InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy Shardara aýdany
№16 kolej MKQK
Oryndaǵan: Q-46 top stýdenti Jeńis Ábsattar Baıserıkuly
Jetekshisi: Parmankýlov Kanat Jaksymbekovıch

MAZMUNY

1. Maqsaty
2. Kórnekiligi
3. Sabaqtyń barysy
3.1 Muǵalim sózi
4. Qazaqtyń tyıym sózderi
4.1 Bilim alýshylardyń pikiri, óleńderi
5. Qorytyndy
6. Paıdalanylǵan ádebıetter

1. MAQSATY

Qazaq halqynyń qanyna sińgen izgi adamgershilik qasıetteriniń halyqtyń salt-dástúrleri men sabaqtastyǵyn túsindirý, keıbir halyq ánderin, maqal-mátelderin úıretý Imandylyq, ınabattylyq, izettilik qasıetterin qalyptastyrý.

2. KÓRNEKİLİGİ
Qazaqstan kartasy, globýs, sýretter, beınetaspa. Qazaq úıiniń jasaýy, maqal-mátelder,danalardan shyqqan sóz, qolóner buymdary, oıý-órnek túrleri.

3 SABAQTYŃ BARYSY.
3.1 Uıymdastyrý kezeńi
Muǵalim sózi
Qaı zaman bolsyn adamzat aldynda basty mindet – adal, bilimdi, eńbek súıgish urpaq tárbıelep ósirý. Bul mindetti ár halyq salt-dástúrine oraı iske asyrady. Iaǵnı ár halyq ǵasyrlar boıy synnan ótip, suryptalǵan ozyq salt-dástúrlerin jas urpaqty tárbıeleýde paıdalanyp kelgen.
Bala tárbıesi tek kolejdiń qabyrǵasynda  ǵana berilmeıtini anyq. Ananyń besik jyrynan bastap, ananyń jer qoınyna bergenge deıingi  ózi kórip-bilgen salt–dástúrler, ádet–ǵuryptar barlyǵy da adamnyń dúnıetanymyn qalyptastyratyn ómir sabaqtary.
Salt-dástúr, ádet-ǵúryp atadan balaǵa qarap otyratyn mol mura.
Salt-dástúrdiń paıda bolyp, qalyptasý tarıhyna kóz jibersek, olar halyqtyń ál-aýqat, turmys-tirshilik bolmysynan týyp qalyptasatynyn kóremiz.
Qoǵamdyq salt–qoǵamdyq bolmystan týyndaıdy degen sóz. Halyqtyq pedagogıkasynyń turmystyq ereje bolyp, halyqtyń saltyna aınalǵan ádet–ǵuryptardyń tárbıelik máni erekshe. Halyq tárbıeni balaǵa ana qursaǵynda jatqannan bastaıdy. Oǵan kýá ishtegi sábıdiń ýaqytynda dúnıege kelýi úshin úlken analar túrli yrymdar jasaıdy.
4 Qazaqtyń tyıym sózderi
1.Turmystyq- sharýashylyqqa baılanysty yrym tyıymdar:
1. Nan ústine zat qoıma.
2. Nandy bir qolyńmen úzbe.
3. Nandy laqtyrma.
4. Sútti tókpe.
5. Sypyrǵyshty tik qoıma.
6. Otqa túkirme.
7. Tuzdy baspa.

2. Mádenı-gıgıenalyq maǵynany qalyptastyratyn yrymdar men tyıymdar:
1. Shelektegi sýǵa aýzyńdy salma.
2. Saýsaǵyńdy aýzyńa salma .
3. Bas kıimmen oınama.
4. Tańdaıyńdy qaqpa.
5. Basyńdy shaıqama.
6. Eki ezýińdi kerme.
7. Shashyńdy aıaq astyna tastama.
8. Jaǵyńdy taıanba.

3. Ekologıalyq tárbıe beretin tyıym sózderdiń túrleri:
1. Jalǵyz aǵashty julma
2. Kókti julma.
3. Maldy teppe.
4. Sýǵa dáret syndyrma.
5. Qustyń uıasyn buzba
6. Sý shashyp oınama.

4.Ádep mádenıetine tárbıeleıtin yrymdar men tyıym sózder:
1. Úlkenniń aldyn kespe
2. Adamdy aınalma
3. Kemtar adamǵa kúlme.
4. Adamǵa qarap túkirme.
5. Jaman buzaqy sózge erme.
6. Kisige qarý kezeme.
7. Úlkenniń ejolyn kespe.
8. Jaqsydan tábárik al, jaqsylyǵy tıedi.
9. Anaǵa zekime, azabyn tartasyń.
10. Bardy joq deme, baryń joq bolady.

5. Yrymdar men tyıymdardyń balany qaýipten saqtandyratyn túrleri:

1. Otpen oınama.
2. Ottan attama.
3. Pyshaqty shalqasynan qoıma.
4. Pyshaqtyń júzin jalama.
5. Aıaq-qolyńdy jippen baılama.
6. Túnde sýǵa barma
7. Júgirip úıge kirme.

Muǵalim: Qazaq halqy osyndaı yrymdar men tyıym sózder arqyly ul-qyzdaryn oǵash ta osal qylyqtaryn synap, tyıym, tártipke salyp, tárbıelep otyrǵan. Yrymdar men tyıym sózder - halqymyzdyń aınala qorshaǵan orta, tabıǵat, ózara qarym-qatynas týraly ómirdiń ózinen túıindegen paıymdaýlary men qaǵıdalary, fılosofıalyq tujyrymdary, áleýmettik jáne mádenı turmysynyń  kórsetkishi.

6. Yrymdar men tyıymdar jáne ekologıa.

Ejelgi halyqtardyń týǵan topyraq, atameken, tabıǵat, jan-janýarlar týraly uǵym-túsinikteri, tanym-talǵamdary yrymdar men tyıym sózderden erekshe oryn alǵan. Qazirgi meken turaǵymyz, jerimiz ekologıalyq apat aımaǵyna aınalyp, ekologıalyq syrqatymyz asqynyp, daǵdaryp otyrǵan kezeńde de ata-babalarymyzdyń myń jyldyq tájrıbesinen úırenerimiz kóp. Qazaq halqynyń urpaǵyna ekologıalyq bilim men tárbıe beretin yrymdary men tyıym sózderiniń mán-maǵynasyna oı júgirtip kóreıik. Olar negizinen jer men sýdy, ósimdikterdi, qustar men janýarlardy, ańdar men jándikterdi qorǵaýǵa, olarǵa raqymshylyq etýge, obal, saýap degendi sezinýge tárbıeleıdi.

7. Halqymyz «Kókti julma» degen, «Kókti julsań kókteı solarsyń» dep jaman yrymǵa joryp, julǵyzbaǵan. «Nandy bir qolyńmen úzbe», «Nannyń úgindisin aıaqqa baspa» degen sózderde dámge, ony dastarhanǵa keltiretin eńbekke degen qurmet seziminiń izi bar. Sondaı-aq ata- babamyz «Tal keskenshe, qolyńdy kes», «Qaraǵaı kesseń, qańǵyryp qal» dep ósip turǵan aǵashqa tıgizbeıdi. Ot jaǵýǵa tek qaraǵaı men shyrshanyń keýip ketkenin, maldyń qıy men tezegin paıdalanýda kúnkóris qamynan da basqa sebep bolsa kerek.

8. Halqymyzdyń tobylǵyly saıǵa qoı túsirtpeı, shı ataýlyny qoryq qylyp, kúzet qoıýynyń ózi kúnkóris  qamy ǵana emes,  tabıǵatty qorǵaý, aıalaý áreketinen týyndasa kerek. Qazirgi kezdegi oryndalyp júrgen halyq ánderiniń biri «Tobylǵy saı» atalýy tegin emes.

9. Qazaq halqynyń jer,sý  týraly uǵym-túsinikterine nazar aýdaralyq «Obal bolady» dep egindi, shalǵyndy jerdi bet aldy bastyrmaǵan, «Aǵyn sýdyń aramy joq» dep sýǵa dáret syndyrmaǵan, «Sýdyń da suraýy bar» dep aǵyndy sýdy burǵyzbaǵan.

10. Qustar men ańdarǵa jasaǵan raqymshylyǵyn mynadaı uǵymdardan bilemiz: «Qustyń qarǵysyna ushyraısyń» dep qustardyń uıasyn buzdyrmaǵan, «Betińe shubar túsedi» dep jumyrtqasyn jarǵyzbaǵan.Halqymyz  qyran qusty atqyzbaǵan, «Aqqý qus kıeli» dep oǵan qus salýǵa, ony atýǵa tıym salǵan. Sondaı-aq qarlyǵashty kıeli dep uqqan. Eger qarlyǵash kıiz úıdiń shańyraǵynyń shandýynda uıa salsa, balapandary ushyp ketkenshe kóshpeı otyrǵan.

11. Ata-babalarymyz maldy tepkizbegen. «Qoıdyń súti qorǵasyn, qoıdy tepken ońbaıdy» degen, «Quty qashady» dep maldy basqa urǵyzbaǵan, balaǵattamaǵan.  «Sıyr men qoıdyń jelini isip ketedi» dep tógilgen sútti aıaqqa basqyzbaǵan.

12. Bizdiń halqymyz ańdarǵa da raqymshyl bolǵan. Ań aýlaýdyń jóni osy eken dep olardy beıbereket óltire bermegen. Qajetine qaraı únemdep aýlap, qalǵandarynyń ónip- ósýine jaǵdaı jasaǵan.

4.1 Stýdentterdiń pikiri, óleńderi
1-stýdent
Shildehana – sábı dúnıege kelgen soń bir jeti boıy  ana men balany kútip, onyń kóńilin kóterip, onyń qasyna dastarhan jaıý ádeti. Qazaq eliniń  ár túpkirinde bul rásim ár qalaı ótedi. Sol kúni balany shilde sýyna shomyldyryp syńǵyrlaǵan tyıyndar salady, balaǵa densaýlyqpen birge baılyq ta tileıdi. Shildehana ótkiziletin kúni ana ábden sorpalanyp óziniń shilde terin shyǵýy tıis.

2-stýdent
Qyrqynan shyǵaryý - bóbek dúnıege kelgen soń 40-kúnnen soń onyń alǵash ret shashy men tyrnaǵy alynyp, besike salý rásimi oryndalady.
40-kýnniń ózi anannyń boı kóterip, densaýlyǵy túzelgen kezde bolady. Japly osy ýaqyt ishinde anannyń da, balanyń da densaýlyǵy óte myqty kútimdi qajet etedi. Anaǵa kindik sheshe kómek berýi tıis. Bul dastarhan basyna tek áıel adamdar kelip qatysady.  

3-stýdent           
Esimin ataý (at qoıý) – bul rásim ulaǵatty kisige júkteledi. Qazaq atarynyń kóptigi basqa halyqtardan ereksheligi. Qyz balalardyń  esmderi   olardyń kórkemdilikteri. At qoıý «kóz tımesin», «til tımesin», degen  oımen qoıylady.  At tańdalǵannan  keıin  balanyń  qulaǵyna  úsh ret  qaıtara aıtylady.

4-stýdent
Besikke salý - bul kishigirim toı retinde ótedi. Kelýshilet tartý taralǵylaryn, shashýlaryn shashý, joralǵylaryn alyp keledi, besikke salý  nemese bóleý tájirbıeli ájege nemese anaǵa júkteledi. Besikti túbegimen, jabdyǵymen kindik sheshe alyp keledi, sýmen bala shylanady, ydsystary otyrǵandarada taratylyp beriledi. Balanyń «ıt kólegi» júgirtiledi, ıaǵynı táti dám toltyrylǵan kishkene dorba ıttiń moıynyna  kóılegimen baılanady da júgirtiledi, sońynan qýalap jetken bala dorbaǵa ıe bolady. Besiktiń túbegi ornalasqan jerden kishkene burshaq  tárizdi toqashtar ótkizilip, ony «tyshtyma» dep atalady. Osy jerde jınalǵan analar besik jyryn aıtady.
Besik jyrynyń sózderi estıar balalardyń oı qıaldaryna jyr etip, ananyń meıir-shapaǵatyn aryttyrady. Ondaı otty jyrlardy  balalarda jattap alýy kerek.

5-stýdent
Tusaý keser - bir jasqa tolyp erkin júre bastaǵan bala bóbektiń basqan qadamy qutty bolyp, odan ári jany jamandyq kórmeı jaqsy júrip ketýine tilek bildirý saltanaty retine ótedi. Bóbektiń tusaýyn ata-anasynyń qalaýy kesedi. Tusaýy kesilgen balany «Aq jol bolsyn» dep  aq oramaldyń ústimen nemese jumsaq bolsyn dep kilem ústimen júrgizedi.

Tusaý keser jyrlary aıtylady.    
Qaz,qaz balam, qaz balam,
Qadamyńdy jaz, balam...
Ánekeı, aq besik.
Áldıime baq besik.
Shúmegińdi salaıyn,
Syldyrmaǵyn taǵaıyn.
Jibek kórpe jabaıyn,
Baýyq barqyt púlishteı.
Baldaqtaryń kúmisteı,
Jabdyǵyńmen syılasyn.
Jatsa bópem jaılasyn,
Kósnm senen ósedi
Jaıly bolsyn tósegi.

6-stýdentt
Balany atqa mińgizý salty - Balanyń býyny bekip, 4-6 jasqa kelgende balyny at ústinde ózin-ózi ustap otyra alatyn jaǵdaıǵa jetkende, atqa mińgizý saltyn jasap, at qulaǵynda oınaıtyn densaýlyǵy zor, myqty, shymyr, jaýynger, eńbkeqor, qıyndlyqqa tózimdi urpaq tárbıeleýdiń  bir túri.
Balaǵa er-turman syılap (ashamaı, jandarma, toqym, júgen, noqta) atqa  mińgizip toı jasaıdy.
Bul árekt er balanyń endigi azmat bolýǵa daıyndalǵandyǵynyń belgisi bolyp sanalady.

6. QORYTYNDY
«Ata kórgen oq janar, ana kórgen ton pisher» degendeı, ata-babalarymyz ul-qyzdaryn jasynan bastap san alýan is-áreketpen, jaýapkershilikti talap etetin eńbekpen tárbıelegen. Er balany bes jaynan taı jalyn tartyp minýge jaraǵannan bastap, ony qolqanat dep eseptegen. «Jigitke jeti óner de azdyqó etedi»  dep halqymyz er balany tór túlik maldy baǵyp – kútýge, jer qyrtysyn, ósimdik túrlerin bilýge, qarańǵy túnderde juldyzdy aspanǵa qarap baǵyt-baǵdardy belgilep, qonys – sýdy dál tabýǵa úıretken. 

Ákeniń balasyna aqyl aıtyp, jaýapkershilikke júktep, ony bes-jıyrma jasynda enshi berip, jastardy óz betimen sharýa quryp, ómir súrýge daıyndaǵan. Atalarymyz er jigitten aýyldyń, rýdyń, eldiń múddesin qorǵaýǵa árqashan daıyn bolýdy talap etken. Uldarǵa kókpar tartý, báıgege shabý, aýdaryspaq, teńge alý, kúres, saıys oıyndaryn úıretken. Erlerden sadaq tartý, naızagerlik ónerdi, soıyl soǵýdy bilýdi talap etip, daıyndaǵan.          

Jeti atasyn úıretý esiden qalǵan ataly sóz, babalrdyń ónegesin, erligin, azamattylyǵyn balalarǵa uǵyndyrý - áke mindeti bolyp eseptelgen.  
«Qyz ósse - eldiń kórki» degendeı, qyz balanyń syrt beınesi, keıine bilýi onyń ishki mádenıetimen, tárbıelik deńgeımen baılanysty. Qyz – bolashaq ana, aq bosaǵanyń arýy, shańyraqtyń bereke quty. Qyz balany jasynan tózimdilikke, ádeptilkke, sypaılyqqa tárbıelegen. Qazaq halqynyń salt-dástúri bolashaqtyń aıqyn kórinisine úlesin tıgizedi. Saýatty da, salmaqty adamgershilik qasıeti mol jas urpaq salt-dástúr, ádet-ǵuryppen óte tyǵyz baılanysty.         

7. PAIDALANYLǴAN ÁDEBIETTER   
1. «Mekteptegi synyptan tys jumystar» Respýblıkalyq pedagogıkalyq jýrnal.
2. «Mektep» Respýblıkalyq ǵylymı-ádistemelik jýrnal.

---