InfoHub Logo

I

Káribaı molda saqaryn iship, tań namazyn oqyǵannan beri dáıek tutyp úıde otyra almady. Kún shyǵar-shyqpastan-aq azǵana sıyryn qoradan aıdap shyǵaryp, aýyldyń syrtyndaǵy shoq shyrpynyń arasyndaǵy irkilgen aýyldardyń jiligimen qaqpalanyp aıdap otyryp, Qulambaı tomarynyń jel jaǵynan óriske bet aldyrdy. İlese aýyldyń basqa adamdary da maldaryn aıdap órgize bastady...

Ýaqyt apreldiń aıaq sheni edi. Kún ashyq, jyly, tynyq. Jerdiń betindegi jańa tap berip kele jatqan kók, shyqtyń sýymen malshynyp, sáýleli kúnniń kózimen marjan sekildenip jyltyldap tur. Aspan júzi tolǵan boztorǵaı shyryldaǵan úni qulaq tundyrǵandaı...

Káribaı molda qolynda qaıyń taıaǵy, tabıǵattyń ádemiligine suqtanǵan adam sekildenip jan-jaǵyna az-kem qarap turdy da, tomardyń kúnbatys jaǵyndaǵy eski apandardyń basyna kelip, úıilgen topyraǵyna shyqty. Tynyq sýda emin-erkin júzip júrgen úırekter Káribaı moldadan seskengendeı, sol tynyshtyqty buzǵandyqqa laǵnat oqyǵan sekildi. Tomardyń tus-tusynan pyryldap ushyp barqyldap án qosa bastady.

Káribaı molda ony eskergen joq. Onyń esi-derti aýylda kele jatqan Salqambaıda boldy. Apannyń basyna kelgende de, bıik topyraǵyna shyqqanda da onyń túpki oıy — Salqambaıǵa jolyǵý edi. Bıik jerge shyǵyp tursa Salqambaıdy kútkendik bilinedi. Moldekeńniń kútip turǵanyn sezse, Salqambaı sózsiz qasyna keledi...

Salqambaı malyn óriske bettetip, taltańdap tomarǵa bet aldy. Káribaı molda Salqambaımen ushyrasýdan kóp nárse bilem be deıdi. Aýyl bir bolǵanmen eki atanyń balasy eki tap. Bir taptyń bastyq aqsaqaly Káribaı molda bolsa, ekinshi jaǵyniki Salqambaı. Eki atanyń balalarynyń tatýlyǵynan arazdyq kóp-ti. Bolmashy nárseni syltaý qylyp birine-biri jala jaýyp, aqyrynda basy ketýge aınalǵan soń syrtqy aqsaqaldardyń qona-tústene jatyp aıtqan bılikterimen eki jaty da sózdi tastaıdy... Sonda oqıǵanyń biri qys ishinde bolyp, alty aıǵy qys shabýyldap, «bitimshi» aqsaqaldar etti bitiril olja qarastyra bastaǵan soń ózdi-ózi aǵaıyn bolyp tabysyp edi. Biraq, «tabystyq» dep birine-biri kelgende jyltyrap sóılese de, ishtegi kekteri arylyp ketken joq. Arylmaǵandyq kóbinese qatyn-balalardan belgili. Qatyndardyń bolmashy nárseni syltaý qylyp urysýlary, balalardyń eki jik bolyp tóbelesýi eski arazdyq, eski kektiń álde bolsa da tazaryp bitpegendigine aıqyn dálel isi. Káribaı moldanyń Salqambaıdy kútýi de sol jóninen edi. Búgin túnde Káribaı bir is istep otyr. Ol isti sharıǵat jolymen qaraǵanda durys dep tapsa da, zakonǵa qaraǵanda qılap ekenin sezedi, ózinshe qudaıǵa kináli bolmaımyn ǵoı dep belin baılaǵan soń, adam jaǵyn kórip alarmyn dep istep salǵan. Endigi qysylatyny — aýyl kórshileriniń bilip qoıýy Salqambaı jaǵynyń qulaǵyna tıse, dereý baryp súıinshi suraýy múmkin, Kárieken Salqambaımen kezdeskende onyń ajarynan, sóılegen sózinen yńǵaıyn tanımyn dep tur. Eger Salqambaı sózsheń bolsa, «týysymyz bir edi, alaýyzdyqty qoıyp bútindeneıik» dep úgittegisi kelip te túr.

II

Aqtaıaǵyn artyna ustap, teri tymaǵynyń bir qulaǵy jymqyrýly, erininde bultıǵan nasybaıy, sırekteý býryl saqalynyń kóbi nasybaı sýynyń túkiriginiń shashyrandysymen boıalyp sarǵylttanǵan, kishkene kózi oınaqshyp Salqambaı keldi. Sálem berdi.

— Jaryqtyq jazdyń nyshanashy ádemi-aý, — dep Salqymbaı Káriekeńmen qatarlasa taıatyn jerge tirep taıady.

— Qudaı berer, óne boıy qysa berer deısiń be?

— Qudaı berer-aý, biraq jurttyń beıili túzelmeı júr ǵoı. Jurttyń beıili túzelse bereke kirer edi, — dep Salqymbaı Káriekeńe qarady.

Káriekeń qyzaraıyn dedi. «Bilgen eken ǵoı» dep júregi titirkenip ketti.

— Jurt táýbe-taýpyqtan ketti ǵoı, sharıǵattyń buıryǵyn isteıtin jan joq. Eger musylman balasy bolyp sharıǵattyń jolymen júrip otyrsa, baıaǵy dáýren sózsiz-aq qaıtar edi, dedi Káriekeń. Ózinshe istegen isiniń sharıǵatqa qılap emestigin Salqambaıǵa sezdirdim be dep oılady. Biraq Salqambaıdyń qalaı túsingenin ózi bilsin, burynǵy izinen tanbady.

— Sharıǵat jaryqtyqtyń jolyn jurttyń kóbi nadandyqpen bilmeıdi. Biren-saran biledi degen adamdar sharıǵatty aıaǵyna basady, sonysy-aq jábir, dedi.

Káriekeń bul joly burynǵysynan da jaman qyzaraıyn dedi. Keýilge kúdik kirdi. Moldalyq jónin salystyrǵanda Salqambaıdyń oqýy artyq. Káribaı aýyl moldasynan oqýmen ǵana moldalyq quryp ketken.

Salqambaı Tańatar qajynyń medresesinen eki jyl oqydy. Ákesi dáýletti bolǵan soń, moldalyq qalpyn qýmaı, sharýashylyǵyna aınalyp ketken kisi. Jas kezinde sharıǵat salystyrǵanda Káribaıdy jeńip kete beretin. Onyń ústine bul jolǵy istep otyrǵan isiniń sharıǵat kózimen qaraǵanda durys ekendigine Káribaıdyń ózi de kúmándi. Dálel ǵyp ustaǵany — jas kezinde oqyǵan moldasy men Aqsaq moldanyń rıýaıattary, «kápirdiń jáne urylardyń malyn alyp jeý durys» dep Aqsaq molda talaı aıtatyn. Kitaptan óz kózimen kórmegen soń, onyń ústine Salqambaı baspalatyp jibergen soń Káribaı terleıin dedi. Sondyqtan qolaısyz áńgimeni ekinshige burdy.

— Zamannsh, áıteýir, buzylǵan kezi ǵoı. Aǵaıynnyń tatýlyǵyn súıetinder de, súımeıtinder de bar. Álden kelgenshe birlik-berekege tyrysaıyq. Osy aýylda ekeýimizden úlken kim bar. Biz ádildigimizdi, bútindigimizdi aıtyp otyrsaq, syrt bizge ne qylar deısiń.

Salqambaı eki ushty jaýap berdi:

— Ol durys qoı, bútindikti kim súımeıdi. Seni men maǵan qalǵanda sóz jarasy jeńil. Biraq «er jetkenniń erki ózinde» degen, keıingi jastardyń mindetin alý qıyn toı... — dedi.

Salqambaıdyń eki ushty sózi Káribaı moldanyń úreıin aldy.

«Bular súıinshi suraýǵa adam jibergen eken» dep oılady. Bir orynda tynshyp tura almaı, qaıyń taıaǵymen topyraqty shuqyp qaza berdi. Salqambaımen áshkere sóılesip, syryn aıtyp jalynǵysy da keldi. Biraq, Salqambaıdyń aǵaıynshylyqqa kónip, áńgimeni búrkeıtindigine kózi jetpedi. Bárinen buryn istegen isiniń sharıǵat qaraýynsha durys, durys emes ekendigin bilmegendik qınady. Jol boıynsha aıypty bolsa da, sharıǵat qaraýyńda durys bolyp kórinse, eń bolmasa baıaǵydan beri molda atanyp sadaqa alyp júrgen ataǵyna kemdik kelmes edi. Jurt anyǵyn bilse de: «Bıshara, qaıtsin, sharıǵattan shyqqan joq eken ǵoı» der edi...

Kóksholaqqa jaıdaq mingen bir bala shaýyp kelip:

— Ata! — dedi.

Salqambaı jalt qarady. '

— Sizdi papam shaqyrady.

— Nege?

— Bilmeımin...

Taıaǵyn artyna ustap Salqambaı aýylǵa jóneldi. Káribaı molda apannyń basynda turyp qaldy. Aýyr kúrsindi.

— Bolmady... is buzyldy. Qudaı-aı, tym bolmasa sharıǵat n qaraýynda durys bolyp, abyroıym ashylmasa ıgi edi... — dedi. »

Qaıtty. Kitaptaryn aqtaryp, birer rıýaıatyn tabýǵa oılady.

III

Káribaı molda úıine kelgende qatyny Qadısha, uzynshalap salǵan peshtiń qasynda, eki aıaǵyn kósilip, aldynda jaıýly eski týlaq, jún tútip otyr edi. Balasy Raqym túnde uıqysy bólingen adam sekildi, tóseginen jańa turyp kishkene bólme jaqta qatynymen eki qara qumannan shaı iship otyr edi.

Káriekeń eshqaısysyna da nazar salmady. Onyń birinshi;r jumysy kitaptaryn aqtaryp, kúmándi jumysyn adaldaıtyn bir «rıýaıat» qarastyrý boldy. Tóseginiń bas jaǵyndaǵy sórede1 shań-shań bolyp qatarlanyp turǵan eski kitaptardy birtindep alyp jerge qoıa bastady. Keıbireýleri túrli tústi sısamen tystalǵan, birsypyrasynyń syrtqy qatyrǵysy, birer qaǵazy — qatyny salaq úıdiń jamaýly qumany men keseleri sekildenip qamyrmen jamalǵan qyryq quraý álemdengen kitaptar tóseginiń ústin alyp ketti. «Mynaý ne qylaıyn dep jatyr» degen adam qusap, esken júnin toktatyp, qatyny qarady. Buryn-sondy zemlenkeden kıiz úıge shyqqanda, ıa zemlenkelerge kirgende bolmasa, Káriekeń uıyqtap jatqan kitaptarynyń mazasyn almaýshy edi.

Qatyny shydap otyra almady:

— Birdeme izdediń be? — dedi.

— Neń bar?

Ashýly qalyppen ajyraıyp qarady. Tór aldyndaǵy sabalaq júndi teri kórpeniń ústine otyryp omyraý qaltasynan kózildirigin alyp kıdi. Ydyrap jatqan kitaptardyń ezine taıaýyn qolyna ustady. «Qyryqqadys» eken, bir-eki qaǵazyn aýdaryp jiberip oqýǵa kiristi. Arapshanyń maǵynasyna túsinbese de, qarap otyrǵan qatynyna syr bildirmeıin degen adam qusap, tamaǵyn bir-eki qyryp alyp:

— «Qala» aıtty paıǵambar ǵalaısalam. «Mán» — bir mán, — deıdi. Aıaq jaǵyn aýzyn jybyrlatqan bolyp kúbirletip jiberdi. Shynyna qalǵanda, «qala» degen sózdi áptıek tápsirinen úırenip edi. Arapsha kitaptardy kórse, ashyp oqyǵan jerinde «qala» degen sóz bolmasa da, qaraýshylar seziktenbesin dep, «qala» aıtty paıǵambar talaısalam...» deý, Káriekeńniń bul ádeti — qatynyna da, bala, kelinine de málim edi...

Ekinshi kitapqa jarmasty. Ashyp jibergen yńǵaıynda óziniń molda bolyp júrgen kúnindegi oqıtyn jeri kezdese ketti. Tamaǵyn birer kenep alyp soǵyp jiberdi:

«Kóriń qadir-qudiretin,

Bilsin daıý suńǵatyn.

Mustafanyń úmbetin,

Mundaǵy tájrap qyldıa...»

«Qalaı eken?» — degendeı qatynyna kózildiriginiń astynan qarap qoıdy.

Imandyq sekildi bir kishkene kitapty ustady. Bul — «ismi aǵzam duǵasy» eken. Basynan tegis aqtardy. Orta shenindegi bir duǵalyqqa tese qarady. Ol mynaý edi:

— Ágár kim erse — bu duǵany kúnine seksen úsh mártábá oqysa, ne bar maqsaty qasyl bolyp, júzi jarqyn bolǵaı». Ágár kim bu duǵany moınyna tumar qylyp taqsa, dushmanlary aýlaq bolǵaı». Ágár kim búl duǵany ezip ishse, dushmanlarynan sózi ústem kelgáı...»

Káriekeń qýanyp ketti. Duǵalyqty aldyna qoıyp, basyn joǵary kóterdi. Kózildirikti alyp janyna qoıdy. «Sen ne bildiń?» degen adam tárizdenip, qatynyna qarady. Tozyǵy jetken jamaýly kóılektiń etegin, tizesin búkkende jyrtylyp ketpesin dep, qatyny túrip otyr edi.

— Áı, mundar, japsaıshy tizeńdi, námahramdy bilmeıtin be ediń?! — dedi.

— Baıǵus-aı, men kelinshek pe edim.

— Kelinshek bolmaı kempirmisiń?! Men jigitpin dep júrmin ǵoı. Kempirlikti moınyńa ala berme, tastap ketermin, — dep jymyńdady.

Túngi oqıǵadan beri túıtkildenip ne qylarǵa bilmegendikgen Qatsha da ermek úshin túp otyr edi. Baıynyń kóńildengenine munyń da ishi jylydy.

— Tastasań tasta, jesiriń daıyn toı. Tek qudaı oshaqtyń úsh butyna esendik bersin, — dep kúrsindi. Biraq moldanyń nege kóńildenip otyrǵanyn suraýǵa batyrshylyǵy barmady.

IV

Kárieke dushpanynyń tisin batyrmaýǵa kirispek boldy. Qaptaǵan qalyń jaý kelse de, «isim aǵzam duǵasy» krepostkyzmetin atqaratyn sekildi boldy. Jaınamazdyń ústine otyryp seksen segiz ret oqyp shyqpaqshy boldy. Uzynshalaý qaǵazǵa jazyp, oń jaq qoltyǵyna tumar qylyp taqpaqshy boldy. Biraq qazirgi saǵatynda bir qıyn jeri Káriekeń oraza. Ezip duǵa ishse aýzy ashylyp ketedi. Keshti kútse oǵan deıin «dushpandardyń» kelip qalýy da múmkin.

Apalaqtap taǵy kitapqa jarmasty. Bul jolǵy izdegeni «Ǵybadatslam» kitaby edi. Odan orazany qandaı ýaqyttarda ashýǵa múmkindigin qaramaqshy edi. «Oraza pasylyn» ashyp jiberip qaraı da bastady. Birneshe zarýattarda aýyz ashýǵa bolady degen, onyń ishinde Káriekeńe dóp keletini «jaý qamap, jan qysylǵanda» degen jeri. Keriekeń naq qazir qysylyp turmaǵanmen uzamaı bir tyqyrdyń bolatyndyǵyn sezip turǵan sekildenedi. Sondyqtan osy rıýaıatqa syıǵyzyp aýyzdy ashý kerek.

Kitapty tastaı berip shegede ilýli turǵan sıa men qaýyrsyn qalamyn aldy.

— Kese ákelshi, qatyn! — dedi.

Kesteli alashadan istelgen jaınamazyn qubylaǵa qaratyp jaıyp, shart júginip otyrdy. Qaýyrsyn qalamdy qoıý sıaǵa malyp keseniń túbine jaza bastady. Qatyny syrtynda qaraýmen turdy. Qyzyl boıaýmen istelgen keseniń ishin qyp-qyzyl qyp boıap, artyna qarady:

— Sý ákelshi, qatyn! — dedi.

Qatyny ań-tań, sebebin suraýǵa bata almaıdy, dereý sý ákeldi. Boıaýdy shaıyp ishýge yńǵaılanǵan soń qatyny shydap tura almady bilem:

— Baıǵus-aý, ishpekpisiń, orazań qaıda? — dedi.

— Men sharıǵattyń buıryǵynan tys is istemeımin ǵoı, júnińdi túte ber, qatyn!.. — dedi.

Ezilgen boıaýdy iship te jiberdi. Tilshe qaǵazǵa tumar jazyp, qatynyna tystatyp alyp oń qoltyǵyna takty. Jańylmaý úshin aldyna ıshannan alǵan taspıǵyn qoıyp, qasıetti duǵasyn jetpis eki ret oqyp bola bergende:

— Salaýmaleıkúm! dep bireý kirip keldi. Búl Taılaqbaı edi. Bet-aýzy qap-qara bolyp tútikken. Pishininde bir túrli ashý, yzalanǵandyq bar.

Taılaqbaıdy kórgende Kárekeńniń tula boıy dirildep ketti. «İsim aǵzam» boıaýynyń qasıeti saǵatynda tımeı qaldy. Áıtse de ózin-ózi ustap, jaınamazda otyrǵan kúıi buryldy.

— Taılaqbaımysyń, joǵary shyqsaıshy.

— Men tórge shyǵarlyq bolyp júrgenim joq. Mańdaıdaǵy jalǵyz bıemdi búgin ury aldy. Sonyń izi osy aýylǵa kelip tirelip tur. Ia meniń bıemdi berińder, ıa izimdi shyǵaryp beresińder.

Káriekeń surlanyp ketti. Júgingen kúıinde qaltyraý kúsheıgen soń, maldas quryp otyrdy. Syltyń-jultyń boıyna qarap, qatyny da júnin jıa bastady.

— Káne, Kárieke, otyrmańyz.

— Baraıyn, shyraǵym, Salqambaılarǵa, ana Dáýitterge aıt.

Taılaqbaı jóneldi. Káriekeń ań-tań bolyp, esinen aırylǵan sekildendi. Baǵanaǵa súıengen kelini aýyr kúrsindi. Qatyny peshtiń artyndaǵy qystyrýly ala qapty alyp júnin sala bastady. Sabalaq júndi jýantyq tarǵyl mysyq bólme jaqtan pyryldap kelip, kempirdiń aldyna tyǵyldy. Ózinshe o da qoryqqan, tyǵylýǵa jer izdegen tárizdendi, esik syqyr etip ashyldy. Káriekeń de, qatyny da, kelini de, tarǵyl mysyqta selk etkendi, júrek te bilip aýyzǵa tyǵylǵandaı, barlyq dene qaltyraǵan sekildi bop ketti. Qara bujyr, deldek tanaý, kózi uıasynan shyǵyp adyraıǵan, uzyn boıly, sómpıgen bir jigit úıge kirdi. Bul Káriekeńniń jalǵyz balasy, qazaqsha aıtqanda kóziniń aǵy men qarasy. Baǵanaǵa súıengen kelinshek sonyń qatyny. Pesh janynda qapqa jún tyǵyp jatqan sarǵylt tústi, qorqaq pishindi kempir — sonyń sheshesi.

— Qudaı-aý, pále-jalańdy jalǵyzymnan aýlaq qyla kór, — dep kempir jylap jiberdi. Enesinen qalmaı kelinniń kózinen de jas shubyrdy.

Káriekeń batyrlandy.

— Qoıyńdar!.. Nemene, joq sumdyqty bastaǵandaryń?

Jaınamazdy jıyp tastaı berip túregeldi. Birdemege yńǵaılanǵan adam sekildenip balasyna qarady:

— Salqambaılar qaıda ekenin bildiń be?

— Úıinde shyǵar.

— Taılaqbaıdyń kelgenin bildiń be?

— Bildim...

Áldeneni umytqan sekildendi. Kishkene kidirip júre bereıin degende, «İsim aǵzam duǵasynyń» on alty ret oqıtyny qalǵany esine sap ete tústi. Qaıtadan jaınamazyn jaıdy, qaıtadan júginip otyrdy. Kóńilin jińishkertip, tilekti tilemekshi boldy Kúbirleýdi qoıyp, ashyq únmen on alty ret saýdyrlatyp oqyp shyǵyp, qolyn jaıyp bata qyldy.

— Qudaı-aı, qulym deı kór, paıǵambar, úmbetim deı kór, Shadıar, dostym deı kór!.. Dushpannyń betin aýlaq qylyp, mártebemdi ústem qyla gór, alla ákpar!.. — dep betin sıpady.

Pesh janyndaǵy kempir, baǵanaǵa súıengen kelini, qoryqqan pishindi balasy — úsheýi de qolyn kóterip, «ámın!.. ámın!..»desti.

Kúńgirt tartqan úıdiń ishi bulttan shyqqan kúnniń sáýlesimen jarqyrady. Áldenege tóngen pále serpilgendeı, aldaǵy kúnge úmitpen qaraýdyń kerektigi sezilgendeı boldy.

Tómengi jaýlyǵynyń ushymen kóziniń jasyn súrtip:

— Bıbipátımá pirim-aı, qoldaıtyn bolsań, búgin qoldaı gór, — dedi kempir.

Kelini kúrsindi, balasy túshkirdi.

Bári bir daýystan:

— Járekmalda!.. — dedi.

V

Káriekeń úıden shyqqanda aýyldyń adamdary toptanyp sırek shyrpynyń ońtústik jaǵynda iz kesip júr edi. Aıańdap basyp Káriekeń de keldi. Salqambaı taıaǵyna súıenip turǵan kúıinde qarsy aldy. Káriekeńe tesile qarady.

— Saqalyndaǵy qan ne? — dedi.

«İsim aǵzam duǵasynyń» qasıetti boıaýynyń shashyrandysy sırek saqalyn boıap ta úlgirgen eken.

— Ásheıin... ásheıin shyǵar, dep saýsaǵymen saqalyn sıpap tarap edi, kúıekteı saqalǵa jabysqan nárse bola qoısyn ba, ketpedi.

Toptanyp júrgen kisilerdiń ishinen Taılaqbaıdyń ashshy daýysy shyqty: — Minekı iz, mine kórińder!

Jurt jabyrlasyp qaraı bastady. Aǵashtyń jıegindegi shalshyq sýdyń jaǵasynda qatarynan júrgen eki jylqynyń izi jatyr.

— Mynanyń biri urym; biri meniń bıem... — dep Taılaqbaı órshelendi. Jıylǵan jurt beker deı almady.

— Jylqy osy aýylda da bar emes pe?! Kóringen izdi meniki deýińniń jóni kele me!.. dep Káriekeń keńk ete qaldy.

Shetkeri turǵan ashańdaý.sary, qyrma saqaldy aýylnaı myrs etip kúlip jiberdi.

— Kárieke, olaı deseńiz, ózińiz urynyń bastyǵy bolasyz. Bul izdi Taılaqbaı aýylynan shyǵaryp kele jatyrmyz... Sizdiń munyńyz qarsy daý sekildi, — dedi.

Jastar ózara áldenege kúńkildesti, sybyrlasty, kúlisti, bári de Káriekeń «búliktiń basy...» degen kózqaraspen qaraǵan sekildendi.

— Osy sen urlap júrgen shyǵarsyń, — dep shetki uzyn boıly jigitti bireý ıterip qaldy. Art jaǵynda ekinshi bireý búk túsip jatyr eken, uzyn boıly jigit aıaǵy kókke qarap, shalqasynan qulady. Ústi balshyq bolyp qaldy, ashýlanyp boqtaýǵa aınaldy.

— Qoısańdarshy, balalar, jónsiz oıynnyń keregi ne, dep Salqambaı aqsaqal keıidi.

Taılaqbaı typyrshyp tura almady:

— Qane, aqsaqaldar,qaıtesińder?..

— Jaqyn aǵaıynsyń. İzińniń kelýi de ras shyǵar. Endi bizge ne qyl deısiń?.. Qaıtkende kóńiliń bitedi!..

— Tintý berińizder?..

— Boldy. Bastyǵy moldamyz qylyp tint, biz rıza, — dep Salqambaı aqsaqaldyq qyldy.

Iirilip turǵan jurt aýylǵa qaraı dúrlikti. Kópten qalmaı súıretilip Káriekeń de keldi. Lapasyna kire bergende aýylnaı qarsy shyqty.

— Moldeke, sizden bastap tintemiz.

— Oıbaı, shyraǵym, bizdiń úıde ne bar deısiń, tintpeı-aq qoısańdarshy.

— Joq, moldeke, maldy biz sizdikinen tabamyz ba dep turmyz.

— Bireý silteý berdi me?

— Silteýsiz de taptyq.

— Qalaısha?

— Saqalyńyzǵa juqqan qan bizge kýálik berip tur.

— Áı, aqymaq, bul qan emes, nanbasań kempirimnen sura... Jańa «isim aǵzamnyń duǵasyn» shaıqap iship edim, dep saqalyn sıpady.

— Ol ótirigińizdi aıtpańyz, Kárieke, orazada duǵalyq shaıyp ishedi degenge kim nanady, — dep aýylnaı úıge kirip ketti. Bara kempirmen bajyldasqan daýsy shyqty.

— Saraıdyń kilti joǵalyp qalǵan, dep bajyldaǵan, jylamsyraǵan kelinniń daýsy da estildi. Káriekeń kelinin de, kempirin de aıady. Dáıek tutyp tura almady, esikti asha bereıin degende aýylnaı qarsy shyqty.

— Saraıyńyzdy tintemiz, birge júrińiz.

— Bara turyńdar, oqıtyn nápilim bar edi, dep Káriekeń úıge kirdi. Kózinde móldiregen jas, qaltyraǵan pishinmen kelini qarsy aldy. «Ataeke-aý, tynyshtyqty nege buzdyń! Nege bizdi pálege qaldyrdyń!» deıtin adam sekildi.

— Sorly-aý!.. Sorly-aý, — dep kempiri ókirip jylap jiberdi.

Káriekeń bosap ketti. Kóziniń janaryna tyǵylǵan jas birtindep aǵyp saqalyn jýa bastady. Jaınamazdy jaıyp jiberip júginip otyryp tilekke kirdi.

— Áı, qudaı-aı, ata-babamnyń istemegen kásibi edi. Jamandyqqa ózim de basa qoımaıtyn edim. Byltyrǵy joǵalǵan kúreń at pen ala bıemdi Taılaqbaıdyń ózi urlamaǵanmen sol aýyldyń soıǵany anyq. Men mal aldyrǵanda aq malymnyń tóleýi dep aldyrdym ǵoı... Aqqa qudaı jaq dep edi. Meniń aq isim shynymen-aq qaraǵa shyǵa ma? Ia qudaı, sal oń nazaryńdy! Jalpy arýaq, áýlıeler, ánbıeler, ata-babamnyń uryqtary qoldaıtyn bolsań búgin qolda!..

Dala jań-juń, áldkimdi dúrildetip urǵandaı, áldekim «qoıyńdar» dep arashalaǵandaı boldy. «Oıbaı-oıbaı» degen bireýdiń ashshy daýsy aıqyndala berdi.

— Oıbaı, ene, álgini uryp jatyr bilem!.. — dep kelini qalsh-qalsh etti.

— Jalǵyzym, qulynym, — dep kempir de, kelini de tura júgirdi...

Káriekeń tilekten jańyldy, qorqyp otyrǵanyn da, qýanyp otyrǵanyn da bilmedi. Áldekim esikke jarmasty. Esik ashylatyn, tystaǵylar úıge kiretin boldy. Solardy kórmeıin, solarmen sóılespeıin degen adam qusap, Káriekeń namaz oqymaq boldy. Dáreti kúmándi bolǵan soń táıemımdi soǵyp jibergende, esik syqyr etip ashyldy. Káriekeń sasqalaqtap tur, qulaqty qaǵyp qaldy. Ne dep nıet qylǵanyn ózi de bilmedi. «Suphaneke» dep edi, aıaq jaǵy aýzyna túspedi. «Alqam» men «qulqýaldanyń» qaısysyn buryn oqyryn bilmeı jańyldy.

Jurt dúrkirep kire bastady.

— Molda qaıda, molda qaıda? Taılaqbaıdyń kijingen daýsy estildi. Káriekeń túregep tursa, Taılaqbaılar keıip sógetin sıaqty, urysyp dep betine túkiretindeı boldy. Solardyń betin kórmeıin degen tárizdenip sájdege búgile bergende, Taılaqbaı kelgen boıy teýip qaldy. Káriekeń kásti súze qulady.

— «Alla!» dedi.

— Óı, atańa nálet! Allada neń bar! Jalǵyz bıemdi urlap soıyp otyryp, taǵy qudaıǵa qulshylyq qylmaqshysyń ba?

Oıbaıdy salyp kempiri keldi.

— Sorly-aý, óldiń ǵoı, óltirdi ǵoı!..

— Jylama, dedi Káriekeń, men sharıǵattyń buıryǵyn, istedim. Adam qarýynda jazaly bol sam da, qudaı qasynda jazaly emespin... men — ólsem shahıdpin.

«Káriekeń ustalypty...» degen habar taraǵanda, jurt ekige bólindi: jastar, ásirese muǵalimder:

— Baıaǵydan beri ótirik kóz jumyp, jurttyń qanyn soryp bolyp edi, — dep tabalady.

— Sharıǵatqa qarsy is istemegen shyǵar, ustatyp júrgen tik aıaqtar ǵoı, dep shaldar jaǵy aıasty.

Aýyl-aýyldyń aqsaqaldary jınalyp baryp, sottan kepilge aldy. Taılaqbaıdy úgittep malynyń tóleýin berip bitirdi. Basqa kelgen páleni jalpy el bop qaqty. Biraq ury degen atty joıýǵa jurttyń álinen kelmedi.

Káriekeń ury atandy. Qatyny tolǵatqan qorqaq erkekter, balasy aýyrǵan kempirleý áıelder, zıanmasy bar qatyndar burynǵydaı attan salyp shaýyp, úshkirýdi sıretti. Kıimi kóp, baı shaldar ólerinde «súıegime Káribaı molda kirsin» dep ósıet qylmaıtyn boldy.

Sóredegi qalyń kitaptardyń, boı tumar qylǵan, ezip ishken «isim aǵzam» duǵasynyń sharapatyn Káriekeń kóre almady. Eski ataq, eski dańq, eski abyroı kózinen bir-bir ushty.

1923.

---