InfoHub Logo

Qudyq tereń edi, sondyqtan arqan da uzyn bolatyn. Sý tola shelekti tartqan kezde, shyǵyryq aýyr aınalatyn. Qudyqtyń sýy keremet móldir bolǵanmen, onyń betinde kún sáýlesi shaǵylyspaıtyn, al endi kún sáýlesi óleýsirep bolsa da jetken jerler, tastardyń arasy jap-jasyl múkten kórinbeıtin.

Mine, tap sol araǵa qurbaqanyń úlken tobyry qonystanǵan. Qudyqtaǵylar olardy aýyp kelgender dep esepteıdi. Dálirek aıtqanda, birinshi qonystanǵan jáne birinshi bolǵanda da aıaǵy aspannan kelip qudyqqa qulap túsken osyndaǵy baqalardyń uly ájesi-tin, ol qazir de tiri. Qudyqtyń ejelgi turǵyndary jasyl baqalar sýdyń ishinde ózderin aıryqsha sezinetin, olar kempir qurbaqany tuqymdasymyz dep tanyp, onyń tobyryn «shomylýǵa kelgen demalýshylar» sanaıtyn. Al demalýshylarǵa bul ara jaıly boldy, sondyqtan olar qudyqtyń dymqyl qabyrǵasyn ózderinshe «qurǵaq» jer atap, sol araǵa jaıǵasa ornalasty.

Birde kempir qurbaqa jolaýshylap ta qaıtty shelekti tartyp jatqanda ishine túsip ketti. Joǵaryda óte jaryq bolyp shyqty, kózi qaryǵyp qaraı almady. Baqytyna qaraı, tyrbańdap jatyp shelektiń ishinen der kezinde shyǵyp úlgerdi. Sýǵa kep pármenimen sholp ete qaldy, sodan beli aýyryp úsh kún ornynan tura almaı jatty. Joǵarydaǵy jaryq dúnıe jaıynda ol jarytyp eshteńe bilmeıtin, jalpy qalaı degenmen de, ol da, basqalary da búkil jer beti tek qudyqtyń ishimen shektelmeıtinin biletin. Árıne, jer betindegi tirshilik týraly kempir baqanyń aıtyp berýine bolar edi, biraq ol esh suraqqa jaýap bermeıtin, sondyqtan odan suramaıtyn.

— Oı, osy jeksuryn jýan kempirdi-aı! — dep, birde jas baqalardyń jyny keldi. Qandaı usqynsyz! Balalary da, nemereleri de ózi qusap usqynsyz bolady!

— Ábden múmkin, — dedi olarǵa kempir baqa. — Biraq solardyń bireýiniń basynda, bálkim, meniń óz basymda bolýy da múmkin, tyǵýly asyl tas bar.

Kempirdiń sózin jasyl baqalar kózderi baqyraıyp tańdana tyńdasty, biraq olar ondaı sózge mán bermedi, tyrjyń etisti de, sý túbine súńgip ketti. Al jas qurbaqalardyń bári artqy aıaqtaryn tańdana siltesti. Olardyń árqaısysy asyl tas dál meniń basymda tyǵýly dep oılady. Olar tipti bastaryn qozǵaltpaýǵa tyrysty, biraq aqyry tózimderi jetpeı, kempir baqadan nelikten ony maqtanysh etýleri kerek ekendikterin, asyl tastyń ne qasıeti barlyǵyn surady.

— Ol sonshalyq ádemi, sonshalyq qymbat, — dedi kempir, men tipti ony sýrettep aıta da almaımyn. Al ol ózińdi sondaı bir raqat sezimge bóleıdi, basqalardyń qyzǵanyshyn qozdyrady. Boldy, endi basqa eshteńe suramańdar, men suraqqa jaýap bermeımin.

— E, mende asyl tas joq, — dedi eń kishkentaı, eń usqynsyz qurbaqa, usqynsyz bolǵanda da odan ótken usqynsyz bolatyn shyǵar dep oılaýdyń ózi múmkin emes edi. Jáne ondaı ádemiliktiń qansha qajeti bar maǵan? — dedi álgi. Al eger basqalar qyzǵanatyn bolsa, onyń nesi raqat? Keregi joq, men ondaıdy múlde armandamaımyn; shirkin, odan da bir ret qana qudyqtyń erneýine kóterilip, syrtqa kóz salsamshy! Joǵary jaq, qudaı biledi, aıtyp jetkizgisiz ádemi shyǵar!

— Otyrǵan jerińde otyra ber! — dedi kempir baqa oǵan. Mundaǵylardyń sen bárin bilesiń, olar da seni jaqsy biledi. Bárinen buryn shelekten saqtan, seni myjyp ketip júrmesin. Eger shelektiń ishine túse qalsań, dereý yrshyp shyq. Árıne, bárińe men sıaqty sátimen sekire berý qaıda, terim de, súıegim de aman.

— Baq-aq! — dedi kishkentaı qurbaqa, onysy bizdiń «Ah!» degenimiz bolý kerek.

Ol qudyqtyń erneýine deıin baryp, syrtqa qaraýǵa qatty qumartty. Jasyl alqap pen kógaldy sonshalyq kórgisi keldi. Erteńine tańerteń, sý tola shelek ol otyrǵan tastyń qasyna kelip kezdeısoq kidire qalǵanda, kishkentaı qurbaqanyń júregi lúpildep qoıa berdi, qarǵyp shelektiń ishine tústi de, túbine baryp tyǵyla qoıdy, joǵaryǵa kóterip alǵan soń ony dereý sýmen qosyp aqtara saldy.

— Qarashy jolymnyń bolmaýyn! — dedi shelektiń ıesi qurbaqaǵa qarap. Usqynsyz-aı óziniń! Men mundaıdy birinshi ret kórip turmyn! Aǵash bashmaǵymen teýip jiberip, baqa baıǵustyń sharýasyn birjola bitirip tastaı jazdady. Áıteýir, bıik qalaqaıdyń túbine qashyp tyǵylyp, qana jany qaldy. Qalaqaıdyń árbir butaǵyn muqıat tekserip shyqqan soń, qurbaqa joǵary qarady: arasynan kún syǵalap turǵan japyraqtar oǵan bir jup-juqa móldir nársedeı kórindi. Munda, qalaqaıdyń ishinde, qurbaqa ózin quddy biz japyraqtar men butalardyń arasynan kún sáýlesi ólimsirep qana túsetin úlken ormannyń ishinde júrgen adamdar sıaqty sezindi.

Qudyqtyń ishine qaraǵanda, munda áldeqaıda ádemi! Ómir baqı osynda ómir súrýge bolady, — dedi kishkentaı qurbaqa. Qalaqaıdyń ishinde ol bir saǵat, eki saǵat boıy otyrdy.

— Ay, budan áride ne bar eken, á? Aqyr munda kelip qalǵan soń aınalasyn aralap kórýi kerek qoı.

Sol oımen asyǵa qımyldap, qıqalańdaı júrip jolǵa shyqty. Kózine kún shaǵylysyp, ústi-basyn shań basyp, baqań burqyldatyp otyryp joldy kesip ótti.

— Minekı, naǵyz qurǵaqshylyq degeniń qaıda. Aınala qandaı ádemi! Qandaı jaqsy! Meniń, múlde ishki dúnıemniń bári jelpildep barady!

Birazdan keıin tyrbańdap bir shuńqyrǵa jetti. Onda usaq quralaı gúl men tobylǵy gúldep tur eken. Shuńqyrdyń aınala jıegine, quddy gúldi qorshaý qusap, badam men dolana ósipti. Aq shyrmaýyq tutasa shyrmatylyp jatyr. Shuńqyrdyń ishi kóp gúlderden kórinbeıdi. Olardyń ústi tola ushyp-qonǵan kóbelekter. Qurbaqa olardy da gúl eken dep qaldy sabaǵynan bosap shyǵyp, jer betin sharlap júrgen gúl sekildendi. Kimge qalaı ekenin qaıdam, al qurbaqa onyń jaǵdaıyn jaqsy túsindi.

— Ba-aq! Ah! Qandaı ádemi!

Qurbaqa shuńqyrdyń ishinde segiz kún, segiz tún túnedi, tamaq degeniń shash etekten. Toǵyzynshy kúni: «Alǵa! Alǵa!» — dep sheshti.

Jaqsylyqqa qoly jetkender jaqsylyqty izdemeýi kerek qoı, ol taǵy ne tabam dep oılady? Basqa bir kishkentaı qurbaqaǵa nemese jasyl baqalardyń tobyna jolyǵyp qalarmyn dedi me? Sońǵy túni jel aıdap oǵan bir tanys daýystardy jetkizgendeı boldy; sirá, jaqyn mańaıda, aǵaıyndary bar sekildi.

— Ómir ǵajap! Qudyqtan shyǵý, qalaqaıdyń ishinde otyrý, shańdy joldy kesip ótý, syzdy shuńqyrda demalý sonyń bári qandaı keremet! Biraq alǵa, alǵa! Baqalardy izdep tabý kerek. Dostarsyz ómir súre almaısyń. Jalǵyz tabıǵat azdyq etedi.

Qurbaqa taǵy ilgeri sapar shekti.

Ashyq dalany kókteı ótip, qamys basqan úlken bir bógetke kez keldi de, qopanyń ishine kóz saldy.

— Sizge bul ara asa dymqyl bolmas pa eken? — desti ondaǵy baqalar. Biraq bizder sizdiń kelgenińizge qýanyshtymyz. Siz jigitsiz be, qyzsyz ba? Meıli, báribir, óz úıińizdegideı sezinińiz.

Keshkisin ony úı ishilik konsertke shaqyrdy. Onda bári aına qatesi joq adamdardkindeı eken shýy kóp te, daýystan túgi joq. Keshki tamaq bermedi, esesine ishimdigi tegin búkil bógettiń sýyn bir óziń iship qoısań da meıliń!

— Jaraıdy, men taǵy ilgeri júreıin, — dedi kishkentaı qurbaqa, quddy ony keremet jaǵdaı kútip turǵandaı.

Qurbaqa úlken ári jaryq juldyzdardyń qalaı jymyńdaıtynyn, jańa týǵan aıdyń qaıtip jarqyraıtynyn, kúnniń qalaı shyǵyp, bıik aspanǵa qaıtip kóteriletinin bárin kórdi.

— Men áli qudyqtyń ishindemin, tek kazirgi qudyǵym burynǵymnan úlken. Maǵan endi joǵary kóterilý kerek. Sol jaq meni ózine tartady da turady, tegi, ózimdi-ózim qaıda qoıarymdy bilmeı ketem.

Aı tolysyp ábden dóńgelektengen kezde: «Bul da, bálkim, úlken shelek shyǵar? — dep oılady. Ony tómen túsirgen kezde ishine kirip alsam, taǵy joǵary kóterile alam ǵoı! Bálkim, kún shelek shyǵar? Qarashy, qandaı dáý, qandaı jaryq. Buǵan talaıymyz syıyp ketemiz. Kóz jazyp qalmaı, baqyldap júrý kerek. Pah, qandaı sáýle! Áı, sirá, asyl tasyńnyń ózi dál mundaı sáýle shashpaıtyn shyǵar. Biraq mende asyl tas joq, kerek te emes qandaı qajeti bar. Jo, meniń joǵaryǵa kóterilgim keledi, jarqylǵa, baqytqa jaqyndaýym kerek! Men bekindim, tek bir túrli qorqynyshty, ondaı qadam jasaý ońaı ma! Alaıda, qajet pe, ony oryndaý kerek. Alǵa, alǵa, jolǵa shyǵý qajet!»

Sóıtti de alysqa, kez kelgen qurbaqanyń qolynan kelmeıtindeı alysqa sekirip ketti, sodan aýyl arasyndaǵy kóshe joldan bir-aq shyqty. Aınala adamdar ómir súredi. Jan-jaǵynyń bári baý-baqsha. Qurbaqa demalýǵa kapýstanyń túbine kelip toqtady.

— Aınala ǵajap jaratylystar qanshama, al men osynyń birin de bilmeppin. Ah, jer beti netken keń edi, munda qandaı tamasha! Tek omalyp otyra bermeı, bárin jóndep kórýge umtylý kerek. Sóıtti de baqshaǵa sekirip tústi. Mundaǵy kókónistiń kóbin-aı. Qandaı raqat!

— Endi qalaı dep eń! — dedi kapýsta japyraǵynyń ústinde otyrǵan juldyzqurt. Meniń japyraǵym osyndaǵy eń úlkeni! Jarty dúnıeni jaýyp turady, biraq maǵan onsyz da jetip jatyr.

— Qyt-qyt-qyt! — degen dybysty estidi qurbaqa, ol baqsha ishinde júrgen taýyqtar eken. Aldyda kele jatqan mekıenniń kózi jetkir eken. Búrisip qalǵan kapýsta japyraǵynyń ústindegi juldyzqurtyn birden kórip, mekıen ony tumsyǵymen shoqyp aldy. Juldyzqurt jerge domalap túsip, jazylyp-kerilip, buralańdap jantalasty da qaldy. Mekıen oǵan aldymen bir kózimen, sonan soń ekinshi kózimen qarady: onyń nege óıtip bultalańdap jatqanyn túsine almady.

«Áı, óz erkimen ıreleńdep jatpaǵan shyǵar» — dep oılady da, mekıen taǵy bir shoqyp alýǵa umtyldy. Qurbaqa ózin-ózi bıleı almaı ketip, tup-týra mekıenge qaraı yrshydy.

— Qaraı kór, munyń qorǵaýshysy bar eken! — dedi mekıen. Qarańdarshy, qandaı usqynsyz! Sóıtti de teris aınaldy. Sol kók jasyq neme kerek bop tur edi maǵan, tamaǵyńdy jybyrlatqannan basqa túgi joq.

Basqa taýyqtar da sol pikirde boldy da, baqshadan alystaı berdi.

— Kórdiń be, qalaı qutylyp ketkenimdi! — dedi juldyzqurt. Meniń óstip árqashan aqylmen qımyldaıtynym jaqsy. Áli eń qıyny alda kapýstamnyń japyraǵyna qalaı jeter ekem? Ol qaıda ózi?

Óz oıyn aıtpaq bop, qurbaqa juldyzqurttyń janyna sekirip bardy. Ol óz usqynsyzdyǵynyń juldyzqurt úshin ájetke jarap, onyń jaýyn qorqytqanyna qýanyshty ekenin bildirdi.

— Sizdiń ne aıtqyńyz kelip tur? — dedi juldyzqurt. Men sizdiń kómegińizsiz-aq óz kúshimmen qutylyp shyqtym. Al sizge qaraý asa jıirkenishti. Jalpy, meniń óz úıimde ózimdi mazalamaýǵa bolmas pa eken? O, kapýstanyń ıisi ańqyp qoıa berdi ǵoı! Meniń japyraǵymnyń qaıda ekenin endi taptym. Óz úıińnen ótken tamasha eshteńe joq. Tek joǵaryǵa shyǵyp alý kerek.

— Iá, ıá, joǵaryǵa, — dedi qurbaqa ózine. Juldyzqurt ta men qusap joǵaryǵa shyqqysy keledi. Qazir ánsheıin kóńil-kúıi joq. Óıtpeı de qaıtsin, ábden záre-qutyn aldy ǵoı. Biz bárimiz de joǵarylaǵandy jaqsy kóremiz. Solaı dep qurbaqa basyn joǵary kóterdi, basyn óıtý qurbaqalar úshin qıyn-aq.

Sharýa úıiniń tóbesin qutandar meken etipti. Erkegi men urǵashysy aýyz jappaı ózara dabyrlasady.

— Qalaı joǵaryda turady, — dep tańdandy qurbaqa, shirkin, sol araǵa shyqsa!

Ol úıde eki stýdent turatyn. Biri aqyn, ekinshisi tabıǵat zertteýshi bolatyn. Biri taza ári áýendi qysqa óleńderinde janyn qýanyshqa bólep, tebirentken tabıǵat qubylystaryn jyr etetin. Ekinshisi ár qubylystyń qyr-syryn qanyq bilip, tipti qajet bolsa, barlyq baılanystaryn ashýǵa tyrysatyn. Álem ol úshin bir kúrdeli arıfmetıkalyq esep, kóp oqıdy, kóp jınaıdy; bárin bilýge, bárin aqylǵa salyp oılaýǵa qushtar; tirshiliktiń dana qurylysyna tańdanady, bári jaıynda qyzyǵa jáne túsinikti áńgimeleıdi. Qysqasy, eki stýdent te kóńildi, súıkimdi-tin.

— Qarashy, qurbaqanyń tamasha túri, — dedi tabıǵat súıgish stýdent, spırtke qatyryp qoıar ma edi ózin.

— Sende ekeýi bar ǵoı, — dep, aqyn qarsylyq bildirdi, tıme, tirshiliktiń qyzyǵyn kóre bersin.

— Súıkimsizin-aı óziniń, naǵyz ǵajap! — dedi ekinshisi.

— Eger basynda asyl tas bar ekenine senimdi bolsam, — dedi aqyn, onda, muny soıýǵa qarsy bolmas edim.

— Qurbaqadaǵy qaıdaǵy asyl tas! — dedi dosy kúlip. Tabıǵat tanýdan jaman bilmeısiń-aý óziń.

— Eń usqynsyz jándikte qurbaqanyń basynda asyl tas bolady degen halyq nanymynyń ózi ǵajap emes pe? Adamdardy alyp qarashy, olarǵa da osyny aıtýǵa bolady. Ázopty, Sokratty esińe túsirshi!

Qurbaqa basqa eshteńe estimedi, estigeniniń de jartysyn uqpady. Dostar qasynan ótip ketti, spırt quıǵan bankige salyný qaýpinen qutyldy-aý, áıteýir.

«Bular da asyl tas týraly aıtyp bara jatyr, — dep tańdandy baqa. Onyń mende joǵy qandaı jaqsy boldy, áıtpese bir pálege ushyrar em».

Úıdiń tóbesindegiler qatty dabyrlaı bastady. Erkek qutan óz tútinindegilerge aqyl aıtyp jatyr edi, al eki balapan qutan kózderin qıǵashtatyp baqshada júrgen eki dosqa qarady.

— Adam eń menmen janýar, — dep úıretti qutan. Olardyń ne dep myljyńdaıtynyn tyńdap kórińdershi tek! Sol ezbe sózderinen ne paıda solardyń? Sheshendikteriń til baılyqtaryn keremet sanaıdy. Olardiki ne qylǵan til? Olar bir jerden bir jerge aýysyp barsa boldy, birin-biri túsinbeıdi. Bizdi aıtsańshy! Bizdiń tilimiz bárimizge de, jer sharynyń qaı buryshynda da, Danıada da, Egıpette de túsinikti. Áı, adamdar-aı! Olar tipti usha da almaıdy! Ras, olar qazir jyldamyraq qozǵala bastaıtyn boldy, temir jol degen birdemeni oılap taýypty, biraq qanshama halyqtyń sol jolda jelkesi úzilip jatyr deseńshi! Oılaǵanda, tumsyǵyńdy aıaz qaryp ótedi. Adamdarsyz áldeqaıda jaqsy bolar edi.

Olarsyz biz tamasha ómir súremiz, tek baqalar men jaýynqurttar bolsa jetedi.

«Qandaı ǵajap sóz! — dep oılady qurbaqa. Sirá, ózi ataqty bireý bolý kerek, qalaı ózi joǵaryǵa shyǵyp alǵan! Ondaı bıikten men áli esh nárse kórgen emespin. Qutan qanatyn jaıyp, aýada qalyqtaı jónelgende: Qalaı jaqsy júzedi!» — dep qurbaqa daýystap jiberdi.

Al urǵashy qutan uıasynda otyryp myljyńdaı berdi. Ol balapandaryna Egıpet jaıynda, Nildiń sýy men sol ǵajaıyp elde kóp kezdesetin tańqalarlyq tunbalar týraly aıtyp berdi. Kishkentaı qurbaqa úshin onyń bári jańalyq jáne qyzyqty edi.

— Egıpetke barýǵa týra keledi, — dedi baqa. Qutan meni ala ketse ǵoı, ne bolmasa balapandarynyń biri. Keıin esesin qaıtarar em, úılený toılarynda qyzmet jasap berer em. Áı, sirá, Egıpetke baratyn shyǵarmyn, jolym bolǵysh edi ǵoı! Osyndaı qushtar bolý, yntyǵý, qandaı raqat! Basynda asyl tas saqtaǵannan áldeqaıda artyq.

Al asyl tas dál sonyń basynda tyǵýly jatqan-tyn! Máńgi alǵa, ilgeri, odan da ilgeri umtylýdan artyq asyl nárse bar ma! Sol asyl onyń óne boıyn órtep, ómirin nurlandyryp, qýanyshqa bóledi.

Sol arada qutan ushyp keldi. Shóptiń ústindegi qurbaqany kórip tómendedi de, baıǵusty ilip aldy, onyń ústine onsha da eptilik kórsete qoımady. Tumsyq qysyldy, qurbaqanyń qulaǵynda jel gúledi. Jandy qınaýyndaı-aq qınady, biraq ony joǵaryǵa kóterdi ǵoı, Egıpetke apara jatty ǵoı! Qurbaqanyń kózi jaınap, ushqyn shashty.

— Baq-ah!

Kishkentaı qurbaqa ǵaıyp boldy. Alaıda, onyń kózinen shashyrap shyqqan ushqyndar qaıda ketti?

Ony kún nury ilip áketti, qurbaqanyń basyndaǵy asyl tasty kún nury áketti. Biraq qaıda áketti?

Ol jaıynda tabıǵat zertteýshiden surama, durysy aqynnan sura. Ol saǵan juldyzqurt pen qutandar jaıynda naǵyz ertegi aıtyp beredi. Oılap kórińizshi!

Juldyzqurt ádemi kóbelekke aınalady. Qutandar teńiz ben taý asyp Afrıkaǵa barady, sodan eń qysqa jolmen qaıtadan Danıaǵa, sol baıaǵy orynǵa, sol úıdiń tóbesine oralady. Onyń bári ertegi sıaqtanady, biraq túptep kelgende, tap-taza shyndyq. Tabıǵat zertteýshiden surashy, rastyǵyn dáleldep beredi. Ony sen óziń de bilesiń talaı kórip júrsiń.

Al qurbaqanyń basyndaǵy asyl tas qaıda? Ony kún kózinen izde, sony kórýge talpyn.

Ras, kún tym qatty jaryq shashady, bizdiń kózimiz áli qudaı jaratqan ádemiliktiń bárine týra qaraı almaıdy. Alaıda, kúnderdiń kúninde biz ony da úırenemiz. Naǵyz ǵajaıyp ertegi sol bolady ol óıtkeni bizder týraly bolady.

Aýdarǵan B. Nurov

---