InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy Shardara aýdany
№16 kolej MKQK
Oryndaǵan: Q-46 top stýdenti Qojan Oralhan Qojanuly
Jetekshisi: Parmankýlov Kanat Jaksymbekovıch

MAZMUNY

1. Maqsaty
2. Kórnekiligi
3. Sabaqtyń barysy
3.1 Kirispe sóz
4. Negizgi bólim
4.1 Til qatynas quraly
4.2 Oı qozǵaý
4.3 Jaqsy sóz, jarym yrys
4.4 Pikirlesý

1. MAQSATY
Qazaq halqynyń tereń tamyrly, ónegeli, ádep-ǵurpyn, salt-dástúrin, mádenı-murasyn oqýshylar boıyna darytyp, teorıalyq bilimderin is-áreketpen ushtastyrý, ata-analar tájirıbesiniń eń jaqsy úlgilerimen halyqshyldyq, ımandylyq, eńbekshildik jáne adamgershilik rýhynda tárbıeleý.

2. KÓRNEKİLİGİ
 «Ádeptilik erejesi», «Danalyq álippesi», «Tyıym, yrym sózder», «Ádeptilik jáne ádepsizdik týraly toptastyrý strategıasy» jáne «Adam boıyndaǵy minez-qasıetteri» týraly slaıd, gúlder men sharalardy bezendirý, qazaqtyń ulttyq qorjynynan suraq páketterin alý.

3. SABAQTYŃ TÚRİ
Oıqozǵaý

4. SABAQTYŃ BARYSY

4.1 Kirispe sóz
Úlkenge izet, kishini ómir shyńyna shyǵarar ulaǵattyq dep búgingi «Sálem –sózdiń anasy»  tárbıe saǵatymyzdy qatar qurbyny oqshaýlamas, alalamas keń peıildik. Barǵa qanaǵat, joqqa apshymas jaısańdyq. Aıtys – tartystan aýlaq, astamshylyqqa aıaq baspas adaldyq. Sypaıylyqtyń qazaqy bir tanymy negizinen qyz-kelinshekke tán ıbalyq, eren ustamdylyq, ıman júzdilik, jyly lebizdik.

5. Negizgi bólim
1. Qyz jáne ul-balanyń ádeptiligi týraly
2. Sálemdesý mádenıeti týraly
3. Kórinis: «Tárbıedegi qatelik»
4. Qupıa hattarǵa jaýap berý

5.1 Ádeptilik týraly
Ádep – minezdiń anasy. Dúnıedegi ıgiliktiń, ımandylyqtyń barshasy anadan, ana kıesimen qasıetinen bastaý alyp taraıtyny sıaqty, rýhanı minez ádepten, ádeptilikten órbıdi.

Ádeptilik ana sútimen sanaǵa sińetin ýyz minez. Ádeptiliktiń bir úlgisi bıazy sypaıylyq. Ómir qalpynyń tálimdi qarapaıymdylyǵy. «Sary maıdan qyl sýyrǵan» tazalyq páktik. «Syry ketsede syny ketpes» sulý sándilik. Jan-jaralar, bet jyrtar bógde sózsiz «Biz, sizdik». Sharshaý shyǵarmas syr túıindiligi, iltıpattyq, tártiptilik, qurmettilik. Uıat, uıattyq – arly minez kórkem minez-adamnyń estetıkalyq – etıkalyq sánimen máni. Bul rette ádeptilikti, uıattylyqty, namystylyqty jáne mańǵazdyqty erekshe ataǵan jón.
Ulyń ósse, kúndeı bolsyn dep tile,
Qyzyń ósse, gúldeı bolsyn dep tile.
Qyz jáne ul-balanyń ádeptiligi týraly.

Ádepti bala - ádemi. Ádeptilik degenimiz  -  ózin-ózi kez-kelgen orta ádepti de, mádenıetti ustaı bilý, qart kisilerge «Assalaýmaǵaleıkým» dep amandasyp, olardyń amandyǵy men densaýlyǵyn suraı bilýi. Amandasýdyń da adamgershilik, iltıpattylyq, ádeptilik, ımandylyq máni zor. Imany joqtyń – ulty joq. 

Ul-bala – shańyraq ıesi, er – azamat, ata-ananyń otyn tutatýshy. Er bala óz ata-anasyna, ini-qaryndasyna qamqorshy, el qorǵany bolýǵa mindetti. Qazaq qyzyn uzatyp, ulyn úılendirgen, quda túsip, qudasyn qudaıyndaı syılaı bilgen. «Qyzyń ósse, qyzy ıbaly men kórshi bol» degen babalarymyz aıtqan.

«Qyzdyń joly jińishke» demekshi, - qyzdy qazaq jat jurttyq, úıge qonaqqa sanaǵan. Osyǵan baılanysty qazaq qyzyn álpeshtep, mápelep, ınabatty etip, til tıgizbeı tárbıelegen.
«Qyz emes, qyzdyń aty qyzyl altyn,
Kóriner tolǵan aıdaı júzi jarqyn,
Úlkenniń aldyn orap sóz sóılemes

Halqynyń saqtaı bilgen izgi saltyn» - degendeı qyzdarymyz ınabatty, ónegeli názik bolyp ósse eken deımiz.Tirshiliktiń qysyny tártibi, ádebi bar. Kez-kelgen adamnyń negizgi tirshilikte: uıyqtaý, oıaný, kıiný, eńbek etý, tynyǵý. Ábir tirshiliktiń óz máni bar, óz tártibi bar. Sen óz-ózińe qyzmet et. Sen óz basyńa qyzmet ete almasań, ıaǵnı ómirge qalyptasqan qaǵıdalar men ádeptilik oryndalmaı opyq jeısiń. Ózińe-óziń qyzmet et, óz-ózińdi baǵalaı bil.

Ata-anasyn syılamaǵan adamda adamdyq qasıet joq. Eń ádepti bala ata-anasynyń aldynda ádep-ǵurypty saqtap, ata-babamyzdyń salt-dástúrin saqtaı bilý kerek, aıaýly anań as ázirlep, dastarhan mázirin jasaǵanda kómektesip, ákesin tamaqqa shaqyryp, aldymen áke tatqan soń ǵana basqa balalary ádeppen, «alyńyzdan» bastap dám tatady. Bul – ulttyq ádep.

«Ábilet basqandy uıqy basady» dep halqymyz beker aıtpaǵan. Uıqy qalpynan assa, ol – aýrý. Kez-kelgen ádepti adam ýaqytynda jatyp, ýaqytynda turyp, tirshiligin jasamasa adamdyq qasıetten aıyrylap qalady. Halyq saltynda úlkenge jol berý, oryn usyný, úlkenniń aldynda ádep saqtap, izetti bolý jeke adamnyń paryzy bolyp qalyptasqan halyqtyq dástúrdi qasterleı bilmegen bala ádepsiz bala.
Ádeptilik, ımandylyq amandasýdan bastalady.
Adam balasynyń rýhanı qol jetken zor ıgiligi – sálemdesý.

5.2 Sálemdesý mádenıeti týraly
Sálemetsiz be? «Sizge sálem joldaımyn» nemese táýliktiń mezgiline qaraı, «Qaıyrly tún», «Qaıyrly kún», «Qaıyrly kesh» degen sózderdi aıtyp amandasady.

Sálemdeskende eshqashan daýys kótermeý kerek. Tipti eń jaqsy dosyńa da qolyńdy nemese qalpaǵyńdy bulǵaı, kósheniń arǵy jaǵynan «sálem» dep aıqaılaýǵa bolmaıdy. Ádette qarsy kele jatqan adammen qatarlasýǵa birneshe qadam qalǵanda amandasady.
Ulbaldar janynan ótip bara jatqan qyzdarmen nemese ózderinen jaqsy úlken kisilermen amandasqanda ornynan turady jáne qyz bala men ádettegideı, basyn ıip, al jaqsy úlkendermen ıilip amandasady. Qol alyp amandasqanda ornynan turý degenimiz qurmet kórsetý. Eger sizge múlde basqa adam sálemdesken jaǵdaıda jaýap qaıyryp, oǵan óziniń qateleskenin ańǵartpaý kerek. Eger siz sálmine jaýap qaırýǵa úlgermeı qalsańyz, onymen kelesi kezdeskende keshirim suraýyńyz kerek. Tanysyńyzdy jıi kórseńizde mindetti túrde amandasyp turý kerek. Eger jaǵdaı májbúr ertpese, tanysyńyzdy ańǵarmaǵan túr kórsetý ádeptilikke jatpaıdy. Ereje boıynsha, ózińizge tanys adamdarmen ǵana amandasýyńyz kerek. Biraq ózińiz sóılesipúlgermegen bolsańyz, ıaǵnı jumysqa bara jatqanda, dúkenderde nemese basqa jerlerde jıi kezdestiretin adamdarmen de amandasýǵa bolady.Siz ol adamdarmen eshbir tanystyǵyńyz bolmasa da bóten adammen amandasqan qatelik emes-dep oılaımyn.

Qol alysý árqashanda dostyq peıildi bildirýi tıis. Biraq ekinshi adamnyń qolyn qatty qysý nemese uzaq jibermeı turý orynsyz. Stol ústinde qol usynbaıdy. Qol alysý úshin usynylǵan qoldy almaý-qorlaǵandyq. Eger siz qandaıda bir sebeptermen qolyńyzdy bere almaıtyn bolsańyz muny aıtyp, sypaıylyqpen keshirim suraýyńyz kerek.

Bas kıimdi sheship sálemdesý - ádemi – ǵuryp, biraq kóregendiliq qalpaqtyń qanshalyqty kóterilgendigi arqyly emes qaıta adamnyń búkil minez-qulqy arqyly, atap aıtqanda onyń amandasqan kezindegi bet álpetiniń keskini arqyly da anyqtalady. Bas kıimdi almaı-aq sypaıy amandasý bolady. Ádeptiliktiń ózi sálemnen bastalady. Sálem – sózdiń anasy.

Bilgeni jón ár qazaqtyń balasy – degendeı ár halyqtyń ómir súrýine, salt-dástúrine baılanysty sálemdesý ádepteri de ár-túrli bolady.
Kúnshyǵys eli japondyqtar bir-birine ıilip,eki qolyn qýsyryp, basyn shulǵyp, belin búgip jymıa kúledi. Aýǵandar aldymen qolyn mańdaıyna tıgizip, ıba jasap, ıilip sálem beredi. Bul basymyz aman bolsyn degeni. Ertedegi qytaılar óz qolyn ózi qysyp amandasqan. Qazir «Búgin tamaqtandyńyz ba? Qarnyńyz toqpa?» dep suraıdy.
Al bizde she? Assalaýmaǵaleıkým ata? (Sizge amandyq tilemin)
Ýaǵaleıkýmsalam, balam! (Sizge de amandyq tileımin!)
Denińiz saýma? Aman-esensizbe?
Qudaıǵa shúkir, balam. Táńirdiń bergen yryzdyǵyn jep júrip jatyrmyz.
Sálem berdik áje! Baqytty bol! Kóp jasa! Órkeniń óssin!
Úı ishi, bala shaǵańyz aman ba? Táńirge táýba, barlyǵy kúıli qatty aman esen.

5.3 Kórinis: «Tárbıedegi qatelik»
Sahnalyq qoıylym. «Tárbıedegi qatelik»

Ádeptilik degeniń,
Árqashanda keregiń.
Ásempazdyq degeniń,
Áýre sarsań álegin.
Tártipti bala súıenish,
Tóbeń bir kókke jetedi.
Tártipsiz bala kúıinish,
Tómendep basyń ketedi.
Kim úlkendi tyńdasa,
Kim úlkendi syılasa,
Úlken bolǵan kezińde,
Syıly bolmaq ózi de.

5.4 Qupıa hattarǵa jaýap berý
Qazaqtyń ulttyq qorjynynan suraqtarǵa jaýap berý.
Mektepte shyǵysymen úıge qaraı júgirip kele jatqanda aldyńnan bir úlken kisi shyqty. Sen ne ister ediń? Ózińnen úlken kisiler áńgimelesip otyrǵanda ne ister ediń?
Kósheden bireý jón surasa ne istersiń? Avtobýs ne troleıbýsta egde adamdy kórgende ne isteısiń? Qandaı jaǵdaıda orynnan turyp basyn ıip amandasý kerek?
Úlken kisi men qalaı sóılesý kerek? Qalaı amandasý kerek?
Sen «ádeptilik-ádemilik» degendi qalaı túsinesiń? Júgi aýyr qart kisi aldyńnan shyqsa ne isteısiń? Múgedek adam joldan óte almaı tur, ne isteısiń?

6. QORYTYNDY
Bolsyn elim tynyshtyqtyń turaǵy,
Jas ulandar bolsyn máńgi qyraǵy
Sendersińder jańa ǵasyr jastary
Bolashaqtyń máńgi ómir shyraǵy.
Deı otyra  «Sálem sózdiń anasy» dep atalatyn tárbıe saǵatymyzdy aıaqtaımyz. Kóńil qoıyp tyńdaǵandaryńyz úshin kóp raqmet aıtamyz.                 

7. PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER
- Synyptan tys jumystar. Kezekti basylymdar
- Internettegi materıaldar
- Ustaz jarshysy gazeti

---