InfoHub Logo

Ertede bir kópes bolypty, onyń baılyǵy sondaı, uzynnan-uzaq bir kósheni, oǵan qosa taǵy bir sholaq kósheni kúmis aqshamen tutas tósep, kómkerip tastaýǵa dáýleti ábden jetedi eken. Biraq ol muny istegen joq, óz aqshasyn basqadaı jolmen jumsady, eger ol bir skıllıng shyǵara qalsa, odan tutas bir dale paıda túsirip otyrdy. Mine, ol osyndaı kópes edi. Sóıtip júrgende ol kenet qaıtys bolyp, ákesiniń bar baılyǵy balasyna qaldy.

Balasy, shirkin, dúnıeniń qyzyǵyn kórdi ǵoı: tún balasyn saýyq-saıranmen ótkizdi, qaǵaz aqshadan aspanǵa oıynshyq jasap ushyrdy, sýǵa tas ornyna altyn aqsha atyp oınady. Sóıtken soń dúnıe turaqtasyn ba, saýsaǵynyń arasynan sýdaı aqty da, aqyrynda áke murasynan nebary tort skıllıng, al kıim degennen kónetoz halat pen úıge kıetin bashmaq qana qaldy. Dostary endi odan at-tondaryn ala qashyp, kerek dese kóshede amandasýǵa uıalatyn boldy. Dostarynyń ishinde tek qaıyrymdy bireýi ǵana oǵan bir eski sandyq berip jiberip: «Bar dúnıeńdi osynyń ishine salǵaısyń!» – depti.

Árıne, salatyn dúnıe-múlki bolsa salar, ol bárinen de jurdaı bop qalǵan joq pa, sol sebepti sandyqtyń ishine ózi jaıǵasty.

Al bul, tegin sandyq emes edi: onyń aýzyndaǵy kiltin bassa-aq boldy, aspanǵa alyp usha jóneledi. Kópes balasy jalma-jan aýzynyń kiltin basyp qap edi, sandyq peshtiń murjasynan syp etip shyǵyp, aspandaı usha jóneldi. Onysy jaqsy-aý, tek túbi sytyr-sytyr etedi, sonysy jaman eken. Kópes balasynyń záresi ketti, qoryqpaı qaıtsin, sandyqtyń byt-shyty shyqsa, sekirgenniń ákesin sonda kórer edi ol. Onyń betin aýlaq qylsyn!

Kópes balasy sol ushqannan ushyp otyryp, Túrkıaǵa kelip jetti. Sandyqty orman ishine qurǵaq japyraqpen kómip jasyryp tastady da, ózi jaqyn jerdegi shaharǵa jóneldi. Túrkıada oǵan qymsynatyn dáneme de joq, óıtkeni onda jurttyń bári de ústine halat, aıaǵyna bashmak kıip júre beredi. Uzamaı ol bir balaly áıelge ushyrasyp:

— Túriktiń anasy, sózge qulaq salshy! Shahardyń shetindegi anaý úlken saraı kimdiki? Ana bir, terezesi jerden sonsha bıik sándi saraı tur ǵoı, áne? – dedi.

— Ol saraıda hansha turady, – dep jaýap berdi balaly áıel. Balgerlerge bal ashtyrǵanda, tıetin kúıeýi ony naǵyz baqytsyzdyqqa ushyratady – depti. Sodan beri han men hanym ertip barmasa hanshanyń úıine eshkim batyp kire almaıdy.

— Táńir jarylqasyn! – dedi de kópes balasy ormanǵa qaıtyp oralyp, sandyǵyna otyrdy. Sóıtip ushyp baryp, tup-týra saraıdyń shatyryna qondy da, hansha jatqan bólmeniń terezesinen ishke tústi.

Hansha tósekte uıyqtap jatyr edi. Onyń sulýlyǵy sonshalyq, kópes balasy taǵat tappaı baryp, súıip-súıip aldy. Hansha oıanyp ketti, bóten adamdy kórgende, onyń záresi ushty. Biraq kópes balasy ózin men qudaımyn, saǵan jeti qat kókten tústim degen soń hanshanyń júregi ornyǵyp, jany jaı tapty.

Ekeýi ıyq túıistire qatar otyrdy, sodan keıin kópes balasy ertegi aıta bastady. Ol hanshanyń eki kózin aıdynynda oı perileri júzip júrgen qap-qara tuńǵıyq ǵajap eki kólge, al mańdaıyn onyń qoınaýyndaǵy saltanatty saraılarda ǵajap sýretter saqtalǵan, qar basqan taýǵa teńedi, adamdarǵa kishkentaı bóbekter ákelip beretin kókqutan týraly aıtty.

Iá, onyń ertegileri ǵalamat edi! Sodan keıin hanshaǵa júrek qalaýyn bildirip edi, ol sózge kelmesten kelise ketti.

— Onda senbi kúni kelińiz! – dedi hansha kópes balasyna. Han men hanymdy shaıǵa shaqyrdym. Alla taǵalanyń ózine turmysqa shyǵatynyma olar qandaı masattanady deseńizshi! Tek siz olarǵa maıyn tamyzyp turyp ertegi aıtyp berýge tyrysyp baǵyńyz. Meniń ata-anam ertegi qumar. Anama salıqaly ári ónege alarlyqtaı ǵıbratty ertegiler unasa, ákem kúlkige keneletin qyzyqty ertegiler degende ishken asyn jerge qoıady.

Meniń ertegiden basqa toıǵa ákeler tartýym joq, – dedi kópes balasy. Al qoshtasarda hansha oǵan altynmen aptaǵan qylysh tartý etti, kópes balasyna kereginiń ózi de osy edi. Sonymen olar hosh aıtysty.

Kópes balasy ushyp birden bazarǵa bardy, ózine sý jana halat satyp aldy, sodan keıin ormanda otyryp oıdan ertegi shyǵarýǵa kiristi, óıtkeni ertegi oǵan senbi kúni qajet. Biraq oıdan ertegi shyǵarý op-ońaı nárse emes.

Sonymen, aqyry ertegi de daıyn boldy, senbi de kelip jetti. Hanymy men búkil nókerlerin ertip han da keldi hanshaǵa. Áp-sátte-aq shaı ázirlep, kópes balasyn tóbelerine tik kóterip qarsy alysty.

— Káne, bizge ertegi aıtyp jiberińiz! – dep ótindi odan hanym. Tek baıypty ári ónege alatyndaı birdeme bolsyn, áıteýir.

— Jáne ózi kúldiretindeı de bolsyn, – dep qosty oǵan han.

— Láppaı, taqsyr! – dep elpeń qaqty kópes balasy. Endeshe, zeıin qoıyp tyńdańyzdar.

Sóıtip, ol ertegisin bastap ketti:

— Erte-erte ertede, bir qorap sirińke bolypty. Ol óziniń shyqqan teginiń myqtylyǵyn maqtan etedi eken. Óıtetin sebebi, sirińke jasalǵan qaraǵaı ormandaǵy eń dáý, ári qart aǵashtardyń biri bolatyn. Al qazir sirińke gorede shaqpaq tas pen ábden tozyǵy jetken baqyrashtyń arasynda jatyp ap, óziniń jastyq shaǵy týraly áńgime aıtýdan aýzy bir bosamaıtyn-dy.

— Iá, biz órimdeı jas, jap-jasyl kezimizde (biz bir kezde, shynynda da, jap-jasyl edik-aý!) jaqsy-aq ómir súrip edik-aý, – dedi ol. Kún saıyn tańerteńgilik pen keshkilikte móp-móldir shaı, ıaǵnı shyqtyń sýyn ishetin edik, al jadyrańqy ashyq kúnderi kún nuryna shomylyp turatynbyz, orman qustary bizge ertegiler aıtyp beretin. Biz ózimizdiń dáýletti tuqymǵa jatatynymyzdy jaqsy túsinetinbiz; japyraqty aǵashtar tek jazda ǵana ıinderi jyltyrap kıim kıse, bizdiń qysta da jap-jasyl kıimge malynyp turýǵa qarajatymyz ábden jetetin. Sóıtip turǵanda, kúnderdiń kúninde aǵash kesýshiler keldi de, dúnıeniń astan-kesteńin shyǵardy. Bizdiń semám yz toz-toz bop kete bardy. Semá basy qaraǵaıdyń dińi bir ǵajap kemede úlken dińgektiń ornyna ıe boldy. Endi oǵan kóńili qalaǵan ýaqytta búkil álemdi sharlap kete barýǵa múmkindik týdy; butaqtarymyz bolsa, biri anda, biri munda ketti. Al bizdiń mańdaıymyzǵa halyq úshin shamshyraq bolý jazylypty. Asylzada tuqymynan shyqqan meniń as úıge tap bolýymnyń mánisi osydan edi.

— Joq, meniń talaıyma basqa nárse jazylǵan! – dedi sirińkemen kórshiles jatqan baqyrash. Shyr etip týǵannan bastap meni tazalap, qyryp, otqa qoıyp maza bermeıdi. Jalpy, men el úshin týǵanmyn. Ashyp aıtsam, bul úıde birinshi oryn da meniki. Meniń bar raqattanarym túski tamaqtan keıin tap-taza bop sórede jatyp alyp, dostarymmen janǵa jaıly áńgime-dúken qurý ǵana. Anda-sanda dalaǵa shyǵyp keletin shelekti esepke almaǵanda, ózgemizdiń bárimiz de shetimizden úı kúshikpiz ǵoı. Áıteýir, tamaq tasıtyn sebettiń bazarǵa jıi baratyny jaqsy, barlyq jańalyqty sonyń aýzynan estımiz. Biraq ta ol úkimet pen halyq týraly tym shekten shyǵa artyq aıtyp jiberedi. Osy taıaýda ǵana eski qumyra onyń sózin tyńdap turyp-turyp baıǵustyń ábden záresi ketkeni ǵoı, qoryqqannan qaltyrap qoıa berdi de, sóreden ushyp túsip, byt-shyty shyqty! Iá, osy sebet, men senderge aıtaıyn tym jeńiltek ózi!

Bul sózge shydamaı ketken shaqpaq tas:

— Jeter endi, tym myljyńdap kettiń! – dep kenet aıǵaı salǵanda, sart ete qalǵany sondaı, jarqyrap jan-jaqqa ushqyn ushty. Odan da bizdiń oıyn-saýyq qurǵanymyz jón emes pe?

— Joq, biz ishimizde eń tektimiz qaısymyz ekeni jaıynda áńgime aıtaıyq! – dedi sireńke.

— Men, ózim týraly aıtqandy jek kóremin, – dep sózge aralasty qysh aıaq. Jaı-aq kóńil kótereıik. Aldymen men bastaıyn da, ómirdiń bizdiń árqaısymyzǵa túsinikti oqıǵalarynyń biri týraly aıtaıyn, en abzaly osy bolar. Sonymen: Baltyq teńiziniń jaǵasynda, dat jerinde ósetin búk aǵashynyń saıasynda...

— Bastalýy ǵajap-aq! – dep onyń sózin bólip jiberdi tárelkeler. – Mine, tap osy tarıh bar ǵoı, bizdiń bárimizdiń de kóńilimizden shyǵady.

— ...bir momyn semáda men ózimniń jastyq shaǵymdy ótkizdim, – dep qysh aıaq sózin odan ári sabaqtaı tústi. Ol jerde mebeldi jaltyrata súrtip, edendi tap-taza qyp jýatyn, al terezeniń perdesin eki aptada bir aýystyryp otyratyn.

— Oıpyrmaı, sizdiń áńgimeńiz netken qyzyqty edi ózi! dep aýzynan sýy qurydy sypyrǵyshtyń. Bulaısha áńgime aıtý tek áıelderdiń ǵana qolynan keledi, sizdiń sózińizden erekshe tazalyqtyń lebi esip tur.

— Iá, ıá! – dedi shelek te, ol tipti esi qalmaǵandyqtan ishindegi sýyn edenge shalp etkize bir sekirip qoıdy.

Qyshtan jasalǵan aıaq áńgimesin aıta berdi, al áńgimeniń tamamdalýy da bastalýynan kem túsken joq.

Tárelkeler súısingendikten saldyr-gúldir etisti, al sypyrǵysh bolsa, ishine qum salynǵan qobdıdan bir shoq kók shóp alyp shyqty da, onymen qysh aıaqty áshekeılep kómkerip jatyp: «Eger búgin oǵan men jaqsylyq jasasam, erteń ol maǵan jaqsylyq jasaıdy!» – dep oılap qoıdy.

— Al endi bılep jibereıik! – dedi shymshýyr, sóıtti de ózi taıraqtap bıleı jóneldi. Iapyr-aı, ol birese bir aıaǵyn, birese ekinshi aıaǵyn erbeńdetip aspanǵa qalaı-qalaı kóterdi deısiń kep. Buryshta turǵan oryndyqtyń kónetoz qaby, bul tamashaǵa esi ketkeni sonshalyq, turyp-turyp óz-ózinen qaq aıryldy!

— Meni de áshekeıleı me? – dep surady shymshýyr. Sol-aq eken, ony da áshekeılep tastady.

«Óńkeı qunsyzdardy qarashy!» – dep oılady sirińke tyjyrynyp.

Bir kezde kezek samaýrynǵa da keldi, ol án salýǵa tıis edi. Biraq ta samaýryn: «Tek qaınap turǵanda bolmasa óleń aıta almaımyn, qazir sýyp qaldym», degen syltaýmen óleń aıtýdan bas tartty. Anyǵynda ol bálsinip, qojasynyń ústeliniń ústinde turmaǵan soń, óleń aıtqysy da kelmedi.

Terezeniń kózinde qazdyń qaýyrsynynan jasalǵan qalam jatyr edi, ádette, onymen úı qyzmetkeri áıel ǵana jazatyn: bul qalamnyń sıaǵa tereń batyrylǵannan basqa esh ereksheligi bolmaıtyn, onyń maqtan kóretininiń ózi de sıaǵa tereń batyrylatyny bolatyn.

— Samaýrynnyń óleń aıtqysy kelmese, keregi de joq! – dedi ol. Terezeniń syrtynda ilýli turǵan torda bulbul otyr, áne, óleńdi sol aıtsyn. Ras, ol ǵalym emes, biraq ta kimniń ǵalym, kimniń ǵalym emesi jóninde dál osy jerde sóz qozǵaýdyń jóni bola qoıar ma eken?

— Menińshe, qaıdaǵy bir kelimsek, qustyń ánin tyńdaý baryp turǵan ersilik bolady! – dep sózge aralasty as úıdiń ánshisi ári samaýrynnyń jamaǵaıyny úlken mys sháýgim. Bul patrıottyqqa jata ma? Meniń sózimdi teris deseńder ana tamaq tasıtyn sebet-aq aıtsynshy!

— Meniń ózim de ne bolǵanymdy bilmeı turmyn! – dep kúıine sóıledi sebet. Meniń jarylardaı bolyp turǵanyma sizder senbeısizder! Saýyq keshin bulaısha ótkizýge bola ma eken? Odan da úıdiń ishin tártipke keltirsek, durysy sol bolmaı ma? Sonda árkim óz ornyn biler edi de, men bárine basshylyq jasar edim. Sonda ǵana jaǵdaı múldem ózgerer edi ǵoı.

— Kelińder, ý-shý bolaıyq! – dep tus-tustan aıǵaı saldy bári birdeı.

Kenet esik ashylyp, qyzmetshi áıel keldi. Sol-aq eken, bári de jym bolyp, úni óshti. Áıtkenmen olardyń árqaısysy-aq ózgeniń bárinen de óziniń tektiligine, qolynan kelmeıtini joqtyǵyna ishteı kúpsinip turdy. «Átteń, tizgindi óz qolyma alǵanymda, saýyq keshimiz aıta qalǵandaı bolar edi-aý» – dep oılady bári de.

Qyzmetshi áıel sirińkeni alyp shyraǵdan jaqty. Qudaı kórsetpesin, sirińke tutanǵan kezde qalaı pysqyryndy deısiń kep!

«Osyndaǵylardyń eń táýiri men ekenimdi, mine, endi jurttyń bári de kórdi! – dep oılady sirińke. Qalaı jarqyldaımyz, shashqan sáýlemiz qandaı, shirkin!»

— Ǵajap ertegi! – dep tamsandy hanym. Sirińkemen birge men de as úıde bolǵan sıaqtymyn! Iá, sen bizdiń qyzymyzdyń naǵyz teńisiń.

— Sóz joq! – dep onyń sózin qostady han. – Toıdy dúısenbi kúni ótkizemiz.

Osydan keıin han men hanym jas jigitke «sen»dep sóıleı bastady, óıtkeni ol endi solardyń úı ishiniń bir jany bolýǵa tıis qoı.

Sonymen, toı ótkiziletin kún belgilendi. Keshke búkil shahar ár tústi jaryq jaǵylyp jarqyrap ketti, shashý shashylyp, balalar máre-sáre bop qaldy, «ýralap» aıǵaılap, saýsaqtaryn aýyzdaryna salyp ysqyryp ta jiberisti. Ne kerek, qulaq estip, kóz kórmegen sán-saltanattyń ózi boldy!

«Meniń de bir áreket isteýim kerek qoı» – dep oılady koról balasy. Sol oıymen ol raketa, torsyldaq tańy basqa ol-pul satyp aldy da, bárin sandyǵyna salyp, aspanǵa bir-aq shyrqady.

Pıf, paf. Psh-shshsh!.. Kenet tarsyldap gúrsildedi deısiń kep. Ysyldap-pyshyldap ta jatyr.

Túrikter esteri qalmaı sekirgenderi sonsha, tipti aıaqtaryndaǵy kebisteri bastarynan asa aspanǵa ushty. Olar budan buryn dál mundaı san túspen qubylǵan ottardyń aspannan qarsha jaýǵanyn kórgen joq edi. Hanshaǵa qudaıdyń ózi úılenetinine endi jurttyń kózi jetti.

Al kópes balasy óziniń sandyǵymen baıaǵy ormanǵa oralǵannan keıin: «Shaharǵa baryp, men týraly ne aıtyp jatqandaryn tyńdaý kerek» degen oıǵa keldi.

Onyń ózi týraly ne aıtylyp jatqanyn bilgisi kelýi tegin de emes edi: shahar halqy ne aıtpady. Ol kimmen sóılesse de, árkim kórgeni týraly ár qıly qyp aıtady. Tek bir-aq nárse aspandaǵy kórinistiń ǵajaptyǵy jaıynda aıtqandary-aq bir jerden shyqty.

— Men Alla taǵalanyń ózin kórdim! – dedi bireýi. – Oıpyrmaı, kózi juldyzdaı jarqyrap tur, al saqaly teńizdiń kóbigindeı appaq!

— Ústinde ottaı janǵan jeleńi bar eken, onyń ár jerinen jutyp qoıǵandaı áp-ádemi, kip-kishkentaı perishteler jyltyń-jyltyń etisedi, – dedi ekinshi bireý.

Iá, kópes balasy neler ǵajaıyptar jaıly estimedi deısiń.

Erteńine onyń úılený toıy ótýge tıis.

Sol sebepti de kópes balasy sandyǵyna otyrmaq bop qaıtadan ormanǵa jóneldi. Olaı qarady, bulaı qarady, ushty-kúıli sandyq joq. Bul qaıda ǵana ketti eken? Sóıtse, dymy qalmaı janyp ketipti. Aspanǵa atqan san túrli ottardan bir ushqyn túsken eken, sodan sandyq byqsyp jatyp-jatyp, bir kezde lap ete túsipti de, ornynda tek kúli ǵana qalypty. Sonymen, aıtyp-aıtpaı ne kerek, kópes balasyna qaıtyp baryp qalyńdyǵymen qaýyshý buıyrmady.

Qalyńdyq kúni boıy shatyrda turyp, kúıeýdi kútti. Sol kútkennen áli kútip tur. Al kópes balasy bolsa, dúnıeni kezip ertegi aıtýmen júr, biraq ta aıtqan ertegileri baıaǵy sirińke jaıyndaǵy ertegideı qyzyqty emes.

---