InfoHub Logo

İńir áletinde "kesh jaryq" dep kirip kelseń, kelgen úıiń keshki tamaǵyn jańa ǵana aldyna alyp jatqan bolsa, úı ıesi úıde joq bop, boqtashaq balalardyń arasyndaǵy bas kótereri jalǵyz ǵana jas áıel bolsa — olar da yńǵaısyzdanyp qalady, sol úıge syımaǵandaı solbyraıyp sen de turasyń. Degenmen, dekabr ishiniń tymyrsyq aıazy — osy úıden shyqsań-aq shap berip ala túsetindeı bop, seni eriksiz aıaldatady. Jylynǵanyńmen turmaı, sol úıdiń turmysyna syn taǵyp ketkeli kelgen adamnan jaman kózińdi anaǵan da qadaısyń, mynaǵan da qadaısyń.

Jas kelinshek salmany urǵylaı túsip:

— Bıyl salǵan úıimiz edi... Jóndeıtin jeri kóp áli, deıdi.

Shyn tańyrqaý osy jerden bastalady. Eki bólmeli úı, asty-ústi taqtaıly, jınaqy ǵana buıym; tórgi bólmede temir kerýet, kerýet tusynda mánerli kilem... Taǵy-taǵylardy kózińmen bir sholyp ótip, kishkene oılansań, qaladaǵy keýde qyzmetkerlerdiń biri bop júrgen Abalaqtyń páteri kózińe kelip elesteıdi. Soǵystan shyqqandaı qırap jatqan buıym, shashylyp jatqan dúnıe bolady onyń úıinde. Ústi-bastary dal-dul, tanaýlarynyń asty neleý bop, tártipsiz ósken balalary bolady. Osynyń báriniń ortasynda tuldanyp Abalaqtyń áıeli otyrady: "Qarań qalǵyrdyń qaısy birin jınaısyń?!" — dep. Sonda sol áıeldiń bar bitiretini — kúnde bazarǵa bir shyǵyp, qalanyń kúndelikti ósegin terý ǵana bolady-ay...

Seniń tańyrqap turǵanyń — kolhozshynyń úıi. Osy turmysty, myna saltanatty úıdi qorashsynyp otyrǵan jas áıel — kolhozshynyń áıeli. Bir óziniń eki júzden asa eńbek kúni bar. Onyń ústine osy úıdi salysyp, myna styınadaǵy1 gúldiń túrin elestetip, naqyshty óz qolynan ornatqan kelinshegiń osy! Bul-bul ma, bul turmysyn budan da ári gúldendirem dep otyr-aý, bul!

Osyny oılaısyń da, Abalaqty aıaısyń: "Sorly Abalaq, kolhozshy da bolmaǵan ekensiń!" — deısiń.

Stenadaǵy Kolhozshylardyń turmysymen tanyspaq bop aýyl aralap júrsiń. Kóshelep salynǵan jańa aýyl. Tún qarańǵysy tym qoıý. Qaı jerde qandaı úıdiń baryn jyltyraǵan terezesinen ǵana bilesiń. Árıreniń minezi ózgesheleý bolmasa, "Árıre" atala ma ol: salyp uryp terezege barady da, úńile qaraıdy kelip. Sen ony jaýyrynynan tartasyń: "Qoı munyńdy... Bireýdi shoshytyp júrersiń..." dep. "Shoshyǵan degen ne? Qudaıyńnan da shoshymaıdy, bular..."deıdi kúlip.

Árıremen tirkeskendeı bop, bir úıge taǵy kiresiń, aldyńǵy bólmesi — álgi úıdikindeı, biraq taqtaısyz. Tórgi bólmesiniń jartysynda taqtaı bar, jartysy - bos. Taqtaıdyń jańa salynǵandyǵyn, taqtaı ústindegi ara, balta, mástúrik sıaqty aspaptardy kórip, úı jóndeýge endi kirisip jatqandyǵyn baıqaısyń. Kerýet ústinde otyrǵan taldyrmash deneli jas áıel — mezgilsiz júrgen qydyrmalarǵa tańyrqap qaraǵan sekildense de, uzamaı betinde kúlki oınaıdy:

— Tórge shyǵa berýlerińizge bolady, — deıdi kúlimsirep.

"Qos qoldap tizesin basyp otyr ma?" deıin deseń, qolynyń astyndaǵy kitapty kóresiń. Sonaý bir kezderde — ónimsiz eńbek úlgisi - is tigip, keste salyp otyratyn tizege endi kitap salynypty!

— Qandaı kitap oqyp otyrǵanyń? Kórsetshi? — dep Árıre bara kitapqa jarmasady.

Saýatsyzdar mektebine arnap Ǵabıttiń jazǵan álippesi bul. Osy álippemen qansha adamnyń saýattanǵanyn, kimderdiń oqıtynyn Ǵabıt bile me eken? Bilgen teris emes-aý. Ásirese, álippe qurylysynyń aýyr-jeńildigi týraly osy oqýshylardyń pikirin biler me edi?

— Baıan qaıda? — deıdi Árıre julyp alǵandaı ǵyp.

— Saıası sabaq bolady dep ketip edi.

— Sen nege barmaı otyrsyń mektebińe?

— Baratyn kezimiz bolǵan joq...

Bul — keshki saǵat segizdiń shamasy. Sabaqtary saǵat onda bastalady eken. Oǵan sheıin sabaǵyn ázirlep otyrǵan áıel bul. Saǵat 10-nan 12-ge sheıin mektepte bolady. Erteńine týra kolhoz jumysyna kirisedi. Sonda osy áıeldiń bos ýaqyty qashan bolady eken? — dep oılaısyń. Abalaqtyń áıeli taǵy elesteıdi kózińe. Saǵat toǵyzdy soǵýǵa 10 mınýt qalǵanda shashy dýdarlanyp, tósekte jatqanyn kóresiń-aý, onyń...

"Synyq ekesh - synyq ta juǵady", degen ǵoı. Árıremen birge terezeden sen de kóz saldyń: keń bólme, kıiz be, tekemet pe, áldeneler tóseýli. Kerýet, ústel degeniń bul úıden úrkip qashqandaı. Dastarqandy jerge jaıyp, astaýdaı qara tabaqty ortaǵa alyp, úsh-tórt kisiniń otyrǵanyn kóresiń. Ezýleriniń jıylmaýyna qarap, "Osylar kúlip otyr-aý" dep oılaısyń. Báriniń kózi - tórde otyrǵan, qaýqıǵan saqaldy qara kiside. Ol — shekesi jyltyraǵan bireý. Jalańbas bas mújip otyr. Barjıǵan saýsaǵy bastyń uńǵyr-shuńqyryn qazyp, álsin-áli aýzyna barady. Aýzyna barǵanda jol-jónekeı saqalyn da sıpap ótedi. Saqalynyń damylsyz shoshańdaýyna qarap: "Uzaq sonar áńgimeni bastap otyr-aý" deısiń.

— Ońbaǵyr shirkin! — deıdi Árıre.

— Kimdi aıtasyń?

— Sonaý saqaldy aıtam, baryp turǵan jalqaý... Kertartpa kesir...

Qydyryp júrip mektep úıine kezdesesiń. Saımany túgel. Úı qabyrǵasynyń bos jeri joq. Kósemderdiń súgireti, Qazaqstan kartasy, qabyrǵa gazeti, taǵy-taǵylar. Qalaı bolsa solaı aralas ile berýinen oqytýshylardyń salaqtyǵyn da sezgendeısiń. Ásirese, qabyrǵa gazetiniń mazmuny jaǵynan da, jazý jaǵynan da tym saýatsyz shyqqanyn kórgeninde — osy oıyń tolyǵa túsedi.

Bir partany orala túsip, tórt-bes áıel otyr. Bireýleri — jazýmen, bireýleri — eseppen shuǵyl. Jasy edáýirge kelip qalǵan kekse áıelder de bar ishinde. Erinip, esinep, kózin uıqy basyp otyrǵandary joq. Bul yntamen kiriskenderdiń saldary, bilimge qumartqandyqtyń belgisi. "Oqysań da oqy, oqymasań da oqy!" dep bel kúshke salyp kórshi, kózderi jasaýrap, ıyqtary túsip, meń-zeń bop otyryp alsyn!..

Aryq mástek pishindi bireý, kózin ejireıtip, suq qolymen álippeniń bir betin túrtip otyr. Qabaǵynyń túıilýine qarap — myqtap qushyrlanyp otyr-aý deısiń. Janyna kelip, suq qoldaǵy qadalǵan jerine sen de úńilesiń: "orynsyz" degen sózdiń basqy býyny barmaqpen kemýli.

— Buǵan nege óshiktińiz? Bul sózdiń jazyǵy ne? — deseń, ol bajyraıyp betińe qaraıdy:

— Qosa almaı otyrǵan joqpyn ba, basyn... — dep.

— Osyńyz "orynsyz" eken deısiń, — kúlip.

— 47 jasqa kelgende álippe oqyǵan soń, qaıdan oryndy bolsyn-aý, — deıdi ol kúrsinip.

— Buryn nege oqymaǵansyz?

— Qunt qylmaǵandyq.

— Endi she?

— Endi me?.. Shynyn aıtsam, endi uıalǵannan oqyp otyrmyn. Bári hat tanyp aldy, jalǵyz men qalmaqpyn ba?

Bul sóziniń rıasyzdyǵyn tap osy kisiniń túri aıqyn aıtyp tur.

Mekteppen kórshi úıde muǵalimder turady. Aýyl ómirindegi mádenıetti turmys úlgisin muǵalimderden izdeıtin bir ádet bar ǵoı, salyp uryp sonyń úıine barasyń. Kirip barǵan yńǵaıynda — ańǵarylyp turasyń. Úıiniń salyný plany — kolhozshylardykimen bir. Asty-ústiniń taqtaıy da sondaı. Ózgeris — basqa jaǵynda. Turǵan jeriń tar esiktiń aldy ǵoı, osydan bastap sýrette de, tórinen baryp bir-aq shyq... Birer baıandama bolǵanda, jarysqa shyqqan keıbireýler: "Ásirese, sizderdiń nazarlaryńyzdy aýdaratynym" dep bastaıtyn sózin. Sondaı-aq, "nazarlaryńyzdy" mynaǵan aýdara kórińiz: naq kire beris bosaǵanyń taqtaıy alynypty da, sol jerge qazan pesh ornatylypty. Árıne, úı bolǵan soń, bir "qazan-pesh" kerek qoı, tipti sol "qazan-peshti" bosaǵaǵa ornatqanynyń ózi durys... Qazan betinde kirli qara qaqpaq, qazan mańyna kóbirek aralasatyn saıman ǵoı, tipti sonyń kirli bolǵany jón... Qazannyń ústi burqyraǵan bý, astyna ot jaqqan soń, bý shyqpaı, sý shyqsyn ba?!

Qazan osymen bitsin. Qazannan kóziń sál aýdy dese, osy qazannyń erneýine tıe sozylǵan adamnyń aıaǵyn kóresiń. Qazannyń erneýimen adamnyń aıaǵynyń aýyl úı qonatyn eshbir jóni joq-aq sekildi. Munyń sebebi ne deseń, bylaı bolyp shyǵady. Jerge ornatylǵan qazan men taqtaı ústine kósilgen aıaqtyń qatary, jer mamandarynyń tilimen aıtqanda, "ústiniń tegistigi" bir dárejede bolady eken. Al bu da durys bolsyn. Endi osy kósilgen aıaqtyń ıesin kórýge qumartyp, basyńdy kóterseń, úrgen qaryndaı qampıǵan bir tulyp bet-keziniń sharasyna zorǵa syıǵandaı bop kórinedi. Osy betti kórgende, talaı haıýandar kóz aldyńnan shubyryp ótip jatqandaı bolady. Ne aıtaryńdy bilmeı sasqandaı:

— No... bet eken! — deısiń.

"Bireý ólmeı, bireý kún kórmeıdi" degen-aý, anyqtaı kele, bul bettiń "ozbyrlyǵyn" da tabasyń, muryn qaıda, muryn? Kóz qaıda, kóz? Ekeýi de osy bettiń mańaıyna shókkendeı, dúnıede barlyǵyna belgi tym az sekildenip tur-aq!

— Muǵalimniń áıeli siz bolasyz ba? — deseń, kómekeıden shyqqan bir daýys:

— Biz bolamyz... —dep kúbir etedi.

Burynǵydan da beter qadala qaraısyń, jasy 20-25-tiń shamasynda bolar. Dene bitisiniń ózi esh nársege ıkemi joq tońmoıyndyqtyń uıasy ekendigin bilgizgendeı. Táýir kıimge qumarlyǵynyń da belgisi joq emes. Ekinshi jaǵynan — sol táýir kıimdi uqsatyp kımeıtindigi de kórinip tur... Árıre sonyń mańyna úıirilip, ony-muny sóıletip jatyr. Árıre sıaqty adam súgiretke de jan bitiredi deýge bolar-aý, aqyrynda sol áıeldi kúldirdi.

Tórgi bólmeniń tórinde aryq mástekteı arbıǵan jalǵyz ústel. Jas bala jigit, terlep-tepship jazýmen shuǵyl. Ústel ústi — tártipsiz obyraǵan kitap, keıbireýiniń túbi qoparylyp, qaby jyrtylyp, berekesi ketip-aq jatyr...

Ústel ústinen túńilgendeı bop, úı ishine kóz júgirtesiń: "Men osy qaıda kelip turmyn?" degen suraý bir jaǵynan baspalatyp, esińdi tandyrǵandaı bolady. Jupynylyqtyń shegine shyqqan bir turmys! Tór jaqta — aıaqqa oralyp birer qurym kıiz jatyr. Onyń qansha keregi bar edi? Álde, tamaqty jerge otyryp ishetin bola ma dep jaǵalaı qarasań, sol oıyńnyń shyndyǵyna qol qoıasyń. Jerden basqa tamaq ishetin orynnyń ózi joq!..

Álgi jas jigit — mektep muǵaliminiń biri bop shyǵady da, ony-muny sóıleskiń keledi. Ol jazýmen ǵana bop, saǵan jaýap berýge tym sarań. Múmkin birer tyǵyz jumysy bar shyǵar.

— Jaqynda spektákl qoımaqshy ek, — deıdi bir sózinde.

— Qandaı pesany daıyndap eń der?

— "Tartys" deıtin.

— Avtory kim?

Muǵalim birsypyra kúmiljip otyrdy da:

— Avtorynyń kim ekenin anyq bilmeımin... —deıdi.

"Tartys" deıtin Muhtardyń pesasy bolsa kerek edi.

Qazaq drama teatry "akterymyzdyń kúshi jetpeıdi" dep, osy pesany áli kúnge sahnaǵa shyǵara alǵan joq. Memlekettik drama teatrynyń oınaı almaǵan pesasyn kolhoz jastarynyń oınaýǵa talaptanýy tym erlik. Muny kuttyqtaýǵa da bolar edi, biraq drama krýjogynyń bastyǵy osy muǵalim bolsa, bul daıyndap otyrǵan pesasynyń avtoryn bilmese, munyń ar jaǵynda ne aıtaryńdy bilmeı kúrsinesiń. Ásirese, aýyldaǵy mádenıet úlgisi bolyp otyratyn muǵalimniń myna sekildi úı turmysy qarnyńdy tym-aq ashyrady.

Árıre, álgi áıeldi sózge úıiriltýmen otyr:

— Hat tanımysyń? — deıdi oǵan.

— Joq! — deıdi áıel.

— Saýatsyzdar mektebine nege barmaısyń?

— Qaıteıin ony...

Bul — áıeliniń jaýaby.

Bul úıden tym kóńilsiz shyǵasyń. Árıreniń ómirge bir kúrsingeni osy jerde bolady:

— Shirkin... ne kórindi eken? Oqytýshylardyń atyna kir keltiretin qylyq-aý, mynasy, — deıdi.

Bir úıdiń terezesine tóne berip, kenet saǵan burylady:

— Joq! Aýyl muǵaliminiń bári osyndaı desek, myqty qatelesken bolar ek. Tamasha muǵalimderimiz bar. Mynaý bir eskiniń kózindeı bop qalǵan "azǵyn" eken, arhıvke berý kerek ózin! — deıdi kúlip.

Árıre sózinde teristik joq. Ómir ekpinine ere almaǵandar aıaqqa oralǵy bolýdan basqa ne bitiredi?! Biraq ekinshi jaǵynan mynany da oılaısyń: kolhozdyń qazir qaı nársege jetip otyrǵanyn bilemisiń? Tasqyndaǵan darıanyń betinde bul bir salyndy. Iá, seńdeı sapyrylysyp sol darıanyń aǵysyna eredi. Iá, qaqtyǵyp shetke shyǵysa qalyp, shirip, tozyp, joq bolady. Ekiniń biri! Muǵalim ataýlynyń bári osyndaı bolady eken deı kórmeńder. Myna shyraq ózimen ketsin!

---