Qobylandy batyr jyryn oqytý (kómekshi qural)
KİRİSPE
Búgingi ýaqyt barlyq órkenıetti elderde bilim berý isin adamzattyq qundylyqtarǵa negizdeý jáne ulttyq sanany qurmetteýmen erekshelenetindikten, qazaq mektepterindegi qazaq ádebıet pánin oqytý máselesi de zaman talaptary men áleýmettik suranystarǵa saı jańartylyp, jetildirilip otyrady. Sol sebepti de pándi oqytýdaǵy ózgerister men jetistikter onyń damý úrdisteriniń úzdiksiz ekendigine kóz jetkizedi.
Bolashaqta el tutqasyn ustar azamattardyń mańyzdy máselelerdiń biri – olardyń izettiligin, tapqyrlyǵyn, eptiligin, baıqaǵyshtyq qasıetterin qalyptastyrý qajet ekeni El Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń “Qazaqstan – 2030” joldaýynda jan - jaqty qarastyrylǵan. Sonymen qatar, qazaq halqynyń ónegeli dástúrlerimen tereńirek tanystyrý, sonyń negizinde oqýshylardy qalyptastyryp, shyǵarmashylyq jáne rýhanı múmkindikterin damytý kózdeledi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq mektepterinde qazaq ádebıeti páni boıynsha batyrlar jyryn oqytýdyń mańyzy zor. 6 - 9 synyptarynda batyrlar jyryn oqytýdyń mańyzy - onyń ózine tán erekshelikterin, negizgi qaǵıdalaryn, jalpy ondaǵy halyq armany, onyń negizinde halyq tarıhynyń jatatynyn aıqyndap kórsetý.
Batyrlar jyry ózderiniń taqyryptary jaǵynan san alýan boldy. Aıtalyq olar batyrlar týraly, salt - dástúrlerdi, dostyq pen mahabbatty jyrlady. Mysaly: batyrlar jyryna “Alpamys batyr”, “Qobylandy batyr”, “Er tarǵyn”, “Qambar batyr” epostaryn jatqyzýǵa bolady.
Qazaq halqynyń súıip tyńdaıtyn jyry – “Qobylandy batyr”. Derekterge qaraǵanda, bul jyr on jetinshi ǵasyrdyń aıaǵynan aıtylyp kele jatyr delingen. On toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda “Qobylandy batyr” jyryn epık aqyn Marabaı Kólbaev jyrlaǵan. Bul jyrdy eń alǵash ret Ybyraı Altynsarın Marabaı aqynnan jazyp alyp, 1879 jyly bastyrǵan. 1914 jyly Qazanda Tuıaqbaı nusqasy, 1922 jyly Tashkentte Á. Dıvaev jınaǵan nusqalar jaryq kórgen.
“Qobylandy batyr” jyry – epıkalyq poema. Onyń 10000 - nan astam sózi Qobylandynyń ǵajaıyp týýy, ata - anasy, balalyq shaǵy, qaharmandyqpen úılenýi, onyń Qazanmen, Alshaǵarmen, Kóbiktimen t. b syrtqy dushpandarmen soǵystary, Qarlyǵamen aradaǵy qarym - qatynasy, erligi, jaýǵa shapqan joryǵy sýretteledi.
Sóıtip, batyrlar jyryn oqyta otyryp, oqýshylardy batyldyqqa, erik - jigerge tárbıelep, olardyń patrıottyq sezimderin oıatýǵa bolady.
“QOBYLANDY BATYR” JYRYN DÁSTÚRLİ JÁNE DÁSTÚRLİ EMES OQYTÝ
Qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasynyń jalpy bilim beretin mektepterinde kez kelgen pánge baılanysty júrgiziletin sabaqtar dástúrli jáne dástúrli emes túrinde bolady. Bul eki sabaqtyń ózine tán erekshelikteri bar. Ekeýiniń de mańyzdylyǵy men tıimdiligi sabaqtyń taqyryptaryna saı qoldanylady.
Sabaq degenimiz - oqytýdy uıymdastyrýdyń basty formasy, ekinshiden, oqýshy men muǵalimniń qarym - qatynasyn uıymdastyrýdyń basty formasy. Kez kelgen sabaq qoǵammen, onyń ıdeologıasymen, saıasatymen, qoǵamdyq is - árekettiń basqa túrlerimen baılanysty.
Árbir sabaqtyń aldynda mynadaı maqsattar turady: bilimdi meńgertý, ıkemdilikti qalyptastyrý, shyǵarmashylyqqa tárbıeleý.
Durys qoıylǵan sabaqtyń maqsaty – muǵalim eńbeginiń mádenıettiliginiń kórsetkishi.
Qazirgi tańda pedagogıka ǵylymy dástúrli oqý men, dástúrli emes jańasha oqytýdyń aıyrmashylyǵyna mynadaı anyqtama beredi: dástúrli oqytý úrdisinde muǵalim synyp oqýshylaryn tolyq qamtı otyryp oqytady. Dástúrli oqytýda muǵalim men oqýlyq mańyzdy qyzmet atqarady, olar oqýshylardy bilimge jeteleıdi, soǵan sáıkes oqýshylardyń jaýaptarynda sol mazmundy este saqtap jáne burmalamaı aıtyp berýi mańyzdy bolady. Muǵalim bilimdi daıyn kúıinde meńgertedi.
Al jańasha oqytýda oqýshy muǵalimniń túsindirgenderin ǵana meńgerip qoımaı, muǵalimmen tikeleı pikirtalasqa kóshedi. Oqýshy belsendi ról atqarýshy ǵana emes, jetekshi baǵytty ustaıdy. Ol álemdi tanýǵa, belgisizdikti anyqtaýǵa ózi jaýap izdeıdi, sheshimderi de ár oqýshyda ár túrli bolady. Tapqan sheshimin naqty aqıqat dep qabyldamaı, izdenisti ármen qaraı jalǵastyrady. Muǵalim men oqýshy arasynda tyǵyz baılanys qalyptasady, ekeýi de birlik odaqta qyzmet isteıdi.
Dástúrli oqytý prosesinde “problemaly jaǵdaı”, “oqý problemasy”, “máseleniń prınsıpteri” sıaqty uǵymdar bolǵan emes. Problemalyq oqytýda oqýshy meńgergen teorıalyq bilimderin blok - blokpen jınaqtap otyrýǵa yntalanady. Problemalyq oqytý júıesiniń atqarar fýnksıasy – bilimdi ǵylymı negizde meńgertý. Sóıtip, is - árekette ǵylymı zertteýshilikke baǵyttaıdy. Nátıjesinde, oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyryp, qajetin dıdaktıka áleminen ózdiginen izdeıtin is - áreketke daıarlaıdy. Oqýshyda emosıalyq - eriktilik jáne ýájdik qajetsiný is - áreketi ushtalady. Árıne, mundaı oqytýdy iske qosýdyń ózi oqýlyqta mindetti túrde baılanysty bolyp keledi.
Ádebı nysanynda oqýshynyń janrlarǵa jikteı bilýi, eger epıkalyq janr bolsa, kishi áńgimeden epopeıaǵa deıingi basqyshtardy ajyratady, olardyń jasalý joldaryn aıqyndaýy, beıneler, keıipkerler, qaharmandardy toptastyryp, avtordyń pozısıasyn qubylystar meńgerý prosester, sýretter, suhbat túrleri men monologtary arqyly túısinýi, eger poezıa janry bolsa, odan elegıaǵa deıingi basqyshtardy jiktep berýi, lırıkalyq qaharmannyń pozısıasy, óleń órnegindegi trop pen fıgýrasynyń túrlerin taldaýy jáne taǵy basqa.
Batyrlar jyry – aýyz ádebıetiniń mańyzdy da kúrdeli janry. Onyń oqytýǵa qıyndyǵy - uzaqtyǵy, tiliniń búgingi balalar úshin sonylyǵy, poetıkalyq ereksheliginde. Ásirese, ony oqytý 5 - 9 synyptar arasynda muǵalimge kóp eńbek sińirýdi qajet etedi. Batyrlar jyryn oqytýda muǵalim basty - basty myna máselelerge kóńil bólý kerek:
Kirispe jumystar:
- “Batyrlar jyry” týraly (epostyq jyrlar) alǵashqy ádebı - teorıalyq uǵym berý. (oqýshylardyń jas erekshelikterin eskere otyryp)
- Batyrlar jyryndaǵy halyq armany, onyń negizinde halyq tarıhynyń jatatyny.
Mazmunyn meńgertý baǵytyndaǵy jumystar:
1. Jyrdyń sújettik - kompozısıalyq josparyn jasap, ony balalardyń kóz aldyna ilip qoıý. Mysaly, 6 - synyptaǵy “Qobylandy batyr” jyryna mynadaı jospar jasaýǵa bolady:
Qobylandynyń dúnıege kelýi
Qobylandynyń alǵashqy kúresi
Qobylandynyń aty – Taıbýryl
Taıbýryldyń shabysy
Qobylandy jáne qazaq handyǵy
Qobylandynyń tutqynǵa alynýy
Kóbiktiniń ashshy sózimen jeńilisi
Alshaǵyr hannyń saraıynda
Qobylandynyń Qurtqa sulýǵa úılenýi
Qobylandy batyrdyń uly – Bógenbaı
Qorytyndy
Uzaq jyrǵa, ári oqıǵalary da kúrdeli jyrǵa osyndaı jospar qurý balalardyń jyrdaǵy basty oqıǵalardy tez qabyldaýy, ańǵarýy, ári sol boıynsha mazmunyn júıeli túrde tujyrymdy etip aıtyp berýine kómek - nusqaý rólin atqarady.
1. Jyrdy kúıtabaqtan tyńdatyp (basqa jyrdy da oqytýǵa da bolady), jyrdyń oqylý mánerimen tanystyrý.
2. Jyrdy mánerlep oqý. Basty - basty epızodtarǵa bólip oqyp, ózinshe mazmundatyp otyrý. Mazmundaýdy suraq - jaýap ádisimen júrgizý, basty oqıǵalaryn aıtqyzý, anotasıa jazdyrý.
Myna úlgide júrgizýge bolady:
Búgingi ýaqyt barlyq órkenıetti elderde bilim berý isin adamzattyq qundylyqtarǵa negizdeý jáne ulttyq sanany qurmetteýmen erekshelenetindikten, qazaq mektepterindegi qazaq ádebıet pánin oqytý máselesi de zaman talaptary men áleýmettik suranystarǵa saı jańartylyp, jetildirilip otyrady. Sol sebepti de pándi oqytýdaǵy ózgerister men jetistikter onyń damý úrdisteriniń úzdiksiz ekendigine kóz jetkizedi.
Bolashaqta el tutqasyn ustar azamattardyń mańyzdy máselelerdiń biri – olardyń izettiligin, tapqyrlyǵyn, eptiligin, baıqaǵyshtyq qasıetterin qalyptastyrý qajet ekeni El Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń “Qazaqstan – 2030” joldaýynda jan - jaqty qarastyrylǵan. Sonymen qatar, qazaq halqynyń ónegeli dástúrlerimen tereńirek tanystyrý, sonyń negizinde oqýshylardy qalyptastyryp, shyǵarmashylyq jáne rýhanı múmkindikterin damytý kózdeledi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń barlyq mektepterinde qazaq ádebıeti páni boıynsha batyrlar jyryn oqytýdyń mańyzy zor. 6 - 9 synyptarynda batyrlar jyryn oqytýdyń mańyzy - onyń ózine tán erekshelikterin, negizgi qaǵıdalaryn, jalpy ondaǵy halyq armany, onyń negizinde halyq tarıhynyń jatatynyn aıqyndap kórsetý.
Batyrlar jyry ózderiniń taqyryptary jaǵynan san alýan boldy. Aıtalyq olar batyrlar týraly, salt - dástúrlerdi, dostyq pen mahabbatty jyrlady. Mysaly: batyrlar jyryna “Alpamys batyr”, “Qobylandy batyr”, “Er tarǵyn”, “Qambar batyr” epostaryn jatqyzýǵa bolady.
Qazaq halqynyń súıip tyńdaıtyn jyry – “Qobylandy batyr”. Derekterge qaraǵanda, bul jyr on jetinshi ǵasyrdyń aıaǵynan aıtylyp kele jatyr delingen. On toǵyzynshy ǵasyrdyń ekinshi jartysynda “Qobylandy batyr” jyryn epık aqyn Marabaı Kólbaev jyrlaǵan. Bul jyrdy eń alǵash ret Ybyraı Altynsarın Marabaı aqynnan jazyp alyp, 1879 jyly bastyrǵan. 1914 jyly Qazanda Tuıaqbaı nusqasy, 1922 jyly Tashkentte Á. Dıvaev jınaǵan nusqalar jaryq kórgen.
“Qobylandy batyr” jyry – epıkalyq poema. Onyń 10000 - nan astam sózi Qobylandynyń ǵajaıyp týýy, ata - anasy, balalyq shaǵy, qaharmandyqpen úılenýi, onyń Qazanmen, Alshaǵarmen, Kóbiktimen t. b syrtqy dushpandarmen soǵystary, Qarlyǵamen aradaǵy qarym - qatynasy, erligi, jaýǵa shapqan joryǵy sýretteledi.
Sóıtip, batyrlar jyryn oqyta otyryp, oqýshylardy batyldyqqa, erik - jigerge tárbıelep, olardyń patrıottyq sezimderin oıatýǵa bolady.
“QOBYLANDY BATYR” JYRYN DÁSTÚRLİ JÁNE DÁSTÚRLİ EMES OQYTÝ
Qazirgi tańda Qazaqstan Respýblıkasynyń jalpy bilim beretin mektepterinde kez kelgen pánge baılanysty júrgiziletin sabaqtar dástúrli jáne dástúrli emes túrinde bolady. Bul eki sabaqtyń ózine tán erekshelikteri bar. Ekeýiniń de mańyzdylyǵy men tıimdiligi sabaqtyń taqyryptaryna saı qoldanylady.
Sabaq degenimiz - oqytýdy uıymdastyrýdyń basty formasy, ekinshiden, oqýshy men muǵalimniń qarym - qatynasyn uıymdastyrýdyń basty formasy. Kez kelgen sabaq qoǵammen, onyń ıdeologıasymen, saıasatymen, qoǵamdyq is - árekettiń basqa túrlerimen baılanysty.
Árbir sabaqtyń aldynda mynadaı maqsattar turady: bilimdi meńgertý, ıkemdilikti qalyptastyrý, shyǵarmashylyqqa tárbıeleý.
Durys qoıylǵan sabaqtyń maqsaty – muǵalim eńbeginiń mádenıettiliginiń kórsetkishi.
Qazirgi tańda pedagogıka ǵylymy dástúrli oqý men, dástúrli emes jańasha oqytýdyń aıyrmashylyǵyna mynadaı anyqtama beredi: dástúrli oqytý úrdisinde muǵalim synyp oqýshylaryn tolyq qamtı otyryp oqytady. Dástúrli oqytýda muǵalim men oqýlyq mańyzdy qyzmet atqarady, olar oqýshylardy bilimge jeteleıdi, soǵan sáıkes oqýshylardyń jaýaptarynda sol mazmundy este saqtap jáne burmalamaı aıtyp berýi mańyzdy bolady. Muǵalim bilimdi daıyn kúıinde meńgertedi.
Al jańasha oqytýda oqýshy muǵalimniń túsindirgenderin ǵana meńgerip qoımaı, muǵalimmen tikeleı pikirtalasqa kóshedi. Oqýshy belsendi ról atqarýshy ǵana emes, jetekshi baǵytty ustaıdy. Ol álemdi tanýǵa, belgisizdikti anyqtaýǵa ózi jaýap izdeıdi, sheshimderi de ár oqýshyda ár túrli bolady. Tapqan sheshimin naqty aqıqat dep qabyldamaı, izdenisti ármen qaraı jalǵastyrady. Muǵalim men oqýshy arasynda tyǵyz baılanys qalyptasady, ekeýi de birlik odaqta qyzmet isteıdi.
Dástúrli oqytý prosesinde “problemaly jaǵdaı”, “oqý problemasy”, “máseleniń prınsıpteri” sıaqty uǵymdar bolǵan emes. Problemalyq oqytýda oqýshy meńgergen teorıalyq bilimderin blok - blokpen jınaqtap otyrýǵa yntalanady. Problemalyq oqytý júıesiniń atqarar fýnksıasy – bilimdi ǵylymı negizde meńgertý. Sóıtip, is - árekette ǵylymı zertteýshilikke baǵyttaıdy. Nátıjesinde, oqýshylardyń dúnıetanymyn qalyptastyryp, qajetin dıdaktıka áleminen ózdiginen izdeıtin is - áreketke daıarlaıdy. Oqýshyda emosıalyq - eriktilik jáne ýájdik qajetsiný is - áreketi ushtalady. Árıne, mundaı oqytýdy iske qosýdyń ózi oqýlyqta mindetti túrde baılanysty bolyp keledi.
Ádebı nysanynda oqýshynyń janrlarǵa jikteı bilýi, eger epıkalyq janr bolsa, kishi áńgimeden epopeıaǵa deıingi basqyshtardy ajyratady, olardyń jasalý joldaryn aıqyndaýy, beıneler, keıipkerler, qaharmandardy toptastyryp, avtordyń pozısıasyn qubylystar meńgerý prosester, sýretter, suhbat túrleri men monologtary arqyly túısinýi, eger poezıa janry bolsa, odan elegıaǵa deıingi basqyshtardy jiktep berýi, lırıkalyq qaharmannyń pozısıasy, óleń órnegindegi trop pen fıgýrasynyń túrlerin taldaýy jáne taǵy basqa.
Batyrlar jyry – aýyz ádebıetiniń mańyzdy da kúrdeli janry. Onyń oqytýǵa qıyndyǵy - uzaqtyǵy, tiliniń búgingi balalar úshin sonylyǵy, poetıkalyq ereksheliginde. Ásirese, ony oqytý 5 - 9 synyptar arasynda muǵalimge kóp eńbek sińirýdi qajet etedi. Batyrlar jyryn oqytýda muǵalim basty - basty myna máselelerge kóńil bólý kerek:
Kirispe jumystar:
- “Batyrlar jyry” týraly (epostyq jyrlar) alǵashqy ádebı - teorıalyq uǵym berý. (oqýshylardyń jas erekshelikterin eskere otyryp)
- Batyrlar jyryndaǵy halyq armany, onyń negizinde halyq tarıhynyń jatatyny.
Mazmunyn meńgertý baǵytyndaǵy jumystar:
1. Jyrdyń sújettik - kompozısıalyq josparyn jasap, ony balalardyń kóz aldyna ilip qoıý. Mysaly, 6 - synyptaǵy “Qobylandy batyr” jyryna mynadaı jospar jasaýǵa bolady:
Qobylandynyń dúnıege kelýi
Qobylandynyń alǵashqy kúresi
Qobylandynyń aty – Taıbýryl
Taıbýryldyń shabysy
Qobylandy jáne qazaq handyǵy
Qobylandynyń tutqynǵa alynýy
Kóbiktiniń ashshy sózimen jeńilisi
Alshaǵyr hannyń saraıynda
Qobylandynyń Qurtqa sulýǵa úılenýi
Qobylandy batyrdyń uly – Bógenbaı
Qorytyndy
Uzaq jyrǵa, ári oqıǵalary da kúrdeli jyrǵa osyndaı jospar qurý balalardyń jyrdaǵy basty oqıǵalardy tez qabyldaýy, ańǵarýy, ári sol boıynsha mazmunyn júıeli túrde tujyrymdy etip aıtyp berýine kómek - nusqaý rólin atqarady.
1. Jyrdy kúıtabaqtan tyńdatyp (basqa jyrdy da oqytýǵa da bolady), jyrdyń oqylý mánerimen tanystyrý.
2. Jyrdy mánerlep oqý. Basty - basty epızodtarǵa bólip oqyp, ózinshe mazmundatyp otyrý. Mazmundaýdy suraq - jaýap ádisimen júrgizý, basty oqıǵalaryn aıtqyzý, anotasıa jazdyrý.
Myna úlgide júrgizýge bolady:
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
