InfoHub Logo

Uly Otan soǵysyndaǵy Sovet Odaǵynyń fashısik Germanıaǵa qarsy kúresindegi iri oqıǵalardyń biri — Sovet Armıasynyń Moskva túbindegi 1941 jylǵy kúz jáne qys aılaryndaǵy jeńisteri boldy. Bul shaıqas jarty jylǵa sozylyp, soǵystyń bastapqy kezeńiniń taǵdyryn sheshti. Moskva túbindegi urysta sovet armıasy alǵashqy strategıalyq jeńiske jete otyryp, dúnıe júzilik soǵystaǵy jaǵdaıdy ózgertti. Moskva túbindegi bul jeńistiń mańyzy jóninde partıa tarıhynyń, kóp tomdyǵynda bylaı delingen: «İri áskerı — saıası maǵynasy bar soǵys barysynda túbirli betburystyń bastamasy bolǵan maıdandaǵy elýli sheginisterden keıin jetken uly jeńistiń basqa úlgisi tarıhta bolǵan joq. Sovet Qarýly Kúshteriniń Moskva túbindegi jeńisi taǵy da Lenın sózderin rastap berdi. «Jumysshylar men sharýalardyń kópshiligi óz ókimetin, sovet ókimetin — eńbekshiler ókimetin qorǵaıtyndyǵyn, jeńgen kúnde mádenıet ıgilikteriniń bárin, adam eńbegi jasaǵan nárseniń bárin ózderiniń jáne ol balalarynyń paıdalaný múmkindigin qamtamasyz etetin isti qorǵaıtyndyǵyn bilgen, sezgen jáne kórgen halyq esh ýaqytta jeńilmeıdi»,— degen edi V. I. Lenın. Nemis armıasynyń Moskvaǵa shabýyly Sovet Odaǵy úshin qaýipti kúnderdiń biri boldy. Gıtler óziniń armıasyna tezirek jeńiske jetýge buıryq berdi, ol bylaı dep jazdy: «Birneshe aptanyń ishinde iri ónerkásip ortalyq bizdiń qolymyzda boldy. Jaýdy talqandaý úshin qolaıly kezeń týdy, óltire soqqy beretin kez keldi. Búgin osy jyldyń taǵdyryn sheshetin sońǵy shaıqas bolady».

Fashıs komandovanıesiniń 1941 jyldyń sentábrinde Moskvany qorǵaýshy sovet jaýyngerlerine qarsy shaıqasta 77 dıvızıasy, bir mıllıonnan astam adamy, 14 myńnan astam zeńbirek pen mınometi, 1700 tank pen 950 samoleti boldy.

Olardy soǵysqa tájirıbeli generaldar bastap bardy. Gıtler olarǵa baǵyt bere otyryp «ortalyq» armıa tobynyń shtab májilisinde bylaı dedi: «Moskvany birde — bir orys soldaty, birde — bir turǵyny, meıli ol — er adam, áıel nemese bala bolsyn tastap kete almaıtyndaı etip qorshaý kerek, qaladan qashyp shyǵýdyń qandaı da jolyn kúshpen aıaýsyz basý kerek».

Sheshýshi jeńiske jetetinine sengen Gıtler búkil dúnıe júzin 7 noıabr kúni Qyzyl alańda óziniń «jeńilmeıtin» áskerleriniń paradyn ótkizemin dep jarıalady. Basqynshy armıasy tylda gıtlershilerge arnalǵan paradtyq áskerı kıimderin ala júrdi. Sovet astanasyn tez arada basyp alýyna senimdi nemis-fashıst komandovanıesi shyǵys maıdan soldattaryna arnap uran tastady. Onda bylaı dep jazyldy: «Soldattar, senderdiń aldaryńda Moskva tur. Soǵystyń 2 jylynda kontınenttiń barlyq astanalary senderdiń aldaryńda bas ıdi, sender iri-iri qalalardyń kóshesinde erkin júrińder. Endi tek Moskva qaldy. Ony ózderińe bas ıdirińder, oǵan óz qarý kúshterińdi kórsetińder onyń alańdarynda júrińder. Moskva — soǵystyń sońy. Moskva — bul demalys. Alǵa». Moskvaǵa basty shabýyldy bastaǵan fashıs áskerleri onyń qorǵanys shebin buzyp, Vázma aýdanynda batys jáne rezerv fronty men Bránsk frontynyń keıbir kúshterin qorshaýǵa aldy. Qyzyl Armıanyń bólimderi qatań jáne qan tógis kúres júrgize otyryp, Shyǵysqa qaraı sheginýge májbúr boldy. Bir aı ishinde jaý 230—250 km. alǵa jyljyp, Kalının, Volokolamsk, Mojaıskini basyp alyp, Týlaǵa jaqyndady. Moskvaǵa qaýip tóndi.

Sovet Odaǵynyń marshaly G. K. Jýkov jaǵdaıdy bylaı dep jazdy: «Nemis-fashıst komandovanıesi Moskvany basyp alý maqsatynda «Taıfýn» atty josparyn qabyldaı otyryp, sovet áskerlerin Vázemsk — Moskva jáne Bránsk — Moskva baǵytynda talqandap, Moskvany soltústikten ońtústikke qaraı qorshap, tez arada basyp alýdy» iske asyrmaqshy boldy.

Bul qaterli mezgilde komýnıstik partıanyń basshylyq jáne uıymdastyrýshylyq roli arta tústi. Partıa jaýǵa qarsy kúresti uıymdastyra otyryp, sosıalısik qurylystyń ereksheligine, elimizdiń ekonomıkasynyń artyqshylyǵyna, halqymyzdyń moraldyq saıası birligine sendi. 19 oktábr Memlekettik Qorǵanys Komıteti qalany qorshaý jaǵdaıynda dep jarıalady. Memlekettik mekemeler, kóptegen fabrıkalar men zavodtar, halyqtyń basym kópshiligi shyǵysqa evakýasıalanǵan bolatyn, biraq joǵary basshy apparat, partıanyń Ortalyq Komıteti, Joǵarǵy Bas komandovanıesiniń stavkasy Moskvada qalǵan edi. Moskva partıa uıymynyń basshylyǵymen astana eńbekshileri týǵan qalany qorǵaýǵa attandy. «Sizderdiń ár qaısysyńyz qaı postyda tursańyz da, qandaı jumys atqaryp júrseńizde, Moskvany qorǵaýshy armıanyń jaýyngeri retinde sezinińiz», dedi. Ortalyq Komıtet jáne MK VKP(b) sekretary A. S. Sherbakov óziniń astana turǵyndaryna sóılegen sózinde.

Moskvany qorǵaýǵa búkil sovet halqy jumyla kiristi. Moskva partıa uıymynyń shaqyrýyna jaýap retinde úsh kún ishinde moskvalyqtardan 170 myń, Moskva mańaıyndaǵy eńbekshilerden 140 myń aryz tústi, óz erikterimen Moskvany qorǵaýshyǵa kómektesýge surandy. Halyq eriktilerinen Moskvada 12 dıvızıa jasaqtaldy. 600 myń adam Moskvany qorǵaý bekinisterin salysýǵa qatysty. Moskvaǵa qaýip tóndi. Bul árbir sovet adamyna qatty áser etti. Jáne bul halyqty jeńiske umtyldyra tústi. Sol kúnderi Alekseı Tolstoı bylaı dep jazdy: «Moskva bul — bizdiń mádenıetimizdiń ıdeıasy. Moskva arqyly bizdiń bolashaqqa jolymyz bastalady». Moskvany qorǵaýǵa búkil halyq yntalandy. «Týǵan Moskvaǵa kómek», «Astanany erlikpen qorǵaımyz» degen urandardy tolqymaı oqý múmkin emes. Respýblıkalardyń aldyńǵy qatarly adamdary barlyq kúshti nemis áskerlerine qarsy jumyldyrý kerek degen uranmen gazet betterine maqalalar jarıalady. Qazaqtyń uly aqyny Jambyl halyqtarǵa: «Moskva úshin ómirimizdi qurban etýimiz kerek» degen uran tastady. Bul búkil halyqtyq uranǵa aınaldy. «Biz Otanymyzdy, týǵan Moskvamyzdy súıemiz. Biz árqashan senimen birgemiz. Sen ózińniń mádenı, tarıhı isterińmen búkil halyqty tarta bildiń»,— dep jazdy Martıros Sarán (armenıanyń uly sýretshisi).

Moskva úshin shaıqasta orys halqymen birge, Sovet Odaǵynyń basqa ulttary erlikpen kúresti. Bul shaıqasta baýyrlas respýblıkalarda qurylǵan ulttyq áskerı bólimderi erekshe rol atqardy. Jaýǵa qarsy Qazaqstannyń 312, 316, 391-shi 377-shi atqyshtar dıvızıasy erlikpen shaıqasty.

1941 jyly oktábrdiń aýyr kúnderinde batys maıdannyń áskerı keńesi jaýyngerlerge mynadaı úndeý taratty: «Joldastar! Bizdiń memleketimiz úshin syn saǵat týǵan kezde árbir jaýynger ómiri Otan úshin pıda. Otan sizderdiń ár qaısysyńyzdyń asa zor kúsh jumsaýyńyzdy talap etedi, erlik, batyrlyq, tabandylyq qajet. Otan bizdi myzǵymas qamal bolýǵa jáne fashısik ordanyń Otanǵa jáne súıikti Moskvaǵa baratyn jolyn qorǵaýǵa shaqyrady. Qazir esh ýaqytta bolmaǵan qyraǵylyqty talap etedi, temirdeı tártip, uıymshyldyq oqıǵaǵa baılanysty sheshimdi bola bilý jeńiske degen moıymas erlik jáne ózińdi óziń qurban ete bilýge daıyn bola bilý».

Maıdandaǵy jaýyngerler bul shaqyrýǵa jappaı erlik kórsetýmen jaýap berdi. Kóp ultty sovet halqynyń tabandylyǵy men erligi, erjúrektiligi jáne ózin-ózi qurban etýge deıin búkil patrıotızmi men ınternasıonalızmi Moskva qorǵaýshylarynyń bolyp kórmegen erlik kórsetýinde jarqyn beınesin tapty.

Polkovnık A. P. Belobrodovtyń 78-shi, V. I. Polosýhınniń 32-shi, general maıor N. F. Lebedenkonyń 50- shi, polkovnık T. O. Martırosánnyń 239-shy atqyshtar dıvızıasynyń jaýyngerleri erlikpen shaıqasty. Ásirese Qazaqstanda qurylyp, Moskvany qorǵaý barysynda 8-shi gvardıalyq bolyp atalǵan general I. V. Panfılovtyń 316-shy atqyshtar dıvızıasynyń jaýyngerleri men ofıserleri erekshe kózge tústi. Bul kóp ultty dıvızıanyń jaýyngerleri 33 kún boıy Volokolamsk baǵytyndaǵy mańyzdy aımaqty tabandylyqpen ustap turdy jáne óz keýdelerin tósep qorǵady.

Saıası jetekshi Klachkovtyń jetekshiligimen jasaǵan jıyrma segiz batyr erligi dúnıe júzilik dańqqa jetti. Olardyń ishinde orystar Ivan Shadrın, Nıkolaı Trofımov, qazaqtar Narsutbaı Esebolatov jáne Álikbaı Qosaev, ýkraındyq Grıgorıı Petrenko, qyrǵyz Dúısenqul Shopokov jáne basqalar boldy. Olardy ár qaısysy saıası jetekshi Vasılıı Klachkovtyń «Rossıa keń-baıtaq, biraq sheginýge jer joq, artymyzda Moskva»,— degen jaýyngerlik uranyn júregimen qabyldady. Olar jaýyngerlik dostyǵyn ózderiniń qandarymen jazdy, biraq jaýdy jibermedi.

«Qymbatty qazaqstandyqtar! Moskva úshin erlikpen shaıqasyńyzdar. Sizder súıikti astanamyzdy jyrtqyshtar torabynan týǵan anamyzdaı qorǵańyzdar» — dedi urysta aýyr jaralanǵan, saıası jetekshi Manap Mýsın jan tapsyrar aldynda. Onyń osy bir jalyndy sózi basqa jaýyngerlerge buıryqtyń óktem únindeı estildi. Mine, Otan úshin shaıqasta komýnıser men komsomolester árdaıym alǵy shepte bolyp, erliktiń ónegesin kórsete bildi. Panfılovshylar qysqa merzim ishinde jaýdyń bir tankili jáne motorly eki jaıaý ásker dıvızıasyn talqandady. 1941 jyldyń 12 noıabrinde «Pravda» gazeti bylaı dep jazdy: «Panfılov dıvızıasy jaýyngerleri, komandırleri men saıası qyzmetkerleriniń ǵajaıyp erlikteri jaýdy eriksiz jerge kómilýge májbúr etti».

1941 jyldyń 18 noıabri dıvızıa jaýyngerleri úshin dańqty kún boldy. Osy kúni 316-shy atqyshtar dıvızıasyna gvardıalyq dıvızıa degen ataq berilip, ol Qyzyl Tý ordenimen nagradtaldy. Bul qýanyshty habar Sovet úkimetiniń qazaqstandyqtardyń maıdandaǵy erligin joǵary baǵalaǵandyǵynyń aıǵaǵy edi. Bul habar panfılovshylardyń jigerin tasytyp, Otanǵa degen súıispenshiligin burynǵydan da arttyra tústi. Moskva túbinde ózbek jerinde jasaqtalǵan kóp ultty 258-shi atqyshtar dıvızıasy erlikpen soǵysty. Polkovnık Sıazovtyń basshylyǵymen osy dıvızıanyń jeke quramy 1941 jyldyń oktábr — noıabrinde jaýmen qıan-keski urysta jan aıamaı Týlany qorǵady, Chırınniń basqarýyndaǵy vzvod úsh saǵattyq urysta 40-tan astam gıtlershilerdi qurtty. 13 oktábrdiń ózinde 999-shy polktyń ártúrli ulttarynyń jaýyngerleri men ofıserleri jaý pozısıasyna on eki ret shabýylǵa shyqty. 991-shi polk jaýdyń 112-shi jaıaý ásker dıvızıasynyń shabýylyn bir ózi ustap turdy.

Moskva túbindegi urystyń dańqty betterin polkovnık Ia. Ia. Veıkın basqarǵan 201-latyshtyń atqyshtar dıvızıasynyń jaýyngerleri men komandırleri jáne saıası qyzmetkerleri jazdy. Naro — Fomınsk aýdanynda qarsylasqan shabýyl urysyn júrgize otyryp, latysh dıvızıasy 1941 jyldyń 19 dekabrinen 1942 jyldyń 11 ıanvaryna deıin 13 myń turǵyn halqy bar eldi pýnkterdi azat etti. Osy ýaqyt aralyǵynda jaýdyń 4 myńnan astam soldaty men ofıseri qurtyldy, 5 tank, 60 avtomashına, 113 pýlemet, 97 mınomet, 38 zeńbirek, 1 myńnan astam vıntovka jáne kóptegen basqa urys tehnıkalary men qarýlaryn qolǵa túsirdi.

Latysh halqynyń uldary bul urystarda ózderin batyl jáne sosıalısik otanǵa shyn berilgen jaýyngerler etip kórsete bildi. Ol týraly 1941 jyly 23 dekabrde «Pravda» gazetinde: «Latvıany basyp alǵan soń nemister latysh halqynyń momaqan ǵana tyńdaýyn kútken edi. Biraq basqynshylar qatelesti. Latysh soldattary men ofıserleri Qyzyl Armıa jaýyngerlerimen, komandırlerimen ıyq tirese nemis basqynshylaryna qarsy shaıqasty. Bostandyq súıgish tamasha latysh halqynyń dıvızıasy erlikke qabiletti ekenin kórsetti». Qolbasshylardyń joǵary áskerı sheberligin jáne jeke erjúrektiligin Moskva túbindegi jerde bolǵan shaıqastarda belorýs halqynyń uly general-maıor L. M. Dovator kórsetti. Atty korpýsty basqara otyryp, ol polktardy sheberlikpen jaýǵa qarsy shabýylǵa bastady. Nemis-fashıst basqynshylaryna kútpegen jerden oısyrata soqqy berdi. Dańqty kavalerıserdiń ishinde orystarmen, ýkraındarmen, belorýstarmen birge qazaq, ózbek, túrikmen, tájik, qyrǵyz jáne basqa SSSR halyqtarynyń ókilderi de az bolǵan joq, olar jaý garnızondaryn qurtty. «Soǵys — Sovet Odaǵy tyǵyz toptasqan buryn álem eshýaqytta kórmegen halyqtar dostyǵynyń bir semásy ekendigin kórsetti. Qyzyl Armıa qataryndaǵy barlyq ulttardyń jaýyngerleri óz otanyn sheksiz berile qorǵady, tamasha kúresti, asa uly erlikpen batyrlyq kórsetti. Dál osyny bizdiń jaýymyz eshqashan kútpep edi», — dedi M. I. Kalının.

Bes aıǵa sozylǵan aýyr urystyń barysynda gıtlershilerdiń «jaı oǵyndaı» soǵysynyń josparyn buzyp, Qyzyl Armıa jaý qolynan shaıqas-shabýyl qımyldarynyń ınısıatıvasyn óz qolyna aldy. 1941 jylǵy noıabr-dekabrde sovet áskerleri Dondaǵy Rostov jáne Tıhvın aýdandarynda fashıs áskerlerin aıtarlyqtaı jeńiliske ushyratty. 6 dekabrde Qyzyl Armıa Moskva túbinde tikeleı shabýylǵa shyǵyp, iri jeńiske jetti. Dańqty sovet áskerleri II myńnan astam qalalar men derevnálardy azat etti. Sonymen birge Kalının jáne Kalýganyń oblys ortalyqtaryn azat etip, Týladaǵy qaýipti toqtatty. Jaý Moskvadan 100—120 km. jerge qýylyp tastaldy jáne sovet armıasy jaýdyń 11 tank, 4 motorlanǵan dıvızıasyn jáne 23 jáıaý ásker dıvızıasyn qurtyp jiberdi. Qalǵan «Sentr» armıasynyń qurama toby orasan zor shyǵynǵa ushyrady. Dushpan ólideı, jaraly 33 myńdaı adamyn, kóptegen áskerı qarý-jaraǵy men áskerı tehnıkasyn joǵaltty. Moskva túbinde óz dańqyna masattanǵan gıtlershil armıa alǵashqy ret iri jeńiliske ushyrady. Osy jerde fashısik áskerdiń «jeńilmeıtindigi» týraly ańyz joqqa shyǵaryldy. Moskva túbindegi jeńis odan ári Sovet halqynyń senimin arttyryp, gıtlershil Germanıaǵa qarsy urysta qoly jetken tabystary búkil progresıvti adamzattyń fashısik ezgiden qutylýynyń úmiti boldy. Moskva qorǵaýshylarynyń uly erligin Sovet úkimetiniń komýnıstik partıasy óte joǵary baǵalady.

Ártúrli ulttardyń ondaǵan myń jaýyngerleri, komandırleri jáne saıası qyzmetkerleri Sovet Odaǵynyń ordenderimen jáne medaldarymen nagradtaldy. 1 mıllıonnan astam adam «Moskvany qorǵaǵany úshin» medalin aldy. Erekshe kózge túsken 110 jaýyngerlerge Sovet Odaǵynyń Batyry ataǵy berildi. Olardyń ishinde orystar V. V. Talalıhın, V. A. Zaısev, V. G. Klachkov, ýkraındar A. A. Bondarenko jáne D. F. Lavrıenko, belorýs L. M. Dovator, qazaq I. Esebolatov, qyrǵyz D. Shopokov jáne taǵy basqalar bar. Osylaısha komýnıstik partıanyń basshylyǵymen sovet halqynyń kóp ultty memleketi fashısik Germanıany birinshi ret tyqsyryp jeńiske jetti. Moskva túbindegi jeńis soǵys barysynda túbegeıli betburystyń basy boldy. Bul jeńis Sovet Odaǵynyń fashızmge qarsy soǵysta sózsiz jeńiske jetetindigin kórsetip berdi. Jaý óziniń joǵaltqan orasan zor shyǵynyn jasyra almady. «Orystardyń soqqysynyń kúshi jáne bul tikeleı shabýyldyń serpini — dep jazdy, fashısik general Tıppelskrıh,— katastrofaǵa ushyraýǵa az-aq qaldy». Gıtler sátsizdiktiń bar kinásin, bar jaýapkershiligin óz generaldaryna aýdarýǵa asyqty. 19 dekabrde ol qurlyqtaǵy áskerlerdiń bas komandashysy feldmarshal Broýıchty ornynan alyp, bul orynǵa ózi otyrdy. Nemis fashıs áskerleriniń joǵary komandalyq quramynda ózgerister júrgizildi. Moskva túbindegi jeńilis, jeńis saltanatyna ábden mastanǵan fashısik armıany jáne búkil german halqyn oılanýǵa májbúr etti. Shyǵys maıdandaǵy nemis soldattary men ofıserleriniń hattary ómirden túńilgen oılarǵa toly boldy, munyń bári fashısik Germanıanyń tylyn, moraldyq jaǵdaıyn tómendete tústi. Soǵystyń býrjýazıalyq tarıhshylarynyń biri Arvıd Fredeborg Moskva túbindegi shaıqas týraly estigende Berlınde bolǵan jaǵdaıdy bylaı dep jazdy: «Mazasyzdyq óse tústi. Túńilýshiler Napoleonnyń Rossıamen soǵysyn eske túsirdi jáne «Uly Armıa» jónindegi barlyq kitaptar kenet suranyspen paıdalanyla bastady. Boljaǵyshtar Napoleonnyń taǵdyrymen aınalysty, astrologıanyń dańqy joıyldy».

Tıppelskrıh «soǵys áreketin odan ári júrgizý úshin apatqa ákep soqtyrǵan qysqy jaǵdaıdan shyǵý kerek» dep dáleldeıdi.

Sovet Armıasynyń Moskva túbindegi jeńisiniń úlken halyqaralyq mańyzy boldy. Ol antıgıtlerlik koalısıanyń toptasa túsýinde orasan zor rolge ıe boldy, gıtlerlik «jańa tártiptiń» buǵaýyna túsken Evropa halqynyń belsendiligin arttyrdy. Aǵylshyn tarıhshysy Fýller Moskvany alý josparynyń sátsizdigin «Germanıanyń strategıalyq úlken jeńilisi dep ataıdy» jáne Moskva túbinde jeńilýdiń nátıjesinde «German armıasy, joǵaltqan energıasyn qaıtara almady, jáne búkil álemniń kóz aldyna jeńimpaz armıa degen dańqynan aırylyp qaldy. Fashıser basyp alǵan elderde,— dep jalǵastyrdy ol,— qaıǵy — muń qýanyshpen almasty. Balqandaǵy partızan soǵysy keń qanat jaıdy, nemister men ıtalándyqtar basyp alǵan elderindegi óz ústemdigin ustap turý úshin ústi-ústine jańa kúshter jiberýmen boldy». Moskva túbindegi jeńis sovettik sosıalısik qurylystyń buzylmaıtyn beriktigin, SSSR halyqtarynyń dostyǵy men birligin, sovet adamdarynyń komýnıstik partıaǵa berilgendigin dáleldep berdi. Jeke adamdardyń qateligi sovet áskeriniń sátsizdigi men aýyr shyǵyny, soǵystyń alǵashqy aılaryndaǵy halyqtyń shekken zardaby sovet memleketiniń alyp qýatyn úze almady. Moskva túbindegi sovet áskeriniń jeńisi barlyq dárejedegi sovet qolbasshylarynyń úlken tvorchestvolyq jumysynyń jáne Sovet armıasy jaýyngerleri men komandırleriniń batyrlyǵy men erliginiń nátıjesi edi. Moskva túbindegi jeńiske sovet tylynyń mıllıondaǵan eńbekshileri óz eńbek úlesterin qosty.

Berik toptasqan jáne yzalanǵan sovet halqynyn jaýǵa qarsy kúreste jaýdy jeńý maqsaty úshin eldiń búkil baılyǵyn uıymdastyrýda dańqty komýnıstik partıanyń alyp kúshi aıqyn kórindi.

---