atanyń qulaǵyn aǵash aralaǵandaı ary-beri yrǵap kesip jatqanyn kóredi. Qulyndaı shyńǵyrǵan Lohan atanyń sap-sary kishi dáreti eki taqymynyń arasynan tyz-tyz atqaqtaıdy. Ákemniń aıaǵy qaltyrap ketedi. Áppaq qysh tegene kótergen japon áskeri Sún Ýdyń qasyna kelip turady. Sún Ý Lohan atanyń eti mol úlken qulaǵyn tegenege tastaıdy. İle taǵy bir qulaǵyn da kesip alyp, tegenege salady. Ákem Lohan atanyń eki qulaǵynyń da tabaqta shorshyp, sekirip júrgenin kóredi.

Qysh tegene kótergen japon áskeri jumyskerlerdiń, er-áıel, kári-jas... barlyǵynyń aldynan júrip ótedi. Ákem Lohan atanyń qulaǵynyń sondaı áppaq, ádemi ekenin baıqaıdy. Tegene syńǵyry tipti de kúsheıe túsedi.

Japon áskeri qulaqty kóterip, japon sardarynyń aldyna barady. Sardar basyn ızeıdi. Ásker endi tegeneni japon áskeriniń máıitiniń qasyna aparyp qoıyp, bir sát únsiz turady da, qaıta alyp, qasqyr ıttiń tumsyǵynyń astyna aparyp jaıǵastyrady.

Tilin «sylp» etkizip jıyp alǵan qasqyr ıt qap-qara uzyn tumsyǵymen eki qulaqty ıiskeleıdi. Basyn shaıqap, tilin qaıta salaqtatyp, áýelgi qalpynda shońqıyp otyra beredi.

— Eı, taǵy kes! — deıdi aýdarmashy Sún Ýǵa.

Turǵan ornynda shyrkóbelek aınalǵan Sún Ý áldeńelerdi aıtyp kúbirleıdi. Ákem onyń bet-aýzyn maı aralas ter basyp, kózderiniń dán tergen taýyqtyń kózinen beter bolyp tez-tez jypylyqtap ketkenin kóredi.

Lohan atanyń qos qulaǵynyń túbirinen bir-er tamshy ǵana qan aǵady. Eki qulaqtan aırylǵan onyń basy demde syp-sıdam bolyp shyǵa keledi.

Jaý sardary taǵy da aqyrady.

— Tez kes! — deıdi tilmásh.

Sún Ý eńkeıip, Lohan atanyń jynys múshesin kesip alyp, japon áskeri kóterip turǵan tegenege tastaıdy. Eki bilegin túp-túzý qylyp alǵa sozyp, tik qaraǵan jopon áskeri quddy bir qýyrshaq sıaqty toptyń aldynan qaqaıyp jáne bir márte júrip ótedi. Ákem ájemniń muzdaı sýyq saýsaqtarynyń ıyǵyna batyp, kirip bara jatqanyn sezedi.

Japon áskeri qysh tegeneni qasqyr ıttiń aldyna aparyp qoıady. Eki shaınaǵan ıt etti aýzynan shyǵaryp tastaıdy.

Lohan ata ashshy daýysy kókke jetip shyrqyraı beredi. Súıekteri shodyraıǵan aryq denesi mamaaǵashqa tańylǵan kúıinde bulqyna shorshıdy.

Pyshaǵyn jerge tastaǵan Sún Ý tizerlep otyra qalyp, ókirip jylaıdy.

Japon sardary moıyn jibin bosata sala tura umtylǵan qasqyr ıt aldyńǵy eki aıaǵymen Sún Ýdyń ıyǵynan basyp turyp, qashaý tisterin aqsıtady. Jerge qulap túsken Sún Ý eki qolymen betin basady.

Japon sardary ysqaryp qalady. Shynjyryn súıretken qasqyr ıt sekeńdeı shoqyryp keri qaıtady.

— Tezdetip terisin sypyr! — deıdi tilmásh.

Ornynan tórt taǵandaı kóterilgen Sún Ý pyshaǵyn ustap, tántirekteı basyp Lohan atanyń qasyna keledi.

Lohan ata ony súıeginen ótkize sybap salady. Turǵandar Lohan atanyń ashshy úninen selt etip bastaryn kóteredi.

— Aǵa... aǵa... shydańyz... — deıdi Sún Ý.

Lohan ata qandy qaqyryǵyn Sún Ýdyń betine bylsh etkizedi.

— Sypyr... atańa nálet, sypyr! — deıdi sosyn.

Sún Ý pyshaǵyn yńǵaılap alyp, Lohan atanyń quıqasyn tóbedegi yrsıǵan jaranyń aýzynan bastap, syr-syr sypyra bastaıdy. Atanyń bas terisi tutas sylynyp, jap-jasyl kózderi, qan talaǵan qyzylshaqa eti... shilpıip syrtqa shyǵyp qalady.

Ákemniń aıtýynsha, Lohan atanyń bas terisi sypyrylyp bolǵannan keıin aýyz tusyndaǵy úńireıgen qýystan kúbirlegen dybystar toqtaýsyz shyǵyp turady. Tizbek-tizbek qan monshaqtary qońyrqaı tústi tóbesinen tómen saýlaıdy. Áldeqashan adamǵa uqsamaı qalǵan Sún Ýdyń pyshaqqa jetilgen sheberligi sonsha, tutas terini bútin kúıinde ajyratyp alady. Syrty soıylǵan Lohan ata tiri qańqaǵa aınalǵan soń, ishindegi ishek-qaryny búlk-búlk etip, bulqyna shorshıdy. Top-top shybyn qujynap, tóńerektep usha bastaıdy. Turǵandardyń arasyndaǵy áıelder túgel júrelep otyryp jylaǵanda, kúńirengen únderi dalany jańǵyrtady. Sol kúni túnde qalyń jańbyr jaýyp, kólikter alańyndaǵy qan daqtaryn tap-taza qylyp jýyp ketedi. Lohan atanyń máıiti men terisi de izim-qaıym joq bolady. Lohan ata súıeginiń zym-zıa joǵalǵany týraly habar aýylǵa jetken soń, birden birge tarap, otyz tisten shyqan sóz úsh myń qulaqqa jetip, sońynda urpaqtan-urpaqqa jalǵasyp ketetin ádemi ańyzǵa aınalady.

«Eger ol shóneńdi qyljaq qylatyn bolsa, men onyń moınyn burap julyp alyp, sıetin astaý jasaımyn». Kún kóterilgen saıyn kishireıip, jerge aqshyl sáýle sebedi. Gaýlıańǵa tunǵan móldir shyqtar sırep, úırekterdiń bir toby ushyp ketip, taǵy bir toby ushyp keledi. Lyńnyń adamdary kele qoımaıdy. Tas joldan kezdeısoq kesip ótken jabaıy qoıandardan basqa tiri jan kórinbeıdi. Sońyra ot bolyp janǵan bir qyzyl túlki lap etip shyǵa kelip, kóz ilespeı jorytyp ótedi.

Úı sardar Lyń bastyqty sybap bolǵan soń:

— Oý, turyńdar! Biz álgi ıtten týǵan Lyń shubarǵa aldanǵan sıaqtymyz, — deıdi daýystap.

Jatýdan ábden jalyqqan sarbazdardyń kútkeni de osy edi. Sardardyń buıryǵyn estı sala oryndarynan turyp, keıbiri ózenniń qyryna shyǵyp otyryp, shaqpaqtaryn shaǵyp, temeki tutatsa, keıbiri ózenniń eńseli qyrynda turyp, tómen qaraı kúshene shaptyrady.

Ózen qyryna shyǵyp turǵan ákemniń oı-qıaly áýelgideı ótken jylǵy isterge aýa beredi. Quıqasy sypyrylǵan Lohan atanyń basy kóz aldyna elesteıdi. Aıaq asty qarasy kóbeıgen adamdar tobynan úrikken jabaıy úırekter dúr kóterilip, qaıta baryp taıaý mańdaǵy qaırańǵa qonyp, teńsele basyp ketip bara jatady. Sary, jasyl tústi mamyqtary shóp arasynan jylt-jylt etip kórinedi.

Qanjary men hanıań myltyǵyn qolyna alǵan mylqaý Úı sardardyń aldyna keledi. Onyń óńi bozaryp, qarashyǵy qımyldaýdan qalǵan eken. Saýsaǵyn shoshaıtyp kúndi kórsetedi. Kún ońtústik shyǵysqa qaraı aýǵan eken. Saýsaǵyn tómen salyp, tas joldy nusqaıdy. Jol qańyrap bos jatyr. Mylqaý endi qursaǵyn kórsetip, áldene dep bajyldaıdy. Bilekterin bulǵap, aýyl jaqty meńzeıdi. Shamaly oılanǵan Úı sardar joldyń batys jaǵyndaǵy adamdarǵa:

— Beri kelińder! — dep aıǵaılaıdy.

Jasaqtyń bári tas joldan ótip, ózen qyryna jınalady.

— Baýyrlar, alda-jalda Lyń shubar bizdi tálkek etken bolsa, men onyń moınyn burap julyp alamyn. Kún áli erte, áli de tosa turaıyq. Tús bolǵansha máshıne kórinbese, biz tike Tań Jıaýaǵa baryp, Lyń shubarmen esep aıyrysamyz. Ázirshe gaýlıań arasyna baryp demala turyńdar. Men Dýgýandy tamaqqa jibereıin. Dýgýan! — deıdi sosyn Úı sardar jan-jaǵyna qarap.

Ákem Úı sardarǵa qaraıdy.

— Sen úıge baryp, shesheńe aıt: adam jınap, qyspa nan pisirsin. Tús bolǵanda bizge jetkizip bersin... shesheńniń ózi ákelsin, — deıdi Úı sardar.

Bas ızegen ákem yshqyryn bir kóterip qoıyp, braýnık naganyn beline qystyryp, ózen qyrynan sekirip túsedi. Tas joldy boılap teristikke qaraı biraz júgirgesin, gaýlıań arasyna syp beredi de, teristik batysty betke alyp zytyp otyrady. Teńizdeı tolqyǵan gaýlıań arasynan at-qashyrdyń birneshe bas súıegin ushyratady. Aıaǵymen teýip qalǵanda, qańqanyń ishinen qysqa quıryq, qaýǵa júndi eki tyshqan atyp shyǵyp, bir sát seskenbeı qarap turady da, qańqaǵa qaıta kirip joq bolady.

Ákem bizdiń úıdiń qos qashyryn taǵy da esine alady. Tas jol salynyp arada uzaq ótse de, ár ret shyǵys tústikten jel turǵan saıyn aýyldaǵylardyń murynyna sasyǵan ólik ıisi keletini jadyna oralady. Moshúı ózeninde ótken jyly ondaǵan at-qashyrdyń óligi teńkıip-teńkıip shirip jatty. Ózen boıyndaǵy aram shóp ósken taıaz jaǵalaýda joldary túıisken olardyń qarnyna kún sáýlesi túsip, isinip baryp atylyp, úzilgen ishekteri ár jerde gúlge uqsap túrile aınalyp, jolaq-jolaq bop tartylǵan kógildir suıyqtyqtar jóńkilip jatqan ózenge jetip, aǵyspen qosyla aqty.

V

Ájem on altyǵa shyqqan jyly ákesiniń jeke-dara sheshimimen Gaýmıdiń Duńbı aýylyndaǵy ataqty baı Dán Tıińshıýdyń jalǵyz uly Dán Pıánlańǵa uzatylypty. Araq óndirýmen aınalysatyn Dán áýleti baǵasy arzan gaýlıańdy shıkizat retinde satyp alyp, sapaly aq araq óndiretin, alys-jaqynǵa aty ketken belgili shańyraq eken. Jeri oıpań Duńbı aýylyn jyl saıyn kúzde sý basqan kezde, gaýlıań sabaǵy jaýyn sýyna tosqaýyl bolatyndyqtan, gaýlıań kóp egilip, jyl saıyn mol ónim alynady eken. Osy arzan shıkizatpen araq ashytatyn Dán áýletiniń paıdasy mol, tabysy jurttan artyq bolypty. Ájemniń Dán Pıánlańǵa turmysqa shyǵýy úlken naǵashy atama zor abyroı ákeledi. Dán Pıánlań daýasyz aqpa kesel (adamnyń eti irip aǵatyn aýrý) juqtyryp aldy degen qaýeset taraǵanyna qaramastan, kezinde kóptegen adam Dán áýletimen qudandaly bolýdy asa qalapty. Dán Tıińshıý jelkesine órip alǵan bir tutam burymy bar, kishkentaı ǵana qatpa qara shal eken. Úıinde sandyq-sandyq aqshasy bola tura, tozyǵy jetken jyrtyq kıim kıip, belin kendir jippen býyp júripti.

Ájemniń Dán áýletine kelin bolyp túsýi Táńir jazýy bolsa kerek. Sol kúni ájem úı mańyndaǵy álpenshektiń qasynda shı aıaq, uzyn burym eresek qyzdarmen birge qyzyqqa batyp oınap otyrady. Kezekti kók shybyq merekesiniń kezi, shabdaly aǵashy gúldep, úıeńki búrlegen shaq eken, sebezgilep jańbyr jaýyp turady. Gúldeı jaınaǵan baıjetkender emin-erkin saýyq qurady. Sol jyly ájemniń boıy 1.6 metr, salmaǵy 60 kılogramm bolypty. Iinine usaq gúldi kezdemeden meshpet, butyna jasyl torǵynnan shalbar kıip, baqaıyna qyzyl kúreń tústi jibek lenta baılap alady. Jaýyn jaýyp turǵandyqtan, aıaǵyna torańǵy maıyna shylanyp, sheber órnektelgen, júrgende shyqyr-shyqyr dybys shyǵaratyn sý etik kıedi. Shúıdesinde toqpaqtaı jyltyr burymy salbyryp, moınyna ap-aýyr kúmis alqa asypty. Úlken naǵashy atam kúmisten áshekeı buıym soǵatyn kishi-girim usta ǵoı. Úlken naǵashy ájem shı aıaqtyń áıelder úshin qandaı mańyzdy ekenin jaqsy biletin kúıregen jer ıesiniń qyzy eken. Ájemniń aıaǵyn alty jasqa tolar-tolmaı tańyp, ol bashpaılaryn kún ótken saıyn qysa túsipti. Úlken naǵashy ájem uzyndyǵy bir qulashtan asatyn oraýyshpen ájemniń aıaǵyn tas qylyp baılap, aıaǵynyń ishki súıekterin muqaltyp, segiz bashpaıyn tabanynyń astyna qaıyra kirgizip, búgip tastaıdy. Qandaı aıanyshty deseńizshi!

Meniń týǵan sheshem de shı aıaq bolatyn. Aıaǵyn kórgen saıyn júregim syzdap: «Feodalızmdi joǵaltaıyq! Adam aıaǵynyń erkindigi jasasyn!» — dep urandaǵym keletin. Kóp qıynshylyqqa tóze júrip ájem aqyry tabany synyq súıem shı aıaq bolyp erjetedi. On altyǵa tolǵan jyly balǵyn denesi tolysyp, júrgen kezde ıyqtary kezbez qozǵalyp, bóksesi burańdap bara jatatyn jel terbegen talshybyqqa aınalady. Dán Tıińshıý sol kúni jaman sharbaǵyn kóterip, úlken naǵashymnyń aýylyn aralap júredi. Qalyń gúl shoǵynyń arasynan meniń ájeme kózi túsedi. Úsh aıdan keıin gúldi kúıme ákelip, ájemdi alyp qaıtady.

Tumshalanǵan gúldi kúımede otyrǵan ájemniń basy aınalyp, kózi qaraýytady. Basyna jabylǵan qyzyl shúberek kózin kólegeılep, qolqa atqan kúlimsi ıis shyǵarady. Ájem qolyn kóterip, qyzyl kezdemeni julyp alady. Úlken naǵashy ájem oǵan qandaı jaǵdaıda da basyndaǵy jabýdy ózi ashpaýyn qaıta-qaıta tapsyrǵan eken. Kúmisten órgen aýyr bilezik eńis syrǵyp, bóksesiniń tusyna kelip toqtaıdy. Ájem ondaǵy jylan órnekterdi kórip, kóńili astań-kesteń bolady.

Jyp-jyly qońyr samal topyraq joldyń eki jaǵyndaǵy jasyl gaýlıań sabaǵyn aıalaı sıpaıdy. Gaýlıań arasynan kógershinniń gúrildep salǵan zekiri estiledi. Jańa bas jarǵan gaýlıańnyń surǵylt masaǵynan qobyrap tozań ushady. Kózin uzartpaı tosyp alǵan kúıme perdesine aıdahar-samuryq sýreti kestelengen eken. Terezege tartylǵan qyzyl shúberek jyldar boıy jalǵa beriletin kúımemen birge ońyp, orta tusy satpaq bolyp qalypty. Jazdyń sońy, kúzdiń basy, kún áli ystyq bolǵandyqtan, kúımeshilerdiń bolmashy qımylynyń ózi kúımeni yrǵap, teńselte túsedi. Kúıme baǵanyn baılaǵan sıyrdyń shıki qaıysynan shıq-shıq etken dybys shyǵyp, torǵyn perde sýsı tolqıdy. Kún sáýlesi ishke erkin tógilip, salqyn samal gýleı jelpıdi. Qara terge malshynyp, júregi atqalaqtaǵan ájem kúımeshilerdiń birkelki aıaq dybysy men alǵan aýyr tynysyn anyq estıdi. Sanasynda sáýlelengen tastaı sýyq úskirik aıaz ben zárdeı ashshy aptama ystyq kezek almasyp, qubylyp baǵady.

Ájem Dán Tıińshıýdiń nazaryna ilingennen keıin úlken naǵashy atam men úlken naǵyshy ájemdi qansha adamnyń kelip quttyqtaǵany belgisiz. Ájem ishkeni aldynda, ishpegeni artynda, baqýatty ómir súrýdi qansha armandaǵanmen, aqıqatynda, ózi qara tanıtyn, kelbeti kelisken, kúıine de, súıine de biletin jary bolǵanyn tipti de qalapty. Úıde qamalyp otyryp, jasaýyn daıyndaǵanda kezdemege kestelep meniń bolashaq atamnyń kórkem beınesin salady. Áýelde ol tezirek nekelenýdi oılaıdy, alaıda, qurbylarynyń áńgimesinen Dán áýletiniń myrzasynyń aqpa kesilge shaldyqqan jan ekenin estigende, kóńili sý sepkendeı basylady. Áke-sheshesine jan túkpirindegi alańyn jetkizedi. Ákesi jaltaryp, jaýap qaıtarmaıdy. Anasy ájemniń qurbylaryn sybap salady. Shamasy, «Júzimdi jeı almaǵan túlki ony ashshy deıdi», — degen maǵynadaǵy sózder aıtqan bolý kerek. Keıin ákesi «Dán áýletiniń myrzasy asqan oqymysty jan, úıden shyqpaıtyn, aq sazandaı áppaq, asa kórikti jigit» degendi aıtyp júredi. Onyń shyn-ótirigin bile almaı dal bolǵan ájem «bul dúnıede óz perzentiniń qamyn jemeıtin áke-sheshe bolmaıtyn shyǵar, bálkim, qurbylarym bilmeı, jańsaq aıtqan shyǵar» dep oılap, sabasyna túsedi. Qaıta bastan tezirek uzatylýdy armandaıdy. Jastyq jalynnyń qyzýyna qaqtalyp, ábden tolysqan ájemdi endi kúshti degbirsizdik pen qulazyǵan jalyǵý ıekteıdi. Eńgezerdeı bir erkektiń qushaǵynda janshylyp, alyp ushqan arynyn basyp, jalǵyzsyraǵan zaryǵyn seıiltkisi keledi. Aqyry uzatylar kún de týady. Ájem tórt adam kóteretin úlken kúımege jaıǵastyrylady. Aldy-artynan qatar ozandaǵan kerneı men syrnaı daýysyn estigende ájem kóz jasyna erik beredi. Jerden kóterilgen kúıme bult ústinde qalqyp bara jatqandaı syrǵı jóneledi, Kejegesi keıin tartqan barabanshy-syrnaıshylar aýyldan kóp uzamaı-aq jumystaryn toqtatyp, endi kúımeshilerdiń júrisi jyldamdaı túsedi.

Gaýlıań ıisi olardyń jandaryn jadyratady. Gaýlıań arasynda qustar túrli áýenge salyp ánge basady. Tik-tik tartylǵan kún sáýlesi kúńgirt kúımeniń ishine túskende ájemniń kóńilindegi kúıeýiniń keskini de tolyq aıqyndalady. Júregi ıne shanshylǵandaı shanyshqaqtap, qatty-qatty aýyryp ketedi.

«O, Jasaǵan! Maǵan óziń jar bol!» — dep shyn júrekten tilek tilegen ájem ádemi erinderin biliner-bilinbes qana jybyrlatady. Erniniń ústindegi asa maıda maısa túkteri ylǵalmyn tolyq qamtamasyz etkendikten, júzi bal aǵyp turǵandaı odan saıyn balǵyn tartady. Aýzynan shyqqan kúbirin kúımeniń qalyń qabyrǵasy men torǵyn perde sol sátte jutyp, joq qylady. Ájem basyna japqan kezdemeni alyp, tizesine qoıady. Dástúr boıynsha, kúnniń shyjyǵan ystyqtyǵyna qaramaı, shyt jańa maqtaly kıim kıip alǵan eken.

Ábden tozǵan kúıme tym las kórinedi. Tabytqa uqsap qalǵan oǵan kóp ótpeı-aq óli máıitke aınalatyny anyq qanshama jas kelinniń otyrǵany belgisiz edi. Kúıme qabyrǵasyn qaptaǵan sary torǵynnyń kirlegeni sonsha, maıy syrtyna shyǵyp ketipti. Bes shybynnyń úsheýi ájemniń basyn aınala ushyp, ekeýi kúıme perdesine qonyp, dobaldaı qara aıaqtarymen jarqyraǵan kózderin súrtedi. Tynysy tarylǵan ájem shı aıaǵyn aqyryn sozyp, perdeden sańylaý ashady. Urlana syǵalap, syrtqa qaraıdy. Kúıme kótergenderdiń keń tigilgen qara shalbarlarynyń syrtynan anyq baıqalatyn ádemi, uzyn sandaryn jáne qos qyrly kendir shaqaı kıgen talys aıaqtaryn kóredi. Jalpaq tabandardyń basqan jerinen burqyldap shań kóteriledi. Kúımeshilerdiń belýardan joǵarǵy som denelerin oılaǵan ájem eriksiz aıaǵyn alǵa jyljytyp, ózi ilgeri qaraı umsyna túsedi. İle qyzyl úıeńkiden jasalǵan, jaltyraǵan kúıme baǵanyn, kúımeshilerdiń kerilgen keń ıyqtaryn kóredi.

Joldyń eki jaǵyndaǵy taqtaıdaı tegis qalyń gaýlıań bir-birimen tutasyp, bir denege aınalǵandaı, ıin tirese yrǵalyp, kúsh toǵystyra tolqıdy. Bir-birinen múlde aıyrǵysyz surǵylt masaqtary qalǵyp ketkendeı kózderin jumyp alypty. Gaýlıań esh ýaqytta basyn ımeıdi. Ol tolassyz jylyp aǵatyn ózenge uqsaıdy. Jol keıde tosyn tarylyp, shirkeı sańǵyryǵy jabysqan gaýlıań japyraqtary kúımeniń eki jaǵyn súrtip, sart-sart urady.

Kúımeshilerdiń jalańash denesinen qyshqyltym ter ıisi taraıdy. Erkekterge ǵana tán bul lepti ájem belgisiz qushtarlyqpen qushyrlana ıiskeıdi. Jaryqtyqtyń kóńil aıdynynda jastyq sezim tolqyndary kóterilip, terbep ótkeni daýsyz edi.

Qyzyl gaýlıań (jalǵasy)

Qytaıshadan aýdarǵan Serik Nuǵyman

---