InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy Shardara aýdany
№16 kolej MKQK
Oryndaǵan: Q-46 top stýdenti Tastanbek Baǵdaýlet Týrsynbekuly
Jetekshisi: Parmankýlov Kanat Jaksymbekovıch

MAZMUNY

1. Maqsaty
2. Kórnekiligi
3. Sabaqtyń túri
4. Sabaqtyń barysy
4.1 Kirispe sóz
4.2 Qyzyǵýshylyǵyn oıatý
4.3 Maǵynany taný
4.4 Tolǵanys
4.5 Ulaǵat sózder
5. Qorytyndy
6. Paıdalanylǵan ádebıetter

1. MAQSATY

Ár oqýshynyń kisilik kelbetin somdaý. İshki sezimderi men tebirenis tolqyndaryn oıatý. Osyǵan oraı oqýshynyń adamgershilik, aqyl–oı, estetıkalyq mádenıetin qalyptastyrý. Balany ádepti de ádemi, bilimdi azamat etip shyǵarý ata–ananyń qasıetti boryshy ekendigin uǵyndyrý. Áke–sheshesin, baýyrlaryn qadirlep, qurmetteı bilýge, qurbylaryn syılaı bilýge úıretý.
 

2. KÓRNEKİLİGİ

Slaıdtar, naqyl sózder, sýretter, t.b.

3. SABAQTYŃ TÚRİ

Oıqozǵaý

4. SABAQTYŃ BARYSY

4.1 Kirispe sóz

Ata–anany qurmetteý – barsha adam balasy ónege etken qasıet. Qaı ult, qaı halyqtyń oı qazynasyn aqtarsań da, aldyńnan shyǵatyn sóz – ár adamnyń óz áke – sheshesin qadirleý kerektigi. Halqymyzdyń maqal–mátelderinen, danalyq sózderinen de ata–ananyń qadir–qasıeti týraly aıtylǵan «Anańa aýyr sóz aıtpa, atańa aýyr júk artpa», «Ata–ananyń qadirin bilmegen – halyq qadirin bilmes» degendeı asyl sózder óte kóp.

4.2 Qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
Halqymyzdyń maqal mátelderin, danalyq sózderinen de ata-ananyń qadir-qasıeti týraly aıtylǵan asyl sózder kóp.
«Oı qozǵaý» strategıasy.
(Berilgen sózderden maqal – mátelder, naqyl sózder qurastyrý)
Ata , sóz, bolǵanda , aýyr, anańa, sóılegennen, artpa, júk, anyq, atańa, ul, aıtpa, qadirin, bilersiń, turyp, ananyń, jalaly, balaly, dostyń, qyzy, bez. t. s. s

Maqal-mátelder
● «Alty aǵa birigip áke bolmas,
Jeti jeńge birigip ana bolmas».
● «Balanyń bas ustazy ata-anasy».
●«Atasy turyp ul sóılegennen bez,
Anasy turyp, qyzy sóılegennen bez».
● Balanyń jaqsysy – qyzyq, jamany – kúıik.
● Aǵaıyn altaý, ana bireý.
● Atańa ne qylsań, aldyńa sol keler.
● Ata – anańnyń qadirin balaly bolǵanda bilersiń.
Aǵaıynnyń qadirin jalaly bolǵanda bilersiń.
● Atasy turyp, ul sóılegennen bez,
● Anasy turyp, qyzy sóılegennen bez.

 

4.3 Maǵynany taný
«Djıg SO» strategıasy.
Áke – asqar taý
Bolattaı berik, quryshtaı qaısar rýhy bar ákeniń óz perzentine kórseter úlgi - ónegesi mol. Otbasynyń, balalardyń, áke – sheshesiniń qamyn oılap, týǵan – týysqa kómek jasaıdy. Shyǵys halqy “Ákeden artyq arman joq, ákeden artyq qorǵan joq, ákeden artyq dana joq, ákeden artyq pana joq” dep ákeni aıryqsha dáriptegen.
Din musylman jolynda Ákeni qurmetteý – aıryqsha paryz. « Ákege baǵyný – Allaǵa baǵyný. Onyń aldynda kúnáhar bolý – Alla aldynda kúnáhar bolý» deıdi Paıǵambarymyz.
Ákeme
Asqar taý ákeshim bar, súıenishim,
İzgilik, adaldyqty súıedi shyn.
Qabaq shytsa balalyq qylyǵyma,
Eshqashan bolmaq emes renishim.
Oılaıdy árqashanda bala qamyn,
Kóremin aıalaǵan alaqanyn.
Ákemnen alǵan asyl qasıetti,
Elimniń keregine jaratamyn.

Ana – aqqan bulaq
Ana esimine qatyssyz dúnıede qasıetti eshteńe joq. Sondyqtan «Anany» ardaqtamaıtyn halyq ta joq. Ana balany toǵyz aı kóterip, tolǵatyp, dúnıege keltirip qana qoımaı, kóziniń qarashyǵyndaı qorǵap, aıalap ósirip, aıaǵynan tik turǵyzatyn da ana. Olaı bolsa Y. Altynsarınniń bala uǵymyna laıyq tilmen ananyń qadir – qasıetin júrekke jyly etip jetkizgen «Ananyń súıýi» degen óleńin tyńdalyq.
Kim senderdi balalar, súıetuǵyn,
Qýanyshyńa qýanyp, qaıǵyńa kúıetuǵyn.
Tún uıqysyn tórt bólip, kirpik qaqpaı,
Shesheń baıǵus damylsyz júretuǵyn.
Kim senderdi balalar, terbetetin,
Erkeletip, oınatyp, sergitetin?
Jalqaý bolsań, balalar, jaman bolsań,
Qamqor anań kóz jasyn kóldetetin.
Kim senderdi saǵynar shetke ketseń,
Ǵylym izdep, tez qaıtpaı, kópke ketseń.
Umytpa, eń keminde juldyz saıyn,
Hat jazyp, tur umytpa, tóbesi kókke jetsin.
Kim saǵynar senderdi, kelgenińshe,
Qulyndaryn kózimen kórgeninshe?
Sender qaıtyp kelgende adam bolyp,
Esh armanym bolmas der óle-ólgenshe.

Barsha anaǵa tán qasıet osyndaı, balalar. Muhammed paıǵambarymyzdyń hadısterinde de eń aldymen anany qurmetteý paryz ekeni aıtylady.
«Áýeli anańa, taǵy da anańa, taǵy da anań, sodan soń ákeńe jaqsylyq jasa», «Eger atań men anań bir mezgilde ún qatyp qalsa, áýeli anańa jaýap ber», «Anańdy Mekkege úsh ret arqalap aparsań da, paryzyńdy óteı almaısyń», «Kimde-kim ata-anasynyń rızalyǵyn alǵan bolsa, Alla onyń ómirin uzartady».
Mine, balalar, bizdiń dinimiz de Anany bárinen de artyq ardaqtaýdy talap etedi.
Ana jaıynda mynadaı ańyz bar. Ony qazaqtyń daryndy aqyn qyzy jerlesimiz Aqushtap Baqtygereeva ádemi de áserli jyrǵa aınaldyrǵan. Bul –ananyń balany qanshalyqty sheksiz súıetinin bildiretin kóńilsiz mysal. Ata-ananyń úmit-armany balasymen birge jasaıdy. Sol sebepti olardyń bar tileýi balaǵa baǵyshtalǵan.
Ana áreketi, ana armany, ana meıirimi, ana súıispenshiligi, ana júregi, qysqasy ana álemi týraly kóp jazǵan klasık jazýshymyz – Ǵ. Músirepov. 1977 jyly jazǵan “Ana jyry” áńgimesinde ol “ Ómirge ǵıbrat taratýshy dúnıe júzinde eki adam bolsa, onyń bireýi – ana, al ol jalǵyz bolsa –sonyń ózi” degendi nyq aıtady.
Bala – baýyryńdaǵy quraq
Ata-anasyz ómir joq, ıaǵnı adam joq. Demek ata-ana ómiriniń jalǵasy – bala. Bala – ata-ananyń baýyr eti. Balanyń kisilik kelbetin qalyptastyratyn ortasy – óziniń ushqan uıasy. «Uıada ne kórseń, ushqanda sony ilersiń»,- deıdi halqymyz. Aınaladaǵy adamdardy syılaý ata-anany qurmetteýden bastalady. Áke-sheshesin, baýyrlaryn qadirlep, qurmetteı almaǵan adam ózge eshkimdi syılap ta jarytpaıdy.
Esh ýaqytta ata – anańa qarsy kelme, shapyldasyp betinen alma. Olarǵa dóreki sóıleme. Adam bolǵan soń árkimniń minezi de ár túrli bolady. Keı ata-ana balasyna oǵash isiniń teristigin baıyppen túsindirip, qateligine kóz jetkize otyryp tárbıelese, balalarynyń teris isin sezgende, aıqaı ashýǵa basatyn oǵash qylyqtyń jolyn qatal minezben qıyp tastaýǵa tyrysatyn ata-analar da bar. «Uldyń uıaty – ákege, qyzdyń uıaty – sheshege». Qalaı bolǵanda da áke-shesheniń oılaıtyny – tek jaqsylyq. Aınalaıyn dep arqańnan qaqsa da jaman qylyǵyna kúıinip, jerden alyp jerge salyp jatsa da – balam jaqsy bolsa eken degen tilegi.

4.4 Tolǵanys
«Boljaý» strategıasy.
Muǵalim: Hİ ǵasyrda jazylǵan «Qabýsnama» dep atalatyn ǵajaıyp pedagogıkalyq kitap bar. Ony Qaıqaýs degen ǵalym 63 jasynda óziniń uly Gılanshahqa arnap jazǵan eken. (Ósıet sózderin oqımyn).
- «Eı, perzentim, ata-anany qurmetteýdiń qajet ekendigin aqyl-oı, parasat tuǵyrynan baıqap bilgeısiń. Óıtkeni árbir perzenttiń tegi ata-ana ǵoı. Ne úshin ata-anany qurmet jasaımyn dep, oıyńa alma. Olar sen ...
(Áńgimeni osy jerden úzip, balalarǵa ári qaraı óz oılarymen jalǵastyrýyn ótinemin)
Balalardyń oıyn tyńdaımyn. (Balalardyń oıyn tyńdaǵannan keıin ósıet sózdi ári qaraı oqımyn).
Olar sen úshin ózin ólimge de qıatyny belgili. Seni jan-dilimen jaqsy kórip, tárbıelep júrgen ata-anań kóńilin qaldyratyn qurttaı da is jasasań, sen eshqandaı da jaqsylyqqa laıyqty jan emessiń, óıtkeni kimde-kim ata-ananyń jaqsylyǵyn bilmese, basqa bireýdiń jaqsylyǵyn da baǵalamaıdy. Eger sen, ...
(Áńgimeni taǵy da úzip, balalarǵa ári qaraı óz oılarymen jalǵastyrýyn ótinemin. Balalardyń oıyn tyńdap, ósıet sózdi ári qaraı oqımyn. )
Eger sen, óz perzentim qurmet qylsyn deseń, ata – anańdy qurmette, sen ata-anańa ne isteseń, saǵan perzentiń de sony jasaıdy. Perzent – jemiske, ata-ana jemis aǵashyna uqsaıdy. Jemis aǵashyn jaqsy kútseń, jemisi de, dámi de jaqsy bolady. Sol sıaqty ata-anaǵa degen izet, qurmetińdi aıamasań, saǵan degen olardyń izgi tilegi qabyl bolǵany».
Lev Tolstoıdyń áńgimesi
- Bir úıde tórt adam bar. Ata, bala, kelin nemere. Kári kisi tárelkeni syndyryp alady dep, kelini atasyna tamaqty temir tabaqpen beredi. Bir kúni shaldyń nemeresi aǵash jonypty. Áke-sheshesi:
- Balam, ne istep otyrsyń?- suraıdy.
- Erteń sender qartaıyp, atam sıaqty bolǵanda tamaq ishetin aǵash astaý jasap otyrmyn»,- depti balasy.
Muǵalim: Ata-ananyń qadirin, dos-joldas, týma týys, jaqyn adamdarynyń qadirin bilý, der kezinde baǵalaý qajet ekendigin esh ýaqytta oılaryńnan shyǵarmańdar. Dúnıe kezek. Sender de ómir boıy jas bolyp turmaısyńdar. Sender ata-analaryńdy syılasańdar, senderdiń balalaryń da qartaıǵanda ózderińdi baǵatyn bolady.
«Ákesin syılamaǵan kisini balasy syılamaıdy». Ata-anańdy qurmetteseń, sen de sondaı ıgilik kóresiń». Osy sózder esterińde bolsyn, balalar.

4.5 Ulaǵat sózder.
1. Ata-anany umytqan jas – opasyzdyń opasyzy, raqymsyzdyń raqymsyzy. Ǵ. Mustafın.
2. Ata-ananyń qadirin bilmegen – halyq qadirin bilmes. Ǵ. Mustafın.
3. Ata-babasyn syılamaý – azǵyndyqtyń belgisi. A. S. Pýshkın
4. Balanyń jaqsysy – áke men shesheniń ary, ata-ananyń abyroıy, jamany – qaıǵysy, azap sory. V. A. Sýhomlınskıı

Saýalnama júrgizý Sizder qandaı ata-ana bolasyzdar?
(Suraqtarǵa “ıá”, “joq” nemese “bilmeımin” dep jaýap beresiz)
1. Siz bos ýaqytyńyzdy shyn kóńilmen (ohotno) óz ini-qaryndastaryńyz ben birge ótkize alasyz ba?
2. Balalar ujymyna (kompanıasyna) tap kelseńiz, olarmen birge oıyn uıymdastyryp, oınaısyz ba?
3. Siz óz synyptastaryńyzben ońaı til tabysa alasyz ba?
4. Eger qajet bolsa, siz tómengi synyp muǵalimderiniń ornyn aýystyra alasyz ba?
5. Aýrý adamǵa aıaýshylyq jasaısyz ba?
6. Sizdi qasyńyzdaǵy adamdar sypaıy jáne sálemi túzý (prıvetlıvyı) dep sanaı ma?
7. Kóńil kúıińizdiń nasharlyǵyn qoǵamdyq ortada kórsetpeýge tyrysasyz ba?
8. Sábıge túsiniksiz nárseni túsindire alasyz ba?
9. Ózińnen kishilerdi kútip, baǵý mindetin óz moınyńa ala alasyń ba?
10. Sizdiń aıtqanyńyzdy kishi dostaryńyz qyzyǵyp tyńdaı ma?
11. Úıdegi balalardyń qasynda qalý úshin aldyn-ala josparlaǵan isińizden aını alasyz ba?
12. Ózińnen kishilerge óz pikirińizdiń durystyǵyn daýys kótermeı uǵyndyra alasyz ba?
13. Siz ózińizdi balanyń ornyna qoıyp, onyń kózqarasymen qaraı alasyz ba?
14. Eger sizden jasy kishi adam sizdiń qateńizdi aıtyp nemese sizge eskertý jasasa, oǵan renjimeısiz be?
15. Eger sizge kóńil kúıiniń nashar ekendigin aıtyp aryzdansa, siz ony renjimeı tyńdaısyz ba?

“ıá” degen jaýapqa 2 upaı
“joq” degen jaýapqa 0 upaı
“bilmeımin” degen jaýapqa 1 upaı
24-30 upaı
Siz mindetti túrde jaqsy áke n/e sheshe bola alasyz. Jáne de tamasha tárbıeshi bolasyz
18-23 upaı
Sizge bala tárbıeleýde birshama qıyndyqtar bolady. Sondyqtan siz jaýap bergen “joq”, “bilmeımin” suraqtar tóńireginde oılanyńyz
12-17 upaı
Balalardy tárbıeleý siz úshin qıyn jáne jaǵymsyz is.
0-11 upaı

6. QORYTYNDY

Ata-anany syılaý adamzat balasyna tán qasıet, Jer dúnıe jaralǵannan bergi ýaqyttan qalyptasqan ımandylyq joly, esh buzylmaıtyn jol.
Ata-anasynyń sózin syılap, qulaq asý, pikirles bolý otbasy tirshiliginiń bir ǵanıbeti. Sol arqyly bala ata-anasynyń mereıin ósirip, óz ortasynda tórden oryn alýyna kómektesedi. Kerisinshe, ata-anasynyń sózin qulaqqa ilmeıtin ózi taǵy jón bilmeıtin jetesiz bala olardyń saǵyn syndyryp, tórdegi basyn esikke súıreıdi. Balanyń urysqaq, janjalqoı, dórekiligi áke-sheshege jatsa-tursa da, jadynan shyqpaıtyn qaýpi, azaby bolady. Ondaı ata-analar únemi alańdaýmen kún keshedi. Olardyń janyna óte qatty batatyny álpeshtep ósirgen ul-qyzynyń ata-anasyn adam dep elep, olardyń aýrý syrqaýyn, qaly –qaıǵysyn bir sát te bolsa qaperlerine almaıtyny.
Buǵan qarama – qarsy eńbekqor, kishi peıil, jarqyn minezdi bolyp ósken ul-qyz ata-anasynyń qas-qabaǵyna qarap, hal-jaǵdaılaryn aıtqyzbaı ańǵaryp, iship-jem, kıim-keshek, uıqy demalysyn qadaǵalap, sál nárseniń ózin olardyń kóńilin taýyp, mereıin ósiredi. Ata-ana da qatelesip, aǵattyq jiberetin kezderi bolady. Ádepti bala ondaı kezde zirkildep, daýys kótermeı balaǵattamaı, úlkenniń álde qalaı istegen isi, sózi, jańyna qatty batsa da, sabyr etip, óz-ózińe bas, keshirimdi bol. Ata-ananyń múmkindigimen sanaspaı jáne anany áper, mynany áper dep orynsyz talap etýge bolmaıdy. Balalaryn basqalardan nashar ómir súrmeýin, kemdik tarshylyq kórmeı júzderi jarqyn bolýyn ata-anadan basqa kim oılaıdy. Biraq joqshylyq qol baılaý bolyp jatsa, ony túsinbeı, ata-anasynyń basqalardaı dúnıe taba almaǵandyǵyn betine basý adamshylyqqa jatpaıdy «Joqqa júırik jetpeıtindigin moıyndap, sabyr qylý kerek, ata-anańa qolǵabys tıgiz, dúnıeni óziń tap.
Halyqtyń dástúr qaǵıdalarynda mynadaı jazylmaǵan zańdar bar.
● Ata-anaǵa qarsy sóz aıtpaıdy.
● Óz ata-anasyn jamandamaıdy.
● Ata-anasy aldynda, aqsaqal, áıel aldynda qansha ashýlansa da, boqtyq sóz aıtpaıdy. Ár adam muny buljytpaı oryndaýy tıis.

7. PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER

- Synyptan tys jumystar. Kezekti basylymdar

- Internettegi materıaldar

- Ustaz jarshysy gazeti

---