InfoHub Logo

Dúısendi aýylynyń qatyndary da, erkekteri de «Qara bala»» deıdi. Qara bala dep atandyryp júrgen kebine qatyndar. Dúısenniń óziniń túri de qatyndardyń sózin rasqa shyǵararlyq. Tyshqan kózdengen, bet-aýzy bir ýys, qatqan qara; boıy tapaltaq, júrgen-turǵanda yqsham-aq. Minezi de bala sekildi. Aýyr aıttyń dep kektemeıdi, arsalańdap kúlip júrgenin, kóresiń.

Qara balaǵa qatyndar úıir, úıine qydyra barsa anany áper, mynany áper dep jumsap bolady. Qara balada arlaný joq, aıtqandarynyń bárin isteıdi. Keıde buldanyp: «Senderdiń jaldap qoıǵan malaılaryń emespin ǵoı» dese, qatyndar qaǵyńǵyrlap qarǵap bolady.

İńirdegi shaıdy iship alǵan soń Qara balanyń kásibi aýyldy qydyrý. Bir úıden shyǵyp, ekinshi úıge baryp, kezedi de júredi. Sol kezýmen júrip aýyldy tegis jatqyzyp, úıine jaryq sóngen soń kelip, peshtiń janyndaǵy eski týlaqty sıpalap júrip taýyp alyp, qısaıyp jata ketedi. Jurttaı janyn baptaý, tósek salyp sheshinip jatý — Qara balanyń ádetinde joq. Keıde kári sheshesi kelip:

— Sheshinip jatý degendi bilmeısiń, bıttep-qurttap júrgeniń, sen neǵyp adam bolasyń, — dep sógip te alady.

Aýyldy kezgende, Qara bala áńgime baqpaıdy. Áńgimege úıirligi joq. Barǵan úıiniń erkekteri bir nárseni sóz qylyp otyrsa, Qara bala ony tyńdaýǵa jalyǵyp, áıelder jaǵyn aınaldyrady. Nan ılep jatqan, ot jaǵyp otyrǵan áıelderdiń janyna qatarlasa otyryp aýzyna kelgenin sapyrady. Úı ońasha bolsa, óleń de aıtyp jiberedi. Ondaıda kóbine áıelderdiń ózderi surap aıtqyzady. Qara balanyń óleńderi aýyl áıelderiniń bárine tanys.

— Qara bala, óleń aıtyp jibershi, dese, oqtaýdy dombyra qylyp ustap, Qara bala bar daýsymen shyrqap jiberedi.

Mingenim kósh aldynda qula jıren,

Qatyndar, yntyq bolsań ánimdi úıren.

Bir kórip dıdaryńdy sóılespekke,

Ádeıi at terletip keldim únden.

Qula atym qulynynda arda emgen,

Báıgede myń san attan ozyp kelgen.

Saqtaýly ólgenimshe myqty belgi

Jan qalqa, oramalyń óziń bergen.

Qatyndar, sen de sálim, men de sálim,

Bul elge sen bolmasań kelmes edim.

Qaıyrylyp aqsha betten bir súıgizseń,

Jetpese naq ajalym ólmes edim...

Bul Qara balanyń kúnde aıtyp júrgen óleńi. Munyń tyńdaýshylarǵa eshbir paryz-qaryzy joq sıaqty. Qara balanyń ózine de solaı kórinedi. Biraq, keıde osy óleńdi aıtyp otyrǵanda, Qara balanyń oıyna birdeme túsip ketken sekildenedi. Qara bala oılaǵan oıyn bireý sezip qaldy ma degendeı, ondaıda jan-jaǵyna jaltaqtap qaraı beredi. Betine týra qarap otyrǵan adamdy kórse, osy quryp qalǵyr sezip qalmasa ıgi edi degendeı, betine qan júgirip, qyzara bastaıdy.

Tún edi, aýyldy birsypyra qydyryp, endi úıine qaıta bergende, Qara bala Balǵabaıdyń úıiniń terezesindegi jyltyraǵan otty kórdi. Jatpaǵanyn bilgen soń baryp biraz otyrǵysy kelip, jarym joldan buryldy. Lapastyń túkpirinde jatqan sabalaq júndi qara ıt qarańǵydaǵy dybyspen azyraq yryldaı tústi de, Qara bala ekenin sezgendeı únin óshirip, qaıtadan búk túsip ornyna jatty...

Úıde jalǵyz Balǵyn edi. Kórshi úıine qonaq kelip, Balǵabaı sonda et jeımin dep qydyryp ketip, Balǵyn jalǵyz otyr edi. Tósegin salyp, kıimin sheshinip, endi jata beremin degende, esiktiń aldy tyqyrlaǵan soń Balǵabaı shyǵar degendeı moınyn sozyp qaraı bergende, arsalańdap Qara bala kelip kirdi.

— Óı, qaǵynǵyr, sen ekensiń ǵoı.

— E, nemene, menen basqa kútkeniń bar ma edi?

— Bar edi, durys aıttyń, — dep Balǵyn kúlimsirep, kórpesin jamylyp jata ketti. Kórpeden kózi ǵana kórinedi. Kórpeden kóringen kóz kúlimdep, Qara balany tesip bara jatqan sekildi.

Balǵyn bylaısha ajarly adam, qyzyl shyraıly, qyr muryndy, kózi kúlimdep jaıshylyqtyń ózinde de adamdy ózine tartyp turatyn sekildenýshi edi. Qara bala Balǵynǵa úıir bolyp, aralasqysy da keletin. Biraq Balǵabaıdyń minezi jaman, úıine bireý kelse, ásirese, jastaý bozbala kelse, qabaǵyn qarys jaýyp túneredi de otyrady. Qara balaǵa da sondaı pishin kórsetip júrip «yrjańdaı berip jyn qaqty ma?» dep bir kúni jekirip te tastaǵan. Sodan beri Qara bala bul úıge sırek qatynaýshy edi...

— Qaǵyńǵyr, aýyldy kezesiń de júresiń, osy sen ne izdeısiń?! — dep Balǵyn taǵy kózin kúlimdetti.

— Oıbaı, jeńeshe, meniń izdeıtinim kóp qoı.

— Al, nemene, aıtshy!?

— Qazir aıtýǵa bolmaıdy.

— Nege?

— Ońasha aıtamyn.

Balǵyn syqylyqtap kúldi. Kúlisi Qara balanyń ishin órtep jibergendeı boldy.

— Baıǵus-aý, osydan ońasha jer bolýshy ma edi, búkil úıde ekeýden-ekeýimiz-aq emes pe? — dedi.

Qara bala sóz taba almaı qaldy. Jaıshylyqta ázildeskende sýdaı simiretin sóziniń biri de joq, bári de Balǵynnyń otty kóziniń lebimen áldeqaıda bytyrap qashqan sekildi.

Etpetinen jatqan kúıi Qara bala basyn azyraq kóterip, kóziniń qıyǵymen Balǵynǵa qarady. Balǵynnyń otty kózi kórpeden jyltyrap, áli kúlimsireýmen jatyr eken.

— Nege qaradyń, birdeme aıtaıyn dediń be?

Balǵyn daýsyn shyǵaryń qyrap kúldi de:

— Jaraıdy, aıtpaı-aq qoı, ońashada aıtarsyń. Álgi kelip qalar, úıińe qaıt! − dep, kórpesin búrkenip, irgege qaraı aýnap jatty...

***

Qara balada mal degende tory at, synyq múıiz qońyr sıyr, qara baspaq bar. Qara baspaq tózine emes, uzatqan apasy bıyl jaz tórkindep kelip, soǵan berip qoıǵan.

Qoraǵa japsyra úıgen azǵana salam, quraq shóbi bar. Úsh mal birdeı bos júrgen soń shópti beldeýlep, kóbin jerge tósek qylyp, taptap tastaǵan. Shashylǵan shópti jıyp, maldyń týratyn jerin kúre dep sheshesi neshe ret aıtsa da, Qara bala oryndaǵan emes. Oryndamaımyn demeıdi, moıny jar bermeıdi. Tańerteń turyp qydyrsa, oralyp úıine kelgenshe kesh bolady.

Baıdyń úıine Dýannan kele jatqan bir tóre tústenip, sodan et asaımyn dep otyrǵanda, kún batyp ta ketti. Jurt san-sapalaq bolyp malyn qamap jatqanyn kórgen soń tory at pen qońyr sıyrǵa raqymy túsip, qamap tastaıynshy dep albarǵa keldi. Qońyr sıyrdy qaqpalap qoraǵa aıdaı bergende, albarynyl syrt jaǵyndaǵy úı tóbesinde júrgen Balǵyndy kórdi. Peshtiń murjasyn ashyp júr eken. Murjany ashyp bolyp, Qara balany kórip azyraq kidirip toqtaǵan sıaqtandy. Qara kóleńke tartqan kez ǵoı, kóziniń kúlimsiregen-kúlimsiremegenin Qara bala aıyra almady. Biraq Balǵynnyń úıine barǵansha asyqty. Qońyr sıyrdy kirgizip, qoranyń aýzyn jabýǵa da shydaı almaı, shomnan qarǵyp túsip, Balǵynnyń úıine jetip keldi. Úı ishi qara kóleńke. Peshtiń aldyna júresinen otyryp, Balǵyn ot tutatyp jatyr eken, sańyltyrǵa tıgen ot lapyldap sáýlelenip, Balǵynnyń betin Qara balaǵa jaryq etkizdi. Balǵyn burylyp qarap:

— Senbisiń! — dedi, — otyr, tońyp kelgen shyǵarsyń, otqa jylyn...

Balǵynǵa qatarlasa júresinen Qara bala da otyrdy. Sańyltyrǵa tıgen ot dúrildep janyp, qoıý tútin keıde lap berip peshtiń aýzynan keıin tebedi. Ashshy túgin kózge, murynǵa kirip, býlyqtyrǵan kezi de boldy...

Balǵyn Qara balaǵa kishkene qarap otyrdy da:

— Ońashada aıtam degen sóziń bar edi ǵoı, endi aıtshy! —dedi.

Qara bala kelýin kelse de, osyny aıtaıynshy dep yńgaılanǵan sózi joq edi, sondyqtan múdirip qaldy.

— Jeńeshe, búgin aǵam kelmeıdi ǵoı, á?

— Kelmes.

— Jalǵyz jatýǵa qoryqpaısyń ba?

— Qoryqsam sen barsyń ǵoı, kelip jatarsyń, — dep Balǵyn Qara balaǵa qarap kúlimsiredi.

Ekeýi birazǵa sheıin taǵy biraz únsiz otyrdy. Maldan qalǵan eski sańyltyrdy Balǵyn peshke qushaq-qushaǵymen tyǵady. Zýlap janǵan ot betti qyzdyryp, tyzyldatyp barady.

— Sen meni «jeńeshe» deısiń, ózińniń jasyń neshede?

— Jıyrma ekide.

— Qaǵyńǵyr-aý, menimen túıdeı qurdassyń ǵoı...

Peshke sańyltyrdy symbalap toltyra túsip, Balǵyn taǵy da sózge kirdi.

— Jamansyń ǵoı, zamandastaryńmen oınap-kúlýdi de bilmeısiń.

— Uıalam ǵoı! − dep Qara bala kúrsindi.

— Nesine uıalasyń? Menimen túıdeı qurdassyń, zamandas adamnyń oınap-kúlgeni uıat bola ma eken?!

Qara bala buǵan qarsy aıtýǵa sóz taba almady. Basy tumandanyp, aqyl-oıynyń qaıda ketkenin de bilmedi.

Qoly ózinen-ózi baryp Balǵynnyń qolyn ustady.

— Óı, aqyryn, aýyrttyń ǵoı.

Balǵyn ashýlanyp qaldy ma eken dep Qara bala seziktene seskenip te ketip edi, kúlimsirep otyrǵanyn kórgen soń, kóńili ornyna tústi...

* * *

... Bireý ańdyp turǵannan jaman Qara bala seziktene túsedi. Lapasqa kirgende, sybdyryn bildirmeımin dep aıaǵyn ushynan ǵana basty. Býyny qaltyrap, aıaǵy súıretilip, júrýge kelmeıdi... Esikke kelip tutqasyn ustaǵan soń azyraq turyp demin aldy. Bárinen qıyny esikti ashý boldy. Ashar-ashpasyn bilmeı eki oılanyp birsypyra turdy. Esikti ashyp qalǵan yńǵaıda jyly lep betke soǵyp, boıyn jandandyrǵan sekildendi... Qaltyranǵan kúımen eptep qana basyp, peshke kelip súıendi. Jerde jatqan sańyltyr sybdyr etse, Qara balanyń jany shyǵyp kete jazdaıdy... Peshke taıaý Balǵynnyń tósegi.

Mynaý qaraýytyp jatqan Balǵyn bolsa kerek.

Demin biliner-bilinbes qana qylyp alyp jatyr...

Qara bala tizerlep otyryp, qolymen qarmanyp edi, Balǵynnyń qolyna kez boldy. Jyly, jumsaq qol Qara balanyń qolyn qysyp, kúıdirip bara jatqan sekildi...

Sodan bylaı tósekke qalaı jatqanyn, qalaı qushaqtasqanyn, qalaı súıiskenin — Qara bala birin de bilgen joq...

... Terezeniń aldy tyqyrlap barady.

— Oıbaı-aı, aǵań bolmasa ıgi edi! — dep Balǵyn basyn kóterip-aq aldy.

Shaqyr-shuqyr dybys lapastyń ishine kelip qaldy.

— Masqara boldyq, aǵań eken, qaǵyńǵyr, qarańdy batyr! — dep Balǵyn jylamsyrap sala berdi.

Esikten shyǵýǵa bolmaı qaldy. Terezeni buzýdyń taǵy jóni joq, Qara bala sasqalaqtap:

— Endi qaıtem? dedi.

Joǵal, qarańdy batyr, ana peshtiń qýysyna kir!

Jaman tonyn qaýdyrlatyp, peshke betin jyrǵyza-myrǵyza Qara bala peshtiń qýysyna kirip te ketti...

Qatqan etigi shyqyrlap, úıdi basyna kóterip Balǵabaı keldi. Qaltyranyp, sasyp, tósekte otyrǵan kúıi Balǵyn qarsy aldy. Daýsy shyǵar-shyqpas bolyp:

— Bóten bireý me dep zárem ketti ǵoı, túnde keletin bolǵan soń aıtyp ketseń qaıtetin edi? — dep Balǵyn naz qylǵan boldy.

Kıimin sheshinbesten janyna kelip:

— Qoryqpa, men ǵoı... Joldaǵy aýylǵa qona ketkenimde de bolatyn edi, jalǵyz jatýǵa seni qorqar dep qonbaı kelgenim ǵoı, − dedi.

Balǵyn qorqynyshtan qutylyp, erkindeýge aınaldy.

— Tońyp kelgen shyǵarsyń, ózim sheshindireıin, − dep Balǵabaıdyń belbeýin sheship, kúpisin jeńinen tartty. Balǵabaı etigin qazan peshtiń qýysyna aparyp qoıaıyn dep edi:

— Sen sheshine ber, ózim aparyp jaıaıyn, — dep Balǵyn etikti ala jóneldi! Qýysta búk túsip Qara bala otyr edi. Etikti jaıyp jatyp, «dybysyńdy shyǵarma» degendeı bop, Balǵyn ony tóbesinen basyp-basyp qoıdy...

Tósekke jatysymen Balǵyn baıyn qushaqtap, aımalap súıdi. Kelgenime qýanyp qaldy ǵoı dep Balǵabaı nasattandy. Biraq, Balǵynnyń súıýi shyn súıý emes edi. Qosylǵandaryna jeti jyl eken. Balǵabaı bıyl 47-de, sodan beri búıtip jaqsy kórse qaıda qalǵan?..

Balǵyn, shynynda, Balǵabaıdy Qara balanyń ornyna qushaqtap súıip jatyr edi...

Tań qarańǵysy kezinde, Balǵabaı ábden uıyqtady-aý degen shamada, Qara bala súıretilip ornynan turdy. Eptep esik ashyp, tysqa shyqty. Úrker quldyrap batýǵa baryp qalǵan. Aspan júzi samsaǵan juldyz. Ún joq, dybys joq, tymyrsyq aıaz, tynyq tún.

Qara bala qurysqan boıyn jazyp kerildi, esinedi. Manaǵydaı qorqý joq, adymdap basyp úıine keldi. Teri týlaqtyń ústine kep etpetinen sulaı ketkende, Balǵyn qushaqtaı alyp, súıip-súıip alǵan sekildendi...

---