InfoHub Logo

Men erekshe qadyr tutatyn Syrdyń úsh perzenti: biri kóńilimde, ekeýi kóz aldymda. Kóńilimnen tastamaıtynym — Násir, kóz aldymnan ketpeıtin — Qomshabaı men Orazbek. Jazýshy retinde úsheýi úsh qıyr. Tulǵa retinde jurttan tabıǵaty bólek. Bir ózenniń sýyn ishkendikten shyǵar, tiri jan retinde úsheýi egizdiń syńaryndaı — syrt kóz baıqamaıtyn, syralǵy zamandas synamaı-aq tanıtyn qatty uqsastyq bar. Minez: qarapaıym desem qorlaǵan bolarmyn, tym bıazy ekeni ras, biraq sypaıylyqtyń ar jaǵynan tákapparlyǵy kórinip turady, óti jarylyp ólerdeı ashýlanbaıdy, bireýdi ótirik jaqsy kórmeıdi, bireýden kóńili qalsa, qaǵynan jerigendeı qaıǵy oǵan oralmaıdy. Pendelik tirshilikte: jalǵyz aty óleıin dep jatsa, sony baýyzdaı salýǵa dármensiz, balany taptyrǵany bolmasa, sol balaǵa báıbishesimen ortaqtas ekeni esinde joq, esesine sol balalarmen talasyp jalǵyz báıbisheni qaqtap saýýǵa bar. Qaıyrymda: qas - dushpanyna da mańdaıǵa bitken qasqa sıyrdy jetektetip jiberedi. Ýaıymy: qarabastyń ýaıymyn eshkimge aıtqan emes, men estigem joq, al ýaıymy — el ǵoı, eli Syr ǵoı, Syr bárimizge ortaq qoı. Orazbektiń Almatyda qalǵanyn bile tura, men ony Syr boıyna izdep baramyn. Azaby: óleńde «bir kún aýrý bir kún saý, arylmadym dertińnen» deýshi edi, men ekeýiniń de bir kún saý otyrǵanyn kóre almaı qor bop júrmin-aý...

... Termometrdiń tili qyryqtan asyp ketken shildeniń aıynda ekeýi terezeni tars bekitip alyp kaıf bolyp otyr eken. Aıaqtaǵy shulyǵy toǵyz qabat, kástóm men svıterdi qospaǵanda on qabatqa oranǵan Qomsha edennen yz tebetindeı úrkip shyǵyp, kópshikti dıvandy erttep minip alypty. Qalyń trıkonyń ishinde qansha qabattyń jatqanyn kúnde sheshindirip júrgen Shara sanamasa kim bilipti, áıteýir, Orekeńniń keńirdeginen onshaqty kóılektiń jaǵasy jalbyraıdy. Eden — kilem, qabyrǵa — kilem, jambasta — túıe jún bóstek, shyntaqta — qus jastyq. Terezeni jelimdep tastaǵan. Onyń syrtyndaǵy shynyly balkon da jeti qabat jelimnen tynystaı almaı tunshyǵyp týr. Qomsha Almatyǵa kelse boldy, men osy úıde kún saıyn qona — túne jatatyndaı Orekeńniń tabaldyryǵyn attaı bere: «Qalıhan qaıda?» — deıtin ádeti. Esikti ashýym muń eken, Qomsha eki ıininen entikken elektr samaýyrǵa telmirip otyryp:

— Áı, Oreke, osy bir jerden ysqyryp tur eı! — dedi.

— Ras-áı, ysqyryp tur! — dedi Orekeń.

— Oıpyr-aý, jelimdelmeı qalǵan eki jyrtyqtaryńnan bolmasa jel qaıdan shyǵatyn edi?! — dedim men.

— Qaıdan deriń bar ma, — dep Qomsha bóksesin qymtaı bastady. — Ineniń jasýyndaı tesik bolsa bizdi tabady ǵoı.

— Iá, sóıtedi ǵoı, — dep Orekeń sespeı qatqan terezege seskene qarady.

Shara on kirip, on shyqty.

— Oıpyraı, júz kirip, júz shyqtyń ǵoı, esikti japshy! — dep báıbishesi dastarhandy toltyryp bolǵansha Orekeńnen on dúrkin eskertý aldy. Sanap otyryp.

Kúndiz kúpisin, túnde tonyn tastamaǵan soń tiri shabaqty tabaqsyz-aq qýyratyn Syrdyń ystyǵyna qanbaı, sap-sary kúıinde shıki bop qalǵan ekeýi jeli topyraq, samaly qoımaljyń Almatynyń aýasyna otyqpaı-aq qoıdy. Túshkire qalsa da aýylyna qasha jóneletin Orazbek, bir aıdaı aýnap-qýnap, búırek-sıraǵyn qumǵa pisirip alǵan soń qulan-taza aıyǵyp, qaıtyp keledi. On bes jyl uıyqtamaǵan Qomshany otyz jyl úgittep Qyzylordadan qýyp shyǵa almap edim, áli kúnge shala uıqy, qalǵyp-shúlǵyp Araldyń ashyp ketken tuzdy jeli men sýyn tuzdyqtaı sapyryp jutyp otyr. Meniń Temirbek degen bir inim Óskemennen sóný bes júz shaqyrymdyq Topqaıyńǵa tún qatyp kelip, erteńinde eleń- alanda qaıtyp barady eken, buıymtaıyn suraǵanda: «bir túnge bolsa da uıqymdy qandyryp aldym» degen eken. Týǵan jerdiń qasıetti topyraǵy men sýy, aýasy men arýaqty aspany dertińdi sylyp, qur atqa mingendeı sergitip tastaıtyn sıqyry shyǵar. Araldyń ornynda aqtańdaq sor jatsa da kóńili senbeı, kúndiz toryǵyp, túsinde shomylyp, baıaǵysyn saǵynyshpen eske alatyn Orekeń qonysy Alataýdyń bókterinde bola tura, qashan kerseń de, qashan sóılesseń de Syrdyń jaǵasynda júredi. Otany Syrda Orazbekti aıtamyn-aý, keshe ǵana qolyna qalam ustaǵan árbir azamattyń sol Syrda at baılap túsetin joq degende bir úıi, bir dosy bar edi. Aıaq basqan saıyn anekdot shyǵaryp, kez-kelgen ánge parodıa jazyp, mańaıyn qyrǵyn ǵyp kúldirip otyratyn er kóńildi seri jigit Ánýarbektiń, tańǵy asyndy astanadan tatsań da keshki qursaǵyńdy Syrǵa saqta dep dos-jarandy saǵynǵanda samoletpen shaqyryp alyp, shydamaı ara-arasynda shapqylap kelip-ketip turatyn aqjarqyn Zekeńniń, Syrda júrip bir saptaıaq syrany jalǵyz otyryp ishe almaıtyn Násirdiń zamanynda Aral aıaq astynda, Syr syryq tastam jerde. Búginde sonyń bári muń bolyp qashyqtap barady, biraq sol Ánýarbek, sol Zekeń, sol Násir, sol Saıd áli kúngi Syr boıynda júrgendeı kórinedi de turady...

Jelkesindegi bes tal shashyn qasqaıyp mańdaıyna jetkize almaı arsa-arsa bop otyrǵan Qomshany, ókinishin jasyrǵanmen ómirdiń biraz jerge kep qalǵanyn samaıdyń aǵymen sezdirip, keshegi saldyqty búgingi salmaq jeńip bara jatqanyn ishteı moıyndaıtyn sabyrly Orekeńdi kórgende: «ıapyraı, erteń kimdi izder ekenmin?» dep júregi qurǵyr zyrq ete qalady. Jer ortasyna jańa jettim dep bir-birimizdi jubatqanmen bul da ánsheıin jarym yrystyń bodaýyna júretin jaqsy sóz ǵana. Ótti-ketti ómirdi oılasań, bul fánıdi atam-zamannan keship kele jatqan sıaqtysyń, zymyrap bara jatqan zamandy oılasań, keshe ǵana dúnıege kelgen sıaqtysyń. Ras, keshe ǵana bolatyn.

Jıyrmaǵa jeter-jetpeste ádebıet degen álemniń etegine jarmasyp edik, otyzǵa jetkizbeı aldymyzdaǵy jaqsy aǵalarymyz qaltamyzǵa múshelik bılet salyp berip, dodaǵa qosty da jiberdi.

Alpysynshy jyldardy óleńmen bastaǵan Orazbek «1961» poemasymen aqyn bop kirip edi. Sol kezdegi jastardyń jalǵyz panasy «Lenınshil jastyń» tutas bir betine basylyp, jabyla oqyǵan ádebı qaýymnyń aýzynda ketti: avtorǵa bireýler úmitpen qarady, bireýler úrke qarady. Keıin «Hrýshevtiń jylymyǵy» atanǵan sol bir jyldarda jastar ózderinshe túrtinip, izdene bastaǵan. Ásire boıamanyń shylǵı ótiriginen jurt jalyǵyp otyrǵan shaqta, bári bolmasa da birazy ádebıetke daıyndyqpen kelgen bozbalalardyń bul talpynysy ıdeologtar men qasań qalypqa otyǵyp alǵan óner qaqsaldaryna unaı qoıǵan joq. Quıar shúmek, shyǵar aǵysy joq, balshyǵyn baýyryna basyp, tunyp jatqan bojyma toǵanǵa kóktemniń tasqyn sýy kep quıylǵandaı typ-tynysh kilkip turǵan rýhanı tirshiliktiń shyrqy buzyldy. Áýezovtiń alǵashqy áńgimeleri men povesterin jasyryp oqyp, Sáken, İlıas, Beıimbettermen endi ǵana tanysyp, Aımaýytov, Jumabaev, Baıtursynov, Dýlatov, Bókeıhanov, Shákárimderden beıhabar júrgen keıingi býynnyń birden aýyz salǵany — áleýmettik problema edi. Sóıtsek, aspannan túsken eshkim joq eken, kezinde Alashtyń azamattary negizin qalap ketken shynshyl da synshyl realızmge qaıtyp oralyppyz. Ideologıa men ónerdiń «monarhtary» osyny da kótere almapty, keshire almapty.

«Jylaǵannyń aldynan baqyrǵan shyǵady» demekshi, jylymyqtyń aıaǵy úskirikke aınaldy da «abstraksıonızm jáne formalızm» degen naýqan laýlap bersin. Kókirezdiń sharýasyn tyndyryp, kórmege kirip ketken Hrýshev Neızvestnyıdyń shyǵarmalaryn boqtap shyǵyp edi, parteınyı «kókelerimiz» al kep jer-jerden neızvestnyılardy izdeı bastaǵany. Sol paqyrdy qazaqtyń sýretshilerinen tappady, kompozıtorlardyń arasynda joq eken, ánshilerdiń qaısysy abstraksıanıst, qaısysy formalıst — en-tańbasyn aıyrý qıyn boldy. Amal joq, redaktor ataýlyny jantorsyqsha qanjyǵalaryna baılanyp alyp, ıdeologtarymyz Máskeýge shapty da qaıtyp kep «jýas túıe» ádebıetke jelqomsyz mindi. Árıne, birden saıaq júrgen taılaqtaryna tıisti.

«1961» sonshalyqty septelmeıtin de edi. Poemada aıdarynan jel esip turǵan formalızm de, abstraksıonızm de joq. Osyǵan shamyrqanyp, bul synshyl juraǵattar osy eki termınniń tórkinin túsinbeıtin shyǵar dep edik. Dáp sol kezde «Juldyz» jýrnalynyń jastarǵa arnalǵan sany shyǵa qaldy da Orazbek Sársenbaevtyń «Syn túzelmeı min túzelmesi» óship bara jatqan otqa maı quıyp jibergendeı gý ete qalǵany. Osynyń aldynda belgili ádebıetshi Esmaǵambet Ysmaıylovtyń syn maqalalar men jınaǵy men zertteýleri kitap bop shyqqan. Basynan baq taıdy desti me, sergeldeńde júrgen Muhtar Áýezovti synaý sol kezde modaǵa aınalǵan. E.Ysmaıylov «Abaı jolynyń» usaq-túıek kemshilikterin shómshektep, «Qan men terge» telip qoıyp biraz jerge aparyp tastaǵan eken. Orazbek Áýezovke ara túsemin dep synshynyń aǵat sózin «kemtar pikir» depti. Sol-aq eken, E.Ysmaıylovty kemtar dep aıttyń dep erttep qoıǵan aǵash atqa Orekeńdi mingize saldy. Qarmaqqa qyltanaq tappaı otyrǵanda aınalyp soǵatyndary — «1961». Jekelep te sabady, jelkelep te sabady, áldekimderdi synaı qalsa, «atqa jeńil telpekbaı» qylyp qosarlap ta jiberdi. Orazbektiń júzin tanymaıtyn, Orazbek júzin kórse de birin tanymaıtyn jigittermen aǵaıyn bop shyǵa keldi: Asqar, Ábish, Júsip, Ramazan, ishinde men paqyr da bar, ortasynda buzaý ishindegi dónejindeı Toqash Berdıarov aǵamyz da júr. Kúnde jıyn, kúnde aıtys. Aıtys bolǵanda da ıtjyǵysy joq, birińǵaı tońqaıtyp qoıyp tepkileý. Gazetterdiń betteri de qyp-qyzyl bórligip tur: «Sosıalısik Qazaqstan», «Kazahstansaıa pravda», «Qazaq ádebıeti», ara túsken jalǵyz jetim «Lenınshil jas», jastarmen qosa soıylǵa obekti bolǵan da «Lenınshil jas». Bir aǵamyz: «jańalyq pa, jańa bylyq pa?!» dep uranqaılap shyqty, bir aǵamyz: «qazaqtyń on bir býynyn shabaqtap jatyr» dep oıbaıyn saldy, bir aǵamyz: «Áýezovtiń bóltirikteri» dep kózge shuqydy, endi bir aǵalarymyz: «bulardy qyltanaqtap kele jatqanda qyrqyp tastaý kerek!» dep uran tastady. Jazýshylar Odaǵy men ýnıversıtet jıynmen semirip, jınalystan kúpti bolyp edi, aqyry abstraksıonıstke qosa «túrshilder» degen kepeshti toqaldyqqa kıip shyǵa keldik te Ortalyq Komıtet uıymdastyrǵan ıdeologıalyq májiliste jasaǵan baıandamasynda N.Jankeldın aǵamyz tirideı janazamyzdy shyǵarǵan. Ol kisiniń jalǵyz-aq aıyby Orazbektiń atyn Orynbek dep shatastyryp, jol-jónekeı dombyrany da shanaǵynan ońdyrmaı tepti.

Qamsyz jastyq pa, qanyqtap mán bergen joq edik. Otyz jetiniń túrmesine turǵyn bop qaıtyp, zapy bop qalǵan apaıym elge barǵanda aldymnan shyǵyp: «Almatyńnyń basyna!.. Aýylǵa qaıt, seni asyraýǵa áli de shamam jetedi!» dep kózine jas alǵanda ǵana zulmat jyldardyń úreıi elestep, jazyqsyz mert bolǵan aǵalarymyz esime túsken. Sóıtsem, otyzdy qoıyp, alpysynshy jyldardyń ózinde zıaly qaýym shirip otyr eken-aý, áıtpese aıqaılamasań basyndy alamyn dep aǵalarymyzdy kim zorlapty?! Tipti úndemeı qalǵandar da úıdeı páleden qutylmap pa edi. Basqany qoıyp, dos-jaran bolyp qasymyzda júrgen aqyn zamandasymyz radıodan Orazbekti «býrjýazıashyl ultshyl» dep aıyptap jatqanda bir Orazbek emes, bárimizdiń de ishimiz ıtshe ulyǵan. Bul aıyp keshegi Alash qaıratkerleriniń basyn jutqanyn keıin bilip otyrmyz.

Osynyń bárin aıtpaýǵa da bolar edi. Kisilik dámetpesek te, kisinesip tabyspasaq ta amanymyz túzý aǵaıyn súreı bop júre bergenge de ne jetsin. Biraq, kóptiń biri, kópshiktiń kiri emes, mádenı, rýhanı tirshiligimizdiń bel ortasynda tulǵa bop kóringen beldi azamattyń ómirbaıanyna qatysy bar, Orazbektiń, onyń zamandastarynyń ádebı prosestegi ornyn belgileıtin, kóńilsiz bolsa da kókeıde júretin aǵymǵa, zamanǵa qatysy bar oqıǵalar, bul az desek, ádebıetimizdiń tarıhyna kezeń bop kiretin qubylys.

Orazbek áste tabıǵatynan urynshaq emes. Synǵa da tózimdi. Biraq minezsiz sýretker joq desek, Orazbektiń minezi onyń ádebıettegi tvorchestvolyq beti. Usaq-túıekti talshyq etpeı, koǵamnyń áleýmettik artyq-tyrtyǵyna qanjar qadasa, ony urynshaqtyqqa sanaýǵa bolmas. Túptep kelgende bul onyń azamattyq boryshy. Sonan soń ol da jurt jaılamaǵan sonaǵa túse beretini zańdy. Óleń órisinen kelgen aqyn bul janrda birde bir jınaq shyǵarmapty. Poezıadan prozaǵa oıysqanda da áýelgi ekpinin joǵaltqan joq, prozaǵa aqynnyń kóńilimen, aqynnyń ólshemimen qaraıtyn ádeti bar. Ár janrdyń ereksheligimen professıonal retinde eseptese bersek, árıne bul kez-kelgenge unaı bermeýi de múmkin. Jetpisinshi jyldary onyń bir-eki áńgimesi men shaǵyn povesin men de synadym. Qatty synadym. Orazbek soǵan jaýap bergen joq, birge júrip te kóńiline alǵan joq. Meniń de sózden qaıtpaıtyn jaman minezimniń baryn jaqsy biletindikten de shyǵar. Jalpy bizdiń býyn bir-birin ótirik qolpashtap, syrt kózden qorǵashtap, bolmasa «til tıgizgen» synampazdarǵa naıza kórsetken emes. Kerisinshe, bir-birimizdiń qylt etken artyq jibimizdi jibermeıtin edik. Qalıhan qazaq tilin bilmeıdi dep Saıyn «Qazaq ádebıetine» maqala basyp, «Buqtyrma saryny» buıym emes dep Dýlat prıgovor jazǵanda, ádebı jyldyń qorytyndysynda Ábish Kekilbaev joǵarydaǵy eki maqala bolmaǵandaı, bolsa oqymaǵandaı jaıbaraqat qana sol povestke ádebıetten oryn taýyp bergen. Qıanatqa da shydamdyq tanytqan bizdiń býyn ádebı syn janrynda da eshýaqytta qaqalyp-shashalǵan emes. Sonyń biri Orazbek, onyń jekelegen kitaptary, jalpy ádebı proses jaıyndaǵy oı-tolǵanystaryn jınaqtasa óleńnen kóp shyǵar. Synap otyryp ta, syr qylyp otyryp ta ol obal degendi umytqan joq. Al óz adresine aıtylǵan ǵaıbat sóz, ǵanıbet sózdi jutyp qoıatyn ádeti, ókpesi bolsa da, ókinishi bolsa da ishinde shyǵar. Tvorchestvolyq otyz jyldyń ishinde jıyrma kitap shyǵarypty. Jıyrma kitapqa jıyrma túrli pikir jazylǵan bolar. Osydan shırek ǵasyr buryn «1961»-de Orazbek: «meniń kitaptarym jıyrma jyldan soń Maıakovskıımen qatar turady» dep edi. Ár eldiń bir Maıakovskııi baryna kózim jetpeıdi, biraq men úshin Maıakovskııden Orazbek qymbatyraq.

Aǵynǵa qarsy júzetin Ahan Nurmanov sekildi «qyrsyq» minez Orazbekke de tán. Qalam ustaǵan jurt tyń ıgerýdi tarıhı qubylys dep bórkin aspanǵa laqtyrǵanda, Ahan onyń tragedıasyn áshkere qyldy. Keıingi kereń býyndy aıtpaǵanda, kóne kóz, kóne qulaqtyń ózi Keıkiniń atynan-aq úrkip júrgende Ahan ol týraly roman jazyp, Keıkiniń ajaly kimnen edi dep qunykerdiń mańdaıyna tańba sap ketti. Qasıetti Tóretam qasiretti Baıqońyrǵa aınalyp, Qaraǵym dep júrgen Qaraqum qara jamylyp, aty ańyzda qalǵan Aral aspanǵa ushyp ketse de «biz kosmodromnyń otanymyz» dep maqtandyq. Orazbek keshegi Syryn izdep, ekologıalyq apatqa ushyrap ezilip otyrǵan eldiń kóz jasyn tıa almaı júr. «Aýzy túkti kápirdiń talaılaryn, baqyrtyp baýyzdaýshy em laqtaıyn» degendeı Imanjúsip aıtqan. «Kápir» degen sózdiń túp tórkini «dinbuzar», Imanjúsipshe túsinsek  — ımansyz, «júreginiń túgi bar», — qoryqpaıtyn erjúrek bolǵanda, qazaqta «aýzy túkti», — qasqyrdaı, bolmasa jyrtqyshtaı ozbyr, jalmaýyz degen mándi bildiredi. Montany pysyqtar, moty pysyqtar «kápirdi» de orys dep, orystan basqa jurtqa saqal bitpegendeı «aýzy túktini» de orys dep túsindirip, Imanjúsip orys ataýlyǵa jaý bop tıisip, ult arazdyǵyn qozdyrǵan qas - dushpan retinde qara tizimge ildi. Babasynan ákesine deıin búkil bir áýlet qoqan basqynshylyǵymen arpalysyp, Kenehanǵa qosshy bolǵan qazaqtyń ardager batyrlarynyń urpaǵy Imanjúsip te ádiletke jete almaı, otarshyldyq pen qıanatqa qarsy turǵany úshin aq ımperıadan da, qyzyl ımperıadan da qýǵyn kórgen bozym edi, aqyry komýnızmniń qapas kamerasynda komýnıserdiń qolynan jazyqsyz mert boldy. Aqmeshitten bastap Áýlıeata, búkil Arqany san jyldan beri Imanjúsiptiń izimen sharlaǵan Orazbek, abaqty, túrme bitkendi tintkilep júrip, arýaqty atasynyń qasiretpen, qorlyqpen ótken ǵumyryn oımen, júrekpen qaıta keship shyqqandaı boldy. Sovettik ıdeologıanyń, qyzyl senzýranyń kúıip turǵan shaǵynda da úzik-úzik maqalalar jarıalady. Árıne, Imanjúsiptiń ómiri Zeıtún Aqyshevtiń kitabyna da ózek bolǵanyn oqýshy biledi. Biraq onda el aýzyndaǵy áńgime basym da aǵattyǵy kóp, jasqanyp otyryp jazǵan soń shyndyq te teris túsindirilgeni kórinip-aq tur, alaıda júregimen jylap otyryp jazǵan Zekeńe de jurt razy. Sabyrdan shyqpaıtyn Orazbek arhıv materıaldary men Imanjúsipti kórgen kóz, tiri qalǵan urpaqtarynyń estelikterimen qosa órip, kórkem shyǵarma retinde tıanaqtap otyr. Orazbekte Amankeldi týraly da el estimegen jańa derekterdiń baryn bilemin. Jalǵyz ǵana qoly jetpeı otyrǵany — Sankt-Peterbýrgte jatqan arhıv. Sáti kelgende ony da oqyrmyz.

Táýelsizdik alǵannan beri ótkenge júgirý, arhıvke júginý kóbeıip ketti. Belgili, belgisiz qaıratkerler, el ómirindegi keleli oqıǵalar jaıynda kitaptar da molshylyq. Biraq sonyń kóbi kórkem shyǵarmanyń sanatyna qosylmaıtyn ınformasıa sıpatyndaǵy ǵumyry qysqa pýblısısıka. Eń basty kemshilik — el ómiriniń epıkalyq sýreti, qaıratkerlerdiń kórkem obrazy joq. Orazbek osy kemistiktiń ornyn sýretkerlikpen toltyrar dep úmittenemiz.

Orazbektiń qalamynan týǵan jıyrma kitapqa analız jasaý zertteýshiniń mindeti. Meniń nıetim zamandastyń ózi týraly bir aýyz iltıfat qana. Onyń ústine jaqyn dos jaıly birdeme deý maǵan oǵash sıaqty kórinedi de turady. Amal joq, alpysynda estimegen jarasymdy jyly sóz Orekeń toqsanǵa jetkenshe tozyp, dámi qashyp keter dep... jáne de Almatyda otyrǵan Orazbekti kóńilmen Syrdan izdeıtin jaman ádetim jáne bar...

---