InfoHub Logo

— Oıbaı orys keldi, soldat keldi!— dep Erǵalıdyń kishkene balalary úıge apalaqtap kirdi.

Úıde Erǵalı peshke arqasyn súıep, báıbishesiniń jyrtylǵan másisin bastap otyr edi. Báıbishesi Dámetken qolynda urshyǵy, tórde shyntaqtap jatqan Jamaq degen qaınysymen sóılesip otyr edi. Erǵalı tiginin, báıbishe urshyǵyn, Jamaq áńgimesin qoıyp, balalardan beter bular da úrpıise bastady. Lapasta jatqan moınaq, orys kórgende, úretin daýysyna salyp, arsyldap dalany basyna kóterdi.

— Qudaı-aı, óziń saqtaı gór! Jyldyń ózi aýyr. Orys ormanda kóbeıip ketti. Qylyshyn súıretip úıge kirip kelgende, osy záre qutym qalmaıdy!— dep Dámetken kúrsindi.

— Kim qoryqpaıdy deısiń, mazany ketirip-aq tur ǵoı,— dep Jamaq shyǵa qashýǵa yńǵaılanǵan adamsha tizerlenip aldy.

Erǵalı qorqaq adam edi, kózi adyraıyp ketti. Qolyndaǵy bylǵarysyn birese kıizdiń astyna, birese qobdyna saldy. Soldattyń kózine ilinse, jamaýlyq kishkene bylǵaryny alyp ketetindeı kórdi. Budan bir kún buryn kelgen soldat kózine elestedi. Kórshi poselkedegi bólshevıkterdi ustaı kelgen otrádtyń adamy eken. Basynda qazaqtyń tymaǵy, aıaǵynda jańa bylǵarydan tikken jarma qonysh, satıandy etik. Kıimine qarap qazaq bola ma dep janyna jetip barǵanda, orys ekenin bir-aq bilgen. "Seniki bálshebek bar",— dep búrkitteı túıilgende, Erǵalı janyn qaıda qoıarǵa bilmeı sasqan. Ol kezdegi úkimetke bolshevıktiń jeksuryn ekendigin sezetin edi. Sondyqtan ózimdi bólshevık dep tur ma dep úreılenip, soldatty jalynyp úıine kirgizgen jerinde balasynyń bolyskeı er-toqymyn kórip qalyp, soldat qoltyqqa qysady. Alma deıtin Erǵalıda dármen bar ma? Barmaqty tistep qala berdi. Er-toqymdy eńgerip alyp, qoqılanyp shaýyp bara jatqan soldattyń ábden qarasy úzilgen soń baryp, zyǵyry qaınap ketip: "Sol ketkennen kelme, jolyńa jýa bitsin!"— dep Dámetken báıbishe qarǵap edi. Odan artyq qylar dármendesi joq edi.

Soldat kelgen habardy esitken soń, taǵy qandaı nársemizden aırylar ekemiz degen qaýip týdy. Erǵalı kózine qatynynyń tórkinen ákelgen ala kúpisi tústi:

— Sorly-aý, ana kúpińdi tyqsaıshy, ilip ketedi ǵoı,—dedi.

— Álgi soldatyń kelip qalmasa?!— dep báıbishe qozǵala bergende, Moınaqtyń arsyldaýy údep, esik ashyldy. Sart etip tabaldyryqqa tıgen qylyshtyń daýsyn estigende, báıbishe selk ete qalyp, ornyna otyra ketti.

Qoldarynda vıntovka, tústeri kisi óltirgen adamdaı sup-sur bolyp eki jigit kirip keldi. Ekeýi de:

— Salaýmáláıkúm!— dedi.

Erǵalı qýanyp ketken nemedeı, solardyń kelýin tilep, saǵynyp otyrǵan adamdaı:

— Álik sálem, e, shyraqtarym, joǵary shyǵyńdar!— dep ornynan turyp, búksheńdep kórpe salyp jatyr.

Kelýshiler úı ishimen amandasty, ań-tań bolyp otyrǵan báıbishesi úlkendeý bireýi:

— Amansyz ba, báıbishe!— dedi.

— Ibáı-aý, qazaqsyńdar ma, shyraqtarym?

— Qazaqpyz, qoryqpańyz.

— Qazaq kórinedi ǵoı, keshegiden túsi jylyraq,— dep Erǵalı aıaǵyn kósilip otyrdy.

Jamaq jón suraı bastady.

— Biz alashordanyń delegatymyz. Sýly bolysyna baramyz. Ylaý kerek, atty tezirek jetkizińizder,— dep tolyqtaý kelgen qara sur jigit buıryq berdi. Ústinde qasqyr ishik, ákesinen qalǵan murasy qusatyp jaǵasyn qaıyryp, qoqılanyńqyrap otyrdy. İshki kıimderi soldatsha, beline baılaǵan kishkene myltyǵyn, "mynany kórdiń be" degendeı ǵyp, sóılegen ýaqytta qozǵap qoıdy. Ekinshisi — uzyn boıly, sary bujyr jigit. Basynda júndi bórik, ústinde shınel, aıaǵynda soldattyń kıetin sary etigi, maldas quryp otyrǵanda moınyndaǵy qylyshyn áldılegen baladaı aldyna óńgerip otyrdy.

Báıbishe ekeýin de bastan-aıaq qarap shyǵyp:

— Oı, qudaı-aı, qazaq balalarynyń da soldat bolyp qalǵany-aý,— dedi.

— Qatyn tur, shaı qoı, balalar tońyp kelgen shyǵar,— dep Erǵalı shaıǵa aınaldyryp, atty aýylynan taýyp jegýge yńǵaılanyp edi. Qara sur jigit yzǵarlanyp-aq qaldy.

— Senen shaı suraǵan adam joq, jegetin bolsań, tez jek!

— Myna shirkinder qaıtedi, orystan da jaman qatań ǵoı - dep báıbishe seskenip qarady.

Erǵalı da, Jamaq ta aıaqty ushynan basty. Aýyl abyr-sabyr, bireýi arba maılap jatyr, bireýi qorap tańyp jatyr, bireýleri úzilgen delbeni jalǵap jatyr — bári de asyǵys, jantalasyp ázirlenip jatyr...

Júrginshiler úıden shyqqanda, tal qorapty, tórt aıaqty arbaǵa bir kók, bir tory atty parlap jegip, ton kıgen saqaldy qara kisi delbeni yńǵaılap, kóshirge mingeli tur edi.

Arbaǵa endi mine beremiz degende, sary bujyry joldasyna kúńk ete qaldy. Ekeýiniń de kózi Jamaqtyń aıaǵyna qadaldy.

Jańa tiktirip kıgen baıpaqty etikke eki kóz birden qadalǵan soń, Jamaq ynjynaıyn dedi. Janyndaǵy kisiniń artyna taman turyp edi, qara sur jigit jekirdi.

— Áı, qara saqal, nege yǵysasyń, beri kel!

Kózi móldirep Jamaq keldi. Aýzy-basy jyny ustaǵan adamdaı jybyrlady.

— Aıaǵyńdaǵy etigińdi sat!

— Oıbaı qaraqtarym, kedeı adammyn. Muny satsam, jalań aıaq qalamyn, qaıtadan etik alatyn kúshim joq.

— Sózdi qoı, shesh, aqshańdy pochtamen jiberemiz.

— Sary bujyr jigit tońyp turǵan aıaǵyn Jamaqtyń baıpaqty etigine tyqqanda, janyp turǵan peshke tyqqandaı boldy, kózi shyradaı jandy...

* * *

Jamantiktiń úıiniń janynda on shaqty adam sóılesip otyr. Ótken-ketkendi áńgime qylady. Burynǵy tynyshtyq kúnderdi saǵynady.

— Alashorda bolsa, kózimizdi ashamyz ba dep edik, osynyń ózi basqalardan asyryp jiberdi ǵoı,— dedi bireýi.

— Qaısysy ońdyrar deısiń, báriniki de alý ǵoı, qurtpaı qoıar deısiń be,— dep ejireıgen sary shal aldaǵyny boljap aıtqan boldy.

Kespeltek qara kisi nasybaıyn shyrt túkirip alyp:

— Munyń qyzyǵyn áli "bálshebek" kelgende kórermiz,— dedi.

— "Bilseń aıtshy, ol qaıtedi eken?",— degendeı jurt sonyń betine qaraı qoıdy.

— Ahmettiń ýchıtel balasyn kórip edim, sol kázet alyp turady eken. Petrbor, Máskeý jaǵy kileń talaý deıdi. Bolshaıbek meniki-seniki bolmasyn deıdi eken.

— Tybaıa-maıa, maıa-tybaıa deıdi eken ǵoı.

Ol kelse qazaqty bitti de de qoı.

Manadan beri úndemeı otyrǵan ımek qara kisi de sózge qatysty, kórgenin, estigenin aıta bastady:

— Keshe Kavrılanyń úıine baryp edim, shaı iship otyrǵanymyzda Epem kelip, Kavrıla ekeýi ilinise ketti. Epem bolshaıbekti maqtady, Kavrıla jamandady.

— Osy qalada Epemnen osaly joq,— dep bireýi ilip ala jóneldi. Ekinshi bireýi qarsy boldy:

— Qate aıtasyń, Epemnen ońdy orys joq, birdemege dilger bolyp surasaq, toqtaýsyz beredi. Eń arǵysy bıyl aýyldyń sıyryn qala ustaǵanda, ol araǵa túsip, bosattyryp jiberdi ǵoı.

— Qoı, Epem ońdy bolsa, bolshaıbekti qoldamas edi ǵoı.

— Endi kim qoldasyn? Bıylǵy qazashılardyń soqqan 25 qamshynyń tańbasy arqasynan áli kete qoıǵan joq shyǵar.

— Apyrym-aı, kazashılardyń, osy qalaǵa sondaǵy isi myqty jábir boldy ǵoı, pravlenıanyń aldynda jatqyzyp qoıyp, 80 adamyn urǵan ǵoı, orys bolsa da adam aıaıdy eken. Men ózim sonda jaman aıadym.

Tómen qarap otyrǵan Jamantik basyn kóterdi. Manadan bergi aıtylǵan áńgimege ózinshe qorytyndy istedi:

— Pálen-túlen degenmen sol balshaıbegiń teris bolmas deımin, patshalyq bolǵan soń birinen biriniń ózgesheligi bolýy kerek qoı. Osy kúndegilerdiń bar isi — talaý-tartý. Balshaıbekter de talaýǵa úıir bolsa, bularmen biriger edi ǵoı.

Túbinde solar osy kúngi júrgenderge qarsy bolǵanda, osy talap alýyna qarsy shyǵar...

— Ylaıym solaı bolǵaı da,— dep otyrǵandar kúlisti.

Aýyldyń jel jaǵyndaǵy kóldiń belesinen bir arbaly asyp túsip, shańdatyp keledi. Jurt kózdi qadady. Sóıtkenshe bolmaı arbaly qara joldan burylyp, aýylǵa qaraı saldy, bul Erǵalıdyń úıinen shyqqan jigitter edi.

— Jaı kisi emes shyǵar, júrisi qatty eken. Soldat-maldat bola ma, ydyrańdar,— dedi Jamantik.

Uılyǵyp turǵan jurt úıdi úıine jóneldi. Keıbireýleri qoraǵa kirip ketti.

Qurabaı degen kedeı shaldyń úıi — aýylǵa keletin jińishke joldyń ústinde edi. Úıine tike júrse kezdesip qalatyndaı kórip, boqtyqtyń arasymen qadamdaı basyp kele jatyr edi, qara sur jigit kórip qalyp aıqaı saldy:

— Áı, jaman tymaq, qashyp barasyń ba? Beri kel!

Áı degende, Qurabaı selk ete tústi. Barýǵa qoryqsa da qazaq ekenin bilgen soń, tas qoımas dep arbaǵa qaraı júgirdi.

— Bassaıshy aıaǵyńdy, óziń ne qylǵan nemesiń?

Qarabaı eńkeńdep kelip jetti.

— Nege qashyp barasyń?

— Qashyp bara jatqanym joq, taqsyr, besin oqýǵa asyǵyp bara jatyr edim.

— Óleıin dep júrip sopysyn qara. Jamantik úıde me?

— Úıinde, taqsyr!

— Jorǵasy qaıda?

— Albarynda, taqsyr.

— Áıda, bastap júr.

Qurabaı búksheńdep, par attyń aldyna túsip, Jamantiktiń úıine alyp keldi.

— Bar, Jamantikti shaqyr.

Jamantik shyqty. Qolynda taıaǵy, mań-mań basyp arbanyń qasyna keldi.

— Amansyzdar ma, balalar!

— Qula jorǵa qaıda?

— Qaıdaǵy jorǵa?

— Jamantiktiń jorǵasyn aıtam, sen Jamantikpisiń? Jorǵańdy ákel!

— Sebebi ne, taqsyr?

— Sen áli suraǵyń kelgen eken. Ákel degendi qulaǵyń estı me? Ákel, jorǵany jetegime baıla, áıtpese qan qylyp ketermin!

Jamantik surlanyp ketti. Tula boıy qaltyraıyn dedi. Qaıyryp sóz aıtýǵa shamasy kelmeı albaryna qaraı júrdi. Boq kúrep júrgen balasyna qoradaǵy qula jorǵany shyǵartyp ákelip, óz qolymen jetegine baılady.

— Taqsyr, qarsylyǵymyz joq, baıla dediń, jetegińe baılap jatyrmyz. Bul atty ózińiz alyp jatyrsyz ba, álde basqa kisi aldy ma? — dedi.

— "Alashorda" aldyrady.

— "Alashordaǵa" ne jazyǵym bar eken?

— Qarsylyq qylypsyń, Álıhandardy boqtapsyń.

— Astapralda, shyraǵym. Jorǵam odan ármen ketse de, óıtip jalamen almasań eken.

— Endi, sózińdi qysqart, jorǵań berilmeıdi.

— Joq, ala ber, jorǵanyń qulaǵyn uraıyn. Eki-úsh bıem saý bolsa, taǵy bireýi qulyndar. Biraq jolsyz alǵanyńyzǵa renjımin.

Qara sur jigit ajyraıyp qarady. Kózi Jamantiktiń tý syrtynan ótip ketkendeı boldy. "Aıda, atty!" dep kóshirdi túrtip qaldy. Burylyp albardan shyǵyp, qara jolǵa bet alǵanda qosarǵa baılaǵan qula jorǵa teńselip ala jóneldi...

Jamantiktiń balasy kishkene qarap turdy da, kózinen jasy monshaqtap, úıine kirip ketti.

Jamantik shomnyń ústine shyǵyp, kóz janaryna jas tolyp, qarasy úzilgenshe qaraýmen boldy. Ashýly yza boıdy kernep býlyqty.

— Osy yzalaryna qaraı bolshaıbek keletin kún bolsa, aldymen ózim jazylamyn ǵoı. Seńderdiń izderińe túsetin de kún bolar! — dedi.

---