InfoHub Logo

roman

İ

OMITONYŃ TARIHY

Omıto Raı — advokat. Onyń bengaldyq famılıasy aǵylshyn tiliniń jerinen "Roı" dep aıtylatyn bolǵanda, ol óziniń ásemdiginen aıyrylsa da, onyń esesine aıbarly famılıaǵa aınaldy. Aty-jónin erekshe etip kórsetkisi kelgen Omıto ózin aǵylshyn dostary men qurbylary "Emıt Rae" dep ataıtyn edi.

Omıtonyń ákesi teńdesi joq advokat bolatyn. Onyń kop aqsha qaldyrǵany sonsha, ol aqsha shóberesine de mol jetetin edi, alaıda Omıto áke baılyǵyn ońdy-soldy aıamaı shashty. Kalkýtta ýnıversıtetindegi oqý kýrsyn aıaqtamaı-aq, ol Oksfordqa ketti, onda baqandaı jeti jyl emtıhan tapsyrdy. Ol tym aqyldy edi, biraq tyndyrymdy bolǵan joq; aıtpaqshy onyń naq sol jaratylysynan bitken aqyly biliminiń taıazdyǵyn bildire bermeıtin. Ákesi Omıtoǵa úlken úmit arta qoıǵan joq, tek jalǵyz ulynyń Oksfordtan tapqan syrt pishinin týǵan jerinde joǵaltyp almaýyn ǵana tiledi.

Maǵan Omıto unaıdy. Keremet jigit! Men jańa jaza bastaǵan jazýshymyn. Meniń shyǵarmalarymda oqýshylar múlde az, al Omıto — olardyń ishindegi eń qurmetti oqýshym. O l meniń stılime qaıran qalady jáne ádebıet bazarynda búgingi tańda áıgili bolyp júrgenderdiń bári naǵyz stıl degenniń ne ekenin de bilmeıtindigine senedi. Olardyń týyndylary túıe sıaqty, — olarda aıtylatyndardyń bári qolapaısyz da keskinsiz, — sondyqtan, olar túıe sıaqty bengal ádebıetiniń budyrsyz sor dalasymen aıaǵyn sanap basyp, baıaý ilbip keledi. Alaıda synshylardy, muny óz pikirim emes ekendigine sendirýge asyǵyp otyrmyn.

Omıto stıldi kórikti kelbetke, al modany betperdege teńeıdi. Omıtonyń pikirine qaraǵanda, stıl tek qana óz pikirimen sanasatyn ádebıet arıstokrattaryna arnalǵan, al moda — ózgelerdiń talǵamyna beıimdeletin ádebıet jolbıkeleriniń enshisi. Eger Bonkımniń stılin baǵalaıtyn bolsańyz, onyń "Ýly aǵashyn'" oqyńyz, al eger sizge Bonkımge elikteý unaıtyn bolsa, Noshıramnyń "Monomohoner mohonbatanyn" oqyńyz, — onda Bonkımnen túk te qalmaǵan. Kásipqoı bıshi jurt aldynda kenep jamylat ta bıleı beredi, biraq qaıyńdyqtyń betine bemares jibeginen tigilgen perde jabylyp, ol "yntyq jandar" úshin ǵana ashylýǵa tıis. Sánqoı stılge keregi — kenep jamylǵy da, stılge keregi — benares jibeginen tigilgen perde, ár bettiń ózine laıyq merzimi bolady. Omıtonyń aıtýynsha, bizde stıldiń elenbeıtindigi sonsha, taptaýryn bolǵan joldan burylyp ketýge de batylymyz baratyn kórinedi. Bul aqıqattyń rastyǵyn biz Dakshaǵa qurban shalý týraly ejelgi ańyzdardan kere alamyz. Eń qurmetti kók táńirileri — Indra, Chandra jáne Varýna qurban shalý rásimine árqashan da shaqyrylyp kelgen. Al Shıvanyń óz stıli boldy. Jáne de onyń eshkimge uqsamaǵandyǵy sonshalyq, abyzdar ony shaqyrýdyń ózin yńǵaısyz dep sanaǵan. Mundaı nárselerdi Oksford ýnıversıteti bakalavrynan esitý meniń janyma jaǵady, óıtkeni óz shyǵarmalarymnyń ózindik stıli men erekshe ekenine men de senemin. Sirá, meniń kitaptarymnyń bári de ǵajap bolsa kerek, óıtkeni olar ǵajaıyp bolyp ketedi jáne odan soń qaıta týyp, qaıta basylý degendi bilmeıdi.

Qaınaǵam Nobokrıshno Omıtonyń paıymdaýlaryn eshqashan da jaıbaraqat otyryp tyńdaı almaıtyn da: "Seniń sol oksfordtyqtaryńdy saıtan alsyn!" — dep aıqaı salatyn. Onyń ózi de aǵylshyn ádebıeti jóninen asa iri maman edi, bilgeni sumdyq kóp bolsa da, túsinetini tym az edi. Jaqynda ol maǵan bylaı dedi: "Omıto talanttardyń qadirin ketirý úshin, ortan qol dúnıelerdi dáripteıdi. Ol dórekilik dańǵyrasyn qaǵýǵa qumar, al sen onyń dańǵyra qaǵatyn taıaqshasysyń". Ókinishke oraı, osy áńgime kezinde meniń áıelim de otyrǵan edi. Alaıda bir qýanyshtysy, onyń bul sózderi tipti týǵan qaryndasy oǵan da múlde unamaǵanyn aıta ketken jón. Áıelimniń bilimi tym az bolsa da, onyń kózqarastary Omıtonyń kózqarasymen saı keletinin ańǵardym. Áıeldiń jaratylysynan bitken aqyly degen shynynda da ǵajap qoı!

Aǵylshynnyń ataqty jazýshylaryn Omıtonyń op-ońaı tas-talqan etýi keıde meniń ózimdi de abyrjytyp tastaıdy. Bul kitap bazaryn jaýlap alyp, ábden "qabyldanǵan" dep aıtýǵa bolmaıtyn avtorlar edi. Olarǵa qaıran qalý úshin shyǵarmalaryn oqyp jatýdyń ózi de qajet emes. Óz bedelińdi saqtaǵyń kelse, olardy maqtaýdyń ózi-aq jetip jatyr. Omıto da olardyń shyǵarmalaryn oqyp shyǵýdy qajet dep sanamaıtyn, biraq bul onyń ol jazýshylardy beti búlk etpesten jerden alyp, jerge salýyna bóget bolmaıtyn. Másele mynada: ataqty avtorlar oǵan tym resmı jáne vokzaldaǵy lyq tolǵan kútýshiler zaly sıaqty kópshilikke arnalǵan tárizdi bolyp kórinetin de, Omıtonyń ózi ashqan avtorlar arnaýly poıyzdaǵy jeke salon sıaqty, onyń ózi úshin ǵana ómir súretin.

Omıto ózin tek ádebıette ǵana emes, basqa jaqtarynyń bárine — kıim kıisine, zat ustaýyna, júris-turysyna kelgende de oǵash ustaıtyn. Onyń syrt kelbeti de elden erekshe: ol eshqashan da kóptiń biri bolyp kórinbeıtin, qaıta árqashan da ózgelerdi kóleńkesinde qaldyrmaıtyn birden-bir erekshe adam bolyp kórinetin. Onyń jyltyrata qyrynyp júretin tolyq betiniń óńi qońyr, kózi ańǵarly, erinderine mysqyldy kúlki úıiriledi de júredi; tym ábjil qımyldaıdy, bir sot te baıyz taýyp otyra almaıdy. Shaqpaq tastan shyqqan ushqyndaı tapqyr sózder aıtýǵa kelgende irkilýdi bilmeıdi. Ol bengal kóılegin kıip júredi, muny ol óz ortasynda eshkim kımeıtin bolǵandyqtan ǵana kıedi. Onyń muqıat baılanǵan dhotıi árdaıym appaq, ádiptelmegen, muny da ózi qurylpylastar bulaı "kıinbeıtin" bolǵandyqtan kıedi. Omıto sol ıyǵynan bastap on búıirine deıin túımelenetin jeıde kıip, jeńin shyntaǵyna deıin túrip júredi. Dhotıin ol altyn aralastyra tigilgen sarǵylt tústi jalpaq belbeýmen býady da, oǵan sol jaq búıirinen qalta saǵatyn salý úshin vrındavan sısasynan tigilgen kishkene qalta baılaıdy. Ol aıaǵyna Katakkada tigilgen qyzyl ala sandal kıedi. Omıto syrtqa shyqqanda, ádemilep oralǵan matras shadrasy sol ıyǵynan tizesine deıin tógilip turady, al dostaryna qonaqqa barǵanynda, ol basyna ádette Laknaý musylmandary kıetin aq matadan tigilgen ásem bórik kıip alady. Jalpy alǵanda, onyń kıim kıisin túp-túgel kelemejdeý dese de bolady! Tipti onyń aǵylshyn kostúmderinen de birdeńe túsiný qıyn. Al mundaı nárselerden habary bar adamdar onyń kostúmderiniń olpy-solpy bolýy erekshe sánqoılyq desedi. Omıto ózin kúlkili jaǵdaıda kórsetý úshin emes, qaıta ózi modany ájýalaýǵa meılinshe qushtar bolǵandyǵynan osylaı kıinedi. Kóptegen jas jigitterge ózderiniń jas ekendigine dálel etip, týý týraly kýáligin kórsetýine týra keledi. Al Omıtonyń jastyǵy bolsa, jolynda turǵandardyń bárin jermen-jeksen etip, jaılap ketetin tasqyn tárizdi qanshalyqty sheksiz-shetsiz de qudiretti, alyp ta tejeýdi bilmes ekenin dáleldep jatýdy eshbir qajet etpeıtin jastyq.

Omıtonyń tanys qyzdarymen erkin sóılesýin onyń dostary kóre almaıtyn. Ol tamasha jynys ókilderiniń qaısybireýine erekshe yntyq bolmasa da, olardyń tartymdy bolǵanyn jaratatyn: ol kimmen bolsa da sypaıy qarym-qatynas jasaıtyn. Qysqasy, áıelder onyń nazaryn aýdaratyn da, eshqaısysyn elittirmeıtin deýge bolady. Omıto toı-tomalaqtardan qalmaıdy, karta oınaıdy, kerek etse utyla salady, nashar ánshini taty bir ret án salǵyzýǵa árqashan da kóndire alady, al túsi óte nashar sarı kıgen qyz kórse, qalaı da satýshynyń meken-jaıyn surap biledi. Kezdeısoq tanysqan bireýmen áńgimeleskende ol soz syńaıyn syrlasý sarynyna aýdara alatyn, biraq bul syrlasýdyń tórkininde tolyq nemquraıdylyq jatqanyn jurttyń bári biletin. Kóp qudaıǵa tabynatyn adam duǵa oqyǵanda olardyń árqaısysyna "bárinen de joǵary" dep ataıtynyn qudaılar árqashan da bilip turady, degenmen de bulaı ataý olarda unaıdy. Ras, shesheleri áli de úmitterin úzbegenimen, qyzdary Omıtonyń kók jıekten kóringen kúmis bult sıaqty ekenin áldeqashan-aq ańǵarǵan edi: ol jap-jaqyn, qol sozym jerde turǵan tárizdi, biraq jaqyndap bar da ustap kór! Ol talaı qyzǵa iltıpat bildirdi, eshqaısysyna turaqtamady, syrlasa sóıleskende ol eshteńeni de maqsat etpeıtin, — sondyqtan da ol sondaı batyl edi; jarylǵysh zatqa tym jaqyn qaltany onyń oıyna kirip te shyqpaıtyn, óıtkeni Omıto birde-bir ushqyn túsirmesin biletin.

Bir joly bir bas qosýdan keıin Omıto Ganganyń jaǵasynda Lılı Gangýlımen ońasha otyryp qaldy. Tunjyrap, jym-jyrt múlgigen arǵy jaǵalaýdan aı kóterilip kele jatty.

— Lılı, Ganganyń arǵy betinen týyp kele jatqan aı, bergi betindegi sen jáne men, — bul endi eshqashan qaıtalanbas! — dep sybyrlady Omıto.

Alǵashqy sátte Lılıdiń júregi dir ete túsken edi, biraq bul sózderde eshqandaı qupıa syr da, sabyn kóbigine túsken sáýledeı jylý da joq ekenin ol jaqsy túsinedi. Ol ázázil oıdan arylyp, bylaı dep kúle jaýap berdi:

— Omıto, seniń aıtqanyń sondaı durys, tipti ol jóninde aıtýǵa da turmaıtyn edi. Áne qurbaqa sýǵa sholp etti, bul da endi eshqashan qaıtalanbaıdy.

Omıto kúlip jiberdi.

— Munda aıyrmashylyq bar, Lılı, aıyrmashylyǵy óte zor! Qurbaqanyń bolmaýy da múmkin. Endi, biraq sen, men, aı, Ganga tolqynynyń sylqyly jáne aspandaǵy juldyzdar degenniń úılesimdi týyndy ekeni sondaı, Bethovenniń "Aı sonatasy" sıaqty ǵoı. Osy bir qas qaǵym sát maǵan sapfır, almas, aqyq salyp áshekeılengen tańǵajaıyp altyn saqına aspandaǵy ańǵal zerger Vıshvakarmanyń sheberhanasynda soǵyp, sol sátten teńizge túsirip alǵan, endi qaıtyp eshkim taba almaıtyn saqına sıaqty bolyp kórinedi.

— Sonysy-aq jaqsy! Endeshe, Emıt, seniń mazasyzdanatyn jóniń joq: zerger senen aqysyn tóle dep aqsha suramaıdy.

— Biraq ta, Lılı, taǵdyrdyń jazýymen biz mıllıondaǵan jyldardan keıin Mars planetasynyń alqońyr ormany ishinde álde qandaı úlken kól jaǵasynda kezdesemiz dep oılaımyn! "Shakýntaladaǵy" balyqshy balyqtyń ishin jaryp jiberip ekeýimizge osy búgingi altynǵa bergisiz ǵajaıyp sátti áperedi de, biz bir-birimizge qarap abdyryp qalamyz dep sanashy. Sonda ne bolady?

— Onda, — dep jaýap qatty Lılı, Omıtony jelpýishimen sıpaı soǵyp, — altynǵa bergisiz sot qoldan shyǵyp, qaıtadan muhıtqa túsedi de, endi qaıtalanbaıtyn bolady. Sen ańǵal zerger jasaǵan osyndaı sátterdi sanap taýysa almaısyń, óıtkeni sen olardy umytyp ta qaldyń.

Lılı ornynan tez turyp, qurbylaryna qosyldy.

Mundaı sátter Omıto ómirinde az bolǵan joq.

— Omı, sen nege úılenbeısiń? — dep qaryndastary Sıssı men Lıssı otyryp aldy.

— Úılenýge qajettiniń birinshisi, — dep jaýap qaıyrdy Omıto, qalyndyq. Bozbala — ekinshi dárejeli faktor.

— Qaıran qalamyn! — dedi Sıssı tandana daýystap. — Dúnıede qalyńdyq az sıaqty!

— Kórdiń be, bolǵanda qalyńdyqty juldyzǵa qarap tańdaǵan, al meniń qalyńdyǵym ádemi bolýǵa tıis ekendigin aıtpasa da bolady. Ózgelerdiń arasynda ózine teńdes eshkim joq, birden-bir qalyndyq bolýǵa tıis.

— Biraq ol seniń úıińe kelgennen keıin, — dep turyp aldy Sıssı, birden-bir qalyńdyq bolmaı qalady: ol seniń esimińe kóshedi de, jurt ony satan qarap baǵalaıtyn bolady.

— Men jan-tánimmen yntyq bolǵan qyzdyń úıi bolmaıdy jáne ol eshqashan da eshkimniń bosaǵasynan attamaıdy. Ol da bir meniń júregimde aqqan juldyz sıaqty bir jarq etip, jer betinen birde-bir turaq tappaı, keńistikke sińip keter adam.

— Basqasha aıtqanda, ol óz qaryndastaryna eshbir uqsamaıtyn boldy ǵoı, — dep eskertti Sıssı tunjyrap.

— Basqasha aıtqanda, ol bizdiń otbasymyzdy tolyqtyryp qana qoımaıdy, — dedi Omıto maquldaǵan keıippen.

— Aıtpaqshy, — dep qosyla ketti Lıssı, — Bımmı bos ózine Omıtonyń "ıá" degenin ǵana kútip júrgenin biz bilmeımiz be? Iek qaqsap-aq bolǵany, onyń ózi júgirip keledi! Buǵan onyń nesi unamaıdy eken? Múmkin, mádenıeti azdaý shyǵar? Botanıkadan magıstr dárejesin alý úshin emtıhan tapsyrǵanda ol aldyna jan salǵan joq! Álde bilgirlik mádenıettiliktiń belgisi emes pe?

— Bilgirlik degen kirshiksiz almas ta, mádenıettilik degen almastan taraıtyn sáýle ǵoı, — dep jaýap berdi Omıto. — Tastyń salmaǵy, al sáýleniń jarqyraǵan shuǵylasy bolady.

— Qaraı gór ózin! — dedi Lıssı kúıinip. — Buǵan Bımmı Bos unamaıdy eken! Ózi otan laıyq adamdaı-aq! Jaraıdy, men endi Bımmı Bosqa otan ǵashyq bolyp, aqylyńnan aljassań da kóz qyryndy salma dep aıtyp qoıaıyn.

— Eger men Bımmı Bosqa úılengim kelse, onda meniń shynymen-aq aqylymnan aljasqanym. Bir ǵana ótinetinim: qudaı úshin, onda meni úılendirý arqyly emes, dári-dármek berip emdegeısińder!

Aqyr aıaǵynda Omıtonyń týystary men tanystary ony áıteýir bir úılener-aý degennen barlyq úmitterin úzdi. Olar Omıtonyń úı bolyp ómir súrýdiń aýyrtpalyqtaryn kótere almaıdy, sondyqtan da qur qıalǵa berilip, jurtty ersi qylyqtarymen qaıran qaldyryp júr dep túıdi. Onyń aqyly — jyltyrap kórinip, kóz aldaıtyn, biraq eshqashan da qolǵa ilinbeıtin aldamshy ot desti olar.

Al Omıto bolsa, istiń birin bastap, birin tastap júrip jatty, Fırpo restoranynda kezdeısoq tanysqan adamdarynyń kez kelgenine shaı áperip syılaıtyn, nelikten ekenin kim bilsin, dostaryn kúndiz demeı tún demeı mashınasyna mingizip alyp serýendetetin, jer-jerden alýan túrli zat satyp alyp, olaryn ońdy-soldy úlestiretin, aǵylshyn tilindegi kitaptaryn ózi barǵan bir úıde qaldyryp ketip, endi qaıtyp esine de almaıtyn.

Omıtonyń ıgi-jaqsylar jınalǵan kez kelgen jerde jurt naq bir teris aınalyp ketetindeı nárselerdi aıtatyndyǵy qaryndastaryn bárinen de góri yzalandyratyn edi.

Bir joly, áldebir saıasatshy demokratıany dáripteı bastaǵanda, Omıto onyń sózin de aıaqtatpaı bylaı dep tyıyp tastady:

— Shıva Satıdiń óli denesiniń parsha-parshasyn shyǵarǵanda, onyń denesiniń juqanalary túsken jerlerdiń bárinde de júzdegen qasıetti oryndar paıda bolǵan. Bizdegi demokratıa búginde eski óli arıstokratıanyń shashylyp tastalǵan juqanalaryna tabynýmen júr. Al jer betinde usaq-túıek arıstokrat symaqtar jaılap ketti — saıasatta da, ádebıette de, qoǵamdyq ómirde de sondaılar qaptap júr. Jáne olardyń bári jıirkenishti-aq, óıtkeni olar ózderine ózderi de senbeıdi.

Taǵy bir rette, áleýmettik reformalar jasaý men áıelderdi azat etýdi jan-tánimen jaqtaıtyn bir adam áıelderdi ezgige salǵany úshin erkekterdi kinálaǵanda, Omıto tartyp otyrǵan sıgaryn qolyna aldy da, nemquraıly keıippen bylaı dep eskertti:

— Erkekterdiń óktemdigi tyıylǵanda, áıelderdiń óktemdigi bastalady. Al álsiz adamdardyń óktemdigi shynynda da qorqynyshty.

Áıelder men olardy qorǵaýshylardyń bári ashýlanyp qaldy.

— Munymen ne aıtpaqsyz? — degen sózder aıtyldy.

— Bylaı demekshimin, — dep jaýap qaıyrdy Omıto. — Kimde-kimniń tory bolsa, qusty torǵa qamaıdy, ıaǵnı oǵan zorlyq jasaıdy. Al tory joq adam óziniń qolyna túsken jannyń apıynmen mıyn aınaldyrady, ıaǵnı ony aqyl-esinen aıyrady. Alǵashqylary zorlyq jasaıdy, biraq aqylynan aıyrmaıdy; sońǵylary ári zorlyq jasaıdy, ári aqylynan aıyrady. Áıelderdiń kúshi — aqyldan aljastyratyn nárse, al olarǵa tabıǵattyń meılinshe qarańǵy kúshteri kómektesedi.

Bir joly Balıganda ádebıet úıirmesinde Rabındranat Tagordyń poezıasy talqylanbaqshy boldy. Omıto ómirinde birinshi ret predsedatel bolýǵa kelisti, sóıtip úıirme jınalysyna shaıqasqa ázirlenip alyp bardy. Sóılegen sheshen eski baǵyttyń momyn ókili edi, ol Tagordyń poezıasy — naǵyz poezıa dep dáleldeýge tyrysty. Kolejdiń eki profesorynan basqalardyń bári, sirá, onyń dálelderi ábden ılanymdy dálelder ekenine kelisken tárizdi edi. Biraq, mine, predsedatel ornynan turdy da bylaı dedi:

— Aqyn óleńdi bes jyldan artyq jazbaýǵa tıis, jıyrma besten otyz jasqa deıin jazýy kerek. Onyń izbasarlarynan biz odan jaqsy jazylǵan bolmasa da, ózgege uqsamaıtyn, ózindik týyndylar kútýge tıistimiz. Manto maýsymy ótip ketken kezde bizge mangonyń qajeti joq bolady da, biz atany qajet etemiz. Pispegen kokos jańǵaqtary uzaqqa shydamaıdy, olarda shól qandyratyn shyryn az ýaqyt qana mol bolady, al pisken kokos jańǵaqtary áldeqaıda uzaq saqtalady. Dál sol sıaqty aqyndyqtyń da merzimi qysqa, al fılosoftar máńgilik.... Rabındranat Tagordyń basty kemshiligi mynada: baıaǵydaǵy Vordsvortqa elikteı bul myrza qasarysyp óleń jazýyn qoımaı-aq keledi. Ajal qudaıy Iama onyń ómiriniń shyraǵyn sóndirý úshin talaı ret ázireıil jiberse de, osy bir adam óz taǵynan áli de qos qoldap jarmasyp aıyrylar emes. Eger onyń ózi kete almaıtyn bolsa, ony japadan-jalǵyz qaldyryp ketý bizdiń boryshymyz. İzasharlary ony óli taqtan taıǵan joq dep daýryǵysyp, aıqaı salady, al olardyń ózderi de onyń tabytyna máńgilikke tańylmaǵan, oǵan tabynýshylar biraz ýaqyt ony jer-kókke tıgizbeı dáripteıdi, madaqtaıdy, al sodan soń qasıetti qurban shalý kúni keledi. Sol kezde onyń izinen ergender oǵan tabyný buǵaýlarynan azat etýdi talap etip tý kóteretin bolady. Afrıkada tórt aıaqty qudaı dál osylaı qurmetteledi. Eki, úsh, tórt jáne on tórt býyndy óleń qudaılaryn da dál solaı qurmetteý kerek. Dindi qurmettep kelgen qudaıdy bir soqqymen joq qylýdan ótken masqaralaýdan jaman nárse joq. Tabynýdyń da óz evolúsıasy bolady. Eger ózimiz bes jyl boıy tabynyp kelgen adam áli de óziniń tuǵyrynan túspeı jarmasa beretin bolsa, ol beısharanyń óz ómiri áldeqashan sóngenin túsinbegeni. Kúıreýik kóńilderiniń zańdy muragerlerdi aldaýǵa tyrysyp, onyń janazasyn shyǵarýdy kesheýildetip kelgeni anyq ekenin dáleldeý úshin kóldeneń kisiniń ısharat etýi kerek. Men Tagordy qorǵaýshylardyń osy bir laıyqsyz áreketin áshkereleýge ant etemin.

Osy arada bizdiń Monıbhýshon kózildirigi jaltyrap, onyń sózin bóldi:

— Demek, siz ádebnetten adaldyqty aıdap shyqpaqshy ekensiz ǵoı?

— Dál solaı! Ádebıettegi dıktatorlyqqa tabyný sánnen tez shyǵyp qalady. Meniń Rabındranat Tagorǵa qarsy aıtatyn ekinshi bir aıyptaýym mynandaı: onyń ádebı shyǵarmalary óziniń qoltańbasy sıaqty aıaqtalyp bitken, jup-jumyr jáne gúl men aıda, arýdyń aq júzin eske salady. Bul turpaıylyq. Ol tabıǵatty aınytpaı kóshiredi. Ádebıettiń jańa kóseminen bizdiń kútetinimiz — tikeleı qadalatyn, jebe sıaqty, naızanyń ushy sıaqty, qatty da ótkir týyndylar kútemiz: gúl sıaqty emes, janaryńdy jarq etkizetin naızaǵaı jarqyly tárizdi hram partıgi sıaqty dóp-dóńgelek emes, gotıkalyq shirkeý tárizdi qyrly da ótkir týyndylar bolsa deımiz. Onyń tipti dákýt fabrıkasyna nemese úkimet úıine uqsaǵany da eshteńe emes... Janyńdy jaı taptyryp, aqyl-oıyńa kóleńke ǵana túsiretin uıqas buzýyn qıratatyn kez jetti. Ózimizdiń aqyl-oıymyzdy azat etetin, janymyzǵa jan bitirip, Ravannyń Sıtany áketkenindeı, olardy bosatyp alaıyq! Eger sizdiń aqylyńyz tipti órshelenip, óktıip, azap shekse de, báribir onyń kónýine týra keledi! Tipti Djataıý qart kómek berýge umtylsa da, ajalyna qarsy shapsa da báribir! Óıtkeni maımyl jurty kóp uzamaı oıanyp, Hanýman Lankaǵa tarpa bas salady, qalany kúl qylyp, aqyl-oıdy óziniń baıyrǵy mekenine qaıtarady. Sol kezde biz Tenısonmen qaıta qosylýymyzdy quttyqtaımyz, Baıronnyń keýdesine kóz jasymyzdy kól etip turyp, Dıkkensten keshirim suraımyz; ózimizdiń olardan ýaqytsha ǵana bas tartqanymyzdy, bul ózimizdiń adasýshylyqtarymyzdan aıyǵý úshin qajet bolǵanyn aıtyp aqtalamyz óıtkeni Táj Mahaldyń ǵajaıyptyǵy qyzyqtyrǵan sáýletshiler búkil Úndistanda qampıtyp mármár kúmbezder ornatatyn bolsa, deni durys adamdardyń bári osyndaı sumdyqtan bezip, ormandarǵa qashar edi. Táj Mahaldy baǵalaı bilý úshin oǵan qur qyzyǵýdan arylý kerek dep aqtalamyz!

Bul arada shym-shytyryq dálelderdiń osynshalyqty asyp-tógilip jatqandyǵynan tilshiniń basy shyr-kóbelek aınalyp, Omıtonyń baıandaǵanynan da góri áldeqaıda túsiniksiz bolyp shyqqanyn eskere ketken jón, óıtkeni bul arada men de ózim áreń degende túsingenimdi ǵana qaıtalap otyrmyn.

Táj Mahal týraly aıtylǵanda Tagorǵa tabynatyndardyń bireýi ornynan atyp turyp:

— Jaqsy nárse kóp bolsa ózimizge jaqsy emes pe! — dep abyrjyǵan keıippen aıqaılap jiberdi.

— Naq kerisinshe, — dep toıtaryp tastady ony Omıto. — Tabıǵat jaqsy nárselerdi neǵurlym az jasasa, soǵurlym jaqsy, óıtkeni jaqsyǵa toıymsyzdyq onyń qunyn túsiredi. Alpys, jetpis jasyna deıin aqyn bolýdan uıalmaıtyndar óz qunyn ózi túsirip, sazaıyn tartady. Túptep kelgende olardyń aınalasyna elikteýshiler jınalady da, olardyń ózderimen básekelese bastaıdy. Mundaı uzaq ýaqyt óleń jazǵanyn qoımaıtyn aqyndardyń týyndylarynda ózindik erekshelikten eshteńe de qalmady. Ondaı aqyndar ózderiniń buryn jazǵandaryn qaıtadan tyqpalap, urlanǵan nárselerdi satatyn adamdardyń jaǵdaıyna deıin quldyraıdy. Mundaı jaǵdaıda oqyrman jurtshylyqtyń mindeti — osy bir qaýsaǵan qart múskinderdiń beısharalyq tirshilik etip júre berýine adamzattyń ıgiligi úshin múmkindik bermeý men, árıne, bul arada fızıkalyq tirshilikti aıtyp otyrmyn. Meıli, olar tájirıbeli qart profesorlar, aldyna jan salmaıtyn saıasatshylar, sheber synshylar bolyp ómir súre bersin.

Onyń aldynda sóılegen sheshen suraq qoıdy:

— Sizdiń ádebıettegi jańa dıktator dep sanaıtynyńyz kim?

— Nıbaron Chokrobortı, — dep jaýap qaıyrdy Omıto irkilmesten.

— Nıbaron Chokrobortı? Ol kim? — desti qaıran qalǵan daýystar jamyraı shyǵyp.

— Osy suraqtyń tıtteı dáninen alynatyn jaýap kúni erteń-aq alyp aǵash bolyp ósip shyǵady.

— Biraq biz ázirshe onyń týyndylarynan birdeńe tyńdasaq dep ek!

— Onda tyńdańyzdar!

Omıto qaltasynan kenep muqabaly uzynsha qoıyn kitapsha sýyryp aldy da, oqı bastady:

Myń-myńdap júrgen jandardyń Kelbetim kelmes birine Men jeke-dara ǵanamyn, — tobyrǵa toly jalǵannyń bilmeıtin áste biri de jańa Sóz aıta alamyn.

Esikti ash! — deımin, — men keldim, batyly baryp Zamannyń únine qulaq túrgender, Zamana syryn túsinip, tek qana ózim bilgenge, yntyq bop ábden júrgender, senderge aıtar adammyn.

Biraq ta kóp qoı kereńder, ezdiktiń eser quldary: býlyǵyp olar ashýǵa, Qaharyn maǵan shashýda, óńmendep biraq kelgender tolqyndaı tasqa soǵylǵan entigin birden basýda.

Syı kórip jurttan elirmeı, saýytsyz shyǵyp synaqqa, júrsem de meıli men júdep, Kóldeneń kózge kórinbeı, tóbemde tur ǵoı biraq ta jeńistiń týy jelbirep!

Tilekterińdi bilem men, bilemin maqsattaryńdy.

Qabaqty ashyp túnergen, qalt etpeı uǵyp alyńdar men aıtqan asqaq bar úndi!

Taban tirer jer tappaı, jandaryń qatty janyǵyp, júrekteriń de estirte soǵyp tur qorqyp jalynyp: "Esirke bizdi, esirke! meırimsiz, buzyq, arsyz jan: sen salǵan aıqaı semserdeı tylsymdy tilip ótti de, tátti uıqysy buzylǵan soǵylysty el sendeı!"

Semserdi ap onda, jarańdar! Keýdeme meniń qadańdar! Ajaldy ajal jeńgen be: ólip te jatyp jaǵam men máńgilik alaý senderge.

Kitapty ákel qasterli! Aram ter bolyp dúmsheler óshire almas máńgi úndi! Ádemi sózder shyn sóner, jym-jylas bolyp mańaıy, arshylar kózden shelder de, sol kezde jeńis araıy shuǵyla shashar senderge!

Jaǵyńdar alaý! Qaıǵyrmaı, qasterli zattyń barshaǵa órtenip bári ketse de, — qańyrap dúnıe qalsa da! Jasasyn, deńder mol alaý! Ornasa otqa eski ómir, búgingi kúnnen jaryǵy júz ese jaryq bolar-aý.

Men asqaq uran salǵanda, oıanǵan topas jandar da tań qalar myna jalǵanǵa. Jeńilmen júrgen jan baǵyp, aýyrdan aýlaq qashqan da, aıaǵyn aldap basqan da, áljýaz, álsiz, pás jan da del-sal bop qalar daǵdaryp.

Sonan soń bári jabylyp, óshtiktiń quryp órmegin, qaıǵyrsa daǵy qaımyǵyp, moıyndar qater tóngenin, — moıyndar olar qalaı da! eskilik emes ejelgi, jańalyq endi jeńgenin.

Dir eter sonda dúnıe dúrildep soqqan daýyldan, jarqyrap jasyn alaýy, kelmeske keter keshegi kúnderdiń qapas qamaýy, sóıtip bir jerge seldeter bostandyq degen zamannyń tappaıtyn tolas nóseri Tagordy jaqtaýshylardyń jumǵan aýyzdaryn ashpaı, shyǵyp ketýden basqa lajy qalmady, biraq olar ózderiniń endigi jerde baspasóz betinde laıyqty jaýap beretinin aıtyp, qoqılanyp ketti.

Omıto óz qarsylastaryn tas-talqan etken soń kóńili kóterilip, mashınamen úıine qaıtyp kele jatqanda, oǵan Sıssı bylaı dedi:

— Sen ózińniń Nıbaron Chokrobortıińdi aldyn ala ádeıi oılastyryp alyp, álgi óleńderdi qurmetti adamdardy qolaısyz jaǵdaıda qaldyrý úshin qasaqana oqyp bergeniń anyq.

— Bolashaqty bir qadam bolsa da jaqyndata túsetin adamdar taǵdyrdyń jarshylary dep atalady, — dep jaýap qaıyrdy Omıto.

Búgin men jarshy boldym. Nıbaron Chokrobortı jer betinde maıda boldy, endigi jerde onyń jolyna eshkim de tosqaýyl bola almaıdy.

Aǵasyn ishteı maqtanysh tutqan Sıssı:

— Aıtshy, Omıto, óltire tıetin pikirlerdi sen, múmkin, kún saıyn tańerteń búkil kún boıyna jetetindeı etip mol ázirlep alatyn shyǵarsyń? — dep surady.

— Qandaı bolsa da kútpegen jaǵdaıǵa ázir bolý mádenıettiliktiń belgisi. Jabaıylar árqashan da qamsyz qalady. Meniń kitapshamda bul da jazýly.

— Biraq seniń óz kózqarasyń joq qoı! Sen únemi bir sátke dál tıetin pikirlerdi ǵana aıtasyń.

— Meńiń aqyl-oıym aına sıaqty, eger de men onyń betine ózimniń buljymas kózqarastarymdy birjola battastyryp jaǵyp tastasam, oǵan ótip jatqan árbir sáttiń beınesi túspes edi.

— Omı, seniń ómirińniń kóleńkeli jaǵy kop bolady, — dedi Sıssı.

SOQTYǴYS

II

Omıto aqyrynda kelip Shıllongke barýǵa bel baılady. Onyń buǵan bel baılaýynyń eki sebebi bar edi: birinshiden, Omıtonyń tanystarynan Shıllongte bolyp qaıtqan eshkim joq, al onyń ústine ol jaqta boıjetken qyzdar az, ári onda jabysqaq emes bolatyn. Omıtonyń júregin nysanaǵa alǵan súrlengen, ózine qajet jebeni, ádette, nesibeli qaýymnan izdestiretin, al Shıllongtiń ózge kórkemdikterine qosa, taǵy bir artyqshylyǵy sol — onda álgi mergen tandap alar nysana kop emes edi. Omıtonyń qaryndastary úzildi-kesildi bas shaıqady da:

— Qajet bolsa, óziń bara ber, biz barmaımyz! — desti.

Parsy shálisine eliktep tigilgen kıim kıip, ádemi qolshatyrlar men tenıs raketkalaryn alǵan qaryndastary Dardjılıngke attandy. Bımmı Bos ol jaqqa baryp ta úlgergen edi. Ol apaly-sińililerdiń aǵasyn eritpeı kelgenin kórgende tóńiregine kóz júgirtip shyqty da Darjılıngte halyqtyń qaptap júrgenin, biraq kóńil kótererlik jan joq ekenin ańǵardy.

Omıto jurttyń bárine Shıllongke jalǵyz júrip lázzat alyp qaıtý úshin bara jatyrmyn degen bolatyn. Biraq kóp keshikpeı-aq ol tóńiregin qorshaǵan kópshilik joqta, jalǵyzdyqtyń jarasymdylyǵy bolmaıtynyn bildi. Fotoaparat alyp seıildeýdi Omıto unata qoımaıtyn. Ol ózin týrıs emespin, sondyqtan da kózge ilingenniń bárine tańdaý-talǵaýsyz kóz súzbeı, tabıǵattan lázzat alǵandy unatamyn deıtin.

Ol taý betkeıindegi modalardyń kóleńkesinde otyryp kitap oqyp birneshe kúnin ótkizdi. Omıto beletrıstıkany kim kóringen oqıdy. Munyń ornyna sol Sýnıtı Chatterdjıdiń "Bengal tiliniń tegi men damýyn" oqı bastady — onda da bul eńbekten olqylyqtar taýyp, avtormen pikir talastyrý úshin oqyǵan edi. Keı kezde, fılologıamen aınalysý men zerigip ketken keziniń aralyǵynda, ony taýdyń kórkem kórinisteri kenetten qaıran qaldyratyn, biraq bul sulýlyq, áldeqandaı bir kúıdiń únemi qaıtalana beretin jáne eshbir taýsylyp bitpeıtin kirispe áýeni sıaqty, onyń kókeıine tolyq jetip uıalǵan joq. Omıto alǵan bas-aıaǵy birikpegen, aǵyl-tegil jerlerge tutastyq jetpedi. Osy tutastyqtyń Omıtonyń óz basynda jetispeýi ony qadadaǵy sıaqty, munda da janyn jegen mazasyzdanýshylyq pen qanaǵattanbaýshylyq sezimnen arylta almady. Biraq qalada ol bul sezimnen ár alýan amaldar arqyly sergip kelgen bolsa, bul jerde onyń mazasyzdanýy órship, jol-jónekeı bógesinge kezdesken taý sýyndaı kúsheıe túsken tárizdi.

Ol barlyq ormandar men taý shyńdaryn tunjyraǵan jańbyr perdesi tumshalap alatyn asharh aıy týǵanda taýlarmen qosh aıtysyp, ózi kóptegen yntyq bolyp júrgen Sılhet pen Sılchar jazyǵyn kezip ketpekshi bolyp uıǵaryp ta qoıǵan edi. Habarlarǵa qaraǵanda, túıdektelip kele jatqan bult Cherrapýndjı mańynda taý jotalarynan asa almaı qalypty, biraq kóp uzamaı kók nóser quıyp, taý betkeılerinen kól-kósir sý quldılaıtyn kórinedi. Sondyqtan Omıto Cherrapýndjıde birneshe kún meımanhanaǵa aıaldap, kóz kórmes Alakıdegi súıiktisi óz qıalynyń kótinde jan-tánisiz jasyn sıaqty iz-tússiz jarqyldaıtyn "Habarshy-bult" quryp almaqshy boldy.

Ol qylshyq júnnen toqylǵan, taýlyqtar kıetin shulyq, qalyń tabandy siri kebis, sholaq shalbar, belbeýli, kókshil tústi keń kóılek jáne jumsaq qalpaq kıip aldy. Mundaı kıimmen Omıto Dbanındranat Tagordyń ańyzdaǵy keıipkerinen góri, ýchaske aralaýǵa shyqqan jol sheberine kóbirek uqsaıtyn edi. Alaıda onyń qaltasynda ár tilde óleńder jazylǵan birneshe juqa kitapshalar jatty.

Omıtonyń qaıtar joly tar ári buralań edi, oń jaty aǵash ósip ketken tik jar. Bul jolmen taǵy da bireý-mireý júre qoıýy ekitalaı bolǵandyqtan, Omıto mashınasyn beıqam júrgizip kele jatty,

Tipti dybys shyǵaryp, belgi berýdi de eskergen joq. Onyń oıynsha, bul zamanda shalǵaıdaǵy súıiktisine sálem joldaý úshin motordyń ózi-aq jaqsy habarshy: onda "tútin de, ot ta, sý da, jel de" bar, al onyń ústine shoferǵa tildeı hat berip jiberseń, aıqyn bolmaǵan qalmaıdy. Sondyqtan ol kelesi jańbyr maýsymynda "habarshy-bultta" sýrettelgen jolmen júrip ótpekshi boldy. Kim bilsin, taǵdyr ony da Gımalaıdyń degdar ósken ormandarynan paıǵambarlardyń birin kezdestirer, bálkim, ony óz úıiniń esigi aldynda kútip turatyn áıteýir bir Avantıkany nemese Malavıkany jolyqtyrar!

Ol kenetten burylatyn jerde qarama-qarsy shyǵa kelgen avtomobıldi kórdi. Omıto tejegishti basqan, biraq avtomobılder soqtyǵysyp qaldy. Alaıda bul onsha apatqa ushyrata qoıǵan joq, qarsy kezdesken avtomobıl keri qaraı lyqsyp baryp, taý betkeıine tirelip toqtady.

Mashınadan bir qyz shyqty. Álginde ǵana ajal qaterin tóndirip ótken bult arasynan ol túnerip turǵan aınalasynan najaǵaı jarqyly salǵan sýret syndy jarqyraı kórindi. Onyń kórip turǵany Mandar taýynyń eteginde áli de býyrqanyp jatqan sút muhıtynan taǵy da shyǵa kelgen Lakshmı sıaqty sırek kórinis edi. Lyq toly qonaqjaıǵa kirgende bul qyz osyndaı tańǵajaıyp sulý bolyp kórinbek edi. Jer betinde kórikti adamdar az emes, biraq biz olardy jarasymyn tapqan jaǵdaıda sırek kóremiz.

Qyz júnnen toqyp, jińishkelep kómkerilgen appaq sary oranyp, naq sondaı jún keýdeshe kıipti, aıaǵynda aq bylǵary sandaly bar. Qoıý kirpik kómkergen qıyq kózderinen jumsaq nur tógilip tur. Keń mańdaıynan shashyn keri qaıyryp jibergen. Iegi dóńgelengen ádemi beti pisip kele jatqan jemis tárizdi. Keýdeshesiniń jeńinen bilegi kórinedi, eki qolyna da qarapaıym jińishke bilezik salǵan. Bekitilmegen safıiniń bos shetin basyna jaýyp, katonka sheberleriniń qolynan shyqqan kúmis túıreýishpen shashyna qystyryp qoıypty.

Omıto dýlyǵasyn avtomobıline tastap, jaqyndap bardy da, qyzdyń aldyna toqtady, jaza kútken adamdaı úndemeı túr. Onyń kúlki keltirerlikteı sharasyz turysy qyzdyń kóńilin jibitken tárizdi.

— Keshirińiz, kinálimin, — dep mińgirledi Omıto aqyrynda.

Qyz kúlip jiberdi:

— Bárine men kinálimin!

— Bul kiná emes, qatelik.

Qyzdyń daýsy sýdyń syldyryn eske salǵandaı. Jasóspirimniń daýysyndaı minsiz de áýezdi estiledi. Sol keshte úıine kelgennen keıin Omıto qyzdyń daýsy nege uqsaıtynyn uzaq oılandy.

Aqyrynda ol qoıyn kitapshasyna: "Onyń úni sý qosyp jumsartylǵan, nıkotınniń ashshy dáminen aryltylyp, raýshan gúliniń jupar ıisi qosylǵan temekiniń qorqordan shyqqan tútini sıaqty hosh ıisi ańqyp tur", — dep jazyp qoıdy.

Qyz keshirim ótingendeı syńaımen:

— Men kele jatqan dosymdy qarsy almaqshy edim. Ras, shofer bizdiń basqa jolǵa túsip ketkenimizdi aıtty, biraq biz endi buryla almaıtyn boldyq ta, ilgeri júre berdik, sóıtip sizdiń avtomobılińiz bizdikimen soqtyǵysyp qaldy, — dedi.

— Jo-joq, bul arada mashınalarda turǵan eshteńe joq! — dedi Omıto — bárine de meıirimsiz jaýyz juldyz kináli.

Osy sátte shofer avtomobıldiń onsha búlinbegenin, biraq ony jónge keltirý úshin biraz ýaqyt kerek ekenin aıtty.

— Eger meniń beıshara mashınama meıirimińiz tússe, — dep usyndy Omıto batyldana sóılep, — men sizdi qalaǵan jerińizge aparamyn.

— Rahmet, biraq onyń keregi bola qoımas. Men taý jolymen júrýge úırengen adammyn.

— Ol maǵan qajet — sizdiń meni keshirgenińizdiń aıǵaǵy sıaqty bolady.

Qyz únsiz oılanyp qaldy.

— Baıqaısyz ba, — dedi sodan soń Omıto, — mashına júrgizý, árıne, úlken óner emes, onymen urpaqtaryńa ataq qaldyra almaısyń. Alaıda alǵashqy tanystyq kezinde men tipti bul jóninen de ózimdi onsha jaqsy jaǵymnan kórsete almadym. Taǵdyrdyń ádiletsizdigin qarashy! Meniń eń bolmasa sizdiń shoferyńyzdan nashar júrgizbeıtinimdi dáleldeýime múmkindik berińizshi!

Mundaı jaǵdaılarda beımálim qaterden úreılengen qyzdar qysylyp, beıtanys adammen kezdeskende kúmiljip qalady. Biraq qazir álgindegi soqtyǵystan qorqý qysylyp-qymtyrylýdan kúshtirek bolyp shyqty. Taǵatsyz taǵdyr olardy taýdyń ońasha jolynda jan-júıelerin kenetten jarq etken sáýlemen nur berý úshin kezdestirgen edi. Tún qarańǵylyǵyna úńilgen janardy naızaǵaı jarqyly uzaq ýaqyt boıy qalaı qaryqtyryp tastaıtyn bolsa, osynaý jarqyn kezdesý olardyń sana-seziminde de beınebir kosmostaǵy áldeqandaı surapyl apattyń saldarynan kók júzinde jańa kún nar shashqandaı bolǵan-dy.

Qyz avtomobılge otyrdy. Ol qaıda baratynyn aıtty, al úıine jetken soń Omıtoǵa:

— Ýaqytyńyz bolsa, erteń kelińiz. Men sizdi úı ıesi áıelmen tanystyramyn, — dep usynys jasady. Omıtonyń: "Men qazir de kóre alamyn, ýaqytym jetedi!" — degisi keldi. Biraq ony ádetten i ys uıalý sezimi tejep qaldy.

Úıine kelgen soń ol qoıyn kitapshasyna bylaı dep jazdy: "Búgin joldyń ne istegenin qara! Beıtanys eki adamdy eki jerden kóterip aldy da, olardy, bálkim, máńgilik bolar, bir jolǵa saldy.

Astronomdar kórineý qatelesedi. Aspandaǵy aı Jer orbıtasyna kelip kirip, olardyń kúımeleri soqtyǵysyp qaldy, sóıtip osy bir qaterli sátten bastap olar birge, ǵasyrlar boıy birge aınalyp júretin boldy, olar birin-biri shuǵylasyna malady, endi olar ajyramaq emes. Endigi jerde biz de qol ustasyp bir jolmen júremiz, jol boıy altynǵa bergisiz sátterdi jınap, olardan óz saparlarymyzdyń gúl tizbegin óremiz — maǵan muny júregim aıtyp otyr. Endi biz taǵdyr tabaldyryǵynyń aldynda turyp, sheshim kútpeımiz. Budan bylaı qaraı bizge bári de kenetten jáne qas qaǵym sátte keletin bolady. Jańbyr quıyp tur. Verandada ersili-qarsyly júrip, Omıto: "Qaıdasyń sen, Nıbaron Chokrobortı? Kel maǵan, aýyzyma soz salyp jiber, ún qat maǵan!" — dep oısha shaqyrdy. Omıto jup-juqa uzyn qoıyn kitapshasyn sýyryp aldy, sóıtip Nıbaron Chokrobortı sóılep ketti.

Jol ǵoı bizdi tabystyrǵan máńgilik, Endi bizdi jel aıdaıdy áńgúdik; Júrekterdi elittirip kúı sherter, Shyr kóbelek aınaldyryp bıleter. Bult bitkendi jaı ysyryp qolymen Tóbemizde aspan qyzy qalqıdy, Altyn sáýle erip kelip sonymen, Janymyzǵa jadyratyp án quıdy. Jolyqqam joq men senimen aýlaqta, Altyn nurǵa shomyp turǵan baý-baqta, Biraq kenet kezdestirgen osy kesh Sanamyzdan eshqashanda óshilmes. Órtteı qyzyl bulttar qalqyp aspanda, Jasyl aǵash tóbesinen ári asar, Jerde qyzyl gúlder búrin ashqanda, Batyp bara jatqan kúnmen talasar. Keregi joq bizge altyn ordańyz — Biz ekeýmiz máńgi-baqı joldamyz! Top ishinde qusqa erkindik qala ma — Tamyljytyp saıraıdy olar dalada. Al biz bolsaq shat-shadyman únmenen Mahabbatty, erkindikti án qylyp, Bul baqytty keýdemizde gúldegen Sheshek atyp tursa deımiz máńgilik.

Al endi keıinge qalǵan kezdi sholyp shytý qajet. Ótkenge oralmaıynsha, ári qaraı aıtý qıyn.

BİRİNSHİ SHEGİNİS

III

Bengalıada aǵylshyn tilinde bilim berý engizile bastaǵan alǵashqy kezeńge qoǵamdyq daýyl turǵandaı boldy. Munyń ózi jańa aǵylshyn mektepteri men kolejderiniń jáne úndis hramdary janyndaǵy oqý ortalyqtarynyń ahýaly arasyndaǵy qysym aıyrmashylyǵynyń saldarynan týǵan edi. Bul daýyl Gánodashonkordy da úıirip áketti. Jasy jaǵynan alǵanda ol aǵa urpaqqa jatatyn, kenetten ol óz tustastarynan zyryldap alǵa shyqty. Óz ýaqytynan ozyp ketken ol qaı jaǵynan alǵanda da: oılaý turǵysynan, sóz sóıleýinen de, júris-turysynan da óz zamandastaryna uqsamaıtyn. Tolqynǵa súńgip shyqqan shaǵala sıaqty, oǵan da ózi týǵyzǵan ashý-yza daýylyn keýdesin tosyp qarsy alý raqat ákeletin.

Mundaı atalardyń nemereleri kúntizbe qatesin túzetýge tyrysqanda, ádette olar ekinshi bir ushqarylyqqa urynady. Gánodashonkordyń nemeresi Borodashonkor naq osyndaı jaǵdaıǵa ushyrady. Óz ákesi qaıtys bolǵannan keıin ol tipti atasymen salystyrǵannyń ózinde anahronızmge aınaldy. Ol jylandar qudaıy Manasaǵa tabynyp, qara sheshek qudaıy Shıtoladan pana bolýdy suraıtyn, ony anam dep ataıtyn, úshkirilgen sý iship, kún saıyn tańerteń tutas bir paraq qaǵazǵa Dýrganyń esimin jazyp otyratyn. Ol ómiriniń aqyryna deıin brahman bolmasa da, bilim alýǵa umtylýǵa batyly barǵandarǵa qarsy shaıqasty, sóıtip alýan túrli áýlıe pendııterdiń kómegimen ındýızmdi tylymnyń qubyjyqtarynan qorǵap tolyp jatqan pamfletter jazyp, olarda baıaǵydan kele jatqan eski danalyqtyń bárin qazirgi erkin oılylardyń basyna úıip-tókti. Dinniń barlyq talaptaryn múltiksiz oryndaǵan ol kóp uzamaı-aq qatyp-semgen taqýalyqtyń tas qamalyna birjola tyǵylyp tyndy. Sóıtip, jıyrma jeti jasynda jany o dúnıege attanǵanda, oǵan ata-babalary men úrim-butaǵy úshin sıyrlardy, altyn men jerdi syıǵa alǵan sansyz kóp brahmandardyń qýanyshty batasy birge ketti.

Borodashonkor ákesiniń eń jaqyn dosy Ramlochon Banerdjıdiń qyzy Djogomaııaǵa úılengen edi. Ákeleri bir kolejde oqyǵan jáne pisirilgen sıyr eti men kotlet sıaqty, tyıym salynǵan shet jerlik taǵamdardyń dámin birge tatqan. Toıǵa deıin Djogomaııa óz ákesiniń otbasy men bolashaq kúıeýiniń otbasyndaǵy ádet-ǵuryptyń aıyrmashylyǵyn baıqamaǵan edi. Týǵan úıinde qyzdar oqyp, úıinen emin-erkin shyǵyp júre alatyn, olardyń keıbireýleri kórkem bezendirilgen jýrnaldarǵa óz saıahattary týraly belgiler de basqyzatyn. Al toıdan keıin kúıeýi Djogomaııany qaıta tárbıelemekshi boldy. Sol kezden bastap onyń minez-qulqy dástúrli kedendik jáne pasporttyq shekteýlerdiń barlyq erejelerin saqtap jasalǵan asa qatań jarlyqtar arqyly belgilendi. Onyń betine de, aqyl-oıyna da bet perde tutyldy. Tipti shym qamqorshysy áıel qudaı Sarasvatıdiń ózine de ony áıelder jaǵyna jibermesten buryn qorlyq kórsetip, tintý júrgizýge týra keldi. Aǵylshyn kitaptarynyń bári birden alynyp qoıylatyn da, bengal jazýshylarynan Bonkımge deıin kóp buryn jazǵandary ǵana Djogomaııaǵa jetetin, tipti olardyń da bári birdeı berile bermeıtin. Onyń esesine "Iogavasıshthı Ramaıananyń" bengal tiline aýdarylǵan tamasha basylymy onyń sóresinde uzaq ýaqyt turdy. Úı ıesi osy bir klasıkalyq eńbekti óziniń áıeli kóńil úshin bolsa da áıteýir bir kezde ýaqyt taýyp, oqyp shyǵady dep óle-ólgenshe shyn úmittenip júrdi.

Djogomaııaǵa ejelgi erejelerdiń temirdeı tegeýirini ońaı tımedi, ol ózin saqtaý úshin temir jáshikke salyp qoıǵan zattaı sezindi, alaıda óziniń asaý janyn aýyzdyqtaı bildi.

Osynaý rýhanı qapasta oǵan osy úıdiń qart abyzy pandıt Dınshoron Bedantoronto birden-bir demeý boldy. Ol Djogomaııanyń jaratylysynan aıqyn aqyldylyǵyn joǵary baǵalap, otan bylaı deıtin:

— Bul ádet-ǵuryp, rásim degenderdiń bári saǵan arnalmaǵan, qyzym. Aqymaqtar ózin-ózi aldap qana qoımaıdy, olardy búkil dúnıe aldaıdy. Sen osynyń bárine bizdiń ózimizdi senedi dep oılaısyń ba? Eger qajet bolsa, bizdiń ózimiz shastrony betimiz búlk etpesten buzatynymyzdy kórip júrgen joqsyń ba? Demek, ózimiz de ereje ataýlyny onsha qurmetteı bermeımiz. Biz aqymaqtar úshin ǵana aqymaq sıaqty syńaı kórsetemiz. Al eger sen ózińdi óziń aqymaq etkiń kelmese, men de seni eshqashan aldamaımyn. Kóńiliń ketkende meni shaqyrtqyz, qyzym, men saǵan ózim senetin shastralardy oqyp beremin.

Ol jıi kelip, Djogomaııaǵa birde "Gıtany", birde "Brahmabhashány" oqyp beretin. Oǵan Djogomaııa óziniń aqylyna qaıran qaldyrtatyn suraqtar qoıatyn, munymen áńgimelesýden ol da eshqashan jalyqpaıtyn. Abyz Borodashonkordyń tóńireginen shyqpaıtyn rýhanı ustazdaryn jan-tánimen jek kóretin Djogomaııaǵa Bedantoronto:

— Búkil qalada janym jadyrap qalatyn jalǵyz ózińsiń, — dep moıyndady. — Qyzym, sen meni ar aldyndaǵy uıattan qutqaryp qaldyń!

Sóıtip minájat etip, rásim saqtaý arasynda sheksiz-shetsiz kúnder óte berdi. Onyń ómiri, bizdiń gazetshiler aıtatyndaı, barlyq jaǵynan "qatań ólshep-pishilip" qoıǵan edi, biraq ony osy ómirdiń ózi de moıyta almady. Kúıeýi qaıtys bolǵannan keıin Djogomaııa uly Djotıshonkormen jáne qyzy Shýromamen ómir keship jatty. Qysty olar"Kalkýttada etkizetin de, jazdygúni taýdaǵy bir jerlerde bolatyn. Djotıshonkor kolejge baratyn, al Djogomaııaǵa qyzdarǵa arnalǵan oqý oryndary unamady. Sondyqtan qyzy Shýroma úshin uzaq ýaqyt izdegennen keıin Labonnony shaqyrǵan edi. Omıto jol boıynda kútpegen jerden kezdestirgen qyz da sol Labonno bolatyn.

LABONNONYŃ ÓTKEN ÓMİRİ

IV

Labonnonyń ákesi Obonısh Dotto Batys Úndistandaǵy aǵylshyn kolejiniń dırektory boldy. Áıeli qaıtys bolǵannan keıin ol qyzyn keıinnen taýsylyn bitpeıtin ýnıversıtet emtıhandarynyń ózi de onyń tosyla berýin toqtata almaıtyndaı etip tárbıeledi. Qanshama tań qalarlyqtaı bolyp kórinse de, akademıalyq bilimpazdyqtyń eshqandaıy onyń bilimge qushtarlyǵyn toqtata almady.

Ákesiniń birden-bir unatatyny ǵylym edi. Ol qyzyn ózine izbasar etip ósirdi, sondyqtan ony óziniń kitaphanasynan da jaqsy kóretin. Adamnyń boıynda jetkilikti bilim bolsa, onyń nekege turýy áste de mindetti emes, óıtkeni ǵylym bılegen aqyl-oıdyń bolymsyz usaq-túıekterge ýaqyty jete bermeıdi degendi ol pir tutty. Eger qyzynyń júregine bir kezderde nekege túrý týraly oı kelgen bolsa, endi onyń júregi tarıh pen matematıkanyń tas qamaly myqtap qorǵap túr, oǵan eshqandaı da názik sezim tamyr jaıa almaıdy degenge ol rıasyz sendi. Ol tipti Labonno eshqashan kúıeýge shyqpaıdy dep te sanady. "Onda turǵan ne bar! — deıtin ol — Qyzym ómir boıy ǵylymmen telingen ǵoı!"

Ol unatqan Shobhonlal degen taǵy bir adam bolatyn. Osy bir jas jigittiń boıynda sırek kezdesetin uqyptylyq bar edi. Onyń boıynda bári: keń mańdaıy, jarqyn janary, meıirimge toly erinderi, rıasyz kúlkisi jáne ádemi bet-álpeti kóz qýantatyn.

Sonysyna qosa ol óte uıalshaq edi, bireý-mireý ózine nazar aýdarsa, taban astynda abdyrap qalatyn.

Shobhonlal kedeı otbasynda týyp-ósken edi, sondyqtan bilim satylaryna meılinshe qajyr-qaırat jumsap kóterildi. Obonıshtiń oıynda ýaqyt óte kele Shobhon dańqqa bólenedi, sonda buǵan óziniń kóp eńbek sińirgenin maqtanyshpen aıta alamyn degen úmit jatatyn.

Shobhonlal Obonıshtiń úıine aqyldasý nemese kitaphanasynda jumys isteý úshin jıi kelip júrdi. Labonnony kórgen saıyn ol qınalyp, qysylyp-qymtyrylyp qalatyn. Osy uıalshaqtyǵynyń kesirinen ol Labonnonyń aldynda kop bedelinen aıyryldy: áıelderdiń nazaryna ilige almaıtyn barlyq uıalshaq erkekterdiń kórer kúni osy.

Biraq kútpegen jerde Obonıshtiń úıine Shobhonlaldyń ákesi Nonıgopal kelip, profesorǵa múldem tutqıyldan balaǵattap dúrse qoıa berdi. Ol Obonısh syltaýratyp, úıine kúıeý balalardy aldap ákeledi dep baıbalam saldy. Obonıshti ol Shobhonlaldy Labonnoǵa úılendirip, sol arqyly óziniń áleýmettik teorıalary úshin meni kastamnan aıyrmaqshy degen zymıandyq nıetiń bar dep aıyptady. Buǵan ol Shobhonlaldyń sandyǵynan raýshan gúli japyraqtarynyń astynan ózi taýyp alǵan, Labonnonyń qaryndashpen salynǵan sýretin aıǵaq etti. Nonıgopal bul sýretti mahabbat belgisi retinde Labonnonyń ózi syılady degenge esh kúmán keltirmegen edi. Nonıgopaldyń saýdagerge tán sholaq aqyly Shobhonlaldyń kúıeý bala retindegi sál-pál ustaı tursa, onyń óli de qansha qymbattaıtynyn taban astynda eseptep qoıǵan-dy. Al osyndaı qymbat turatyn jaısańdy Obonısh tegin almaqshy! Muny qulypty buzyp jasaǵan urlyq demegende ne dersiń? Jáne mundaı urlyqtyń aqsha urlaǵannan aıyrmashylyǵy ne?

Sol kezge deıin óziniń beınesine áldebireý esh janǵa bildirmeı, ońasha jerde otyryp tabynady-aý degen Labonnonyń oıyna tipti kirip te shyqpaǵan edi. Shobhonlal bolsa, Obonıshtiń kitaphanasyndaǵy or alýan kitapshalar men jýrnaldardyń arasynan Labonnonyń eski fotosýretin kezdeısoq taýyp alyp qýanǵan-dy. Ol óziniń sýretshi dosynan ótinip júrip portret salǵyzǵan da, fotosýretti ornyna qoıǵan bolatyn. Raýshan gúlderi de sol dosynyń bagynan julynǵan, óziniń uıalshaq ta jasqanshaq mahabbatyndaı beıkúná edi. Degenmen de ol jazalanbaı qaldy. Uıań jigit ottaı janǵan júzin tómen salyp, kóz jasyn jasyryp súrtip, bul úımen qosh aıtysty.

Sońǵy rette Shobhonlal oz mahabbatynyń búkil páktigin alystan kórsetti, biraq bul tek ózine jáne adam júrekteriniń bar syryn biletin bir allaǵa ǵana aıan edi. Bakalavr ataǵyn alýǵa arnalǵan emtıhandarda Shobhonlal birinshi oryndy ıelendi, al Labonno úshinshi orynda qalyp qoıdy. Munyń ózi eki sebepten Labonnoǵa qatty tıdi: oǵan Shobhonlaldyń qabiletine ákesiniń sonsha súısinetini or qashanda unamaıtyn, al osy súısiniske ákesiniń jas jigitke degen.ystyq peıiliniń qosylýy odan da qatty unamaıtyn. Ol emtıhan kezinde Shobhonlaldan ozyp ketýge bar kúshin saldy jáne ol degenmen de ozyp shyqqanda, onyń bul dókirligin keshire almady. Labonno tipti emtıhannyń nátıjesine ákesiniń peıili yqpal etti dep kúdiktene bastady; al Shobhonlal bolsa sabaqta Obonıshten eshqashan kómek suraǵan emes. Sodan beri Shobhonlaldy kórse, ol syrt aınalyp júre beretin. Magıstr dárejesin alýǵa emtıhan tapsyrǵan kezde Labonnonyń Shobhonlaldy jeńip shyǵýǵa esh múmkindigi bolmady. Sóıtse de Labonno jeńip shyqty. Tipti Obonıshtiń ózi de tań qaldy. Eger Shobhonlal aqyn bolsa, Labonnoǵa tutas bir tom óleń arnar edi, biraq ol munyń ornyna emtıhanda qyz úshin óziniń joǵary baǵalaryn qurban etti.

Olardyń oqý jyldary aıaqtaldy. Aqyl-oı bilimge qanshama lyq toly bolsa da, odan mahabbat qudaıy úshin árqashanda oryn tabylatynyna Obonıshtiń kóp uzamaı-aq kenetten jáne jan-júıesi ezile otyryp kóz jetkizýine týra keldi. Obonısh qyryq jeti jasta edi, mine sol kezde onyń dármensizdigin paıdalanǵan bir ójet jesir áıel onyń kitaphanasyndaǵy qaptaǵan qalyń tomdardy qaq jaryp, ǵalymdyǵynyń tas qamalyn qaqyrata ótti de, júregin jaýlap aldy. Toı ótkizýge Obonıshtiń Labonnoǵa degen súıispenshiliginen basqa esh nárse kedergi jasaı almaıtyn edi, sóıtip osy sezim men onyń jańa yntyqtyǵynyń arasynda bolmaı qoımaıtyn qaqtyǵys pisip-jetilip kele jatty. Obonısh bar kúshin salyp jumys isteýge tyrysty, biraq ony jumystan alań etken qýanyshty oılar áldeqaıda kúshti bolyp shyqty. "Modern revú" redaksıasy oǵan ózi suratqan býdda hramdarynyń qıraǵan jurty týraly kitaptardy jibergen edi, biraq onyń ózi ǵasyrlar boıy miz baqpaı otyrǵan býdda músinderine aınalǵandaı, súıikti kitaptarynyń betin ashpaǵan kúıinde otyryp aldy. Baspagerdiń shydamy taýsyla bastady, biraq ne isteýge bolady? Danalyq dini shaıqala bastaǵanda kez kelgen ǵalym osyndaı kúıge ushyraıdy. Shól dalanyń sýsymaly qumyna aıaq basqan pildi ne qutqara almaqshy? Ar-uıatynyń keshigip kelgen osynysy Obonıshtiń janyn jegideı jep jatty. Ol óz kitaptarynyń tasasynan qyzynyń

Sonysyna qosa ol óte uıalshaq edi, bireý-mireý ózine nazar aýdarsa, taban astynda abdyrap qalatyn.

Shobhonlal kedeı otbasynda týyp-ósken edi, sondyqtan bilim satylaryna meılinshe qajyr-qaırat jumsap kóterildi. Obonıshtiń oıynda ýaqyt óte kele Shobhon dańqqa bólenedi, sonda buǵan óziniń kóp eńbek sińirgenin maqtanyshpen aıta alamyn degen úmit jatatyn.

Shobhonlal Obonıshtiń úıine aqyldasý nemese kitaphanasynda jumys isteý úshin jıi kelip júrdi. Labonnony kórgen saıyn ol qınalyp, qysylyp-qymtyrylyp qalatyn. Osy uıalshaqtyǵynyń kesirinen ol Labonnonyń aldynda kop bedelinen aıyryldy: áıelderdiń nazaryna ilige almaıtyn barlyq uıalshaq erkekterdiń kórer kúni osy.

Biraq kútpegen jerde Obonıshtiń úıine Shobhonlaldyń ákesi Nonıgopal kelip, profesorǵa múldem tutqıyldan balaǵattap dúrse qoıa berdi. Ol Obonısh syltaýratyp, úıine kúıeý balalardy aldap ákeledi dep baıbalam saldy. Obonıshti ol Shobhonlaldy Labonnoǵa úılendirip, sol arqyly óziniń áleýmettik teorıalary úshin meni kastamnan aıyrmaqshy degen zymıandyq nıetiń bar dep aıyptady. Buǵan ol Shobhonlaldyń sandyǵynan raýshan gúli japyraqtarynyń astynan ózi taýyp alǵan, Labonnonyń qaryndashpen salynǵan sýretin aıǵaq etti. Nonıgopal bul sýretti mahabbat belgisi retinde Labonnonyń ózi syılady degenge esh kúmán keltirmegen edi. Nonıgopaldyń saýdagerge ton sholaq aqyly Shobhonlaldyń kúıeý bala retindegi sál-pál ustaı tursa, onyń áli de qansha qymbattaıtynyn taban astynda eseptep qoıǵandy. Al osyndaı qymbat turatyn jaısańdy Obonısh tegin almaqshy! Muny qulypty buzyp jasaǵan urlyq demegende ne dersiń? Jáne mundaı urlyqtyń aqsha urlaǵannan aıyrmashylyǵy ne?

Sol kezge deıin óziniń beınesine áldebireý esh janǵa bildirmeı, ońasha jerde otyryp tabynady-aý degen Labonnonyń oıyna tipti kirip te shyqpaǵan edi. Shobhonlal bolsa, Obonıshtiń kitaphanasyndaǵy ár alýan kitapshalar men jýrnaldardyń arasynan Labonnonyń eski fotosýretin kezdeısoq taýyp alyp qýanǵan-dy. Ol óziniń sýretshi dosynan ótinip júrip portret salǵyzǵan da, fotosýretti ornyna qoıǵan bolatyn. Raýshan gúlderi de sol dosynyń bagynan julynǵan, óziniń uıalshaq ta jasqanshaq mahabbatyndaı beıkúná edi. Degenmen de ol jazalanbaı qaldy. Uıań jigit ottaı janǵan júzin tómen salyp, kóz jasyn jasyryp súrtip, bul úımen qosh aıtysty.

Sońǵy rette Shobhonlal óz mahabbatynyń búkil páktigin alystan kórsetti, biraq bul tek ózine jáne adam júrekteriniń bar syryn biletin bir allaǵa ǵana aıan edi. Bakalavr ataǵyn alýǵa arnalǵan emtıhandarda Shobhonlal birinshi oryndy ıelendi, al Labonno úshinshi orynda qalyp qoıdy. Munyń ózi eki sebepten Labonnoǵa qatty tıdi: oǵan Shobhonlaldyń qabiletine ákesiniń sonsha súısinetini árqashanda unamaıtyn, al osy súısiniske ákesiniń jas jigitke degen ystyq peıiliniń qosylýy odan da qatty unamaıtyn. Ol emtıhan kezinde Shobhonlaldan ozyp ketýge bar kúshin saldy jáne ol degenmen de ozyp shyqqanda, onyń bul dókirligin keshire almady. Labonno tipti emtıhannyń nátıjesine ákesiniń peıili yqpal etti dep kúdiktene bastady; al Shobhonlal bolsa sabaqta Obonıshten eshqashan kómek suraǵan emes. Sodan beri Shobhonlaldy kórse, ol syrt aınalyp júre beretin. Magıstr dárejesin alýǵa emtıhan tapsyrǵan kezde Labonnonyń Shobhonlaldy jeńip shyǵýǵa esh múmkindigi bolmady. Sóıtse de Labonno jeńip shyqty. Tipti Obonıshtiń ózi de tań qaldy. Eger Shobhonlal aqyn bolsa, Labonnoǵa tutas bir tom óleń arnar edi, biraq ol munyń ornyna emtıhanda qyz úshin óziniń joǵary baǵalaryn qurban etti.

Olardyń oqý jyldary aıaqtaldy. Aqyl-oı bilimge qanshama lyq toly bolsa da, odan mahabbat qudaıy úshin árqashanda oryn tabylatynyna Obonıshtiń kóp uzamaı-aq kenetten jáne jan-júıesi ezile otyryp kóz jetkizýine týra keldi. Obonısh qyryq jeti jasta edi, mine sol kezde onyń dármensizdigin paıdalanǵan bir ójet jesir áıel onyń kitaphanasyndaǵy qaptaǵan qalyń tomdardy qaq jaryp, ǵalymdyǵynyń tas qamalyn qaqyrata ótti de, júregin jaýlap aldy. Toı ótkizýge Obonıshtiń Labonnoǵa degen súıispenshiliginen basqa esh nárse kedergi jasaı almaıtyn edi, sóıtip osy sezim men onyń jańa yntyqtyǵynyń arasynda bolmaı qoımaıtyn qaqtyǵys pisip-jetilip kele jatty. Obonısh bar kúshin salyp jumys isteýge tyrysty, biraq ony jumystan alań etken qýanyshty oılar áldeqaıda kúshti bolyp shyqty. "Modern revú" redaksıasy oǵan ózi suratqan býdda hramdarynyń qıraǵan jurty týraly kitaptardy jibergen edi, biraq onyń ózi ǵasyrlar boıy miz baqpaı otyrǵan býdda músinderine aınalǵandaı, súıikti kitaptarynyń betin ashpaǵan kúıinde otyryp aldy. Baspagerdiń shydamy taýsyla bastady, biraq ne isteýge bolady? Danalyq dini shaıqala bastaǵanda kez kelgen ǵalym osyndaı kúıge ushyraıdy. Shól dalanyń sýsymaly qumyna aıaq basqan pildi ne qutqara almaqshy? Ar-uıatynyń keshigip kelgen osynysy Obonıshtiń janyn jegideı jep jatty. Ol óz kitaptarynyń tasasynan qyzynyń

Shobhonlalǵa degen mahabbatyn baıqamaı qaldym dep uıǵardy, óıtkeni ondaı jigitti súımeý múmkin emes qoı! Sóıtip jalpy áke ataýlyǵa, ásirese ózi men Nonıgopalǵa degen jıirkenish boıyn bılep aldy.

Osyndaı kezde Shobhonlaldyń haty da kelip jetti. Ol "Premchand Raıchand" stıpendıasyn alý úshin Gýpta dınastıasy týraly maqala jazǵysy keletinin habarlap, óz ustazynyń kitaphanasynan keıbir kitaptardy paıdalanýǵa ruqsat suraǵan eken. Obonısh birden-aq bylaı dep meılinshe yqylas kórsetip, jyly jaýap qaıtardy: "Baıaǵy jaqsy kúnderdegi sıaqty, kel de, meniń kitaphanamdy paıdalana ber!"

Shobhonlaldyń júreginen maza ketti. Ol osynsha úmittendirgen hattyń syrtynda Labonnonyń únsiz kelisimi túr dep bilip, kitaphanaǵa kele bastady. Keıde úı ishinde Labonnony kezdestirgende ol ózine qyz áldebir suraqtar qoıyp, munyń qandaı maqala jazyp júrgenin surar degen úmitten júrisin ádeıi baıaýlatatyn, al eger qyz solaı istese, bul óz dápterin qýana-qýana ashyp, oǵan bárin aıtyp berer edi. Onyń oıyn baýrap alǵan problemalar jóninde Labonnonyń pikirin bilgisi keldi. Biraq qyz eshteńe suramady, al óziniń qyz jaǵynan meziret jasalmaıynsha áńgime bastaýǵa batyly barmady.

Osylaısha birneshe kún ótti. Jeksenbi kelip jetti. Shobhonlal ústel ústine dápterin jaıyp tastap, áldebir kitapty aqtaryp, jazyp alyp otyrdy. Tús kezi bolatyn, al ol bólmede jalǵyz otyrǵan edi. Jeksenbi ekenin paıdalanyp, Obonısh bir jerge qonaqqa ketken, biraq qaıda baratynyn aıtpaǵan, tek ózin shaıǵa keledi dep kútpeýdi eskertken.

Kenetten kitaphananyń esigi ashyldy. Shobhonlaldyń júregi soǵyp ketti Bólmege Labonno kirdi. Abdyrap qalǵan Shobhon ne isterin bilmeı ornynan turdy. Labonnonyń túri ashýdan órt sóndirgendeı edi.

— Siz bul úıge nege kelesiz? — dep surady ol

Shobhonlal dir etip, eńsesi túsip ketti, esh jaýap qaıyra almady.

— Siz ákeńizdiń bul jóninde ne deıtinin bilesiz be? Meni qorlaǵanyńyzǵa uıalmaısyz ba?

— Keshirińiz, men qazir ketemin, — dep mińgirledi Shobhonlal qyzdyń betine qaraı almaı. Ol tipti ózin Labonnonyń ákesiniń ózi shaqyrǵanyn da aıtqan joq. Ol qaǵazdaryn jınastyra bastady. Qoly qaltyrap, keýdesi qatty shanshyp ketti jáne esh amalyn taba almady. Sóıtip ol ábden jer bolyp úıden shyqty.

Eger biz súıe bilsek, biraq qaısybir kedergiden qolaıly sátti ótkizip alsaq, bizdiń sezimimiz nemquraıdylyqqa emes, qaıta mahabbatqa múlde qarama-qarsy naǵyz óshpendilikke aınalady. Bálkim, Labonno ózi de bilmeı, oz mahabbatyn Shobhonlalǵa arnamaqshy bolǵan shyǵar. Biraq ol alǵashqy qadamdy jasamady, sondyqtan bári de oǵan qarsy bolyp shyqty. Sóıtip sońǵy qasiretti tildesý sońǵy soqqyǵa aınaldy. Labonnonyń jaqyn adamdary jaıynda ádil oılaýyna renish pen ashyný kedergi jasady: ol ózinen qutylý úshin Shobhonlaldy ákesi shaqyrdy dep paıymdady, sóıtip onyń búkil ashý-yzasy esh kinási joq jigitke úıilip-tógildi. Endi toı ótkizýge ákesin Labonnonyń ózi ıtermeleı bastady. Obonısh óziniń aqsha qarajatynyń jartysyna jýyǵyn qyzyna enshiledi, alaıda ákesiniń toıy ótkennen keıin Labonno aqshany almaıtynyn, oz tirshiligine qarajatty ózi tabatynyn aıtty. Bul Obonıshti qatty qapalandyrdy.

— Men osy toıdy ótkizbeı-aq qoıaıyn dep edim, Labonno óziń ǵoı qoıarda-qoımaı jasatqan! Al qazir meni jerge qaratqanyń qalaı? — dep kúızele surady ol.

— Men ekeýimizdiń qatynasymyzdy buzbaý úshin osylaı istemekshi boldym, — dep jaýap qaıyrdy Labonno. — Qapalanba, áke! Maǵan baǵandy ber, meniń oz baqytymdy ózim tabýyma ruqsat et.

Labonno kóp keshikpeı-aq jumys tapty: ol Shýromany oqytýǵa kiristi. Ol Shýromanyń aǵasy Djotıdi de oqyta alatyn edi, biraq ol áıelge baǵynýdy qorlyq kórip, budan úzildi-kesildi bas tartty. Labonnonyń ómiri kúndelikti jumys yrǵaǵyna saı, birshama jaıbaraqat ótip jatty. Labonno bos ýaqytyn qarttardan bastap, Bernard Shoýǵa deıingi aǵylshyn ádebıetine arnady, biraq aǵylshyn tarıhshylary Grottyń, Gıbonnyń jáne Djılbert Merreıdiń eńbekteri boıynsha negizinen alǵanda Ejelgi Gresıa men Rım tarıhyn zerttep oqydy. Onyń jan dúnıesin birde-bir lep mazalamady deýge bolmaıdy, biraq onyń ómirinde daýylǵa oryn joq edi. Endi, mine, kenetten jol boıynda mashınalar kútpegen jerden soqtyǵysyp qaldy! Gresıa men Rımniń tarıhy birden-aq búkil máninen aıyryldy. Labonnoǵa ómirdiń ózi jaqyndap, ekinshi dárejeli nárseniń bárin keıingi qatarǵa yǵystyryp tastady da, ony dúr silkindirip: "Oıan!" — dedi. Sóıtip Labonno oıandy. Ol ózin endi ǵana kórdi. Jáne de onyń kózin ashqan ǵylym emes, qaıǵy-qasiret boldy.

PİKİRTALAS BASTALDY

V

Endi ótken kezdiń qıraǵan qaldyqtaryn tastaıyq ta, qazirgi kezge oralaıyq.

Omıtony sabaq ótetin bólmege qaldyryp, Labonno onyń kelgenin Djogomaııaǵa aıtýǵa ketti. Bul bólmede Omıto ózin gúlge qonǵan aradaı sezindi. Qaıda qarasa da, bári onyń esine Labonnony túsirip, tolǵandyrdy. Kitap sóresi men jazý ústelinen ol aǵylshynsha kitaptardy kórdi. Olar qyzdyń talǵamyn kórsetedi jáne ózderinshe tynymsyz bir tirshilik etip jatqandaı bolyp kórindi. Olardyń bári de Labonnony kútip turǵandaı, onyń saýsaqtary betterin aqtarǵan, bul kitaptar kúndiz-túni onyń oıyn bılegen, olardyń joldaryn onyń oınaqy janary súzip shyqqan, oıǵa batqan sátterinde bular onyń tizesinde jatqan. Omıto ústel ústinde jatqan Donn dastandarynyń jınatyn kórip tańyrqady. Omıto Oksford ýnıversıtetinde oqyp júrgen kezinde Donn men onyń zamanyndaǵy aqyndarǵa munyń ózi de barynsha den qoıǵan edi. Endi, mine, naq sol aqyn eki adamnyń ynta-yqylasynyń qýanyshty saı keletinine aımaq bolǵandaı.

Omıtonyń ómiri tunjyraǵan surqaı kúnderden turatyn, ol kúnder mektep muǵalimi jyl saıyn aqtaratyn oqýlyqtyń julym-julym betterine uqsaıdy. Ol úshin bolashaq bar qyzyǵyn joǵaltqan edi, sondyqtan da ol árbir atqan tańdy qýanyshsyz qarsy alatyn. Biraq búgin ol basqa planetaǵa ketkendeı. Mundaǵy zattar salmaǵynan aıyrylǵan, aıaqtarynan ál ketip, ne basqanyn bilmeıtin sıaqty, al árbir qas qaǵym sát beımálim bir dúnıege bastaıtyndaı: denesine salqyn samal soǵyp, sybyzǵydaı syzylyp án salǵysy keldi; kún ystyǵy qanyna sińip, kóktemde aǵashqa nor kirgendeı tebirentti. Kóz aldynda tym uzaq ýaqyt ilinip turǵan shań-shań perde ysyrylyp túsip, eń úırenshikti nárseniń ózi keremet bolyp kórine bastady. Sondyqtan bólmege aqyryn basyp Djogomaııa kirgende, Omıto qaıran qaldy. "O, ol jaı ǵana kelip kirgen joq, — dep ishteı tańdandy ol — Ol paıda boldy!".

Djogomaııanyń jasy jaqyndap qalǵan edi. Biraq jyldar ony qartaıtpaı, kelbetine izgi náziktik qana qosqan? Onyń ashyq júzi albyrap túr, jesirliktiń belgisimen shashy qysta qıylǵan, janarynan ana mahabbaty tógiledi, kúlkisinen meıirim lebi esedi. Qarapaıym aq shadrasynyń shetin basyna jamylǵan. Tik bitken ádemi aıaqtaryna eshteńe kımegen. Omıto sálemdesip, onyń aıaqtaryma qol tıgizgende, ol ózine áıel qudaıdyń búkil meıirimi tógilgendeı bolyp kórinedi.

Sálemdesip bolǵan soń Djogomaııa:

— Seniń naǵashyń bizdiń okrýgimizdegi eń tamasha advokat bola¬tyn, — dedi. — Bizge tolyq taqyrda otyryp qalý qaýpi tóngende, ol bizdiń otbasymyzdy qutqaryp aldy. Ol meni kelin dep ataıtyn.

— Men bar bolǵany onyń tyrnaǵyna turmaıtyn jıenmin, — dep jaýap qatty Omıto. — Naǵashym sizdi baqytsyzdyqtan qutqardy, al men yńǵaısyzdyq ákeldim. Ol sizderge paıda keltirse, men zıan keltirdim. Siz oǵan kelin bolsańyz, onda maǵan mashına bolyńyz.

Anań bar ma? — dep surady Djogomaııa.

— Bir kezde bolǵan, — dedi Omıto. — Endi apaıym bolsa deımin.

— Nelikten, balam?

— Baıqaısyz ba, eger men búgin anamnyń avtomobılin syndyrǵan bolsam, ol meniń "aıýdaı qorbańdaıtynymdy" aıtyp, mıymdy shiritken bolar edi. Al mashına apataıymdiki bolsa, ol meniń aǵattyǵymdy kúlki etip, ony balalyq dep biler edi.

Djogomaııa jymıyp kúldi:

— Jaraıdy, solaı-aq bolsyn.

Omıto ornynan atyp turyp, Djogomaııanyń aıaǵyna qolyn tıgizdi de:

— Mine, sondyqtan da taǵdyrǵa sený kerek, — dedi daýsyn kótere. — Meniń anam boldy, biraq men apaıym bolýy úshin eshqandaı izgi erlik jasaǵan joqpyn. Al endi avtomobılder soqtyǵysyp edi — bul óste de izgi erlik emes, qudaıdyń ózi bergen deı, meniń ómirimde kenetten apaı paıda boldy. Oılap qarańyzshy, osy keremetten buryn qanshama izgilik ǵasyrlary ótýge tıis edi!

— Buǵan kimniń taǵdyry kómektesti, seniń be, meniń be, álde shoferdiń ba? — dep surady Djogomaııa kúlimsirep.

Omıto qalyń shashyn salalap qoıdy.

— Qıyn suraq! Buǵan bir adamnyń taǵdyry azdyq etedi. Juma kúni saǵat onnan dál qyryq segiz mınýt ótkende bolǵan oqıǵaǵa búkil álem ǵasyrlar boıy, ár juldyz saıyn ázirlenýge tıis edi. Al endi ne bolmaq?

Djogomaııa Labonnoǵa kúziniń qıyǵyn salyp, mıyǵynan kúldi. Ol Omıtony durystap bilmeı jatyp-aq bul ekeýi bir-birine arnap jaratylǵan dep túıgen edi. Sondyqtan ol bylaı dedi.

— Ázirshe ekeýiń osynda sóılese turyńdar, men as ázirleıin.

Omıto áńgimeni tez bastaı biletin. Ol birden-aq soz bastady:

— Apaı bizge áńgimeles dep ketti. Biraq eń aldymen tanysyp alý kerek. Kelińiz, áýeli osy isti tyndyraıyq. Siz meniń atymdy aǵylshyn tilinde aıtylatynyndaı, "óz esimimdi" bilesiz ǵoı?

— Men sizdi Omıto dep ataıtynyn ǵana bilemin.

— Barlyq jaǵdaıda solaı ataı bermeıdi.

— Jaǵdaıdyń kóp bolýy múmkin, — dep kúldi Labonno, — biraq adamnyń aty bireý bolýǵa tıis.

— Sizdiń aıtqanyńyz zamanǵa saı emes. El, ýaqyt, adamdar — bári ózgeredi, sondyqtan adamnyń aty ózgermeýge tıis deý ǵylymı emes. Men adam atynyń otnosıteldiligi teorıasyn nasıhattap, atymdy shyǵarmaqshymyn. Sondyqtan eń áýeli siz aıtqanda meniń atym "Omıto-babý" dep estilýge tıis ekenin aıtyp qoıaıyn.

— Sizdi aǵylshynsha mıster Roı dep ataǵan unaı ma?

— Teńizdiń arǵy jaǵynan kelgen bul esim bir túrli tosyn estiledi. Esimniń qanshalyqty qysqa qaıtarylatyn anyqtaý úshin onyń qulaqtan júrekke qanshalyqty tez jetetinin bilý kerek.

— Al sizdiń eń jelaıaq esimińiz qandaı?

— Shapshańdyqty arttyrý úshin salmaqty kemitý kerek. "Omıto-babý" degenmen "babý" degenin alyp tastańyz!

— Asyqpańyz, oǵan ýaqyt kerek, — dep qarsylasty Labonno.

— Barsha jurt úshin ýaqyt birdeı emes. Dúnıe júzinde birdeı saǵat joq. Qalta saǵaty ýaqytty óziniń qandaı qaltada jatqanyna qaraı kórsetedi. Bul — Eınshteınniń teorıasy.

Labonno ornynan turdy.

— Siz shaıynatyn sý salqyndap barady.

— Eger siz maǵan taǵy da az ýaqyt qısańyz, men salqyn sýmen jýynýǵa da yqylastymyn.

— Keshirińiz, asyǵyspyn, is kútip turmaıdy. — Osy sózderdi aıtyp Labonno shyǵyp ketti.

Omıto jýynýǵa birden tura qoıǵan joq. Ol otyrǵan kúıinde Labonnonyń tamasha aýzymen aıtylǵan árbir jaıdary sózin esine aldy. Omıto sulý qyzdardy kóp kórdi, biraq olardyń sulýlyǵy ap-ashyq, sonymen qatar qupıa syrǵa toly oıly túnge uqsaıtyn. Labonnonyń sulýlyǵy tań araıyna uqsaıdy — bári de aıqyn, bárine de parasat shuǵyla shashyp tur. Osy qyzdy jasaǵanda jaratýshy onyń boıyna áldeqandaı erkekke ton qasıet darytqan. Onyń seziný qabileti ǵana emes, oılaý qabileti de bar ekeni bir qaraǵanda-aq aıqyn bolady. Omıtony yntyqtyrǵan da osy edi. Onyń ózi de aqyldy edi, biraq keshirim jasaı bilmeıtin, paıymdy bolatyn, biraq shydamsyz edi, kóp nárselerdi úırense de, tynym tabýdy bilmeı-aq qoıdy. Ol Labonnonyń keskin-kelbetinen toqmeıilsýden emes, qaıta baısaldy da salıqaly aqyldyń túpsiz dúnıesinen týǵan tynyshtyq belgisin tuńǵysh ret kórdi.

MOIYNDAÝ

VI

Omıto jalǵyzdyqqa tózbeıtin. Ol ásem tabıǵatty uzaq tamashalaı almaıtyn. Onyń áldebireýmen áńgimelesip júrýi qajet edi. Tabıǵatqa dórekilik etýge bolmaıdy. Eger oǵan aıalap qaramasań, keshikpeı sazaıyńdy tartasyń. Tabıǵat zańǵa baǵynady jáne ózgelerdiń de zańnan taımaýyn tileıdi. Qysqasy, tabıǵat qaljyńdy bilmeıdi. Sondyqtan Omıto qaladan tys jerde sýdan shyqqan balyqtaı tunshyǵatyn. Al endi — tańǵajaıyp nárse — Shıllong taýlary Omıtony tartyp turǵandaı.

Ol bútin kún shyqpaı turdy, al munyń ózi oǵan múlde uqsamaıtyn edi. Ol terezeden qarap, qaraýytyp kóringen záýlim terekterdiń qalaı terbelip turǵanyn kórdi, al olardan árirektegi taýlardyń arǵy jaǵynan kún ıek artyp, óz sáýlesiniń altyn ıneleri men móldir bulaqtardy kókteı ósip jatyr. Omıto otty aıaýlardyń qubylýyn uzaq ýaqyt jáne únsiz baqylap turdy.

Bir shynyaıaq shaıdy asyǵys iship, ol úıinen shyqty. Jol boıynda jan joq. Kári qara taıdyń qyna ósip ketken túbinde Omıto hosh ıis ańqyǵan kilemdeı qaraǵaı japyraqtarynyń ústine otyrdy. Aıaǵyn sozyp jiberip ol sıgaret tutatty da, ony sol sátte-aq esten shytardy, sóıtip ol kóp uzamaı sónip qaldy. Djogomaııanyń úıine jol osy orman arqyly ótetin. Túski tamaq aldynda as úıden shyqqan astyń ıisi silekeıi shubyra jutatyn adam sıaqty, Omıto da osynda Djogomaııanyń úıindegi barlyq súıinishti nárselerdi kóz aldyna elestetip otyrdy. Ol bir shynyaıaq shaı ishý úshin sonda barýǵa bolatyn saǵatty kútti.

Bastapqyda bul úıge ol tek keshkisin ǵana kelip júrdi. Al keıin ádebıet bilgiri degen ataq Omıtoǵa Djomogaııanyń úıinde kez kelgen ýaqytta bolýyna múmkindik berdi. Alǵashqy kúnderi Djogomaııa da ádebı suhbattarǵa den qoıyp júrdi, biraq kóp uzamaı-aq óziniń qatysyp otyrǵany suhbattastardyń ynta-yqylasyn salqyndatatynyn ańǵardy. Bul arada úshinshi adamnyń artyqtyq etetinin túsiný qıyn emes edi. Sodan beri áńgimege shatyspaýǵa oǵan árqashanda syltaý tabyla ketetin boldy. Árıne, bul syltaýlardyń bári oıdan shyǵarylatyn, óıtkeni úı ıesi áıel Omıto men Labonnonyń áńgimege qushtarlyǵy ádebıetke degen qaı qushtarlyqtan góri úlken nárse ekenin baıqady, al Omıto bolsa, Djogomaııa jas bolmasa da, onyń kózi qyraǵy, jany meıirban ekenin túsindi. Sóıtip, onyń suhbattasýǵa degen yntyqtyǵy arta tústi. Ózi olardyń úıinde uzaǵyraq bolýy úshin ol Djotıshonkormen oǵan tańerteń bir jáne keshkisin eki saǵat aǵylshyn tilin úırenýine kómektesetin bolyp ýaǵdalasty. Onyń iske qulshyna kiriskeni sonsha, tańerteńgi bir saǵat únemi túske deıin sozylyp, odan keıin alýan túrli bógde áńgimeler bastalatyn da, saıyp kelgende Djogomaııanyń ótinishine kónip, onyń tańerteńgi asqa qaraýyna týra keletin. Sóıtip, ýaqyt óte kele onyń bul úıdegi mindetteriniń sheńberi birtindep keńeıe berdi.

Onyń Djotıshonkormen sabaǵy tańerteńgi segizde bastalýǵa tıis edi. Omıto úshin bul óte qolaısyz ýaqyt bolatyn. Ol anasynyń qursaǵynda toǵyz aı ótkizgen jan ıesi kustarmen jáne janýarlarmen talasa tura almaıdy deıtin. Osy kezge deıin túngi uıqy tańerteńgi birtalaı saǵattaryn qamtyp kelgen. Omıto urlanǵan ýaqyt — uıqy úshin eń jaqsy ýaqyt, óıtkeni ol zańsyz deýdi unatatyn. Al endi Omıto beıqam uıqydan aıyryldy: onyń ózi de erterek turýǵa asyǵatyn boldy. Ol mezgilinen buryn oıanyp, odan soń uıyqtap qalýdan qorqyp, tósekte aýnap jatpaýǵa tyrysatyn. Ol keıde óz saǵatynyń tilin tipti ilgeri jyljytyp qoıatyn, biraq ýaqyt urlap áshkerelenýden qorqyp, muny onsha jıi isteı bermeıtin. Ol búgin saǵatyna qarap, áli jeti bolmaǵanyn kórdi. Sirá, saǵaty buzylǵan bolar! Tyńdap kórip edi, ádettegideı syrtyldap júrip turǵanyn estidi.

Osynyń bárin oılap otyrǵanda Omıto kenet Labonnony kórdi. Ol qolshatyryn bulǵańdatyp, jolmen júrip keledi, aq tústi safı oranyp, ıyǵyna qara shashaqty úsh buryshty sháli jamylypty. Omıto ózin Labonnonyń birden-aq baıqap qalǵanyna, biraq munysyn moıyndap, onyń júzine týra qaraǵysy kelmeıtinine kúmán keltirmedi. Alaıda Labonno burylysqa ketken kezde Omıto endi sabyryn saqtaı almaı, ony qýyp jetti.

— Siz menen qutyla almaıtynyńyzdy bile turyp, meni júgirip jetýge májbúr ettińiz, — dedi ol — Siz qashyqtyń kez kelgeni qandaı qıyndyq týǵyzatynyn bilmeıtin be edińiz?

— Al qandaı?

— Artta qalǵan beısharanyń jany aıqaı salady. Al ol ne dep aıqaılaıdy? Qudaılarǵa aıqaılaý qolaılyraq: olar ózderin atymen ataǵanda masaırap qalady. Eger: "Dýrga! Dýrga!" — dep aıqaılasa, on qoldy áıel qudaıdyń jany jaı tabady. Áıelderge aıqaılaý qıynyraq

— Sizdiń oılamaýyńyzǵa da bolatyn edi.

Eger siz jaqynda bolsańyz, aıqaılamas edim. Sondyqtan da men ketpeńizshi! — demeımin. Shaqyrdyń kelip, shaqyra almaǵannan qasiretti esh nárse joq.

Nege? Siz aǵylshyndardyń ǵurpymen tanyssyz ǵoı!

Sizdi mıss Datt dep ataıyn ba? Ol shaı ústeli ústinde jaqsy. Búgin jer aspanmen kezdesti, sóıtip tań shapaǵy olardyń kezdesýine aq batasyn berdi. Esitip tursyz ba? Kókten jerge uran ushyp jetip, ol jerden kókke samǵap barady. Adam ómirinde naq osyndaı uran keýdesin jaryp shyǵatyn sátter bolyp turmaı ma? Qazir meniń keýdemdi sizdiń esimińiz jaryp shyǵyp, orman aralap ketedi, anaý aqsha bulttarǵa jetedi dep oılańyzshy! Ony basyna bult oranǵan taýlar da esitip, oıǵa batady. Sonda osy arada "mıss Datt" deýdiń orny bar ma?

Esimderdi oılap tabý úshin ýaqyt kerek, — dep jaýap qaıyrýdan jaltardy Labonno. — Al men serýendeýimdi toqtatqym keledi.

Adamnyń júrýdi úırenýi úshin biraz ýaqyt kerek, — dep sózin jalǵastyrdy Omıto, onymen qatarlasa júrip kele jatyp. – Al meniń, kerisinshe, otyra bilý úshin edáýir kóp úırenýime týra keldi. Domalaǵan tasty múk baspaıdy, degen aǵylshyn máteli bar. Men is osy jerge tań aǵaryp atpaı-aq sol oımen kelip, jol shetinde otyrǵanmyn.

Labonno kútpegen jerden áńgimeniń taqyrybyn ózgertip:

Siz myna jasyl qustardyń ne dep atalatynyn bilesiz be? — dep surady.

— Meni tiri haıýanattar arasynda qustar bar degendi esitip bilgen edim. Biraq oǵan eshqashan mán bermeppin. Sóıtip jaryq dúnıede shynynda da qustar bar ekenin jáne olardyń saıraımyn osy jerde ǵana baıqap tań qaldym.

— Ǵajap! — dep kúle daýystady Labonno.

Siz kúlesiz ǵoı! — dep daýystap jiberdi Omıto. — Men tipti baısaldy nárseler týraly da baıyppen aıta bilmeımin. Bul áldebir túsiniksiz jaǵdaı! Sirá, men tipti eń qorqynyshty ári qarańǵy túnniń ózinde de, mıyǵynan kúlmeı ketpeıtin aı jaryǵynda týsam kerek.

Meni kinálamańyzshy! Eger sizdiń aıtqandaryńyzdy estise, qustardyń ózi de kúler edi.

Bilesiz be, jurt meniń aıtqan sózderimniń mánin birden uqpaǵandyqtan kúledi. Eger olar túsinse bálkim, úndemeı oılanyp qalar edi. Sizge búgin meniń qustardy jańadan kórip turǵanym kúlkili. Biraq bul — meniń bárin de, tipti ózimdi de jańa qyrynan kórip turǵanymdy ańǵartady. Muny kúlki etýdiń jóni joq. Mine, kórdińiz be, bul joly siz de úndemeı qaldyńyz, al men álginiń ózin aınytpaı aıtyp turmyn ǵoı.

— Al siz áli qart emessiz ǵoı, jas adamsyz, mundaı sezim qaıdan týdy? — dep kúlimsireı surady Labonno.

— Buǵan jaýap qaıyrý qıyn, sóz tabý qıyn... Meniń oıyma oralǵan jańalyqty seziný ámanda eski. Ol tań shapaǵy sıaqty, jarqyraı ashylǵan gúl sıaqty, kópten tanys, biraq máńgi jańa nárse sıaqty eski.

Labonno únsiz jymıdy.

— Sizdiń kúlkińiz — ury qýǵan polıseı shamynyń sáýlesi sıaqty. Men álginde aıtqandarymdy sizdiń buryn ózińiz unatatyn aqynyńyzdan oqyǵanyńyzdy bilemin. Alaıda, sizden meni jıirkenishti ury dep sanamaýyńyzdy ótinemin! Shankaracharáǵa aınalyp, "men jazdym" men "ol jazdynyń" arasyndaǵy aıyrma bar bolǵany aldamshylyq deıtin kezder bolady. Mine sóıtip, búgin tańerteń men osy jerde otyrǵan maǵan ózime belgili barlyq óleńderdiń keıbir joldaryn basqa eshkim de emes, tek men ǵana jaza al ar edim degen oı keldi.

— Ol qandaı joldar? — dep ynta-yqylas bildirdi Labonno. — Olar esińizde me?

— Árıne, esimde.

Labonno endi qyzyǵýshylyǵyn tejeı almaı:

— Maǵan oqyp berińizshi! — dep surady.

Omıto aǵylshynsha mánerlep taqpaqtatty:

— "Qudaı úshin, úndeme, mahabbatyma ber erik!"

Labonnonyń júregi dir etti.

Biraz únsizdikten keıin Omıto:

— Árıne, bul joldyń kimdiki ekenin siz bilesiz ǵoı?

Labonno basyn ızedi.

— Bir joly men sizdiń ústelińiz ústinen Donn óleńderin kórip qaldym, — dedi budan ári Omıto, — áıtpese bul jol esime túspes edi.

— Kórip qaldym deısiz be?

— Basqasha qalaı aıtýǵa bolar eken? Kitap sóresinde men jaı ǵana kitaptardy kóremin, al sizdiń ústelińizdiń ústinde olar búkil baılyǵyn ashyp jatady, kópshilik kitaphanasynyń ústinde olar jaı jatsa, sizdiń ústelińizge jan bitedi. Sizden Donn óleńderin kórgende, meniń esten ǵana jazdaǵanym tańdandyrmasa kerek. Basqa aqyndardyń esigi aldynda baı adamdy jerlegendegi qaıyrshylar sıaqty tobyr turady. Donn poezıasynyń saltanatty saraıy múldem bos, onda bir-birimen qatarlasyp, jaqyn otyrý úshin eki adamǵa ǵana arnalǵan oryn bar. Sondyqtan men tańerteń: "Qudaı úshin, úndeme, mahabbatyma ber erik!" — degen júrek únin aıqyn estidim.

Omıto óleń jolyn bengalsha qaıtalady.

— Siz bengal tilinde óleń jazasyz ba? — dep surady Labonno tańdanyp.

— Búginnen bastap jaza bastaımyn ǵoı dep qorqam. Burynǵy Omıto Raı jańa Omıto Raıdyń nendeı ister isteıtinin bilmegen de bolatyn. Ol qazirdiń ózinde shaıqasqa julqynyp turǵan tárizdi!

— Shaıqasqa ma? Kimmen?

— Áli dál bilmeımin, bar bilerim: áldebir úlken, ǵajaıyp is úshin ómirin qurban etýge ázir. Al eger keıin ókinýge týra kelse — nesi bar, oǵan árqashanda ýaqyt jetkilikti.

— Eger siz shynynda da ómirińizdi qurban etkińiz kelse, abaılap isteńiz, — dep kúlimsireı saqtandyrdy Labonno.

— Maǵan ol jóninde aıtqannan paıda joq. Men qandaı da bir búlikke qatyspaqshy emespin. Men musylmandarǵa da, aǵylshyndarǵa da jolamaımyn. Al eger ejelgi ǵuryptardan aıyrylmaıtyn, kúsh qoldanýdyń daǵdyly jaqtaýshynyń beıkúná beti bar, kúni ótken qańqasy mashınada ketip bara jatqanyn kórsem, men onyń jolyna kóse-kóldeneń turyp alyp: "Shaıqasqa shyq!" dep aıqaılar edim. Siz aýrýhanaǵa jatýdyń ornyna taýǵa shyǵyp, onda arsyzdyqpen tábetin ashatyn sol "naýqastardy" bilesiz.

— Al eger sol adam sizge qolyn bir-aq siltep, ári qaraı berse she? — dep kúldi Labonno.

— Onda men qos qolymdy kókke kóterip: "Bul biz ekeýimiz — bir ana Úndistannyń perzentimiz" — dep aıqaı salamyn. Bilseńiz, júrek asa tolqyǵan kezde, ol shaıqasqa shaqyra da alady, keshire de biledi.

Labonno kúlip jiberdi.

— Siz shaıqasqa umtylatynyńyzdy aıtqanda, — dedi ol, — men qorqyp ketkenmin, al siz keshirim týraly aıtqanyńyzda, men qorqynyshty eshteńe joq ekenin túsindim.

— Siz meniń ótinishimdi oryndaısyz ba? — dep surady Omıto.

— Qandaı ekenine qaraı.

— Siz de tóbetińizdi joǵaltpaqshy eken dep oılamaýym úshin serýendeýińizdi doǵara turyńyzshy.

— Jaraıdy. Bolǵany sol ma?

— Kelińiz, aǵash túbinde otyraıyqshy. Mine, myna jerde, syńǵyrlaǵan jylǵa ústinde, alýan tústi qyna basqan myna tastyń ústinde.

Labonno saǵatyna qarap:

— Biraq meniń ýaqytym az, — dedi.

— Ýaqyttyń jetpeýi — ómirdiń eń qıyn ári qasiretti problemasy. Shól dalada jolaýshynyń jarty qumyra ǵana sýy qalǵanda, ol onyń qumǵa tógilip qalmaýyn qadaǵalaýǵa tıis. Ýaqyty asyp-tógilip jatqan adam ǵana uqypty bolýy múmkin. Qudaılardyń ýaqytynda shek joq, sondyqtan ǵana kún árqashan ýaqytynda shyǵyp, ýaqytynda batady. Bizdiń ýaqytymyz shekteýli, sondyqtan ony uqypty bolýǵa ysyrap etý keshirilmes essizdik. Eger ólýdi bilmeıtinderdiń bireýi menen: "Jer betinde ne istediń?" — dep surasa, men uıala otyryp: "Saǵat tilinen kóz almaı zyryldap júrip, ómirde ýaqyttan basqa da bir nárse bar ekenin kóre almadym", — dep jaýap qaıtaramyn. Meniń sizge osynda otyra turýdy usynǵanym da sondyqtan.

Omıto onyń ózi maquldaǵannyń bárin basqalardyń maquldaıtynyna árqashan kámil senimdi bolatyn. Sondyqtan oǵan qarsy shyǵý qıyn edi. Labonno da kelisti.

— Jaraıdy, otyra turaıyq.

Qalyń ormannan shyqqan tar soqpaq Khası aýylyna qulaıtyn. Shaǵyn sarqyramadan bas alatyn kishkene jylǵa bul soqpaqty eleń qylmastan kesip ótip, óziniń qalaǵan jerinen jol tańdaý quqyǵynyń belgisindeı usaq tastar tastap, odan ári aǵyp kete baratyn. Labonno men Omıto tas ústine otyrdy. Osy bir shaǵyn bolsa da, tereń jerinde sý úıdiń áıelder turatyn jaǵyndaǵy jasyl jelektiń arǵy boıymen bıazy qyz sıaqty jasyryna aǵatyn. Osy jerde kózge elestegen ońashalyq rýhy Labonnony onyń óz betinen perdesin ashqandaı qyzaryp ketýge májbúr etti. Ol qysylǵanyn bildirmeý úshin bir nárse aıtqysy keldi, biraq lám-mım deı almady — aıqaı salǵyń kelse de, aıqaılaı almaıtyn tús kórgende osylaı bolady.

Omıto únsiz otyrýǵa bolmaıtynyn túsindi.

— Bilesiz be, — dedi ol, — bizde eki til — ádebı til men sóılesý tili bar. Biraq, olardan basqa, taǵy da úshinshi til — kúndelikti emes, iskerlik emes, osy jer sıaqty túpkirlerge arnalǵan ońasha til qajet. Ol saıraǵan qus úni sıaqty, aqyn óleńi sıaqty bolýǵa tıis, ol sábıdiń ińgálegeni sıaqty emin-erkin quıylyp jatýǵa tıis. Bizdiń sol tildi kitaptardan alýǵa týra keletinimiz qandaı uıat! Árbir kúlkimiz kelgen kezde tis dárigerine júgirýimizge týra keldi dep oılańyzshy! Shynyn aıtyńyz, Siz qazir óz sózińizdiń mýzyka sıaqty estilýin qalaısyz ba?

— Labonno tómen qarap, úndegen joq.

Omıto sózin jalǵastyrdy:

— Shaı iship otyrǵanda únemi neniń oryndy, neniń orynsyz ekenin oılaýǵa týra keledi. Bul jerde ádeptilik te, ádepsizdik te joq. Al ne isteýimiz kerek? Jan dúnıeńdi jyrǵa qosý ǵana qalady. Prozaǵa tym kóp ýaqyt kerek, al bizde ýaqyt az. Eger siz ruqsat etseńiz, bastaıyn.

Labonnonyń qysylǵanyn bildirmeý úshin kelisýine týra keldi.

Bastamas buryn Omıto bylaı dep surady:

— Siz Rabındranat Tagordyń óleńderin unatatyn sıaqtysyz ǵoı?

— Iá, unatamyn.

— Al men unatpaımyn. Sondyqtan meni keshirersiz. Meniń óz aqynym bar. Onyń poezıasynyń jaqsy ekeni sonsha, ony oqıtyndar az, tipti ony elep-eskerip urysýshylar da az. Men sizge sonyń óleńderin oqyp bergim keledi.

— Al sizdiń osynsha tolǵanýyńyz nelikten?

— Meniń kúıinishti tájirıbem bar. Aqyndardyń eń jaqsysyn jerden alyp, jerge salǵanda, biz ony kókke kóteremiz. Eger biz ony elemeı aýyzǵa almasaq ta, biz báribir ony janymyzben eń jaman teńeýlermen marapattaımyz. Maǵan unaǵan nárse, basqa bireýge unamaýy múmkin. Sol úshin myna jer betinde bolyp jatatyn qantógisti shaıqastar qanshama!

— O, men qantógisti shaıqastardy jaqtyrmaımyn jáne óz talǵamymdy eshkimge de kúshtep tańbaımyn.

— Jaqsy aıtyldy. Olaı bolsa, men qoryqpaı bastaımyn:

O, jumbaq jan,
Sen nege menen qashasyń,
Syryńdy qashan ashasyń?
Mánin uqtyńyz ba?

Jumbaq jannyń buǵaýy — buǵaýlardyń ishindegi eń qorqynyshtysy. Men Jumbaq jan qupıasynyń tutqynymyn jáne ony uqqan kezde ǵana azattyq alamyn. Mýktı, jannyń azǵyndaýdan arylýy degen de osy.

Uıqyǵa shomyp aq tańda,
Tirshilik múlgip jatqanda,
Ashyp em bir sát kózimdi,
Kórdim men seniń júzińdi,
Kórdim men boıdy eritken
Kózińdi — túpsiz shyńyraý....
Búginge deıin, ıapyr-aý,
Bilmegem seni nelikten?

Adam ózin-ózi umytatyn jerden asqan qarańǵy úńgir joq. Biz ómirde baıqamaǵan barlyq qazyna jan dúnıemizdiń ózimizdi-ózimiz joǵaltqan qupıa oryndarda jınalyp jatyr. Biraq eshbir túńilmeý kerek!

Ózińdi uǵý qıyn-aq!
Qıystyryp tabanda,
Qulaǵyńa sybyrlap,
Jalǵan sóz aıtyp, jybyrlap,
Aldaýǵa joqpyn zamanda.
Bas ımes asaý, ári yntyq,
Janymdy salyp bezbenge,
Qaldyrmaı kúdik keýdeńde,
Alǵan soń ábden aryltyp,
Shyǵaram seni jaryqqa,
Bóleımin óshpes dańqqa!
Sezindińiz be, qandaı batyldyq
Qandaı kúsh? Óleńniń erlik kúsh-jigeri qandaı?
Tek sonda ǵana bilersiń
Gúl ekenin kórkińniń,
Bilersiń de, túlersiń,
Saǵan da syılap erkindik,
Ózim de alam erkindik.

Sizderdiń ataqtylaryńyzdyń eshqaısysynda mundaı óleń joq! Bul jaı ǵana múmkindik emes, ómirdiń kózge ilige bermeıtin shyndyǵynyń ózi ǵoı!

Sóıtip, Labonnoǵa úńile qarap, Omıto odan ári jalǵastyrdy:

O, Jumbaq jan!
Keltirip keshtiń nur sánin
Kún batar kezde ótinseń,
Qıratyp jannyń qursaýyn,
Keýdeniń kirin ketirsem,
Jarq etip kún de jaǵylsa —
Sanamyz nurǵa malynsa!
Etsem de qurban ózimdi,
Uqsam boldy Ózińdi,
O, Jumbaq jan!

Óleńdi oqyp bolyp, Omıto Labonnonyń qolynan ustady. Labonno qolyn tartpady. Ol Omıtoǵa qaraǵan kúıi ún qatqan joq, al endi eshbir sózdiń keregi de joq edi. Labonno ýaqyt degenniń ne ekenin de umytty.

QUDALYQ

VII

Omıto Djogomaııaǵa kelip, bylaı dedi:

— Mashı-ma, men quda túsýge keldim. Ótinemin, maǵan kiná taqpańyz jáne betimdi qaıtarmańyz.

— Eger kúıeý bala unasa, kelisemin. Eń aldymen, ol kim? Qaıda turady? Qandaı jan?

— Kúıeý balanyń qadir-qasıeti onyń esimine baılanysty emes qoı, — dep qarsylyq bildirdi Omıto.

— Amal ne, mundaı jaǵdaıda maǵan tym talapshyl bolýyma týra keledi.

— Bul ádildik emes. Ataq-dańqy jer jarǵan adamdar úıinde emes, qoǵamda ǵana jaqsy. Olar óz oshaǵyndaǵy baqytty emes, óz dańqyn ǵana oılaıdy. Olar áıelderine óziniń bir bólshegin ǵana bóledi, bul otbasyna jetkiliksiz. Ataqty adamdardyń nekesi — naǵyz neke emes, ol kóp áıel alýshylyq sıaqty aıyptaýǵa laıyq.

— Jaqsy, kúıeý balanyń esimin ázirshe qoıa turaıyq. Al onyń bet-álpeti qandaı?

— Meniń bul týraly aıtqym kelmeıdi: áserlep aıtam ba dep qorqam.

— Meniń bilýimshe tańdaǵanda eki nárse: onyń áıgili esimi úıdegi baqytqa kedergi jasamaýy jáne onyń sulýlyǵy qalyńdyqtyń sulýlyǵyna kóleńke túsirmeýi mańyzdy.

— Jaraıdy, onyń esimin de, bet-álpetin de aıtpaı-aq qoıaıyq. Ózge jaǵyn aıtaıyq.

— Ózge jaǵyn jurttyń bári kúıeý bala úshin unamdy qasıet dep sanaıdy.

— Aqyldy ma?

— Jurtty óziniń aqyldy ekenine sendirý úshin jetkilikti.

— Bilimdi me?

— Nútonnyń ózi sıaqty. Ol bilim muhıty jaǵalaýynan ne bary birneshe qıyrshyq tas alyp úlgergenin biledi. Biraq, Nútonnan aıyrmashylyǵy, ózin sózinen ustaýdan qorqyp, ony moıyndaýǵa batyly barmaıdy.

— Men kúıeý balanyń qasıetteri onsha kóp emestigin baıqap turmyn.

— Annapýrannyń myrzalyǵyn bilý úshin Shıvanyń ózi de ózin beıshara dep atap, buǵan eshbir uıalmaǵan.

— Olaı bolsa, kúıeý bala jóninde tolyǵyraq aıtyp ber.

— Ol ózderińizge tanys otbasynan. Kúıeý balanyń aty-jóni — Omıto Kýmar Raı. Nege kúlesiz, táte? Siz muny ázil dep tursyz ba?

— Iá, qymbattym, saıyp kelgende men muny ázil bolyp shytady dep qorqamyn.

— Mundaı kúdik kúıeý balaǵa kúıe jaǵady.

— Ýh, kúldire bilý de ájeptáýir qasıet!

— Qudaılardyń osyndaı qabileti bar. Sondyqtan da olar kúıeý bala bolýǵa jaramaıdy. Damaıantı osyny túsingen.

— Meniń Labonnom saǵan shynymen unaı ma?

— Meni qalaǵanyńyzsha synap kórińiz.

— Synaq bireý-aq bola alady. Labonnonyń óz qolyńda ekenin sen jaqsy bilesiń.

— Sózińizdi anyqtap aıtyńyzshy.

— Men injý óziniń qolyna arzanǵa tússe de, onyń shyn baǵasyn biletin adamdy naǵyz zerger dep sanaımyn.

— Siz máseleni tym qıyndatyp otyrsyz. Bul shaǵyn áńgime psıhologıalyq problemany shılenistirýmen teń. İs júzinde bári áldeqaıda ońaı: bir adam bir qyzdy qulaı súıip, oǵan úılengisi keledi. Barlyq qadir-qasıetin jáne kemshilikterin eskergende, jas jigitti laıyqty deýge bolady, qyz týraly sóz etýdiń de keregi joq. Mundaı jaǵdaılarda qalyńdyq analarynyń júzi bal-bul janyp, qýanyp ketedi.

— Alańdama, qymbattym, barlyq qýanysh áli alda. Labonno qazirden-aq seniki dep oıla. Eger sen ony qazir de sondaı kúshti tilep tursań, men onda seniń Labonno sıaqty qyzǵa laıyq ekenińe senemin.

— Siz men sıaqty osy zamanǵy adamdy da qaıran qaldyryp otyrsyz.

— Al sonda nemen?

— Jıyrmasynshy ǵasyrda mashı-ma qyzdardy kúıeýge berýden qorqatyn sıaqty ǵoı!

— Onyń sebebi, ótken ǵasyrda ol kúıeýge qyz emes, qýyrshaq bergen. Al qazir qyzdardyń mashı-ma úshin oıynshyq bolǵysy kelmeıdi.

— Alańdamańyz. Adam qoly jetkenin eshqashan mise tutpaıdy, kerisinshe, olar árqashanda kóbirek qamtyp qalǵysy keledi. Dálel úshin aıtaıyn, Omıto Raı jer betine Labonnoǵa úılený úshin kelgen. Áıtpese, jansyz zat — meniń avtomobılimniń sondaı bir aqylǵa syımaıtyn jerde jáne sondaı bir qıal jetpeıtin qas qaǵym sátte osynshalyqty aqylǵa syımaıtyn áreket jasaǵany nelikten?

— Qymbattym-aý, seniń aıtqan sózderiń úılenbekshi bolǵan adamǵa jaraspaıdy. Aınalyp kelgende osynyń bári balalardyń oıyny sıaqty bolyp shyqpasyn.

— O, joq, jaı ǵana meniń oıymnyń órisi erekshe, sonyń arqasynda eń baısaldy oılarymnyń ózi jeńiltek sózge aınalady. Biraq budan olardyń baısaldylyǵy kemimeıdi.

Djogomaııa tańerteńgi asqa ázirlikti qaraýǵa shyǵyp ketti. Omıto biraz ýaqyt boıy bólmeden bólmege sendelip júrdi, biraq kórgisi kelgen adamyn tappady. Ol Djotıshonkordy ǵana kórdi jáne búgin onymen birge Shekspırdiń "Antonıı jáne Kleopatra" dramasyn oqýǵa tıis ekenin esine aldy. Omıtonyń bet álpetin kórgen Djotıshonkor óziniń eń birinshi boryshy baqytsyz jandy aıap, búgingi barlyq sabaqty keıinge qaldyrý ekenin birden túsindi.

— Omıto, — dedi ol, — eger sen qarsy bolmasań, meniń búgin demalyp, Shıllong taýyna shyqqym keledi.

Omıto shynymen qýanyp ketti.

— Demalyssyz sabaq oqıtyndar oqyǵanyn oıyna toqı almaıdy, — dep jaýap qaıtardy ol — Eger seniń demalǵyń kelse, meni nege qarsy bolady dep oılaısyz? Bul estelik emes.

— Al erteń jeksenbi ǵoı. Seniń basqasha oılaýyń....

— Joq, baýyrym! Men mektep muǵalimderi sıaqty oılamaımyn. Men jeksenbini demalys kúni dep eseptemeımin. Belgilengen kúni bostandyq alyp raqattaný — baılaýly turǵan ańdy aýlaý degen sóz. Eshqandaı raqat almaısyń.

Omıtonyń demalys kúnin tańdaýdaǵy bostandyqty kenetten jan sala jaqtaýynyń shyn sebebin ańǵarǵan Djotı kóńildenip sala berdi.

— Birazdan beri sen bos kúnder jóninde barǵan saıyn jańa teorıalar shyǵaryp kelesiń, — dedi ol — Ótken joly da maǵan bul týraly tutas bir leksıa oqyǵansyń. Eger osylaı kete berse, men kóp keshikpeı bul iste asa iri maman bolyp shyǵamyn.

— Ótken joly men bul týraly ne aıtyp edim?

— Sen: "Ruqsat etilmegen nársege qulshynys — asqan zor izgilik. Mundaı qulshynys paıda bolǵanda, kibirtiktemeý kerek", — degensiń. Osy sózderdi aıtyp, sen kitapty japtyń da, irkilmeı ketip qaldyń. Sirá, syrtta ruqsat etilmegen bir nárse bolsa kerek, tek qana ony men baıqamaı qaldym.

Djotıdiń jıyrmaǵa tolýyna áli kóp ýaqyt bar edi. Omıtonyń jan dúnıesindegi tebirenis ony da tolǵantty. Osy kezge deıin ol Labonnony muǵalıma dep qana biletin, al endi Omıtonyń arqasynda onyń áıel ekenin ańǵardy.

— Ákbar beınelengen altyn teńge sıaqty baǵalanatyn aqyl-keńes bar. Ol, mine, mynandaı: "İs bolǵan kezde, oǵan árqashan ázir bolý kerek". Biraq syrt jaǵyna bylaı dep oıyp jazý kerek: "Erikkendik shaıqasqa shaqyrsa, onyń shaqyrýyn erlikpen qabylda" — kóńildene jaýap qatty Omıto.

— Túsinikti. Sońǵy kúnderde seniń erligińe kózim jetti meniń!

Omıto Djotıdiń arqasynan qaqty.

— Seniń ómirińniń kúntizbesinde kirshiksiz ashtamı týǵan kezde dereý áıel qudaıǵa qurmet jasa, ol úshin barlyq shuǵyl isterińdi qurban et. Óıtkeni odan keıin birden jeńimpaz dashamı keledi.

Djotı shyǵyp ketti. Jan-jaqty eliktirý rýhy jaılap aldy, biraq ony yrqyna jibergen nárse kórinbeıdi. Omıto baqqa shyqty.

Shyrmala ósken butaqtar raýshan gúlge tunyp tur. Soqpaqtyń bir jaǵynda kúnbaǵys ósip, ekinshi jaǵynda, aǵashtan tórt buryshty etip jasalǵan kógaldarda hrızantema gúl shashyp, aıdy eske salǵandaı. Jazyq kógaldyń arǵy túpkirinde záýlim evkalıpt asqaqtap tur. Osy aǵashtyń túbinde, onyń dińine súıenip, kúlgin tústi safı oranǵan Labonno otyr. Tańerteńgi kún onyń aıaqtaryna sáýlesin tógip tur. Onyń tizesine nan túıirshikteri men shaǵylǵan grek jańǵaqtary salynǵan oramal jaıylypty. Ol tańerteńnen bastap tıinderge jem bermekshi bolǵan, biraq ony esinen shyǵarǵan. Omıto kelip, onyń aldyna toqtady. Labonno basyn kóterdi. Omıto qarsysyna otyrdy.

— Meniń jaqsy habarym bar, — dedi ol, — men seniń mashı-mańmen kelisip aldym.

Labonno jaýap qatpaı, shaǵylǵan jańǵaqty jemisi joq shabdaly aǵashynyń túbine tastap edi, onyń dińinen tıin júgirip tústi. Bul Labonnonyń qamqorlyǵyndaǵy kóp janýardyń biri bolatyn.

— Eger sen qarsy bolmasań, men saǵan erekshe esim oılap tabaıyn, — dedi taǵy da Omıto.

— Taba ǵoı.

— Men seni Orman Bonnosy dep ataıtyn bolamyn.

— Bonno?!

— Jo-joq, bul saǵan múlde saı kelmeıdi. Mundaı esim maǵan ǵana jarasymdy. Men seni Bonno-tasqyn dep ataıtyn bolamyn. Buǵan ne aıtasyz?

— Nesi bar, ataı ber, biraq tátemniń aldynda aıtpa.

— Árıne, aıtpaımyn. Bul kesim maıstra sıaqty, ol biletin adamdarǵa ǵana, meni men seniń qulaǵymyzǵa ǵana arnalǵan.

— Jaraıdy, solaı bolsyn.

— Maǵan da basqa esim kerek. Sen Brahmapýhraǵa qalaı qaraısyń? Oǵan kenetten Tasqyn-Bonne quıylady da, jaǵasyna deıin múımildep turady.

— Árbir kún úshin tym aýyr esim.

— Durys aıtasyń. Ony kóterip júrý úshin qul jaldaýǵa týra keledi. Onda maǵan óziń at oılap tap. Ony óziń jasaıtyn bol.

— Jaqsy, men de seniń esimińdi yqshamdap, seni Mıta-Drýs dep ataıtyn bolamyn.

— Keremet! Óleńde bul sóz "joldas" dep estiledi. Al sen meni jurttyń kózinshe nege solaı dep atamaısyń? Munyń nesi jaman?

— Bireý úshin qymbat turatyn nárse basqa bireýler úshin arzan bolyp kórine me dep qorqam.

— M-m, teginde, seniń aıtqanyń durys. Tyńdashy, Bonne!

— Ne, Mıta?

— Eger men dastan jazsam, seniń esimińe meniń qandaı epıtet qoıatynymdy bilesiń be? Teńdesi joq.

— Bul neni bildiredi?

— Al sen qandaı bolsań, sondaısyń — basqa eshteńe de emes.

— Munda tańdanarlyq esh nárse joq.

— Sen qalaısha bulaı deı alasyń! Kerisinshe, óte tańǵalarlyq. Taǵdyr aıdap, men bir adamdy jolyqtyramyn da, qaıran qalatynym sonsha: "Ol tek ózine ǵana uqsaıdy, basqa eshkimge de uqsamaıdy!" — dep aıqaı salmaı tura almaımyn. Meniń óz dastanymda ne aıtqanymdy bilesiń be?

O, Bonne, sulýlyǵyńdy eshkim kem demes,

Sondyqtan da saǵan eshkim teń kelmes!

— Sirá, sen óleń jazbaqshy bolyp júrgen shyǵarsyń?

— Al nege jazbaımyn? Kim maǵan bóget bola alady?

— Osynshama taıynbas batyldyq qaıdan keldi?

— Qazir túsindiremin. Búgin túnde men eki jarymǵa deıin uıyqtaı almadym da, bir jaǵymnan ekinshi jaǵyma aýnaqshýdyń ornyna bir oksford jınaǵynyń betterin paraqtap shyqtym.

Sóıtip, odan men buryn qadam basqan saıyn ózim kezdestiretin mahabbat týraly óleńderdi taba almadym. Sonda baryp men ondaı óleńderdi álemniń menen kútetinin uqtym.

Ol Labonnonyń qolynan ustap turyp, sózin jalǵastyrdy:

— Meniń qolym bos emes, qolymmen qaryndashty qaıtip ustamaqshymyn? Eń jaqsy uıqas — qoldyń qolǵa túıisýi. Seniń saýsaqtaryń — olar meniń saýsaqtarymmen qalaı sybyrlasyp jatqanyn qarashy! Birde-bir aqyn budan kórkem de qarapaıym jaza almaıdy.

— Oı, Mıta, sen sondaı uǵynyqty aıtasyń, sondaı talapshylsyń, men qorqam tipti!

— Biraq meniń ne aıtyp turǵanym jóninde oılan. Rama Sıtanyń tazalyǵyn otpen, kádimgi ottyń jalynymen synap kórmekshi boldy da, odan aıyrylyp qaldy. Poezıanyń tazalyǵy da otpen, biraq jan jalynymen synaqtan ótkiziledi. Al janynda jalyny joq jan óleńdi nemen synnan ótkizbek? Onyń basqa adamdardyń sózderine senýine týra keledi, al olar kóbinese jalǵan bolyp shyǵady. Qazir meniń júregim jalyn atyp tur. Men sol jalynnyń jaryǵymen buryn oqyǵanymnyń bárin qaıta oqyp shyǵamyn. Al odan qalatyny qandaı az. Olardyń bári derlik janyp, kúlge aınalady. Búgin aqyndardyń osy ý-shý tobyryna meniń bylaı deýime týra keledi: "Aýyzdaryńdy jabyńdar, aıqaılamańdar! Birden-bir durys:

"Qudaı úshin, úndeme, mahabbatyma ber erik!" degen sózderdi jaılap aıtyńdar.

Olar úndemeı uzaq otyrdy, sonan soń Omıto Labonnonyń qolyn kóterip, onymen óziniń betin jaımen sıpap ótti.

— Oılashy, Bonne, — dep sabaqtady sózin ol, — osy tańda, dál osy sátte baqytqa qushtar adamdar qandaı kóp jáne ony alýshylar qandaı az. Men sol azyn-aýlaqtardyń birimin. Al sol baqytty adamdy búkil jer betinde Shıllong taýynyń baýraıyndaǵy osy bir evkalıpt túbinde tek bir óziń ǵana kórip otyrsyń. Jer betindegi eń keremet nárseler uıalshaq, olar adam kózine túsýden qashady. Al endi álde bir saıasatqumarlar áldebir jerde, Kalkýttadaǵy Goldıghı men Chıttagongtegi Noakhalı arasynda aıdalaǵa judyryq túıip aıqaılap qoqan-loqqy jasaǵanda jáne bostan-bosqa til bezegende, ol týraly habar búkil Bengalǵa taralyp, eń qyzyqty bolyp esepteledi.... Biraq kim bilsin, ol jaqsylyqqa bastaýy da múmkin ǵoı!

— Jaqsylyqqa ne bastamaq?

— Kóz kórmeıtin tamasha nárse ómir joldarymen kezip júrip, tobyrdyń beıshara nazarynan solyp qalmaıtyn nárse. Búkil álemniń jan-tirshiligi osy danalyq. Biraq saǵan ne boldy? Sen múlde úndemeısiń jáne bir nárseni oılap otyrsyń? Ol ne?

Labonno basyn kótermeı otyryp qaldy jáne esh jaýap qaıtarǵan joq.

— Maǵan, — dedi Omıto, — sen meniń aıtqandaryma eleń etpegen de sıaqtysyń.

Labonno kózin kótermesten:

— Sen aıtqan sózderdi tyńdaǵanda, Mıta, men qorqyp ketemin, — dedi.

— Sonda neden qorqasyń?

— Men seniń menen ne tileıtinińdi, al meniń saǵan ne bere alatynymdy túsine almaımyn.

— Seniń tartýyń ony oılanbaı berýińmen qundy.

— Sen mashı-ma kelisim berdi degen kezde meniń boıymdy tutqynda qalý, qaqpanǵa túsý jónindegi sumdyq qorqynysh bılep aldy.

— Sen maǵan tutqynǵa túsesiń!

— Mıta, sen menen áldeqaıda aqyldysyń, seniń talǵamyń da náziktirek. Eger men senimen bir jolmen júrsem, meniń senen qalyp qoıatyn kezim keledi, sonda sen burylyp qaramaısyń jáne meni shaqyrmaısyń. Sol kezde men seni kinálaıtyn bolamyn. Joq, eshteńe aıtpa, eń aldymen tyńdap al! Senen ótinerim, úılenýden bas tartshy. Eger toıdan keıin túıin túıilse, ol tek qatty tartylady. Maǵan senen alǵanym da jetip jatyr. Men ony búkil ómirimde umytpaımyn. Al qazir bir ǵana suraıtynym: ózińdi óziń aldamashy!

— Bonne, sen búgingi kúnniń myrzalyǵyn erteńgi sarańdyqqa nelikten jatqyzyp otyrsyń?

— Mıta, sen maǵan shyndyqty aıtýǵa kúsh berdiń. Meniń aıtqanyma seniń óziń de jan túkpirińde kelisip otyrsyń. Sen ony moıyndaǵyń kelmeıdi, óz qýanyshyńdy kúdik kóleńkesiniń ózi de kúńgirttendirip jiberedi dep qorqasyń. Biraq sen otbasymen qanaǵattanatyndarǵa jatpaısyń. Sen janyńnyń shólin basatyn áldebir jańalyqty únemi izdeısiń de júresiń. Sondyqtan sen bir el ádebıetinen ekinshi ed ádebıetine umtylasyń, seniń maǵan kelteniń de sodan. Saǵan shynyn aıtaıyn ba? Sen nekege turýdyń, bir joly óziń aıtqandaı, "turpaıy" ekenine jan-tánińmen senesiń. Neke tym ádepti, ol qasıetti duǵany kúbirlep, jumsaq kópshikterdi jastanyp jatatyn jáne áıelin jıhaz nemese úı janýary sıaqty óz menshigim dep sanaıtyn adamdarǵa arnalǵan.

— Bonne, sen meılinshe názik únmen eń qatań nárselerdi aıta bilesiń.

— Mıta, meniń seni súıetinim sonsha, seni qatelesýge jibermeıtinimdeı qatygez bolamyn. Óziń qandaı bolsań, sondaı bolyp jáne de meni qalaǵanyńsha súıe ber, biraq ózińe eshqandaı mindetteme qabyldama — sonda men de baqytty bolamyn.

— Al endi maǵan sóz ber! Sen meniń minezimdi qandaı ǵajaıyp sýrettep berdiń! Men qarsy bolmaımyn. Biraq sen bir nárseden qatelestiń. Tipti adam minezi de ózgeredi. Úı janýary sıaqty, ol buǵaýmen baılap-mataýly jáne qozǵala almaıdy. Biraq bir tamasha kúnde kútpegen baqyttyń tegeýrinimen buǵaý úziledi de, ol erkindikke, ormanǵa umtylady — sonda minez múlde basqa bolady.

— Al qazir seniń mineziń qandaı?

— Qazir men ózime-ózim uqsamaımyn. Buryn meniń adamdar tanysyp, birin-biri bilispeı ketetin qara kódeńke shamdar ǵajaıyp jaryq shashyp turǵanda qoǵamdyq ómirdiń jyp-jyltyr qıylystarynda kóptegen qyzdarmen kezdesýime týra kelgen edi. Óziń aıtshy, Bonne, bizdiń kezdesýimiz solarǵa uqsaı ma?

Labonno jaýap qatqan joq. Omıto sózin jalǵastyrdy:

— Eki juldyz bir-birimen edáýir qashyqtyqtan amandasyp óz jolymen júre beredi. Eki juldyz arasynda ózara tartylys bar da, biraq qol jetpes qushtarlyq bolmaıtyn ádepti ári beıkúná zań. Al kenetten olarǵa soqqy tıip, olardyń jaryǵy óshedi, sóıtip olar bir jaryq jalyn bolyp jarq etý úshin qosylyp ketedi delik! Omıto Raıdy órtegen, mine, sondaı jalyn. Bul juldyzdarda ǵana emes, adamdarda da bolady. Olardyń ómiri tolassyz tasqyn sıaqty, al is júzinde ol kezdeısoqtyqtar tizbesi. Jasampazdyq kútilmegen dúmpýler, silkinister arqyly, tez yrǵaqpen júredi — óıtkeni bir dáýir ekinshisin aýystyrady. Bonne, sen meniń ómirimniń yrǵaǵyn buzdyń, sóıtip jańa yrǵaqta seniń úniń men meniń únim qosylyp ketti!

Labonnonyń janary jasaýrap tur edi. Biraq ol Omıtonyń aqyl-oıy ádebı turǵyda qalyptasqan, onyń árbir alǵan áseri jańadan sóz tasqynyn týǵyzady degen oıdan aryla almady. Bul daryndy oǵan ómirdiń ózi tartý etken, ol sodan qýanysh tabady. "Men oǵan sondyqtan da kerekpin-aý! Qudaıym, maǵan onyń múlgip qalǵan sezim seńin eritetin jylý bere gór!" — dep oılady Labonno.

Olar til qatyspaı biraz otyrdy. Kenetten Labonno bylaı dep surady:

— Qalaı oılaısyń, Mıta, Táj Mahal salynyp bitken kezde, sol kúni Shah Jahan Mýmtazdyń ólimine qýandy ma? Óıtkeni óziniń armanyn máńgilik etý úshin onyń ólgeni qajet boldy ǵoı! Onyń ólimi — Mýmtaz mahabbatynyń asqan zor tartýy. Táj Mahalda Shax Jahannyń qaıǵysy emes, qýanyshy beınelengen.

— Sen meni árqashan qaıran qaldyryp kelesiń, — dedi Omıto. — Sen naǵyz aqynsyń.

— Men aqyn bolǵan emespin, bolmaımyn da.

— Nege?

— Ómir otymen sóz shashyp tutatqym kelmeıdi. Sóz ómir merekelenetin zaldy kórkemdeýge buıryq alǵandar úshin jaqsy. Memiń ómir otym ómirlik isterge arnalǵan.

Sen sózdi teriske shyǵarasyń ba, Bonne? Óz sózderińniń meni alǵandyrǵanyn kórmeı otyrsyń ba? Aıtqan sózderińde qandaı kúsh baryn seniń óziń de bilmeısiń! Men Nıbaron Chokrobortıdi taǵy shaqyrýǵa týra keletinin sezinip otyrmyn. Osy bir esimdi jıi qaıtalaý seni yzalandyra ma, ne istersiń? Bul adam — meniń eń qasterli oılarymnyń saqtaýshysy! Nıbaron áli qartaıǵan joq jóne áli de ózin-ózi yǵyr qylmaǵan jan. Ol dastan jazǵan árbir joly oǵan bul óziniń túńǵysh dastany sıaqty kórinedi. Jaqynda men onyń qoıyn kitapshasyn aqtaryp otyryp, odan jańa óleńder i aýyp aldym. Bul — sarqyrama týraly óleńder. Al biraq Shıllong taýynan meniń de óz sarqyramamdy tapqanymdy ol qaıdan bilgen? Mine, tyńdashy:

O, Sarqyrama, quldılap,
Tamshyńdy móldir shashady,
Kún de, Aı da toı toılap,
Ánin shyrqap jatady.

Eger meniń ózim jazsam, seni budan durys sýretteı almas em. Seniń janyńnyń móldirligi sonsha, onda aspan arnaıy nur shashyp tur. Sol araıdy men seniń júzińnen, kúlkińnen, sózderińnen, seniń jaıbaraqat otyrysyńnan, seniń jolda kele jatqan júrisińnen de kóremin.

Kóleńkeń bolyp eneıin,
Aǵynyńa, kólińe,
Júrisiń bolyp eneıiń,
Úniń, kúlkiń, áýeniń
Tunshyqtyrsyn meni de!
Sen sarqyramasyń.

Sen ómir aǵynymen júrip qana qoımaısyń, seniń júrisińniń ózi oń. Sen jep-jeńil basyp, sekirip-sekirip ótkende, myzǵymas aýyr tastardyń ózderi de saǵan qosylyp ándetip ketedi.

Kóleńkem sendik bastaýda
Jannyń taýyp jasymyn,
Asqaqtap ketken aspanǵa,
Qyran bop samǵap ushqanda,
Jalyndap jansyń aqynyń.
Árbir sát, árbir saǵatyń
Jadyrap janym janatyn,
Qýanysh bolyp arqyra,
Tap-taza tamshyń baq-úıim,
Kótersin kórkem án-únin,
Men seni sodan tanıyn,
Sarqyrama, sarqyra!

Labonna sál jymıdy:

— Kóleńke degen nebári kóleńke ǵoı, ony araı da, áýen de irke almaıdy.

— Bálkim, bári joq bolǵan kezde sen meniń ádemi sózderim qalatynyn bilersiń.

— Qaıda? — dep kúldi Labonno. — Nıbaron Chokrobortıdiń dápterinde me?

— Olaı bolmaǵanda she? Meniń jan túkpirimde býyrqanyp jatqan tasqyndy Nıbaronnyń fontanynan ǵana taýyp, basqa esh jerden taba almaspyn.

Qyzmetshi kelip tańerteńgi astyń daıyn ekenin aıtty.

Úıge bara jatqanda Omıto mynandaı oıǵa ketti: "Labonno anyqtyqty kerek etedi, oǵan búkil parasat sáýlesin jarqyrata ashý kerek, sonda ol ózin-ózi aldaý úırenshikti bolatyn jerde de ózin-ózi aldaı almas! Onyń aıtqandaryn meniń ózim de teriske shyǵara almaımyn. Jurt eń qasterli nársesinen aldanysh izdeıdi. Bireýler ony óz ómirinde tabady, basqa bireýler birde ómirge jaqyndap, birde ne tolqyn bolyp jaǵany soǵatyn, ne qaıtyp basylatyn ózen sıaqty odan alystaıtyn shyǵarmalarynan tabady. Al men she? Meniń týyndylarymnyń tasqyny meni ómirge soqtyrmaı qalaısha yqtyryp áketpek? Erkekter men áıelder arasyndaǵy aıyrma osynda emes pe eken? Erkekter bar kúshin salyp, jańa nárseler jasaıdy, al sol jańalyq odan ári damý úshin ózi tóńkerip tastaýǵa asyǵady. Áıelder, kerisinshe, ózderiniń kúshin saqtap, eskini saqtap qalý úshin jańa nárseniń paıda bolýyna kedergi jasaıdy. Sondyqtan jańalyq óziniń jolyna bóget bolatyn eskilikke raqymsyz. Bulaı bolatyny nelikten? Óıtkeni erteli-kesh olar qaqtyǵyspaı qoımaıdy ǵoı! Janasý neǵurlym kógi bolsa, jaýlyq ta soǵurlym ymyrasyz bolmaq. Sirá, biz úshin de baqyttyń úlkeni birigýde emes, bostandyqta shyǵar".

Osy oılar Omıtony azapqa saldy, biraq ol bul oılarmen kelise almady.

LABONNONYŃ DÁLELDERİ

VIII

Labonno, súıiktim, sen qatelesken joqsyń ba? — dep surady Djogomaııa.

— Joq, qatelesken joqpyn.

— Meniń bilýimshe, Omıto — tym birbetkeı jigit, men ony sonysy úshin unatamyn. Qarashy, ol ózine-ózi ıe bola almaıdy ǵoı. Qolynan bári sýdyrap túsip jatady.

— Eger ol bárin ustap tura alatyn bolsa, eger onyń qolynan eshteńe túspeıtin bolsa, mine, sonda tańyrqarlyq bolar edi, — dep kúlimsireı jaýap qatty Labonno. — Áıtpese ol ońaı qol jetkizetin nárseden bas tartady, ne alǵanyn joǵaltyp alady. Qol jetkendi saqtaý onyń minezine ton emes.

— Shynyn aıtqanda, qymbattym, maǵan onyń balalyq qylyǵy unaıdy.

— Analar men mashı-malardyń bári osyndaı. Qamqorlyq pen ábigerlikti olar óz moınyna alady da, balalarynyń úlesine erkelik qana qalady. Biraq seniń osy aýyrtpalyqty meniń óz moınyma alýyma ómir eteginiń nelikten? Men ony kótere alamyn ba?

— Onyń qalaı tynshyp qalǵanyn kórip otyrsyń ǵoı, Labonno, buryn ol sondaı ekpindi de asaý bolatyn! Meni onysy tipti tebirentip jiberdi. Ne deseń de, ol seni súıedi.

— Iá, súıedi.

— Onda sen nege ýaıymǵa salynasyń?

— Men ony zorlaǵym kelmeıdi.

— Labonno, mahabbat árqashanda qalaı degenmen zorlyqqa umtylady jáne ony qoldap otyrady.

— Biraq báriniń de shegi bar emes pe! Jandy zorlaýǵa bolmaıdy ǵoı! Men mahabbat týraly qansha oqysam da, maǵan árqashanda bireýdiń ekinshisin ol qandaı bolsa, sol kúıinde qabyldaǵysy kelmeı, ony óz ólshemimen ózgertýge, onyń erik-jigerin tunshyqtyrýǵa tyrysatyn kezde mahabbattyń qasireti bastalatyn tárizdi.

— Qymbattym-aý, otbasynda bir-birine yqpal jasamaıtyn erli-zaıypty bolmaıdy. Súıispenshilik bar jerde ol ońaı bolady, al súıispenshilik joq jerde zorlyq-zombylyq seniń aıtqanyńdaı qasiretke dýshar etedi.

— Biz otbasy úshin jaralǵan erkek jaıynda aıtyp otyrǵan joqpyz.

Ondaı erkek balshyq sıaqty: odan ómir ózine ne keregin soǵyp alady. Al erkektiń minezi qatty bolsa, onyń óz daǵdylary men beıimdikterinen, óziniń jeke qasıetterinen bas tartýy ekitalaı. Eger áıel muny túsinbese, ol neǵurlym kóp talap etedi de, soǵurlym az alady. Eger erkek muny túsinbese, ol neǵurlym kóp talap etedi de, onyń júregine bıligin soǵurlym tez joǵaltady. Sondyqtan da men bylaı dep oılaımyn: biz kúıeýimizge qolymyzdy bergen kezde, bizge kisen salýy óte jıi kezdesedi.

— Al saǵan ne kerek Labonno?

— Men kúıeýge tıip ózimdi baqytsyz etkim kelmeıdi. Otbasynyń kúıbeńi jurttyń bárine arnalmaǵan. Basqa adamnan onyń áldebir bóligin ǵana qabyldaýǵa qabiletti adamdar bar. Al onyń ber jaǵynda otbasy tirshiliginiń toryna shyrmalǵan erkek pen áıeldiń jaqyndasyp ketetini sonsha, basqa adammen áldebir tutas, óz boıynda bar nárseniń bárimen istes bolýǵa kónedi. Sonda olardyń arasynda kishkene syzat ta qalmaıdy, olardyń bireýiniń ekinshisinen óziniń esh nársesin de jasyrýǵa shamasy kelmeıtini sondyqtan.

— Labonno, sen ózińdi-óziń bilmeısiń! Sende basqa bireý qabyldaı almaıtyn esh nárse joq.

— Biraq ol meni osyndaı dep oılamaıdy ǵoı! Maǵan ol meniń bar bolmysymdy kádýilgi, qarapaıym qyz ekenimdi kórip-bilmeıtin tárizdi. Men onyń jan dúnıesine tısem boldy, ol soz tasqynyn seldete jóneledi. Ol meni oılap tapqan. Onyń oıy sharshap, sózi taýsylǵan kezde, ol meniń tipti de ózi oılaǵandaı emes ekenimdi kóredi, mine, sonda bári de bos áýre bolyp shyǵady. Adam úılengen kezde ol basqa adamdy qandaı bolsa, sol kúıinde alýǵa tıis, óıtkeni keıinnen ony ózgertý qıyn bolady.

— Omıto sen sıaqty qyzdy qabyldaı almaıdy dep oılaısyń ba?

— Eger ózi ózgerse, qabyldaı alady. Biraq oǵan ózgerýdiń keregi ne? Maǵan onyń ózgergeni kerek emes.

— Al saǵan ne kerek?

— Men ol úshin múmkindiginshe uzaq ýaqyt boıy arman, onyń aıtqan sózderiniń týyndysy, onyń qıal oıyny bolyp qalǵym kelmedi. Al meniń muny arman dep ataıtynym nelikten? Eger men osyndaı bolyp kórinsem, bul — meniń qaıta týýym, jańa ómirim! Bul beıne onyń oıy aıasynan kóbelek sıaqty bir kúnge bolsa da jarqyrap usha bersin. Nesi jaman? Kóbelektiń basqa da iri jándikten nesi jaman? Ol kún shyǵa týyp, kún bata óle bersin, onda turǵan ne bar? Bul — tek qana ýaqyt az, ol ony bekerge joǵaltpaý kerek degen sóz.

— Al, jaqsy sen Omıto úshin ótip keter armansyń ǵana delikshi! Al seniń jaıyń ne bolady? Nemene, seniń kúıeýge shyqqyń kelmeı me? Saǵan Omıto da arman, aldamshy úmit pe?

Labonno lám-mım demeı, únsiz otyr.

— Sóılegen kezinde, — dep sózin jalǵastyrdy Djogomaııa, — seniń kóp oqyǵanyń birden-aq kórinedi. Men olaı oılap, olaı maıymdaı bilmeımin. Múmkin, eń kerek kezdiń ózinde de men sen sıaqty bekem bola almaspyn. Biraq men seniń búkil oı-pikirińdi túkpir-túkpirine deıin bilip aldym, qymbattym. Birde tún ortasyna qaraı seniń bólmeńde sham janyp turǵanyn baıqadym. Kirip edim, seniń ústelge súıenip, betińdi qolyńmen basyp jylap otyrǵanyńdy kórdim. Ol kezde sen fılosofıaǵa salynyp otyrǵansyń. Bastapqyda janyńa baryp, jubatqym keldi, biraq sonan soń qaı qyzdyń da jylaýy kerek bolatyn kezi keledi, sol kezde otan bóget jasamaǵan jón dep oıladym. Seniń aqyl-parasatpen emes, jan-júregińmen súıgiń keletinin jaqsy bilemin. Sen janyńdy bireýge arnamasań ómir súre almaısyń. Sondyqtan da saǵan aıtarym: sen onymen birge bolýǵa tıissiń! Ózińdi tym asyǵys ýádelermen baılap-matap tastama. Men seniń qaısarlyǵyńnan qorqamyn, — eger oıyńa bir nárse oralsa, seni aınytý qıyn.

Labonno jaýap qatpady. Ol tómen qarap, nege ekeni belgisiz, safıiniń tizesinde jatqan shetin birde ýmajdap, birde tegistep otyra berdi.

— Sen sıaqtylardy kórgenimde, — dep qaıtadan bastady sózin Djogomaııa, — maǵan senderdiń aqyl-oılaryń kitap oqýdan jáne oıǵa berilýden tym názik bolyp ketken sıaqty kórinedi de turady. Sender ózderińe bizdiń jerdegi ómirimizben úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtyn ǵajaıyp dúnıe oılap taýyp aldyńdar. Sender endigi jerde, beınebir ton et pen súıekten jaratylǵandaı, ony kókteı ótetin parasat sáýlesinsiz tirshilik ete almaısyńdar. Biz óz kezimizde bul joldardy múlde bilmeıtinbiz, biraq bizdiń qarapaıym sezimderimiz úshin qýanysh-qaıǵylar men oılandyratyn sebepter onsyz da jetip jatatyn. Al qazir senderdiń sonshama máseleler taýyp alyp, olardy ásireleıtinderiń sonsha, senderge bári de tym kúrdeli bolyp kórinedi.

Labonnonyń júzine kúlki úıirildi. Jýyrda ǵana Omıto Djogomaııaǵa kózge kórinbeıtin sáýle týraly aıtqan-dy — mine, ol túsingen bolyp shyqty. Bul onyń talǵampazdyǵyn kórsetti. Sirá, Djogomaııanyń anasy bul oıdy túsine almas edi.

— Adamnyń aqyl-oıy synaptaı syrǵyǵan saıyn, ýaqyttyń qupıasyna neǵurlym tereń boılaǵan saıyn, onyń taǵdyr soqqylaryna tótep berýi soǵurlym jeńil bolady, — dedi Labonno. — Qarańǵy túnekten qorqýǵa sol túnektiń beımálim ekendiginen de tózemiz.

— Maǵan qazir, — dedi Djogomaııa, — senderdiń kezdespegenderiń jaqsy bolatyn sıaqty kórinedi.

— Jo-joq, olaı deme! Men báriniń basqasha bolýy múmkin emestigin kóz aldyma elestete de almaımyn. Bir kezde men ózimdi eshqashan oıanbaı, búkil ómirin kitap oqyp, emtıhan tapsyrýmen ótetin shyǵar dep oılaıtynmyn. Al endi kenetten súıe biletinimdi ańǵardym. Múmkin emes nárse múmkin bolyp shyqty, osynyń ózi de óte kop nárse ǵoı. Men buryn ózim ne bary kóleńke bolyp, al endi tiri janǵa aınalǵan sıaqtymyn. Meniń basqa qandaı tilegim bolmaq? Tek qana menen kúıeýge shyq dep ótinbeńizshi!

Osy sózderdi aıtyp, Labonno oryndyqtan syrǵyp túsip, betin Djogomaııanyń tizesine basyp, jylap jiberdi.

KÓSHÝ

IX

Omıtonyń Kalkýttaǵa eki aptadan keıin qaıtyp keletinine bastapqyda jurttyń bári senimdi edi. Noren Mıtter tipti Omıtonyń Shıllongide bir apta da bolmaıtynyna bás tikken. Biraq bir aı ótti, eki aı ótti, al qaıtyp kelý jaıynda soz bolǵan da joq. Omıtonyń úıdi jaldaý merzimi bitip, oǵan Rangpýrdan kelgen zamınar kirip aldy. Kóp izdestirgennen keıin Omıto ózine Djogomaııanyń úıine jaqyn jerden turǵyn jaı taýyp alýdyń sáti tústi. Bir kezde onda ne bir baqtashy, ne bir baǵban turyp, sonan soń qarapaıym bolsa da, táp-táýir kotej túrine keltiripti. Klerk qaıtys bolyp, endi jesiri kotejdi jalǵa beripti. Onyń terezeleri men esikteriniń az ekendigi sonsha, ishine jylý men jaryq túsý, aýa kirýi az bolatyn, onyń esesine jańbyrly kúnderde sansyz kóp sańylaýlardan sý saýlap aǵyp turatyn.

Omıto bólmesiniń jaǵdaıy qandaı ekenin kórgende Djogomaııa qaıran qaldy.

— Dosym-aý, sen ózińdi ne úshin jazalap júrsiń? — dep daýystap jiberdi.

— Sopylyq jasaý kópten beri oıymda júrgen edi, — dep jaýap qaıyrdy Omıto. — Aqyrynda, ol japyraq jeýden de qaldy. Men ózimdi jaıly jaǵdaıdan aıyryp, sopylyq jasadym. Áýeli men kereýetten, odan soń dıvannan, sodan soń ústelden, sosyn oryndyqtardan bas tarttym, sóıtip, mine, jalańash tort qabyrǵanyń ishinde qaldym. Sopylyq Oı Gımalaıda týǵan edi, al meniki Shıllong taýynda týdy. Onda qalyńdyq jigitimen kezdesýge qushtar boldy, al munda jigit qalyńdyǵymen kezdesýge yntyq. Onda Narada quda bolsa, munda — ózińiz. Al eger aqyr aıaǵynda munda Kalıdasa kelmese, onyń eńbegin óz moınyma alýyma týra keledi.

Omıto kóńildenip sóılese de, Djogomaııa muńaıyp qaldy. Ol ony úıine kóshýdi usynýǵa sol qalyp, ózin-ózi tejedi. "Eger jaratýshymyz áldene oılasa, bizdiń aralaspaýymyz kerek, áıtpese keıin sheshýge bolmaıtyn túıin túıilip qalar", — dep oılady Djogomaııa. Ol Omıtoǵa anaý-mynaý zattar jiberdi jáne beısharaǵa burynǵydan da kóp aıaýshylyq bildirdi. Labonnoǵa ol: "Baıqa, súıiktim, júregiń tasqa aınalyp júrmesin!" — dep qaıtalaı berdi.

Bir joly, qatty nóserden keıin, Djogomaııa Omıtony kórýge keldi. Ol kelgende Omıto ornyqsyz ústel astynda jún kórpege oranyp, aǵylshyn kitabyn qunyǵa oqyp otyr eken. Bólmesiniń barlyq jerinen sý tamyp turǵanyn kórgen Omıto ózine ústel astynan pana jasap alyp, múmkin bolǵansha jaıǵasyp alypty. Áýeli ol ózin keleke qyldy, al sonan soń raqattana óleń oqı bastady. Onyń júregi Djogomaııanyń úıine umtylǵanmen, táni onyń izine ere almady. Munyń barlyq sebebi — Omıtonyń Kalkýttada ózine múlde keregi joq, óte qymbat turatyn plash satyp alyp, ony ózine únemi qajet bolatyn osy jerge ákelýdi umytqany edi. Ras, ol qolshatyryn ákelgen, biraq ony, sirá, qazir jany yntyǵyp otyrǵan jerde umytyp qaldyrsa kerek nemese kári deodar túbinde tastap ketken bolar.

— Ne boldy, Omıto? — dep daýystap jiberdi Djogomaııa bólmege kire bergende.

— Búgin meniń bólmem qaltyrap túr, onyń jaıy menikinen jaqsy emes.

— Qaltyrap tur deısiń be?

— Basqasha aıtqanda, meniń úıimniń tóbesi Úndistanǵa óte uqsaıdy. Onda tutastyq tym az, ıaǵnı tesik óte kóp. Ol dúleı zilzalaǵa ushyraǵanda, ol kóz jasynyń kóline aınalady, al jol soqqan kezde kúrsinis bolyp shyǵady. Oǵan qarsylyq belgisi retinde men basyma jappaı berekesizdik pen beıbastaqtyq arasynda buljymaıtyn zańdylyq úlgisin shymyldyq etip kóterdim. Bári de saıasattyń negizgi qaǵıdattaryna sáıkes keledi.

— Ol qandaı qaǵıdattar?

— Olardyń máni óz úıinde turmaıtyn qudireti kúshti qojaıynnan góri onyń úıin turǵyndar áldeqaıda jaqsy tártipke keltiretindiginde bolyp tabylady.

Sol kúni Djogomaııa Labonnoǵa qatty ashýlandy. Ol Omıtoǵa neǵurlym jaqyndasqan saıyn, ony soǵurlym joǵary baǵalaı berdi. "Onyń bilimi qandaı, aqyly qandaı, ózin-ózi ustaýy qandaı jáne onyń ústine emin-erkin júris-turysy qandaı! Al qalaı sóıleıdi! Kelbetine qarasań, ol, menińshe, Labonnodan da ádemi. Eger Omıto súısinte bilse, onyń mańdaıynan baqyt juldyzy janyp týǵany anyq. Al osyndaı ǵajaıyp jigitti Labonno azapqa salyp otyr ǵoı! Esh sebepsiz oǵan kúıeýge shyqpaıtynyn jarıalaıdy, beınebir ózi áldeqandaı hanshaıym sıaqty jáne ózi úshin qyzyl keńirdek bolyp aıtyspaý kerek tárizdi! Mundaı adam shydamsyz órkókirektik qaıdan shyqqan? Unamsyz qyz, ol áli jylaıtyn bolady...."

Bastapqyda Dogomaııa Omıtony mashınasyna mingizip oz úıine áketkisi keldi, biraq odan keıin basqasha sheshti.

— Sol shyda, qymbattym, men kóp keshikpeı qaıtyp kelemin, — dedi ol

Úıine kelgen soń ol Labonnonyń aıaǵyna sháli jamylyp, dıvanda Gorkııdiń "Anasyn" oqyp otyrǵanyn kórdi. Onyń qalaı jaqsy jaıǵasyp alǵanyn kórgende, Djogomaııanyń ashýy burynǵysynan da qaınap ketti.

— Menimen júrshi, seıildep keleıik, — dep usynys jasady ol.

Al Labonno:

— Men búgin bir túrli syrtqa shyqqym kelmeı otyr, — dep jaýap qaıyrdy.

Labonnonyń ózin-ózi umytý úshin qolyna kitap alǵanyn Djogomaııa qaıdan bilsin. Tańerteńgi astan keıin ol únemi Omıtonyń kelýin mazasyzdanyp kútti. Onyń aıaq tysyry estilgendeı boldy da turdy. Syrtta úzdige soqqan jel ekpininen qaraǵaılar teńselip, shýlap tur, al nóser týǵyzǵan jańbyr sýynyń aǵyny oz ómiriniń ótkinshi merziminen asyǵys ozǵysy kelgendeı áldeqaıda aptyǵa aǵyp jatyr. Labonnonyń barlyq kedergilerdi kúıretip, búkil kúdikten arylǵysy, Omıtonyń qos qolynan ustap: "Men máńgilik sendikpin!" — degisi keldi.

Búgin bul moıyndaý ońaı bolar edi. Búgin aspannyń ózi jan ushyra aıqaı salyp, oǵan orman ún qosyp tur. Jańbyr shymyldyǵyna oranǵan taý shyńdary osy aıqaıdy qalt jibermeı tyńdaıdy. Ol kelip, Labonnonyń aıtqanyn naq sondaı únsiz múlgip taryp tyńdasa eken! Bir saǵattan keıin saǵat jyljyp óte berdi, al eshkim kelmedi. Ǵalamat moıyndaý sáti syrǵyp ótip ketti, al endi ol beker keletin-di, bul esh nárse aıtpas edi. Taǵy da kúdik týdy, sóıtip jandy qorqynyshtan aryltatyn shyr úıirilgen órshil bı áýeni aýaǵa sińip te ketti. Jyldan keıin jyl únsiz óte beredi, tek bir joly ǵana Sarasvatı qudaıdyń esik qaǵatyn saǵaty keldi. Eger sol sátte esikti ashatyn kiltter qolda bolmaı shyqsa, qudaıdyń moıyndaý syıy endi eshqashan qaıtyp kelmeıdi. Sondaı saǵatta búkil álemge: "Tyńdańdar, men súıemin! Súıemin!" — dep jar salǵyń keledi. Osy daýys teńizdiń arǵy jaǵynan keletin qus sıaqty ushyp keledi, kúndiz-túni ushyp keledi. Ony Labonnonyń jany qanshalyqty uzaq kútti! Ol Labonnoǵa janasqan kezde búkil dúnıe, búkil ómir, aqyrynda, mán-maǵynaǵa ıe,boldy. Labonno betin jastyqqa basyp, kimge aıtqanyn ózi de bilmeı: "Iá, bul shyn, birde-bir shyndyq, jáne shyndyq tek osynda ǵana", — deı berdi.

Ýaqyt ótip ketti. Omıto kelmedi. Labonnonyń júregi kútý qıyndyǵyna tózbedi. Ol verandaǵa shyǵyp, jańbyr astynda sol turdy da, qaıtyp keldi. Onyń boıyn úmitsiz túńilý bılep aldy. Oǵan ómiriniń sáýlesi jarq etip, sóngen sıaqty, alda endi esh nárse joq tárizdi kórindi. Omıtony ol qandaı bolsa, sol kúıinde qabyldamaq bolǵan ishki uıǵarymynan aıyrylyp qaldy. Janynyń manaty batyldyǵy iz-túzsiz ǵaıyp boldy. Labonno jany ketkendeı bolyp otyryp qaldy da, biraq ýaqyt ótken soń ǵana ústelden qolyna kitap aldy. Bastapqyda ol oıyn jınaqtaı almady, biraq birte-birte, roman eliktirip, ol bárin de — al eń bastysy ózin-ózi edáýir umytyp, — mine, sol kezde Djogomaııa kelip, ony seıildep qaıtýǵa shaqyrǵan edi. Joq, oǵan munyń kúshi jetpes!

— Djogomaııa oryndyqty jyljytyp, Labonnonyń qarsysyna otyrdy da, oǵan únsiz qarap:

— Shynyńdy aıtshy, Labonno, sen Omıtony súıesiń be? — dep surady.

— Sen menen nelikten suradyń? — dep suraqqa suraqpen jaýap qatqan Labonno ornynan asyǵys tura bastady.

— Eger súımeseń, oǵan nege týrasyn aıtpaısyń? Aıaýshylyqty bilmeısiń sen! Eger ol ózińe kerek bolmasa, ustama.

Labonnonyń júregi dúrsildep ketkeni sonsha, ol birde-bir soz aıta almady.

— Sen ony qazir kórseń ǵoı. Júregiń týra qan jylaıdy, — dedi budan soń Djogomaııa. — O jerde ol qaıyrshy sıaqty bolyp ne úshin otyr? Soqyr sıaqty osynsha túk kórmeýge bola ma? Óziń de bilesiń, ondaı jas jigit soz salǵan qyz aspanǵa alǵys jaýdyrýǵa tıis!

Áreń degende ál jınaǵan Labonno bylaı dep jaýap qaıyrdy:

— Menen súıesiń be dep suraısyń ǵoı? Dúnıede álde bireýdiń budan da kúshti súıe biletinin kózime elestete almaımyn. Osy mahabbat úshin men janymdy qıýǵa barmyn. Qazir men burynǵymnan múlde ózgergenmin. Mende bir jańalyq bar, al ol jańalyq máńgilik bolmaq. Meniń boıymda áldebir keremet týdy! Ony qalaı aıtsam eken? Qazir meniń janymda ne bolyp jatqanyn kim túsiner?

Djogomaııa tań qaldy. Onyń aldyna Labonno ustamdylyǵynan eshqashan aıyrylmaıtyn. Osynaý býyrqanǵan qushtarlyǵyn ol qalaı ǵana osynsha uzaq búgip kelgen?

Djogomaııa saqtana, jumsaq sóılep ketti:

— Labonno, qymbattym, óz sezimińdi tusaýlama. Omıto qarańǵyda jaryq izdegendeı, seni izdep júr. Oǵan bárin jaıyp sal Ol seniń jan jalynyńdy kóretin bolsyn. Óıtkeni oǵan budan basqa esh nárse de kerek emes! Júr, janym, júr menimen.

Sóıtip ekeýi Omıtonyń úıine ketti.

TAǴY DA BİR SYNAQ

X

Ylǵal oryndyqqa gazet tósep, Omıto ústel janynda otyr. Onyń aldynda Dýadaqtaı dúńkıgen qaǵaz jatyr; ol óziniń kópten aıtyp júrgen ómirbaıanyn jaza bastaǵan edi. Eger odan bul isti nelikten qolǵa alǵanyn surasa, ol ózi ómiriniń jańbyrdan keıingi tańerteńgi Shıllong taýy sıaqty alýan tústi ekenin kenetten túsingenin aıtyp jaýap qaıtarar edi. Ol ózi tirshiliginiń maǵynasyn búgin ǵana túsingenin jáne óziniń bul týraly jazbasyna bolmaıtynyn aıtyp jaýap qaıyrar edi. Omıtonyń pikirinshe, ómirbaıannyń adam ólgennen keıin jazylatyn sebebi — adamnyń ómiri úzilgennen keıin ǵana ol adamdardyń júrekterinde shyn máninde tiriledi. Omıto óziniń áldebir bóligi osynda, Shıllongte ólgendikten, onyń ótken kezi emes sıaqty joıylyp ketkendikten, ol osynda qaıta týyp, óziniń jańa tirshiligin adam aıtqysyz qatty kúshpen sezindim jáne ony keıinde qalǵan qarańǵylyq túnegindegi jarqyraı janǵan kórinis sıaqty kórdim dep sanady. Ol jańalyqty ǵana sýretteýge laıyq dep eseptedi, óıtkeni muny óz basynan keshirý baqytyna ıe bolǵandar az. Adamdardyń kópshiligi týǵanynan ólgenine deıin úńgirdegi jarqanattar sıaqty túnergen túnekte ómir súre beredi.

Jańbyr áli sirkirep tur, biraq jel basylyp, bulttar da ala-qula tartty.

— Siz ne istedińiz? — dep daýystap jiberdi Omıto, oryndyqtan atyp turyp.

— Nemene, men ne istedim?

— Sizder meni beıqam qaldyrdyńyzdar toı! Labonno hansha ne oılaıdy?

— Labonno hanshaǵa azdap oılanýdyń bógeti joq. Bilý kerek nárseni bilgen jón. Omıto myrza nege osynsha mazasyzdandy?

— Hansha myrzanyń ıgi-izgilikterin ǵana bilýi kerek. Al baqytsyz jannyń qaıyrshylyq tirshiligin sizdiń ǵana bilýińizge bolady.

— Mundaı teńsizdiktiń keregi ne, balam-aý?

— Ol meniń múddeme kerek. Asyl qazynany óziń synaı alatyn kezde ǵana talap etýge bolady. Al beıshara bolsań, aıaýdan basqa esh nársege úmit ete almaısyń. Órkenıet Labonnoǵa óziniń jarqyn jaqtarymen jáne ataq-dańqymen, al sizge — adamshylyǵymen jáne meıirbandyǵymen qaryzdar.

— Biraq órkenıet meıirbandyqpen qatar ómir súre almaı ma? Onda saǵan ózińniń beıshara kúıińdi jasyrýdyń keregi qansha bolmaq!

— Buǵan aqynnyń sózderimen ǵana jaýap qaıyrýǵa bolady. Meniń beıshara prozamdy onyń jarqyn da túsinikti bolýy úshin qalypqa salyp, uıqastarmen bekitý qajet. Metú Arnold poezıa — ómirge syn degen. Onyń sóziniń óńin aınaldyryp, men poezıa — ómirge óleńimen jasalatyn túsinikteme der edim. Alaıda qymbatty meımandarymdy qurmettegendikten aldyn ala eskertip qoıaıyn: qazir men oqıtyn óleńderdi áste de dana adam jazbaǵan.

Júregim jaryl, ómirden mynaý bol ada! Qaıyrshy bolsań, mahabbatyńa jolama, Jalynba jáne kóz jasyńnyń qúı selin, Jaqyndatpaıdy janyna múlde ol seni.

Oılańyzdarshy, mahabbat degen baılyq qoı, sondyqtan onyń qushtarlyqqa toly qulshynystaryn kedeıdiń kúńkilimen beınelep bere almaısyń. Dindar adamǵa óz súıispenshiligin bildirmekshi bolyp, onyń esigine qudaı ǵana qaıyrshynyń jyrym-jyrym kıimin kıip keledi.

Áýeli bergin turatyn qymbat kepilin, Sonan soń sura sonshama qundy ótilin; Aqyldy bol da, jaqsy oryndy tańdaǵyn, Óz qudaıyńnyń kórpesin shańǵa jaımaǵyn.

Sondyqtan de men Labonnodan meıirim bildirip, bólmege kirmeýdi ótindim. Eger mende esh nárse joq bolsa, oǵan men ne jaımaqpyn? Myna sý-sý gazetterdi me? Qazirgi bas maqalalardan daq qalar dep qorqamyn. Aqyn bylaı degen: "Súıiktimdi shaqyrmaımyn bólissin dep joǵymdy, — shaqyramyn óz kózimen kórsin dep baılyǵymdy, barymdy".

Ańyzaq aptap qýratyp bári solǵanda,
Qańyrap orman, gúlderge qaıǵy qonar shyn,
Qurbandyq eter qudaılyq ýaqyt bolǵanda,
Qurǵaǵan shópti mehrapqa qalaı qoıarsyń?
Jo-jo-joq! Túnde shaqyrsań qonaq jalǵyz-aq,
Qarsy alasyń ony baqyttan júziń balbyrap,
Sol kezde júzdep jan-jaqta alaý jarqyrar,
Ashylar onyń aldynan ámán altyn ár.

Alǵashqy sopylyqty adam sábı kezinde, beıshara jáne tyrdaı jalańash kúıinde, anasynyń aldynda jatqan kezinde jasaıdy. Bul onyń alǵashqy synnan ótýi: ol súıispenshilikke ne bolýǵa tıis. Meniń lashyǵym mundaı synaqqa qatań ázirlenip jatyr. Men qazirdiń ózinde-aq bul lashyqty "Mashı-ma úıi" dep ataýǵa bekem bel baılap otyrmyn.

— Balam-aý, adamnyń ekinshi sopylyǵy — dańq sopylyǵy, sol jaǵynda qyz otyrǵan kezdegi súıispenshilik synaǵy ǵoı. Seniń lashyǵyńdaǵy sý-sý gazettiń eshqaısysy da bul synaqqa bóget bolmaıdy. Seniń ózińdi ózara túsinistikke jete almaımyn dep sendiretiniń ne? Sen ózińe "no" deıtinin jan túkpirinen bilip otyrsyń ǵoı!

Djogomaııa Labonnony ertip kelip, ony Omıtonyń qasyna turǵyzdy da, onyń oń qolyn Omıtonyń oń qolyna ustatqyzdy; sosyn Labonnonyń moınynan altyn alqasyn sheship alyp, onymen olardyń qoldaryn orap:

— Senderdiń odaqtaryń máńgilik bolsyn! — dep daýystady.

Omıto men Labonno ıilip, qurmetpen Djogomaııanyń aıaǵyna qol tıgizdi.

Meni kúte turyńdar, — dedi ol, — men bizdiń baqtan gúl ákelemin.

Djogomaııa mashınasyna minip, ketip qaldy. Omıto men Labonno kereýette únsiz otyr. Aqyrynda, Labonno Omıtoǵa qarap:

— Búgin nege kelmediń? — dep surady.

— Sebebi tym bolmashy, mundaı kúni meniń ol jaıynda aıtýǵa batylym da barmady. Súıgen jigittiń jańbyr jaýyp, al onyń plashy bolmaǵandyqtan ǵana kezdesýge barýdan bas tartqany kitaptyń esh jerinde aıtylmaıdy. Kerisinshe, kitapta onyń býyrqanyp jatqan muhıttan qalaı júzip ótkeni sýretteledi. Aıtpaqshy, bul sezim salasyna qatysty, men de sol muhıtta tyrbańdap kelemin. Qalaı oılaısyń, onyń keń aıdynynan bir kezde júzip óte alamyn ba?

Sóıtip ol taqpaqtata jóneldi:

Esh teńizshi barmaǵan júzip jerge de biz baramyz,
Táýekelge tigilip ómir, keme de, júzemiz tek alǵa biz.
Bonne, kúttiń be búgin sen meni?

— Iá, Mıta. Jańbyrdyń shýylynan maǵan únemi seniń qadam basqanyń estilip turdy. Maǵan sen sheksiz alystan kele jatqandaı bolyp kórindiń. Mine, aqyrynda sen maǵan keldiń.

— Bonne, men seni bilmegen kezde, meniń ómirimde túpsiz tereń qarańǵy qýys bolatyn. Bul meniń ómirimdegi eń qorqynyshty nárse boldy. Qazir bul bos qýys lyq toly; onyń ústinde sáýle shuǵyla shashyp tur, oǵan aspan da shaǵylysady. Endi osy lyq toly qýys meniń ómirimdegi eń tamasha nárse. Meniń quıylyp jatqan myljyń sózderim janymnyń mımildep tolǵan kólindegi bir-birin qýalaǵan tolqyndar ǵana. Olardy kim toqtatpaqshy?

— Mıta, sen búgin kúni boıy ne istediń?

— Meniń kókeıimde sen boldyń, al sen úndemeı qoıdyń. Men saǵan birdeńe aıtqym keldi, biraq aýzyma soz túspedi — soz taba almadym. Kóktem jańbyr quıyp turdy, al men otyryp alyp: "Maǵan sózderimdi qaıtarýshy! Maǵan sózimdi bershi!" — deı berdim.

Ne boldy maǵan? Raqatqa batyp, ǵajaıyp qalǵan, Tynysym keńip, jańarǵan jalman, Talaı jyl, talaı kún aqty, Al sol sát kókke aspandaǵan, Jerden de eski sıaqty.

Mine, men osymen aınalysamyn — basqalardyń aıtqandaryn ıelenip alamyn. Eger mende sazgerdiń talanty bolsa, men Vıdápatıdiń "Jańbyr týraly jyryn" da mýzyka tiline kóshirip, ózimshe berer edim. Tipti bylaı bolsa da:

Vıdápatı, hatshy únińdi,
Tileımin tilek men senen,
Qudaısyz, dinsiz kúnimdi
Aıtshy, sen nemen ólsher eń?

Janyńda onsyz ómir súrýiń múmkin emes jan joqta kúnder qalaı óte alar? Al osy sózderge laıyq áýendi qaıdan taba alarmyn? Men kókke kóz tigip, sol sózderdi, sol áýendi suradym. Sóıtip qudaı kókten sózder men áýendi alyp tústi, biraq jol-jónekeı qatelesip, nege ekenin bilmeımin, olardy basqa bireý tabys etti, bálkim, seniń Rabnıdranat Tagoryńa bergen bolar.

Labonno kúlip jiberdi:

— Tipti Rabındranat Tagordy unatatyndardyń ózi de ony sen sıaqty jıi esine almaıtyn shyǵar!

— Bonne, men búgin tym kop myljyńdap kettim be, solaı ma? Meniń janyma myljyńdyq jyny uıalap alǵan. Eger sen meniń kóńil kúıimniń barometrin baıqap otyrsań, meniń ersi qylyǵyma qaıran qalar ediń. Eger biz Kalkýttada bolsaq, men seni mashınaǵa mingizip alyp, dońǵalaqtaryn aıamaı, týra Moradabadqa qaraı júıtkiter edim. Eger de sen nege Moradabadqa dep surasań, men jaýap qaıtara almas em. Tasqyn arqyrap aqqan kezde ol shý shyǵaryp asyǵady jáne sylq-sylq kúlip, ýaqytty kóbik sıaqty tartyp ala jóneledi.

Sol sátte sebet toly kúnbaǵys gúlin ustap, bólmege Djogomaııa kirdi de:

— Janym, Labonno, sen ony búgin osy gúldermen qurmette, — dedi.

Bul áıeldiń óz janynda bolyp ótken salt túrin bildirý tilegi ǵana edi. Túrge degen mahabbat áıeldiń qanynda bar.

Omıto sáti túskenin paıdalanyp, Labonnonyń qulaǵyna sybyrlady:

— Bonne, men saǵan saqına syılaǵym keledi.

— Nege, Mıta? — dep qarsylyq bildirdi Labonno. — Bul qajet pe?

— Óz qolyńdy meniń qolyma salyp, sen maǵan oılaǵanymnan da kop nárse berdiń. Aqyndar súıiskenderdiń júzi jaıynda ǵana aıtady, al qoldardyń janasýynda jatqan qupıa qazyna qanshama.

Mahabbatyń náziktigi, jan qıarlyq, berilgendik aıtylmaǵan sezimniń beri sol janasýda jatyr ǵoı. Saqına: "Sen mendiksiń" degen sózderim sıaqty, seniń saýsaǵyńdy ózinen-ózi orap alady. Sol sózder altynnyń tilimen, asyl tastardyń tilimen seniń qolyńda máńgi jańǵyryp tursyn.

— Jaqsy, solaı-aq bolsyn, — dep kelisti Labonno.

— Men Kalkýttadan saqına ákelýge ámir beremin. Aıtshy, sen qandaı asyl tadty unatasyń?

— Eshqaısysyn da. İnjý bolǵany-aq jaqsy.

— Tamasha! Men de injýdi unatamyn.

MAHABBAT FILOSOFIASY

XI

Úılený toıy ogrohaıon aıyna belgilendi. Djogomaııa Kalkýttaǵa baryp, bárin daıyndaıtyn bolyp uıǵaryldy.

— Sen áldeqashan Kalkýttaǵa ketýiń kerek bolatyn, — dedi Labonno Omıtoǵa. — Endi, kúdik ataýly keıinde qalyp, bári anyq bolǵan kezde, seniń esh alańdamaı ketýińe bolady. Biz endi toıǵa deıin kórispeımiz.

— Mundaı qataldyq nelikten?

— Birde sen baqyt qarapaıymdylyqtyń ózi degensiń, endi mine — sol qarapaıymdylyqty saqtap qalý úshin.

— Danalyq sózder! Buryn men seni aqyn dep oılaıtynmyn, al endi seni fılosof dep otyrmyn. Sen tamasha sózder aıtasyń. Shynynda da, qarapaıymdylyqtyń tabıǵılyǵyn saqtaǵyń kelse, buljymas bolý kerek. Yrǵaq óziniń qarapaıymdylyǵy men tabıǵılyǵyn joǵaltpaýy úshin qajet bolǵan jerinde úzilis jasaý kerek. Al biz tym toıymdylyǵymyzdan Ómir poezıalarynda úzilis jasamaımyz, yrǵaq buzylady, sóıtip ómirimiz baılanyssyz byljyraq bolyp shyǵady. Jaqsy, men kúni erteń ketemin, osynaý ertegideı kúnderdiń tutqynynan qashyp qutylamyn. Bul "Meghanadtyń ajaly" dastanyndaǵy kenetten úzilip qalatyn mynandaı óleń sıaqty bolady, ol:

Patshalyǵyna Iamanyń Merzimi jetpeı ketkende...

Jaraıdy, solaı bolsyn, men Shıllogten keteıin, biraq ogrohaıon aıy kúntizbeden eshqaıda qashyp qutylmaıdy. Meniń Kalkýttada nemen aınalysatynymdy bilesiń be?

— Nemen?

— Mashı-ma toı ótkizetin kúnge bárin daıyndap júrgende, meniń ózim toıdan keıin keletin kúnderge daıyndalamyn. Jurt erli-zaıyptylyqtyń óner ekenin jáne ony kún saıyn jańadan úırenip otyrý kerektigin esten shyǵarady. "Raghývanshede" maharadj Adjıdiń Indýmatıdi qalaı sýretteıtini esińde me, Bonne?

Labonno sanskrıtpen taqpaqtap aıtty:

— "Yntyq shákirt ónerinde bári de!"

— Mahabbat ónerinsiz erli-zaıyptylyq bolmaq emes. Aqymaqtar erli-zaıyptylyq jaı tana qosylý dep sanaıdy, sondyqtan da toıdan keıin eki júrektiń shynaıy birligin elemeıdi.

— Sol birlikti ózińniń qalaı túsinetinińdi túsindirip bershi? Eger men seniń shákirtiń bolsyn deseń, maǵan alǵashqy sabaǵyńdy bershi!

— Jaqsy, tyńda. Aqyn ózin óz erkimen shektep, uıqas jasaıdy, neke jubyn da ózińdi-óziń óz erkińmen shektep, uıqaspen kórkemdeý kerek. Bárin birden alsań, ol — ózińdi-óziń aldaý, óıtkeni eń qymbatty nárseniń ózi onda arzan bolyp kórinedi. Qymbatqa túsetin nárse ǵana shyn qýanysh ákeledi.

— Al sen neni qymbatqa túsetin nárse dep sanaısyń?

— Toqtaı turshy, áýeli meniń kóz aldyma elestetetin kórinis týraly aıtyp shyǵýyma múmkindik ber. Ganganyń jaǵasy. Daımond-Harbor qasyndaǵy baq. Kishkene keme, onymen eki saǵatta Kalkýttaǵa jetýge bolady.

— Saǵan taǵy da Kalkýtta kerek boldy ma?

— Qazir maǵan Kalkýtta kerek emes, sen muny bilesiń. Ras, men kitaphanaǵa baramyn, biraq oqý úshin emes, shahmat oınaý úshin baramyn. Advokattar meniń jumysqa qulshynbaıtynymdy, meniń ony unatpaıtynymdy qazirdiń ózinde biledi. Sondyqtan olar maǵan ózim súısinip isteı almaıtyndaı isterdi ǵana beredi. Biraq toıdan keıin men olarǵa tabys tabý úshin emes, jumystyń ózi úshin isteletin jumystyń ne ekenin kórsetemin! Jemis ishindegi mango — jemisi, qyshqyl, jeýge jaramsyz qatty ózek, biraq jemistiń túrin sol anyqtaıdy. Tastaı qatty Kalkýttanyń ne úshin kerek ekenin túsindiń be? Bizdiń názigimiz ózgeniń berik bolýy úshin kerek.

— Túsindim. Onda ol maǵan da kerek. Teginde, meniń de Kalkýttaǵa kún saıyn barýyma týra keler.

— Nege olaı bolmasyn? Biraq qydyrý úshin emes, ispen aınalysý úshin.

— Qandaı ispen? Qaıyrymdylyqpen be?

Joq, qaıyrymdylyq jumys ta, demalys ta emes, ol asqan aqymaqtyq oıyn. Eger qalasań, sen qyzdar kolejinde sabaq áser alasyń.

— Iá, sabaq bergim keledi, odan soń she?

— Men Ganga jaǵasyn anyq kórip otyrmyn. Jarqabaq jaǵadan taramdalyp ketken kári banánnyń tamyrlary áýege kóterilip tur. Dhanapatı Seılonǵa baǵyt alyp, Gangamen júzip bara jatqanda, ol, sirá, osy banánǵa aıaldap, onyń túbinde ózine tamaq pisirip alǵan shyǵar. Banánnyń on jaǵynda jartylaı qırap shytynap ketken, qyna basqan, tas tóselgen aılaq bar. Aılaqta bizdiń jasyl ala jeńil qaıyǵymyz túr. Kógildir jalaýyna aq áriptermen onyń aty jazylǵan. Aty qandaı — óziń oılap tap.

— Sen sony qalaısyń ba? Jaraıdy, "Dostyq" bolsyn.

— "Dostyq", keregi de osy! Ras, men "Teńizde júzgen qyz" degen basqa at oılap, ony maqtanysh etken de edim, biraq birinshi báıgeni saǵan berýge týra keledi. Sonymen, bizdiń baýymyz arqyly alyptyń lúpildep soqqan tamyry sıaqty Ganganyń kishkene salasy aǵyp jatady. Onyń bir jaǵasynda — meniń úıim de, ekinshi jaǵasynda — seniń úıiń.

— Sóıtip sen sol salany kún saıyn júzip ótesiń de, meniń saǵan arnap terezeme ot jaǵyp qoıýyma týra kele me?

— Biz odan oısha júzip ótemiz, al alǵash kópirmen júremiz. Seniń úıiń "Parasat" dep atalady, al meniń úıimdi óziń bil.

— "Shyraǵdan".

— Tamasha! Men úıdiń tóbesine sol atqa sham ornatamyn. Árbir kesh saıyn biz kezdeskende ol qyzyl tústi bolyp, al aıyrylysqan túnde kógildir bolyp janyp turady. Kalkýttadan árbir qaıtyp kelgende men senen hat kútetin bolamyn — onyń kelýi de, kelmeýi de múmkin. Eger men ony keshki segizge deıin almasam, ózimniń baqytsyz taǵdyryma laǵynet aıtyp, Bertran Rasseldiń "Logıkasynan" janyma jaı tabýǵa tyrysamyn. Men saǵan shaqyrýyńyz eshqashan barmaımyn — biz muny ereje etip alamyz.

— Al men saǵan qalaı baramyn?

— Seniń de bizdiń erejemizdi ustanǵanyń jaqsy. Aıtpaqshy, eger sen keıde ony buzatyn bolsań, tipti de jaman emes!

— Eger bul erejeni buzý erejege aınalmasa, sen óz úıińde ne bolatynyn oılap kórshi? Odan da meniń betperde jamylyp júrgenim jaqsy emes pe!

— Jaraıdy. Degenmen de meniń sondaı shaqyrý hatyn alýym qajet. Onda esh nárse bolmaı-aq qoısyn, áldebir óleńnen birneshe jol bolsa da jetedi.

— Al men she, men shaqyrý almaımyn ba? Álde men oǵan laıyq emespin be?

— Men seni aıyna bir ret, aı tolyqqan túnde, aı barlyq sán-saltanatymen jarqyraıtyn kezde shaqyratyn bolamyn.

— Sen ózińniń qymbatty shákirtińe ondaı shaqyrýdyń úlgisin kórsetesiń be?

— Qýana-qýana.

Omıto qaltasynan qoıyn kitapshasyn sýyryp, onyń bir paraǵyn jyrtyp aldy da, bylaı dep jazdy:

O, jyly lep, ushyp jet,
Úıimdi jelpi sezimmen!
Kútemin seni súıiktim,
Kezdeser jerde ózińmen!

Labonno oǵan qaǵazyn qaıtarǵan joq.

— Endi sen óz hatyńnyń úlgisin kórset, — dep surady Omıto. — Seniń qandaı tabystarǵa jetkenińdi kóreıin.

Labonnonyń bir paraq qaǵaz alǵysy kelip edi, biraq Omıto qarsy boldy.

— Jo-jo-joq, meniń kitapshama jaz!

Labonno Djogomaııadan úzindi alyp, sanskrıtshe bylaı dep jazdy:

Mıta, sen — ómirimniń sán mánisiń,
Kórkimsiń jan-dúnıemdi jarqyratqan,
Sen — meniń kóz qarytar marjanymsyń,
Muhıttaı ómirimniń shalqyp jatqan

— Tańǵalarlyq nárse, — dedi Omıto, qoıyn kitapshasyn qaltasyna salyp jatyp, — men — áıeldiń, al sen erkektiń óleńinen dáıeksóz keltirdik. Bul túsinikti de. Aǵash shımýl bolsa da, bokýl bolsa da, olardyń ot bop janýy birdeı.

— Shaqyrý jasaldy, — dep onyń sózin bóldi Labonno. — Al odan soń she?

— Juldyzdar jarqyraıdy, Ganganyń sýy kóterildi, jyńǵyl toǵanynda jel ýildep, sý kóri banánnyń túıin-túıin tamyrlaryna soqqylap jatyr. Seniń úıińniń syrtynda — lotos basyp ketken toǵan. Onyń shymyldyq japqandaı ońasha jaǵasynda álginde ǵana shomylyp shyqqan sen shashyńdy tarap tursyń. Seniń safıleriń árbir joly jańa túste bolady, sóıtip men saǵan bara jatqan kezimde ol búgin qandaı bolady dep oılaımyn. Bizdiń kezdesý úshin belgilengen jerimiz joq. Biz birde champak aǵashynyń túbindegi aýryp alańqaıda, birde úıdiń jalpaq tóbesinde, birde Ganga qalasynda kezdesip júremiz. Men Gangaǵa túsip jýynyp ta úlgerip, ústime jeńil aq dhotı men chador, al aıaǵyma pil súıegimen naqyshtan sandal kıgenmin. Men kelgende sen kilem ústinde otyrasyń. Seniń aldymda kúmis ydysta ásem gúl tizbesi, shyny aıaqta sandal uıǵaǵy turady, buryshta hosh ıisti tútin burqyraıdy. Pýdjı meıramy kezinde biz kem degende eki aı saıahatqa shyǵamyz. Biraq or jaqqa. Eger sen taýǵa ketseń, men teńizge baramyn Bizdiń erli-zaıyptylyq qos patshalyǵymyzdyń negizderi, mine osyndaı. Bul jóninde ne aıtar eń?

— Men oǵan kónýge kelisemin.

— "Kóný" men "qabyldaý" arasyndaǵy aıyrma úlken.

— Men saǵan qajetti nársege, ol maǵan múlde kerek bolmasa da, qarsy bolmaımyn.

— Ózińe kerek bolmasa da ma?

— Iá. Sen sondaı jaqyn bolsań da, báribir menen qashyqtasyń jáne bul qashyqtyqty saqtaý úshin eshqandaı da ereje kerek emes. Meniń senen jasyrar aıqyn da, uıalatyn da esh nársem joq. Sondyqtan ózenniń eki jaǵasyndaǵy erli-zaıypty ómir maǵan tipti qolaılyraq.

Omıto oryndyqtan atyp turyp, daýystap jiberdi:

— Meniń kóngim kelmeıdi, Bonne! Men oılaǵan baý-baq quryp ketsin! Biz Kalkýttadan attap shyqpaımyz! Men Nırondjon keńsesiniń ústinen jetpis bes rýpııge bólme jaldap alamyn da, biz sonda birge turamyz. Sezimder dúnıesinde qashyqtyq joq. Bir jarym metrlik eki tósektiń sol jaǵynda seniń ordań "Parasat" al oń jaǵynda meniń "Shyraǵdanym" bolady. Shyǵys jaqtaǵy qabyrǵaǵa aınaly shkaf qoıamyz, odan seniń de, meniń de beınem kórinip turady. Batys jaqtaǵy qabyrǵaǵa kitap sóreleri. Ol kúndi kóleńkelep turady jáne onda eki oqyrmanǵa arnalǵan ózinshe bir jalǵyz kitaphana ornalasady. Bólmeniń soltústik jaǵynda dıvan. Men ózimniń sol jaǵymnan sol oryn qaldyryp, dıvannyń buryshynda otyramyn. Sen eki qadam jerde, kıim ilgish janynda turasyń. Dirildegen qolymmen men saǵan shaqyrý hatyn usynamyn, onda bylaı dep jazylady:

O, jyly lep, ushyp jet,
Baý-baqty jelpi lebińmen;
Ushyp jet te, súıiktim,
Qarashy yntyq kózińmen!

— Qalaı, jaman emes qoı, Bonne?

— Tipti de jaman emes, Mıta. Biraq bul óleńdi qaıdan aldyń?

— Meniń dosym Nılmadhobtyń dápterinen alynǵan. Sol kezde ol óziniń bolashaq áıelin áli bilmegen. Biraq, oı-armany jigerlendirgen ol aǵylshyn óleńin Kalkýtta qalpyna kuıyp berdi, onyń ústine buǵan men de qatysqanmyn. Ol ekonomıka magıstri boldy jáne úıine jas kelinshek ákeldi, ol úshin naqty on bes myń rýpıı men tutas bir kılogramm qazyna aldy. Súıiktisi onyń kózine qaraıdy, ońtústikten soqqan jel jelpip tur, al óleńniń oǵan endi keregi joq. Eger ony tól aǵaıyny ıemdenip almasa, onyń endi eshbir qarsylyǵy bolmaıdy.

— Bizdiń ústimizden de ońtústikten jel soǵyp turady, biraq seniń áıeliń sen úshin árqashanda jas kúıinde qala bere me?

— Qala beredi! Qala beredi! Qala beredi! — dep, judyryǵymen ústeldi soqqylap jiberdi Omıto.

Kórshi bólmeden asyǵa-úsige Djogomaııa kirip keldi.

— Qala beretin ne, Omıto? — dep surady ol. — Meniń ústelimnen esh nárse qalmasy anyq!

— Máńgilik nárseniń bári qalady, máńgi jas áıel sırek kezdesedi. Al eger qudaıdyń qaıyrymdylyǵymen júz myńǵa bireý bolsa da, ondaı áıel árqashanda jas kúıinde qala beredi.

— Múmkin, sen bizge mysal keltirersiń?

— Ýaqyty jetsin — keltiremin.

— Sirá, ol tez arada bola qoımas. Olaı — bolsa, ázirshe tamaq ishýge baraıyq.

SOŃǴY KESH

XII

Tústen keıin Omıto bylaı dep jarıalady:

— Men erteń Qalkýttaǵa ketemin. Meniń dostarym men týystarym, sirá, qazirdiń ózinde meni birjola khasıge aınaldy dep sheshken shyǵar.

— Dostaryń men týystaryń seniń osylaısha ońaı ózgeretinindi biletin be edi?

— Olar men týraly kóp biledi. Áıtpese olar qalaısha týysqan jáne dos bolmaq? Biraq bul men ońaı ózgeredi nemese khası bola alady degen sóz emes. Mende bolǵany tipti de ózgeris emes, bul dáýirlerdiń aýysýy, burynǵy ǵasyrdyń bitkeni. Jaratqan qudaı meni áldebir jańalyq jasaýǵa ıtermeledi. Labonno ekeýimizdiń seıildep qaıtýymyzǵa ruqsat et. Keter aldynda men ekeýimizdiń Shıdlong taýymen birge qoshtasqanymyzdy qalaımyn.

Djogomaııa ruqsat berdi. Sóıtip Omıto Labonnomen bir-birine jaqyn jabysa qoltyqtasyp bara jatty. Jan joq soqpaqtyń shetinen múlgigen orman tómen qaraı syrǵyp jatyr. Orman emregen bir jerde taý seńgirleri arasynan aspan kórindi. Ol batyp bara jatqan kúnniń sońǵy sáýleleri shuǵylasyna bólegen alaqanyn usynyp turǵan sıaqty. Olar sol jerde toqtap, batysqa qarap turdy. Omıto Labonnony óz keýdesine tartyp, onyń basyn kóterdi. Labonnonyń jartylaı jabyq kózderinen jas sorǵalap gúr edi. Altyn aspan aıasynan qyzyl-kúreń jáne jasyl sáýle sebelep tur. Ala bult arasynan ashyq kógildir aspan syǵalaıdy, beıne bir ol jaqta, jan-tánsiz efır dúnıesinde, aspan aıasynyń beımálim shat-shadyman áýeni sorǵalap turǵandaı. Birte-birte ymyrt úıirilip, ashylǵan aspan gúl sıaqty óziniń alýan tústi japyraqshalaryn jaýyp aldy.

— Keteıik, — dep sybyrlady Labonno, Omıtonyń keýdesinen basyn kótermeı. Ol qaıtar kez kelgenin sezingen edi. Muny Omıto túsinip, eshteńe aıtpady. Ol Labonnony qattyraq qushyp, olar asyqpaı keri qaıtty.

— Men erteń tańerteń ketýge tıispin, — dedi Omıto, — Ketkenge deıin men endi seni kórmeımin.

— Nege?

— Bizdiń Shıllong taýyndaǵy ómirimizdiń taraýy eń laıyqty bitti. Bul bizdiń jumaqqa bastaıtyn kirispemizdiń birinshi jyry bolatyn.

Labonno úndegen joq. Ol Omıtonyń qolyn qysyp, keýdesindegi qýanysh kóz jasymen aralasyp kele jatty. Ol qol jetpes nárseniń endi eshqashanda osynshalyqty jaqyn ótpeıtinin bildi. Qasıetti nurly sát ótip ketti, biraq budan keıin ol úshin turmysqa shyǵý raqaty bolmaıdy; oǵan qoshtasý ǵana qalady. Labonnonyń osy kezdesý úshin Omıtoǵa alǵys aıtyp, oǵan: "Sen maǵan baqyt berdiń", — degisi keldi. Biraq olaı ete almady.

Olar úıge jaqyndap kelgende Omıto:

— Bonne, qoshtasarda maǵan bir nárse aıtshy, tek este saqtaýǵa ońaı bolýy úshin óleńmen aıt. Oıyńa kelgendi aıt, — dep surady.

Sol únsizdikten soń Labonno bylaı dedi:
Baqyt syılap, kótermedim eńseńdi,
Túrildi tek bostandyqtyń irgesi.
Shuǵylaly qurbandyq bop eń sońǵy
Jarqyrattyń aıyrylysar túndi osy.
Endi basqa ... eshteńe de qalmady,
Qaıǵy muń da, aıanysh ta, kektený,
Jan aýrýy, kóz jasynyń salmaǵy,
Namys-taǵy, eń ar jaǵy — jek kórý.
Endi artyma qaraılaman bil, kúnim,
Berdim saǵan bostandyqty tabystap!
Bul qymbatty eń aqyrǵy syılyǵym
Sapar shegip keter túni alysqa!

— Bonne, keregi joq! Sen búgin maǵan múlde basqa nárseni aıtýǵa tıissiń! Senen birdeńe baıqalady? Qazir óz óleńińdi qaıtaryp al, ótinemin senen!

— Sen neden qorqasyń Mıta? Otpen arshylǵan mahabbat baqytty qajet etpeıdi. Ol erkin, bostandyqty syılaıdy. Ol ózinen keıin jalyqtyratyn da, zeriktiretin de iz qaldyrmaıdy. Budan tamasha ne bar!

— Biraq bul óleńdi qaıdan aldyń, bilgim kelip edi?

— Bul — Rabındranat Tagordyń óleńi,

— Men bulardy onyń kitaptarynyń birde-birinen kezdestirgen emespin.

— Olar áli jarıalanbaǵan.

— Sen olardy qaıdan aldyń?

— Men ákemdi týrat tálimger retinde asa qurmetteıtin bir jas jigitti bilýshi edim. Ákem onyń oı-sanasyna azyq berdi, biraq jas jigittiń júregin qushtarlyq jaýlap alǵan edi. Sondyqtan ol bos ýaqytynda Rabındranat Tagordy oqyp, onyń qoljazbasynan poezıanyń izgi nurlaryna bólenetin.

— Seni de bastan-aıaq soǵan ákeldi me?

— Ol sonshalyq ojar emes edi. Ol óleńderdi meniń ózim kezdeısoq kóretindeı etip, qalap berdi.

— Sen ony aıaǵan joqsyń ba?

— Ondaı jaǵdaıdyń sáti kelmedi. Biraq men osy jas jigitti esirkeýin qudaıdan surap, jalbarynýmen boldym.

— Sen oqyp bergen bul óleńderdiń sol bir baqytsyz jannyń oı-pikirimen úndes keletinine men senimdimin.

— Iá, árıne.

— Nelikten sen muny búgin eske alyp otyrsyń?

— Qalaı aıtsam eken ... Osy óleńdermen birge taǵy da bir úzindi bar edi. Men ony búgin ǵana eske túsirip otyrmyn, al nelikten ekenin — bilmeımin.

Seniń muńdy janarlaryń — jas toly
... Júrek oty sónbes biraq jas penen!
Asqaqtaıdy mahabbattyń asqary,
Muńyń kúl bop, ashylady basqa álem!
Aıyrylysý muńy osy, al, biraq,
Aqylyńdy semdirse de, ol qaıta ońar

— Qaıǵy-muńnyń arasynan jarqyrap
Ǵajaıyp bir lala gúl bop jaıqalar!

Omıto Labonnonyń qolynan ustap, bylaı dep surady:

— Bonne, sol bir jas jigittiń búgin bizdiń aramyzǵa turýy nelikten? Bul qyzǵanysh emes, men qyzǵanyshty moıyndamaımyn, biraq qaısybir úreı meniń jan dúnıeme urlanyp kire túsýde. Osy óleńderdi naq búgin eske túsirýińniń nelikten ekenin maǵan aıtshy?

— Ol bizdiń úıden birjola ketip qalǵanda men onyń jazý ústelinen osy eki óleńdi taýyp aldym. Sonymen birge, onda Rabındranat Tagordyń bir dápterge jýyq bolatyn basqa da jarıalanbaǵan óleńderi boldy. Búgin men senimen qoshtasamyn, meniń jadyma osy bir qoshtasý óleńderi sondyqtan túsken shyǵar.

— Sol jáne osy qoshtasý — bári bir emes pe?

— Saǵan ne aıtsam eken? Jalpy biz ne úshin daýlasyp jatyrmyz? Maǵan bul óleńder jaı ǵana unaıdy, mine men sondyqtan olardy saǵan oqyp berdim. Menińshe, budan basqa sebepter joq.

— Bonne, Rabındranat Tagordyń shyǵarmalary olardy adamdar múlde umytyp ketken kezde ǵana óziniń shynaıy sulýlyǵyn asha túsedi. Sondyqtan men onyń óleńderin eshqashan oqymaımyn. Ataq-dańq tuman sıaqty, ol dymqyl qolymen álemniń jaryǵyn tumshalaı túsedi.

— Bilesiń be, Mıta, eger áıelge birdeńe naǵyz qymbat bolsa, ol ony ashyqtan-ashyq kórsetpesten, jan dúnıesiniń túkpirinde jasyryn ustaıdy; endeshe bul jerde ataq-dańqtyń qatysy joq. Bul bazar emes qoı! Adamdar zattyń qundylyǵyn ózderi anyqtaıdy jáne ádette eshqashan saýdaǵa salyp jatpaıdy.

— Mundaı jaǵdaıda, Bonne, meniń úmitim bar. Men ózimniń bazardaǵy qunymnyń jıirkenishti tańbasyn alyp tastaımyn jáne seniń baǵańa mór etip basýǵa daıynmyn!

— Biz úıge de jaqyndap qalyppyz, Mıta. Endi men jolymyzdyń sońyna arnalǵan seniń óleńderińdi estigim keledi.

— Ashýlanbashy, Bonne, biraq men Rabındranat Tagordyń óleńderin oqı almaımyn.

— Men nesine ashýlanamyn?

— Men ondaı aqyndy taptym, onyń stıli ...

— Men ol týraly senen únemi esitip kelemin. Men onyń kitaptaryn jibersin dep, Kalkýttaǵa jazyp ta jibergenmin.

— O, sumdyq! Onyń kitaptary deısiń! Onyń sońynda biraz kemshilikter erip júr, biraq kitap shyǵarýǵa deıin — ol áli jetpeı jatyr! Saǵan men arqyly onymen azdap tanysýǵa týra keledi, áıtpese ne...

— Qoryqpa, Mıta, men de ony túsinemin jáne ony sen sıaqty baǵalaımyn dep úmittenemin. Men budan tek utyp shyǵamyn.

— Qandaı túrde?

— Bylaı, meniń óz talǵamymmen qabyldaýym, — meniki jáne meniń senen alatynym ol da meniki bolady. Meniń qabyldaý qabiletim, quddy mende eki jan bar sıaqty qosarlana túsedi. Seniń Kalkýttadaǵy kitap shkafyńda men eki aqynnyń óleńderin saqtaı alamyn. Al endi maǵan óleń oqyp ber.

— Mundaı paıymdaýlardan keıin meniń óleń oqyǵym kelmeıdi.

— Nelikten olaı deısiń? Men ótinemin...

— Jaqsy.

Omıto shashyn mańdaıynan bir qaıyryp tastady da tebirene túsip bastap jiberdi:

O, Tańsholpan! Tún ketti,
Ketse ketsin, sen biraq
Shash nuryńdy qudiretti,
Jatsyn jolym jarqyrap!

Túsinesiń be, Bonne, aı óziniń japadan jalǵyzdyǵyn bólisýdi tań aldyndaǵy juldyzdan suraıdy. Túnde onyń ishi pysady, onyń túndi jany jaratpaıdy.

Kókjıek te shalqaıdy,
Uıqyly oıaý atyrap...
Muńdy sonaý Jarty Aıdy
Juldyzyma óz shaqyram.

Aı jartylaı múlgip tur, onyń jaryǵy álsiz ári qarańǵylyqta áreń-áreń sebezgileıdi, — bul onyń muńy bolyp aqtarylady. Ol úırenshikti torǵa shyrmalǵan jáne túni boıy alas uryp, osy shyrmaýdy buzyp-jarýǵa árekettenedi. Qandaı ıdeıa deseńshi! Ǵalamat!

Men de — uıqyda, Terbeıdi
Patshalyǵy qıaldyń.
Oıanǵym da kelmeıdi,
Oıanbaıtyn shyǵarmyn.

Biraq osyndaı ómirdiń aýyrtpalyǵy shynynda da adam tózgisiz. Keýip bara jatqan ózenniń baıaý jáne bosań aǵysy qoqysty ǵana jınaýmen bolady. Kim álsiz bolsa, sybaǵasyna kúıiný qalady. Sondyqtan aı bylaı deıdi:

Ashshy zardy aqtardym
En dalada saıaq qap,
Tabaldyryǵynda aq tańnyń
Ór jolymdy aıaqtap.

Biraq osylaı sharshaý onyń aqyryn bildire me? Ol áli de vınanyń báseńdeı bastaǵan shekterin tarta túsýge úmittenedi, oǵan kókjıekten áli de bir nárseniń basqan qadamy estilip tur.

Qulap tústim! Juldyzym,
Jetshi maǵan tezirek!
Sol ánimdi syrly yzyń
Júregińniń kóziri et!
Túsimdegi umytqan
Sol ánimdi — shalqar ún
Esime sal, rýhtan!

— Tezirek jet, Sholpanym!
Ol qutylýǵa úmittenedi.

Ol oıanyp kele jatqan álemniń kómeski gýilin estıdi jáne Uly Joldyń habarshysy qolyna shyraǵyn ustap endi ǵana kórinedi.

Tún bylǵaǵan sánimdi
Qutqara gór, qorqamyn!
İzdep taýyp sol úndi,
Syıla jaryq, Sholpanym!
Silkip tasta uıqyny,
Tógeıin án men daǵy!
Ol da shalqyp bir kúni
Shyrqar tirlik armanyn!
Bul baqytsyz aı — men.
Tańerteńgisin men ketip qalamyn.

Biraq men ketkennen keıingi bos keńistiktiń tańerteńgi tamasha juldyzdar jaryǵymen toltyrylǵanyn qalaımyn. Tumandy jáne tirshiliktiń kómeski uıqydaǵy túsi bolǵannyń bári jandana túsip, osy bir tańerteńgi juldyz shuǵylasymen onyń ǵajaıyp uıqydan oıaný áýeni astynda jarq-jurq etedi. Osy bir óleńderde úmit kúshi, oıanyp kele jatqan tań sárisine degen senimniń qýanyshqa toly maqtanyshy bar. Bul seniń Rabındranat Tagoryńnyń dármensiz, sary ýaıymshyldyqqa toly yńqyl-syńqyly emes!

— Biraq sen nesine ashýlanasyń, Mıta? Rabındranat Tagor ony qalaı qabyldasań, sol bolýy múmkin dep nesine tynymsyz qaıtalaı beresiń?

— Barlyq adamdar madaqtaýǵa kelisip alǵan ...

— Bulaı aıtpa, Mıta. Meniń óz talǵamym bar. Ol basqalardyń talǵamymen úndes kelip, seniń talǵamyńmen úndes kelmese, men kinálimin be? Men satan ýádemdi beremin, eger jetpis bes rýpııge jaldap alǵan seniń bólmeńde maǵan oryn tabylsa, men seniń aqyndaryńnyń olenderin tyńdaımyn, biraq saǵan óz aqyndarymdy tańbaımyn!

— Al bul ádilettilik emes! Erli-zaıyptylyq ózara bılep-tósteýden ózara bas tartýdy da bildiredi.

— Sen óz talǵamyńmen eshqashan júre almaısyń. Ózińniń rýhanı merekeńe shaqyrylǵandardan basqa eshkimdi jibermeısiń, al men kez kelgen qonaqty qabyldaı alamyn.

— Men bul talasty beker bastadym. Ol bizdiń sońǵy keshimizdiń sulý sánin buzyp jiberdi.

— Eshqandaı. Naǵyz sulýlyq shyndyqtan qoryqpaıdy, al bizdiń qatynastarymyzdaǵy sulýlyq naq sondaı: ol kez kelgen synaqqa tótep beredi.

— Báribir maǵan qolaısyz talǵamnan qutylý kerek. Bul jerde Bengal óleńderi kómektespeıdi. Aǵylshyn óleńderi bárinen góri yzańdy seıiltedi. Men otanyma oralǵan kezimde she, al men biraz ýaqyt sabaq ta berdim.

— Oı bul ashý-yza ǵoı! — dep kúlip jiberdi Labonno. — Ol kim kıip júrse de, dhotıdiń jelbiregen qatparlaryn kóre sap, yryldaıtyn aǵylshyndardyń úıindegi búldog sıaqty. Al lıvreıany kórgen kezde quıryǵyn bulǵańdatady!

— Ábden durys! Birdeńege qumarlyq joqtan paıda bolmaıdy jóne týa sala berilmeıdi: onyń kóp bóligin tapsyryspen jasaıdy. Bizdiń balalyq shaǵymyzda aǵylshyn ádebıetine qumarlyqty tyqpalady. Sondyqtan bizde ony maqtaýǵa da, jamandaýǵa da batyldyq jetpeıdi. Jaraıdy, solaı-aq bolsyn! Búgin Nıbaron Chokrobortı bolmaıdy, búgin aýdarmasyz aǵylshyn óleńderi ǵana bolady!

— Joq, joq, Mıta, ázirshe úıde ózińniń jazý ústelińe otyrmaıynsha aǵylshyndy qoıa tur! Al búgin bizdiń keshki sońǵy óleńderimiz basqa eshkimge de emes, Nıbaron Chokrobortıǵa ǵana tıesili bolýǵa tıis.

Omıto qulpyryp ketti.

— Jasaı bersin Nıbaron Chokrobortı! — dep ún qatty ol — Aqyr aıaǵynda ol máńgilik bolyp qaldy! Bonne, men ony seniń saraı aqynyń jasaımyn. Tek ol senen jeńimpazdyń venogyn qabyldar ma eken.

— Bul ony qanaǵattandyra ma?

— Eger ol qanaǵattandyrmasa, men ony qulaǵynan súıreımin de, jolyń anaý! — deımin.

— Jaraıdy, jaqsy, bul týraly keıin sóılesemiz. Al endi men seniń óleńińdi estigim keledi.

Omıto óleń oqydy:
Qıyndyqtyń toqpaǵymen
Birge kún-tún shydadyń.
Taǵdyrdyń soqpaǵymen
Erdiń birge, shyraǵym...
Ómir otyn qasıetti
Jaǵa almadym, amal ne;
Kók tútini josyp ótti
Kókke sińip samalmen.
Keıde eles bop tún qoınynda
Beıneń ot bop janardy.
Ol da uzamaı.. muńdy aıdynda
Tuńǵıyqqa joǵaldy.
Qarsy aldynda endi búgin
Qasıetti ot lapyldar,
Meniń daǵy keldi kúnim
Zeńgir kókke jaqyndar.
Qoshtasarda kel, endeshe,
Bir án aıtyp bereıin

— Eskertkish bop óle-ólgenshe
Qalsyn jeńis áýeni!
Syılyǵymdy ómirge azyq
Qarsy al osy, jarat shyn!

— Saýsaqtaryń seniń názik
Rýhymdy oıatsyn!
Taǵdyryma teligen em,
Shabytym men jigerge!
İńkárligim senimenen
Birge bolsyn, jiberme!

ÚREI

XIII

Erteńgisinnen beri Labonno eshteńemen aınalysqan joq. Ol serýendeýge de shyqpady. Omıto ony Shıllongten ketkenge deıin kórmeıtinin aıtty. Oǵan bul sheshimdi oryndaý úshin óziniń kómektesýine týra keledi jáne ol ótetin soqpaqta ol kórinbeýge tıis. Labonnonyń onymen sol jerde óte kezdeskisi kelgenmen, biraq óziniń bul tilegin basyp tastaýǵa týra keldi.

Djogomaııa únemi erte turady, dáret alyp erteńgisingi syı jasaý úshin gúl ákelýge shyǵady. Biraq Labonno búgin oǵan barýdan buryn úıden shyǵyp, evkalıptiń astyna jaıǵasyp otyrdy. Onyń qolynda eki kitap bar, biraq óz-ózin jáne mańaıyndaǵylardy aldarqatý úshin ustap otyr edi. Kitaptyń betteri ashylyp qoıylǵan, ýaqyt ótip jatyr, biraq ol bir betti de aýdarǵan joq. İshki bir daýys oǵan ómirdiń uly merekesi keshe aıaqtalǵan dep táptishtep turdy. Jaryq jáne kóleńkemen astasqan erteńgisingi aspan ýaqyt ótken saıyn tazaryp, bireý qýatty qoldarymen kók nuryn arshyp jatqan sıaqty. Labonno Omıtonyń — máńgilik qashqyn ekenine, eger ol joǵala qalsa, iz-túzsiz joǵalyp ketetinine senimdi edi. Omıto jol boıymen júrip keledi jáne árbir kezdesý onyń mahabbat ánin oıatady, biraq tún ótedi, án úzilip qalady da, jolaýshy alǵa tarta beredi. Sondyqtan Labonnoǵa onyń áni eshqashan shyrqalyp bitpeıtindeı kórinetin. Búgin osy aıaqtalmaǵan ánniń azaby erteńgisingi jaryqpen taralyp, mezgilsiz aıyrylý qaıǵysy — ylǵal aýada kilkip turǵan sıaqty.

Biraq kútpegen jerden Omıto úıge ekpindeı kirip, Djogomaııany shaqyra bastady.

Djogomaııa erteńgi namazdy aıaqtap, qoımada júrgen bolatyn. Búgin ol da óz-ózine kele almaı júrgen. Omıto onyń úıin jáne súıispenshilikke toly jan dúnıesin myljyńymen, qaǵilezdigimen ári kúlkisimen uzaq ýaqyt molyqtyryp kelip edi! Onyń ketip qalýy týraly eńseni basqan oı ony erteńgisinnen beri — jańbyr tamshylarynyń gúlderdi jerge jetkenshe ıip maıystyratyn salmaǵy qusap, ábden mazasyn alǵan. Aıyrylysý qaıǵysynan ol Labonnodan ózin sharýashylyq isterine kómektesýdi suraǵan joq. Ol Labonnonyń japadan jalǵyz, adamdardan aýlaq bolýy kerek ekenin de túsindi.

Omıtonyń daýsyn esitip, Labonno atyp turdy; kitap onyń tizesinen ushyp tústi, biraq ol muny tipti baıqaǵan joq. Djogomaııa qoımadan júgirip keldi.

— Omıto, ne boldy? — dep surady ol — Jer silkindi me?

— Naq solaı, jer silkiný! Men zattarymdy jiberdim, mashına daıyn turdy, hat bar ma eken dep poshtaǵa kirsem onda — jedelhat jatyr!

Omıtonyń túrine qarap, Djogomaııa mazasyzdana surady:

— Men jaqsy habar bolǵan shytar dep úmittenemin?

Labonno úıge kirdi. Omıto eńsesi túsken kúıde ún qatty:

— Búgin keshke meniń qaryndasym Sıssı, óziniń dos qurbysy Kettı Mıttermen jáne onyń aǵasy Norenmen keledi.

— Nesine sen kúızelesiń, balaqaı? Taıaý jerde bos úıdiń bar ekenin men estigenmin. Al eger saǵan olarǵa páter taýyp berýdiń sáti túspese, osy jerde menen de oryn tabylmaı ma?

— Bul jóninde men mazasyzdanyp turǵan joqpyn. Olardyń ózi telegrafpen oteldegi bólmege tapsyrys beripti.

— Qalaı bolǵanda da men olardyń seni ózińniń jupyny lashyǵyńda ushyratqanyn qalamaımyn. Olar seniń aqylsyzdyǵyń úshin jazǵyrýy múmkin.

— Iá, meniń jumaǵym joǵalyp ketti. Meniń jaıǵastyrylmaǵan kók aspanym qosh bolyp tur! Meniń tústerim endi basymdaǵy jaıly uıadan jupyny kereýetke kóshedi. Óıtkeni maǵan da odan arylyp, sán-saltanatty oteldiń eń jaqsy nómirine qonystanýǵa týra keledi!

Onyń sózderinde erekshe eshteńe joq edi, alaıda Labonno qup-qý bolyp ketti. Osy kezge deıin ony Omıtodan qoǵamda qanshalyq úlken alshaqtyqtyń bólip turǵany týraly oı qaperine de kirmegen bolatyn. Ol muny kenetten endi ǵana túsindi. Omıtonyń

Kalkýttaǵa ketýge jınalýy da aıyrylysýdyń áli qaýipti belgisi emes edi. Biraq, endi onyń otelge qonys aýdarýǵa májbúr bolyp otyrǵanyn bilgen soń Labonno ózderiniń arman-qıalynda jasalǵan úıdiń túısinetindeı túrge eshqashan aınalmaıtynyn sezindi.

Labonnoǵa bir qarap, Omıto Djogomaııaǵa:

— Men otelge baraıyn nemese tikeleı tozaqqa baraıyn meniń naǵyz úıim osy jer bolyp qalady,— dedi.

Omıto Sıssı men onyń dostarynyń beker kelmegenin bildi. Olardy osynda qalaıda kelmeıtindeı etý úshin ol basyn qatyrdy. Biraq taıaý ýaqyttan beri oǵan arnalǵan hat Djogomaııanyń atyna kele bastady. Sol kezde ol munyń ózi shıelenisýge aparyp soqtyrady dep oılamaǵan edi.

Omıto óz sezimin jasyrýdy bilmeıtin — kerisinshe, ol ony shekten tys ashyq kórsetetin jáne qazir qaryndasynyń kelýine onyń qatty alańdap otyrǵany Djogomaııany tańǵaldyrdy. Omıto ózin qaryndasy men qaryndasynyń dostaryna kórsetýge uıalady dep Djogomaııa da oılaǵan edi. Munyń ózi ókinerlikteı ári namysqa tıetin.

— Seniń ýaqytyń bar ma? — dep ún qatty Omıto Labonnoǵa. — Seniń júrip qaıtqyń kelmeı me?

— Joq, meniń ýaqytym joq, — dep qatqyl jaýap berdi Labonno.

— Bara ǵoı, aınalaıyn, azdap serýendep kel, — dedi Djogomaııa uıalshaqtyqtan qysylýdy sezinip.

— Sońǵy ýaqytta men Shýromanyń sabaǵymen aınalysýdyń sonshalyq jiberip aldym, — dep jaýap berdi Labonno. — Men ózimdi kináli sezinip otyrmyn jáne keshe ózimniń enjarlyǵymnyń esesin qaıtarýǵa uıǵarǵanmyn. — Labonnonyń erinderi qatty jymqyrylǵan, bet álpeti myzǵymas qaısarlyqty kórsetip túr. Djogomaııaǵa bul qyńyr kórinis tanys bolatyn, ol talap etip, ózeýregen joq.

— Meniń de jumystarym bar edi, — dep Omıto da qatqyl jaýap berdi. — Men qonaqtardyń kelý qarsańyna bárin ázirlep qoıýǵa tıispin.

Biraq keterden buryn ol verandada kidirip qaldy.

— Bonne, qarańyzshy: aǵashtar arasynan meniń úıimniń tóbesi sál-pál ǵana kórinip tur. Men satan áli aıtqan joqpyn, — men bul úıdi satyp aldym. Qojaıyn áıel tańǵalyp qaldy. Ol meni altyn saraı tapty dep uıǵarǵan bolýy kerek, baǵany ósirip jiberdi. Iá, men osy jerden altyn saraı taptym, biraq onyń qandaı saraı ekeni maǵan ǵana málim. Meniń tozyǵy jetken lashyǵymnyń qazynasy bárinen jasyryn turady!

Labonnonyń júzinen edáýir muń taby kórinip túr.

Sen, adamdar ne aıtar eken dep, nege sonshalyq mazasyzdanasyń? — dep surady ol — Meıli, bárin bile bersin! Eger tikeleı ashyǵyn aıtsaq, eshkimniń de ǵaıbattaýǵa qaqysy joq.

Bonne, — Omıto onyń sózine jaýap bermesten áńgimesin jalǵastyrdy, — men toıdan keıin biz osy úıde turamyz dep uıǵaryp otyrmyn. Meniń baǵym Ganganyń jaǵasynda, ózenge túser jerde, onda banán aǵashy — bári qosylyp ketken. Tipti sen tapqan "Dostyq" degen ta oǵan jarasyp tur.

— Sen búgin bul úıden ketip qaldyń, Mıta. Eger qashan bolsyn, sen oǵan oralǵyń kelse, sol kezde onyń ózińe unamaǵanyn kórer ediń. Búgingi kúnniń úıi erteńge jaramaıdy. Sen aıtyp ediń ǵoı, Ómirdegi túńǵysh baqhana — bul kedeıshilikpen synalý, al ekinshisi — baılyqpen synalý. Biraq sen úshinshi synaq — aıyrylysý synaǵy týraly eshteńe aıtqan joqsyń.

— Taǵy da seniń Rabındranat Tagoryńnyń sózi ǵoı! Ol tipti Jahan Shah ta óziniń Táj Mahalynan bas tartqan dep jazady. Bizdiń jaratylǵannan bas tartý úshin ǵana jaratylatynymyz seniń aqynyńnyń qaperine de kirmeıdi. Jaratylys evolúsıasy degenińiz de osy! Qandaı bir jyn peri bizdi ıektep alady da: "Jaratyl!" dep ámir etedi. Biraq osy jyn peri bir kezde jaratylǵan nárseni, bizdi tastap ketedi, sóıtip jaratylǵan nárse kereksiz bolyp qalady. Alaıda bul ol joǵalyp ketýge tıis degendi múlde de bildirmeıdi. Jahan Shah pen Mýmtaz týraly estelik óshpeıdi. Tek olar ǵana emes! Táj Mahaldan esh ýaqytta adam arylmaıtyny da osydan. Nıbaron Chokrobortı neke bólmesi týraly óleń jazdy. Bul seniń aqynynyń "Táj Mahal" jóninde qysqasha, poshtanyń ashyq hatynda jazylǵan jaýap:

Tún qashady.. .tasqa asady,
Tańnyń qýyp ǵumyr-nury.
Al, ǵashyqtar qoshtasady,
O, Aq neke shymyldyǵy!
Mahabbattyń pák gúliniń
Ornyn basar aıyrylysý!
Biraq seniń shattyǵyńnyń
Ǵumyry uzaq, máńgi qushý!
İrgeń berik, ozar ǵajap,
Shyrqar sen dep ǵumyr jyry!
Saǵan ýaqyt, ajal da jat,
O, Aq neke shymyldyǵy!
Kim aıtady ǵashyqtaryń
Senen máńgi ketti eken dep,
İńkárliktiń shashyp bárin
Jetti eken dep jat mekenge?!
Jalǵan bári! Bosaǵanda
Shalqyp tur ǵoı shyraqtaryń,
Uly Madaq — Jasaǵanǵa;
Olar tiri, qýatty ári!
Olar áli oralady,
Oryndalar armandary!
Sezim máńgi bola alady

— Sensiń máńgi — jalǵandaǵy!

Rabındranat Tagor, — dep jalǵastyrdy, — Omıto, — ótip ketkenge joqtaý aıtady. Ol qalatyn nárseni madaqtaýdy da bilmeıdi. Óziń tóreshi bolshy, Bonne, biz esikti bekerge qaǵyp turmyz, óıtkeni ol báribir ashylmaıdy, — dep paıymdaýǵa aqyn laıyq pa!

— Jalynamyn senen, Mıta, búgin sen poezıa úshin daýdy sozba! Alǵashqy kúnnen-aq Nıbaron Chokrobortıdiń — sen ekenińdi men bilmedi deısiń be? Ótinemin senen, óz óleńderińnen bizdiń mahabbatymyzdyń mazaryn soqpa, eń bolmasa, onyń sóngenin kút!

Labonno Omıtonyń óziniń abyrjýyn jasyrý úshin búgin ár túrli myljyńdarǵa barýyn túsindi. Eger keshe poezıa týraly daý qandaı bir dárejede oryndy bolsa, endi onyń búgin sıyqsyz shyǵyp jatqanyn onyń ózi de sezindi. Biraq Labonnonyń onyń ishki qatparyn kórgeni oǵan jaǵymsyz tıdi.

— Jaqsy, men keteıin, — dedi ol ustamdylyqpen. — Bul dúnıede meniń úlesim bar: búgin ol oteldi qaraýdan turady. Shamasy, baqytsyz Nıbaron Chokrobortı kóńildenetin shyǵar.

Labonno Omıtonyń qolynan ustady.

— Tyńdashy, Mıta, — dedi ol, — eshqashan maǵan ashýlanba. Eger aıyrylysar kún týsa, sen úshin jalbarynamyn, keshirim jasamaı, ketip qalma!

Ol kóz jasyn jasyrý úshin basqa bólmege asyǵyp ketip qaldy. Omıto ornynda qalshıyp turyp qaldy. Sodan soń ol essiz túrde derlik, evkalıptke qańǵalaqtap keldi. Onyń janynda shaǵylǵan grek jańǵaqtary shashylyp jatyr. Olardy kórgende onyń júregi qysylyp ketti. Ómir aǵysy sharpyp ótkennen keıingi qalǵan iz únemi muńdy, óıtkeni endi eshteńege turmaıdy. Sodan soń ol ústinde jatqan Rabındranat Tagordyń "Tyrnalar" degen nilbyn kórdi. Sońǵy beti sýlanyp qalypty. Aldymen ol kitapty ornyna qoıǵysy keldi, biraq onyń ornyna qaltasyna tyǵyp jiberdi. Onyń otelge barǵysy kelgen, biraq onyń ornyna aǵashtyń túbine otyrdy. Túngi ylǵal bulttar aspandy shaıyp, tazartyp jibergen. Shań basylǵan, aýa móp-móldir jáne mańaıdyń bári ádetten tys ashyq tústi. Taýlar men aǵashtardyń sulbasy kógildir aspan aıasynda ap-anyq bolyp kórinedi. Tabıǵat adam janyna jaqyndap kelgen sıaqty. Ýaqytty da sezýge bolatyndaı jáne odan ádeminiń muńdy áýeni estiledi.

Labonno óz isterimen aınalysqysy kelgen, biraq ol Omıtonyń shkalıpt túbinde otyrǵanyn kórgende óz-ózine ne bola almaı qaldy: onyń júregi dúrsildep qoıa berdi, kózi jasqa toldy. Ol jaqyndap kelip:

— Mıta, sen ne týraly oılap otyrsyń? — dep surady.

— Múlde de burynǵy oılap júrgenderim týraly emes.

— Saǵan, shamasy, oqtyn-oqtyn oz kózqarasyńdy qarama-qarsy ózgertip otyrý qajet. Endi sen ne oılap otyrsyń?

— Osy kezge deıin sen úshin birese Ganganyń jaǵasynda, birese tóbeniń basynda úı turǵyzyp kelip edim. Al búgin meniń oı kózime bári kóleńkemen jáne erteńgi jaryqpen teńbildengen taýlardy boılaı kóterilgen jol kele qaldy. Meniń qolymda temir ushy bar uzyn taıaq, arqamda qaıys belbeýmen baılanǵan tórt buryshty qorjyn. Sen qatarymda kelesiń, men seniń atyńa, Bonne, meni tórt qabyrǵadan jolǵa alyp shyqqanyń úshin batamdy baǵyshtaımyn. Úıdiń ishi únemi tolǵan adam, al jolda tek ekeýimiz ǵanamyz.

— Demek, Daımond-Harbordaǵy baq joıylyp ketti jáne baqytsyz bólme de jetpis bes rýpıı úshin, solaı ǵoı? Kelisemin! Biraq jol bizdiń aramyzdaǵy qashyqtyqty qalaı saqtaı alady? Túnde ár túrli qonaq úıde, sen bireýinde, men ekinshisinde toqtaımyz ba?

— Bul endi kerek emes, Bonne. Jańa nárse jolda esh ýaqytta joǵalmaıdy. Qozǵalysta bolsa, eshteńe qartaımaıdy. Kárilik qozǵalyssyzdyqpen birge keledi.

— Bul oı qaıdan shyǵyp jatyr, Mıta?

— Qazir túsindireıin. Men kútpegen jerden Shobhonlaldan hat aldym. Bálkim, sen onyń atyn estigen shyǵarsyń: ol "Premchand Raıchand" stıpendıasyn alǵan, mine solaı, Shobhonlal Úndi tarıhynda eske alynatyn barlyq ejelgi zaman joldarymen júrip shyǵýdy oılaǵan. Ol ótken zamannyń joıylyp ketken joldaryn izdegisi keledi, al men bolashaqqa jol salǵym keledi.

Labonnonyń kenetten demi toqtap qalǵandaı boldy.

— Men Shobhonlalmen bir jylda magıstr dárejesine emtıhan tapsyrǵanmyn, — dedi ol, Omıtonyń sózin bólip. — Ol jóninde sen ne bilesiń?

— Sonymen birge ol ejelgi aýǵan qalasy Kapısh arqyly ótken joldy izdeý oıymen áýre bolyp júrdi. Osy jolmen Súan Szan Úndistanǵa taýap etýshi retinde, al odan kóp buryn Aleksandar Makedonskıı jaýlap alýshy retinde kelgen. Shobhonlal púshtý tilin, patandardyń zańdary men ádet-ǵúryptaryn yjdaǵattylyqpen úırene bastaǵan. Ras, olardyń qolpyldaǵan kıimimen ol patannan góri sulý parsyǵa uqsaıtyn, biraq bul degenmen solaı. Ol menen osy problemamen aınalysyp júrgen fransýz ǵalymyna usynys bildiretin hat jazýdy surady, — men Fransıada olardan birdeńelerdi bilgen edim. Men hat jazyp jiberdim, biraq úndi úkimeti oǵan sheteldik tólqujat bermedi. Sodan beri ol ejelgi joldardy asý bermes Gımalaı arqyly: birde Kashmırden, birde Kýmaonnan izdedi. Qazir ol Úndistannan býddızm ýaǵyzshylary júrgen joldy Gımalaıdyń shyǵys bóliginen izdegisi keledi. Onyń saıahatqa degen qumarlyǵy meni tolǵandyrady. Biz qoljazbalardan sózderdiń júretin joldaryn izdep, kózimizdi sharshatamyz, al osy bir esi ketken adam adamzat tegi taǵdyrynyń tańbasy qalǵan joldardyń qoljazbasyn oqıdy. Biraq bilesiń be, menińshe?

— Aıta ber!

— Birde Shobhonlaldy bileziktermen ásemdelgen názik qoldardyń soqqysy zaqymdady, mine sonda ol úıden jolǵa júgirip shyqty. Men onyń barlyq tarıhyn bilmeımin, biraq birde ekeýimiz tún ortasy aýǵansha derlik myljyńdaǵanbyz. Kenetten gúldenip turǵan djarýl aǵashy butaqtarynyń ar jaǵynan aı kórindi, sol kezde ol bir qyz týraly aıtqan bolatyn. Ol onyń atyn ataǵan joq jáne túr-túsin sıpattaǵan joq, biraq onyń daýsy tolqyǵanynan dirildep ketti, ol ketýge asyqty. Men bir kezde onyń janynyń qatty jaralanǵanyn jáne osy aýrýdy úzdiksiz kezbelikpen basýǵa tyrysatynyn túsindim.

Kenetten botanıkaǵa qushtarlyq tanytyp, Labonno shóptegi ormannyń aq-jasyl tústi gúlin qaraýǵa eńkeıdi. Shamasy, oǵan gúl sabaqtaryn ábden eseptep shyǵý qajet bolǵan-aý.

— Bilesiń be, Bonne, — dep taǵy til qatty Omıto, — sen búgin meni jolǵa shyǵýǵa ıtermelediń.

— Qandaı túrde?

— Men úı saldym, biraq búgin erteńgilik seniń sózderińnen: sol úıge kirýge nemese kirmeýge bel baılamaǵanyńdy túsindim. Eki aı boıy men ol úıdi oısha ásemdeýmen boldym. Biraq búgin men seni: "Kel, meniń áıelim!" — dep shaqyrdym. Biraq sen neke kıimińdi sheship tastap: "Joq, dosym, onda shekten tys tar bolady! Bizdiń soz baılasýymyz esh ýaqytta toımen aıaqtalmaıdy" — degendi aıttyń.

Botanıka Labonnony qyzyqtyrýyn birden qoıdy. Ol túp-túzý turyp, aıanyshty daýyspen:

— Jeter, Mıta, kerek emes! — dep ún qatty.

KOMETA

XIV

Endi ǵana Omıto Labonnomen óziniń qarym-qatynasynyń Shıllongtyń búkil bengaldyqtaryna belgili bolǵanyn baıqady. Ádette klerkterdiń arasynda áńgimeniń negizgi taqyryby ózderiniń keńseleriniń shyraǵy týraly boldy. Biraq olar oz kún júıesinde kenetten birinshi ólshemdegi eki jaryq juldyzdyń paıda bolǵanyn baıqaǵan kezde, barlyq jany izgi astronomdar sıaqty, jańa juldyzdar basty oryn alatyn tańǵajaıyp kórinistiń or túrli múmkin bolatyn nusqalaryn talqylaı bastady.

Osy talqylaýlardyń eń bir qyzǵan shaǵynda Shıllongte osy jerge taýdyń káýsar aýasymen demalýǵa kelgen advokat Kýmar Mýkherdjı paıda boldy. Bireýler ony qysqasha Kýmar Mýkho, ekinshi bireýler — Map Mýkho dep ataıtyn. Ol Sıssıdiń dostarynyń eń jaqyn tobyna kirmeıtin, biraq ony ol jerde jaqsy biletin. Omıto ony "Mýkho kometa" dep ataıtyn, óıtkeni ol ózge jerden bolsa da, kometa sıaqty olardyń qoǵamynyń orbıtasymen túıisip qalyp júretin. Ony ózine tartqan juldyzdyń aty Lıssı ekenin bári ańǵaryp júrdi. Bul jóninde bári saıqymazaq qylatyn, al Lıssı bolsa, qysylyp, ashýlanyp ta qalatyn. Lıssı únemi kometanyń quıryǵyn tistep alǵysy keletin, biraq, shamasy, bul kometanyń quıryǵyna da, basyna da eshqandaı zıan keltirmeıtin.

Oqtyn-oqtyn Omıto Kýmar Mýkhony Shıllongtyń joldarynan alystan kórip júrdi. Ony kórmeı qalýdyń ózi qıyn edi. Ol esh ýaqytta shetelde bolmasa da, onyń aǵylshyndyq máneri kózge túsetin. Onyń aýzynda uzyn jýan sıgar únemi tútindep turatyn, munyń ózi keıde onyń "Kometa" degen laqabyna túsinik beretin. Ony kórisimen, Omıto "Kometa" ózin baıqamaı qalar degen úmitpen jylystap ketip qalýǵa tyrysady. Alaıda kórip turyp, kórmeı qalǵan pishinde bolý, — kúrdeli ári názik óner. Urlyq jasaǵan sıaqty, sáttilik saǵan qarmaqqa túskenge deıin ǵana jol ashady. Mýkho sıaqty osynshalyq eleýli tulǵany baıqamaý úshin Omıtonyń óneri jetpeı jatatyn.

Kýmar Mýkhonyń Shıllongte bilgenin: "Omıto Raı qoǵamǵa qarsylyq jasap júr" degen taqyryppen berýge bolar edi. Bárinen kóbirek ashýlanatyn adam janjaldy da bárinen jaqsy kóredi. Kýmar osy jerde aýrý baýyryn emdeý úshin biraz ýaqyt ótkizýdi kózdegen, biraq ósekke degen sheksiz súıispenshilik ony Kalkýttaǵa besinshi kúni qaıtýǵa májbúr etti. Osy jerde Sıssı, Lıssı toby men kompanıasynda ol sıgar tútinimen aralastyra kelemejben jáne ashyqtan-ashyq balaǵattaýmen syqpyrtyp júrip Omıto týraly barlyq ósekti jınap aldy.

Suńǵyla oqyrman, Sıssı qudaı áıelge tabynýshy joǵarǵy abyzdyń Kettı Mıtterdiń atasy Noren ekenin ańǵarǵan shyǵar. Tabynýshylyq jaǵdaıdan ol kop keshikpeı kúıeýlik jaǵdaıǵa kóshetin shyǵar degen sybys tarady. Sıssıdiń jan dúnıesi buǵan áldeqashan kelisim bergen, alaıda ózin qupıalyq tumanymen tumshalap, muny jasyryp júrdi. Noren Omıtonyń kómegimen beımálimdilik tumanyn seıiltkisi keletin, biraq aldamshy Omıto Kalkýttaǵa da kelmedi jáne hatqa da jaýap bermedi. Noren zym-zıa joǵalǵan Omıtony ózi biletin barlyq aǵylshynsha balaǵatpen estirte de jáne ózinshe de syqpyrtyp jiberdi. Ol tipti Shıllongke mazmuny múlde de maqtaýdan ada birneshe jedelhatty jóneltti, biraq onyń otty izi myzǵymaıtyn juldyzǵa umtylǵan ójet zymyrannyń izi sıqty joǵalyp ketti. Aqyr aıatynda bári biraýyzdan endi bir mınýtqa da kidirýge bolmaıdy, eger Omıto batyp ketken ıirimnen onyń tóbesi kórinse, tipti shashynan súırese de, dereý jaǵaǵa súırep shyǵarý kerek dep uıǵardy. Bul turǵydan alǵanda onyń týǵan qaryndasy Sıssıge qaraǵanda oǵan jat adam Kettı anaǵúrlym úlken yjdaǵattylyq kórsetti. Kettı Mıtter Úndistannyń baılyǵynyń shetelge jylystap jatqanyn kórip, bizdiń saıasatshylarymyz basynan keshirgendeı, sondaı bir jaratpaýshylyq kúıdi bastan keshirdi.

Noren Mıtter uzaq ýaqyt boıy Eýropada turdy. Zamındardyń uly, ol tabystary jóninde de, shyǵystary jóninde de bas aýyrtyp jatpady; al óziniń bilim alýy jóninde odan da az oılandy. Shetelde ol aqshasyn ońdy-soldy shashyp, ýaqytyn da ysyrap etip kún keshti. Eger ózin sýretshi retinde kórsetkisi kelse, sonymen birge eshteńemen shekteýsiz erkindikti jáne eshteńemen aqtaýǵa bolmaıtyn órkókirekti ıelenýge bolar edi. Máselen, ónerdiń jebeýshi áıel qudaıy Sarasvatıge qyzmet ete júrip, ol

Gýroıanyń barlyq iri qalalarynyń áýreshilikterimen tanysty. Birneshe ret árekettenýden keıin oǵan óziniń shynaıy izgi tilekshileriniń tabandy keńesine qulaq túrip, sýret ónerin tastaýyna týra keldi. Sodan beri ol ózin sýret óneriniń tereń bilgiri retinde kórsetip, bul oraıda óziniń onymen tolyq aınalyspaıtynyn baıqatty. Eger ózine birdeńe isteýdiń oraıy kelmese, eń bolmaǵanda basqalardy qoldaýǵa týra keledi.

Noren fransýzdyq sánmen murtyn yjdaǵattylyqpen shıratyp, óziniń jalbyr shashty basyna sonshalyq yjdaǵattylyqpen kóńil bóle bermeıtin. Onyń ózi de kóp-kórikti bolatyn, biraq qaıtse de odan ári sulý kórinýge tyrysyp, óziniń baptaýshy buıymdaryn parıjdik sánniń múmkin bolatyn quraldarymen jınaı beretin. Onyń kerek-jaraqtary jýynyp-shaıyný úshin on jasar Ravanaǵa jetip jatatyn. Onyń qymbat gavana sıgaryn eki-úsh ret soryp, qalaı-bolsa solaı tastaı salǵanyn, óziniń kóılek-kónshekterin aı saıyn parıjdik kir jýý oryndaryna poshta posylkasymen jiberip turatynyn kórgen kezde, eshkim de onyń aqsúıek bekzattyǵyna kúmán keltirmeıtin. Onyń kıim kıý ólshemderi Eýropanyń úzdik ateleleriniń kitaptaryna: úndi knázdary Patıalanyń jáne Karpýrtalanyń attarymen qatar engizilgen bolatyn. Ol jargondyq sózdermen astarlanǵan aǵylshyn tirkesterin báldene sozatyn jáne onyń áńgimesi de sonshalyq mańǵaz ári syǵyraıa ashylǵan uıqyly-oıaý kózderiniń solǵyn kózqarasy sıaqty aıqyn bola bermeıtin. Bilgishter qany asyl kóptegen aǵylshyn aqsúıekteriniń aýzynan osyndaı byljyraǵan jáne uǵymsyz sózder lekildep shyǵyp jatady dep sendiredi, Sonymen birge, óz tobyndaǵy adamdar ishinde ol jokeılik jargonnyń jáne aǵylshyndyq boqtampazdyqtyń bilgiri bolyp tanylatyn.

Kettı Mıtterdiń shyn aty Ketokı bolatyn. Aǵasynan qabyldap alýǵa bolatynnyń bárin qabyldap alǵan ol sheteldik ataýlynyń jıyntyǵy bolatynnan ózindik stıl jasap alǵan. Ol bengal qyzdarynyń kórki bolatyn óziniń uzyn shashtaryn qıyp tastaǵan, shamasy, uzyn burymnan jurdaı dýdar bastylyqqa elikteý onyń damýdyń jańa satysyna kóterilgenin bildirse kerek. Óziniń túsi tabıǵatynan sulý jaratylsa da, ol betin ıismaımen álemishtep tastaıtyn. Bala kezinde Kettıdiń qap-qara kózderi meırimdi ári jylylyqqa toly bolatyn, biraq qazir ol óziniń yqylasyna jurttyń bári laıyqty kele bermeıdi dep sheshken. Ol eshkimdi kórmeıtin sıaqty, al kóre qalsa, baıqamaıtyn, al eger baıqaı qalsa, onyń kóz janarynda jarqyldaǵan ushqyn paıda bolatyn. Onyń bir kezdegi náp-názik jáne jumsaq erinderi endi tyjyraıa jaratpaýshylyqtan qatyp qalǵan ári maıysyp ıilgen ankýshty eske túsiretin.

Men áıeldiń sándik buıymdarynyń egjeı-tegjeıli jaqtaryn bile bermeımin jáne olardyń qalaı atalatynyn da bilmeımin. Biraq onyń kıim kıisinde arasynan úlbiregen ishki kıimi kórinip turatyn shekten tys ashyq tústi joǵary jaq kıimi erekshe kózge uryp turatyn. Onyń keýdesiniń kóp bóligi árqashan jalańashtanyp turatyn jáne óziniń jalańash qoldaryn birese ústelge nemese oryndyqtyń tutqasyna kózge túsetindeı etip qoıatyn, birese olardy saldyr-salaq keıippen aıqastyryp jiberetin. Ol álemishtelgen tyrnaqty saýsaqtaryna qystyra sıgaretti sorǵan kezde de ony shylym tartýdan góri qylymsý úshin jasaıtyn. Biraq onyń bıik óksheli joıdasyz týflıleri bárinen sıyqsyz kórinetin! Jaratýshy adamǵa eshkiniń tuıaqtaryn salýdy bilmeı qalǵan nemese salyp úlgermegen, endi bizdiń árqaısymyz osy aıaqtardy azapqa túsirip, qubyjyq ıkemdelgishtermen jerdi basyp júrýimiz úshin etikshiler osy qatelikti túzetýge tıis dep oılaýǵa bolar edi.

Sıssı ázirshe aralyq jaǵdaı ıelenip júrdi: ol úlken tabystarǵa jetti, biraq tolyq eýropalanýy týraly dıplomdy almaǵan bolatyn. Syńǵyrlaǵan kúlkisi, toqtaýsyz kóńildiligi, erkelikke toly myljyńy men shekteýsiz ómirge degen qushtarlyǵy oǵan tabynýshylardy úıirip alatyn. Ol, Radha sıaqty, birde áıelge ton sabyrly bolsa, keıde erke shaldýar bolatyn. Onyń bıik óksheli týflılary jańa dáýirdiń saltanatyn ańǵartsa, biraq túıindelgen uzyn shashtary eskiniń áli de ótip bolmaǵanyna aıǵaq bolar edi. Onyń sarıiniń tómengi etegi ádettegi qalyptan eki-úsh dúım qysqa bolǵanymen onyń esesine joǵary sheti ıyqtaryn baıyptylyqpen jaýyp turatyn. Ol eshbir qajettiliksiz bıalaı kıip alatyn, bilezikteri onyń eki qolynda da bar edi. Sıgaret onyń áli basyn aınaldyrmaǵan bolatyn, biraq saǵyzdy burynǵysynsha rızalyqpen shaınap júretin. Ol ózine marınad jáne konservlengen mango shyrynyn jiberse, qarsy bolmaıtyn, biraq rojdestvolyq plam-pýdıngke qaraǵanda, naýshaıyndaǵy merekelik pıtheni anaǵurlym jaqsy kóretin. Ol eýropalyq bı muǵaliminen bı bıleýdi úırendi, biraq bı zalynda bireý-mireýmen jup bolyp úıirilýdi ózine úırete almaı-aq qoıdy.

Olarǵa Omıto týraly habar jetken kezde, úsheýi birdeı — Sıssı, Kettı jáne Noren — mazasyzdana otyryp, jolǵa shyqty. Olardyń abyrjýy onyń ústine túsinikti bolatyn, olar Labonnony gývernantka, ıaǵnı ózderiniń tobyndaǵy adamdardy qurtý úshin jaralǵandardyń biri dep esepteıtin. Shamasy ony Omıtonyń Omıleı men jaǵdaıy qyzyqtyrǵan bolýy kerek! Ony bosatyp alý úninde áıelge tán barlyq jańashyldyqty qoldanýǵa týra keledi. Tórt basty Brahmanyń tórt jup kózi áıelderge áýesqoılyqpen jomo esirkeı suǵyn qadap tur, sondyqtan Brahma is áıelderge qatysty bolǵanda erkekterdi kileń aqymaqtarǵa aınaldyryp Jiberedi. Demek, eger erkekke qaryndasy kómektespese, onyń ózi azǵyrýshylardyń ósek-aıańyna toly mahabbat mashaqatynan bosana almaıdy.

Eki qurby dereý Omıtony qutqarýdyń josparyn jasady. Álbette, ol bular jaýdyń kúshin barlap, bolashaq maıdan alańyn tekserip shyqqansha, eshteńe bilmeýge tıis. Sonda basyn aınaldyrýshyny qalaı jeńip shyǵýdyń reti belgili bolady!

Olar júzdesken kezde Omıtonyń ábden kúnge kúıip totyqqan júzi tańǵaldyrdy. Ol burynda da óz tobyndaǵy adamdarǵa uqsamaıtyn, alaıda árqashan ústi-basynda qylaý joq, muntazdaı naǵyz qalalyq kúıinde kórinetin. Qazir onyń taza aýada terisi qatqyldanyp qana qoımaı, ormandaǵy ómir barlyq turpatyna óz tańbasyn qaldyrǵan sıaqty. Ol jasara túsken, olardyń pikirinshe sál-pál topastanǵan. Ol ózin óte qarapaıym adamdar sıaqty ustady. Ol buryn ómir qıynshylyqtaryna kúle júrip jaýap beretin, al qazir buǵan burynǵy yntyzarlyǵy joǵalǵan. Olarǵa bul keri ketýdiń belgisi qusap kórindi.

Sıssı oǵan tikeleı bylaı dedi:

— Biz senen alysta júrgende osyndaǵy taýlyqtardyń — khastardyń deńgeıine deıin jetken shyǵar dep oılap edik, al endi osy jerde ósetin qaraǵaıdaı jaı ǵana qatqyldana túskenińdi kórip turmyz. Múmkin, seniń saýlyǵyń burynǵyǵa qaraǵanda kúsheıe túsken shyǵar, biraq sen burynǵydaı onsha tartpaısyń.

Omıto oǵan jaýabynda adamǵa tabıǵatpen etene aralasqan kezde "mylqaý, jansyz zattar" eser etedi degen Vordsvorttyń sózderinen úzindi keltirdi, Sıssı ózinshe, mylqaý, jansyz zattardyń bul jerde qatysy joq: jandy ári onyń ústine dilmarlyq qabileti bar tirshilik áldeqaıda qorqynyshty ǵoı dep oılady.

Olar Omıtonyń ózi Labonno týraly aıtyp beredi dep úmittendi. Biraq bir kún, kelesi kún, úshinshi kún ótti, ol únsiz. Alaıda onyń mahabbat qaıyǵynyń edáýir alysqa, tipti tý alysqa júzip ketkenin ańǵarýǵa bolatyn edi. Erteńgisin olar tósekte aýnaqshyp jatqanda Omıto bir jaqqa ketip qalatyn, al qaıtyp kelgen kezinde onyń júzinen eń bir býyrqanǵan sezimderi baıqalyp turatyn, oǵan qaraǵan sátte daýyl uıpalaqtap tastaǵan pálma japyraqtary eriksiz eske túsetin. Onyń tóseginde Rabıdranat Tagordyń kitaby jatqany odan ári mazalaıtyn edi. Tıtýldyq paraqta Labonnonyń aty jazylǵan ári alǵashqy eki árip qyzyl sıamen jıektelgen. Shamasy, osy qoltańba quny qanshalyqty tursa da, bárin altynǵa aınaldyratyn sıqyrly qasıeti bar sıaqty.

Omıto jıi-jıi zym-zıa joǵalyp júrdi. Ol tábetimdi ashý úshin serýendep kelemin dep aıtatyn. Onyń tábeti shyndyǵynda da kúsheıe tústi, biraq shyndyǵynda ony ne qanaǵattandyratynyn bári joramaldaıtyn. Sıssı ishinen kúlip qoıady. Kettıdiń ashyqtan-ashyq zyǵyrdany qaınaıdy. Omıtonyń óz isterine berilgeni sondaı, mańaıyndaǵylardyń mazasyzdanýyn da baıqamady. Ol eki qurbysyna sarqyrama izdeýge shyǵatynyn jaı ǵana aıta saldy jáne bul sarqyrama qandaı ekenine jáne onyń sýynyń qaıda baryp quıatynyna basqalar qyzyǵýshylyq tanytýy múmkin ǵoı degen oı onyń qaperine de kelgen joq. Búgin ol apelsın balyn izdeýge shyǵatynyn aıtty. Eki qyz kinásiz pishinmen bul ádetten tys bal toqtamsyz áýesqoılyq týǵyzatynyn jáne ózderiniń de barǵysy keletinin jaıbaraqat málimdedi. Joldyń qıyn jáne qaýipti ekenin aıtyp, Omıto eń basynan daýdy tyıyp tastap, asyǵyp ketip qaldy. Bul baldyń ábigeri qurbylardy aqyr aıaǵynda ýaqyt joǵaltpastan sheshim qabyldaýǵa jáne qupıa apelsın toǵaıyna onyń artynan izdep shyǵýǵa májbúr etti. Noren, rasynda, asyǵyp-úsigip jınalyp, ózimen birge Sıssıdiń de júrýin qalady, biraq Sıssı bas tartty. Osy bas tartýdyń oǵan qanshalyqty kúshke túskenin osy jaǵdaı basyna túsken adam ǵana biler edi.

KEDERGİ

XV

Qurbylar Djogomaııa bagynyń qaqpasyna shyǵyp, qyzmetshilerdi kezdestirmesten úıge jaqyndaı tústi. Osy jerde verandada olar kishkentaı ústeldiń basynda otyryp, oqýmen shuǵyldanyp jatqan muǵalim men shákirtti kórdi. Olardyń úlkeniniń Labonno ekenin ańǵarý qıyn emes edi.

Ókshelerin tyqyldatyp, Kettı verendaǵa kóterilip, aǵylshynshalap:

— Keshirińizder, maǵan bola ma ..., — dedi.

— Siz ne qalaısyz? — dep surady Labonno ornynan turyp jatyp.

Kettı ony zárli kózimen basynan aıaǵyna deıin tinte qarap:

— Biz mıster Emıtroıdy, osynda ma dep bilýge kelip edik, — dep habarlady.

Emıtroıdyń kim ekenin Labonno áýelgide túsinbeı qaldy jáne:

— Men ondaı adamdy bilmeımin, — dep jaýap berdi.

Qurbylar qas qaǵym sát bir-birine qarady, olardyń erinderinde ájýa úırildi.

— Onyń esesine osy úıge onyń anaǵurlym jıi keletinin biz bilemiz! — dep Kettı basyn ashýlana kekjeń etkizip, ysyldaı sóıledi.

Labonno selk ete qaldy. Olardyń kimder ekenin jáne óziniń qandaı qatelik jibergenin ol endi ǵana túsindi.

— Men qojaıyn áıeldi shaqyraıyn, — dedi ol sasqalaqtap, — ózderińizge kerek nárseni sizder sodan bilesizder.

Labonna ketken boıda Kettı Shýromaǵa:

— Seniń muǵalimiń be? — dedi.

— Iá.

— Aty, Labonno ma edi?

— Iá.

— Sirińke bar ma? — dedi ol aǵylshynshalap.

Sirińke týraly kútpegen ótinishten jańylysyp qalǵan Shýroma suraqty túsinbeı qaldy. Ol Kettıge baqyraıa qarap, tura berdi.

Kettı:

— Sirińke! — dep bengalsha qaıtalady.

Shýroma bir qorap sirińke ákeldi, Kettı sıgaretin tutatyp, bir soryp aldy da, sodan soń Shýromadan:

— Aǵylshynsha oqyp júrsiń be? — dep surady.

Shýroma basyn ızedi de, úıge qaraı júgirip ketti.

— Eger ol óziniń ustazynan birdeńe úırense, jaqsy qylyqqa úırenbegen, — dedi Kettı kekete.

Qurbylar alǵan áserlerin bólisti:

— Mine ol, áıgili Labonno! Shynynda da sulý emes pe? Shıllong taýynda janartaýdy uıqydan oıatyp, Omıtonyń tas júregin jibitken sol ǵoı! Túk túsinbeımin. Bul erkekteriń — aqymaq!

Sıssı qatty kúlip jiberdi. Bul shynaıy, kóńildi kúlki edi, óıtkeni erkekterdiń aqymaqtyǵynyń oǵan qatysy joq edi. Labonnonyń ózi tas júrekti soqqyǵa alyp, talqandap tastady. Biraq tańǵalarlyq! Kettı sıaqty qyz bolsa — basqa másele, al olpy-solpy kıingen mynaý gývernantka — múlde basqa másele! Qandaı salqyn jan! Onyń aýzyna maı salsań da, erimeıtin shyǵar! Al ózi she — sý-sý bolǵan ish kıimniń túıinshegi sıaqty. Onyń qasyna otyryp kórshi — jaýyndy kúngi bıskvıt sıaqty birden malshynyp shyǵa kelesiń. Mynaý Emıt onyń janynda bir mınýttyń ózine qalaı shydar eken!

— Sıssı, seniń aǵańnyń mıy baıaǵyda-aq ábden aýysyp ketken. Talǵamy burmalanǵan adamǵa ǵana mynaý qyz kenetten perishte sıaqty qusap kórinýi múmkin.

Osyny aıtyp, Kettı sıgaretin algebra oqýlyǵyna laqtyryp jiberdi de, kúmis baýy bar sómkesin ashyp, opalanyp alyp, qaryndashty qasyn boıaýǵa apardy.

Sıssı óziniń aǵasynyń salaýatty oıdan jurdaı bolǵanyna kúıine qoıǵan joq, ol tipti jan túkpirinde esirkeýshilik bildirdi. Onyń búkil ashý-yzasy atasynyń basyn aınaldyryp, sıqyrlap alǵan jalǵan perishtege baǵyttalǵan edi. Al Kettı Sıssıdiń tańǵalarlyqtaı nemquraıdy pishinin kórip, óz-ózine kele almady! Ol aǵasyna enjar qaraǵan qaryndasyn jaqsylap silkip alýdan áreń dep tejelip qaldy.

Osy mınýtta olarǵa aq jibek sarıi bar Djogomaııa keldi. Labonno úıde qalypty.

Kettı ózimen birge kózderi jalbyraǵan júniniń astynan kóriner-kórinbes bolyp turǵan Tobı dep atalatyn kishkentaı sabalaq ıtti erte kelgen edi.

Labonno jáne Shýromamen tanysqanda Tobı olardy ıiskeýmen ǵana shektelgen. Biraq ony Djogomaııanyń pishini masattandyryp jiberdi. Tobı Djogomaııaǵa tap berip, appaq qardaı sarıda las tabandarynyń izin qaldyryp, oǵan degen óziniń ystyq súıispenshiligin aıǵaqtady. Sıttı tóbetti qarǵybaýynan Kettıge qaraı tartty, ol onyń murnynan shertip qalyp:

— Mazalama, mazalama, tentek! — dedi aǵylshynshalap.

Kettı ústelden turýdy oıyna da alǵan joq. Sıgaretin sora túsip, ol basymen burylyp qana Djogomaııaǵa ashyqtan-ashyq jaratpaýshylyqpen qadala qarady. Ol oǵan Labonnodan da góri de aıqyn óshpendilikte boldy. Kettı Labonnonyń basynda burynǵy kezde qandaı da bir jaısyzdyq bolǵan jáne endi Djogomaııa qaıyrymdy táteı keıpinde bolyp ony Omıtonyń qolyna túsirgisi kelip júr dep uıǵardy. Erkekti aldaý úshin kóp aıla qajet emes, óıtkeni erkekter tabıǵatynan kózsiz ǵoı.

Sıssı Djogomaııaǵa jaqyndaı túsip, dástúrli ıilýge uqsaǵan birdeńe jasap:

— Men Sıssımin, Omıtonyń qaryndasymyn, — dep ózin tanystyrdy.

Djogomaııa jymıyp kúldi.

— Omı meni táteı dep ataıdy, demek, men saǵan da táteı bolamyn.

Kettıge kóz qıyǵyn salyp, Djogomaııa oǵan nazar aýdarmaýǵa bekidi.

— Úıge kirińiz, qymbattym, — dep ol Sıssıge qarady.

— Bizdiń ýaqytymyz joq, — dep jaýap berdi Sıssı. — Biz munda tek Omıdiń bar-joǵyn bilý úshin ǵana bas suqtyq.

— Ol áli kelgen joq, — dedi Djogomaııa.

— Siz onyń qashan keletinin bilesiz be?

— Sál kúte turyńyz, men kirip, bilip shyǵaıyn.

Kettı ornynan qozǵalmastan, burqyldaı sóıledi:

— Ana oqytýshy, jańaǵy otyrǵandy aıtam, Emıttiń kim ekenin de bilmeımin dedi.

Djogomaııa qabaǵyn shytyndy. Ol Kettıdiń jekkóretinin sezdi jáne onyń qurmetine bólenýdiń ońaıǵa soqpaıtynyn bildi. Sóıtti de tez resmı syńaıǵa kóship, Djogomaııa bylaı dedi:

— Men bilsem, Omıto ájeı sizben bir qonaq úıge ornalasty-aý deımin. Onyń qaıda bolatynyn sizdiń ózińiz bilýińiz kerek qoı.

Kettı onyń júzine: "Jasyra berińiz, báribir siz bizdi aldaı almaısyz!" degendeı kelekeleı kóz júgirtti.

Onyń mánisi mynada, Labonnonyń túrine qaraı, ásirese onyń Omıtony bilmeımin degen sózinen keıin Kettıdiń keýdesi yzaǵa tolyp ketti. Sıssı, ózin túırep ótkenin sezse de, báribir túk ashý bildirgen joq. Djogomaııanyń sulý, baısaldy júzi jaqsy, qurmetke laıyq áser qaldyrdy, sondyqtan Kettıdiń dóreki qylyǵy, onyń tipti ornynan da qozǵalmaǵany Sıssıdiń jynyn keltirdi. Biraq onyń qarsylyq bildirýge batyly jetpedi, óıtkeni mundaı qarsylyqqa Kettı múldem shydamsyz bolatyn. Ol kez kelgen qarsylyqty tez basyp tastaıtyn jáne sol úshin qandaı shara qoldanýdan bolsyn júzi miz baqpaıtyn. Adamdar ádette sasqalaqtap, mundaı qaısarlyqtan taısaqtaı beredi. Al Kettı bolsa óziniń shalt minezin maqtan tutatyn jáne, ózi aıtqandaı, olardyń qaısybiriniń "kúıreýik sezimge" berilgenin baıqady-aq, dostaryn da eshqashan aıaǵan emes. Óziniń dórekiligin ol týrashyldyqqa balaıtyn da, eger kimde-kim osy taǵylyqtan seskenetin bolsa Kettıdiń ózderin tek mazalamasy úshin ǵana odan óıtip-búıtip aýlaq júrýge tyrysatyn. Sıssı bolsa sondaılardyń qatarynda edi. Kettıden qoryqqan saıyn ol óziniń álsizdigin baıqatqysy kelmeı, oǵan uqsaýǵa barynsha tyrysatyn. Biraq ol barlyq ýaqytta birdeı qolynan kele bermeıtin.

Óziniń qylyǵy úshin Sıssıdiń kóńiliniń túkpirinde bir jaısyzdyqtyń jatqanyn Kettı sezdi. Mundaı ádepsizdik mindetti túrde jáne Djogomaııanyń qatysýymen, jazalanýy tıis! Ol ornynan kóterildi, Sıssıge jaqyndady, onyń ernine sıgaryn tyqqyshtap jáne óktemdigin baıqatyp júzine zárli úńildi. Qulaǵyna deıin qyzaryp ketse de, qarsylyq jasaýǵa Sıssıdiń áli jetpedi. Ol batysqa tán mánerge kelispeýshiligin ymmen bolsa da baıqatqysy kelgenniń qaı-qaısysyna bolsyn toıtarys berýge daıyn ekenin bildiretin syńaı baıqatýǵa ózin kúshtep baqty.

Úı aldynan Omıto kórindi. Qyzdar tań-tamasha boldy. Ol qonaq úıden basynda sheten qalpaǵy, ústinde aǵylshyn kostúmimen ketip edi, al qazir dhota men sháli jamylyp alypty. Ol kıimin óz úıinde aýystyrdy. Onyń sóre toly kitaptary, ish kıimderi men Djogomaııa bergen oryndaǵy boldy. Ol qonaq úıdegi tańǵy astan keıin demalý úshin onda jıi baratyn. Labonno oǵan ózi Shýromomen daıyndyq júrgizý kezinde qandaı da bolsyn tán samalyn nemese jan raqatyn izdeýshilerdiń kirýine tyıym saldy, demek, Omıto Domagaııada shaı berilgen kezde, tort jarymǵa deıin Omıto tán sýsynyn da, rýhanı sýsynyn da qandyra almady. Osyǵan deıingi ýaqytty úıtip-búıtip ótkizip, qaıtadan kıindi de belgilengen dál saǵatynda keldi.

Qonaq úıden keter aldynda ol aqyry Kalkýttada tapsyrys bergen júzigin aldy-aý. Ony Labonnonyń saýsaǵyna qalaı kıgizetinin kez aldyna ákeldi. Búgingi kún buǵan ábden laıyqty kún edi! Mundaı kúnniń ekinshi qaıtara kezdesýi neǵaıbil Ol týra Labonno daıyndalyp jatqan jerge kelip, oǵan bylaı degisi keldi:

"Birde qaısybir patshaıym pilge minip júripti. Ol ótýge tıis qaqpa alasa eken, onyń basyn ıip kirýge yqylasy bolmapty, sóıtip óziniń jańa saraıyna soqpastan keri qaıtyp ketipti. Biz úshin búgingi kún erekshe kún, biraq sen ózińniń serýendeıtin ýaqytyńa qaqpany óte tómen etip jasattyń. Patsha seniń álemińe basyn ımesten kire alýy úshin sen olardy qırat!".

Sondaı-aq Omıtonyń adamdar dál ýaqytynda kelgenderdi dáldikti súıetinder dep ataıdy, biraq saǵatpen esepteletin ýaqyt aqıqat ýaqyt emes: saǵattyń tili tek ýaqytty kórsetedi, al onyń qundylyǵyn bile me eken degisi keldi.

Omıto baıqamapty. Aspandy bult torlap alypty, shamasy saǵat bes-altyǵa taıap qalǵan bolýy kerek. Ol saǵatyna qaramady, onyń tyq-tyq soǵatyn tili kóńil samǵaýymen kelispeýi múmkin ǵoı. Tap bir, kúıip-janyp uzaq kúnder aýyrǵan balasynyń mańdaıynan ystyq qaıtqandaı kórinip, termometrge qaraýǵa batyly barmaıtyn ana tárizdes. Shyn máninde Omıto ýaqytynan áldeqaıda erte keldi, biraq taǵatsyzdyǵy sheginen shyǵyp barady.

Aýyz úıdiń Labonno óziniń muǵalimimen daıyndalǵan bóliginen joldaǵylar kórinip turady. Qazir onda eshkim kózge túspeıdi, jáne qýanyshtan Omıtonyń júregi aýnaqshyp ketti. Endi ol saǵatyna qarady. Tórtten jıyrma mınýt qana ketipti. Birde onyń Labonnoǵa eger adamdar zań aldynda kináli bolsa, onda qudaılar zańdardy moıyndamaıdy. Jer betinde-aq biz qıaldaǵy zańsyzdyqtan lázzat alý úmitimen zańǵa táý etemiz. Biraq keıde sol qıaldyń ózi salqyn tartyp, jerge qonady, ondaıda adamdardyń eń bıik boryshy zańdy buzý. Onyń endi ǵana úmiti oıandy, múmkin, Labonno qalyptasyp qalǵan tártipti anda sanda buzý da qajettigin túsingen shyǵar, jáne ol búgingi kúnniń ereksheligin sezinip, ádettegi shektelýshilikterden bas tartqan bolar.

Omıto jaqyndap keldi jáne Djogomaııanyń úıdiń tabaldyryǵynda qalshıyp, al Sıssıdiń Kettıdiń sıgaretin tartyp turǵanyn kórdi. Ol munyń ádeıi kóz qyry ekenin birden túsindi. Dostyq sezimin kórsetýiniń bulaısha kilt kesilýinen úrpi-túrpisi shyqqan Tobı Kettıdiń aıaǵynyń astynda búksheńdedi de qaldy, alaıda Omıtony kórdi de qaıtadan tolqyp ketti jáne ony qolpashtaı jóneldi. Sıssı dostyq sezimin bildirýdiń mundaı tásili, juqalap aıtqanda orynsyz ekenin taǵy da sezdirdi.

Omıto qurbysyna tipti kóz salǵan da joq. Onyń ústine "Táte" dep alystan aıqaılady — al qasyna jaqyndaǵanda ıilip, tizesin búge tájim etti. Ádette ol eshqashan naq osylaı sálem etpeıtin.

— Labonno qaıda? — dep surady ol.

— Bilmeımin, súıiktim, shamasy óziniń bólmesinde shyǵar.

— Qazir onyń áli daıyndalatyn kezi emes pe!

— Ol ketip qaldy-aý deımin, kelgen kezde, m-m-m, áne olar.

— Baraıyq, olar ne istep jatqanyn kóreıik.

Jáne Omıto Djogomaııamen birge, qurbylarynyń ekeýin de kózge ilmegendeı, úıine ketti.

— Qorlyq qoı mynaý! — dep shyr ete qaldy Sıssı Keteıik monnan.

Kettı odan kóp bolmasa, az ashýlanǵan joq, biraq bárin de aıaǵyna deıin anyqtaǵansha bul aradan ketkisi kelmedi.

— Bizdiń qolymyzdan eshteńe kelmeıdi,— dedi Sıssı.

— Joq, kórsetemiz! — dep jaýap berdi Kettı kózinen ushqyn shashyrap.

Olar sál kidirdi, bir kezde Sıssı qaıta ashýlana bastady:

— Keteıikshi munnan! Men endi budan artyq qala almaımyn!

Biraq Kettı ornynan tyrp etken joq.

Aqyry qasynda Labonno bar, Omıto shyqty. Eshteńe bolmaǵandaı júzi nurly: ol ashý-yzanyń da, jekkórýshiliktiń de, tákapparlyqtyń da nyshanyn baıqatpady. Djogamaııa úıde qalypty. Shyǵýǵa onyń túk yqylasy bolǵan joq, alaıda Omıto baryp, ony ertip ákeldi. Labonnonyń saýsaǵyndaǵy saqınaǵa Kettıdiń birden kózi tústi. Onyń basyna qan shaýyp, kózi qyzaryp ketti, ol ashýyn laq etkizip, aldyndaǵysyn astan-kesten etýge ázir edi.

— Táte,— dedi Omıto,— bul men apam Shomıta. Shamasy ákem bizdiń attarymyz úndesip tursyn dep oılaǵan shyǵar, biraq ondaı úılesim bolmady. Al mynaý Kettı, meniń apamnyń qurbysy.

Sol arada bir túsinispestik boldy. Úıden Shýromanyń súıikti mysyǵy shyqty. Tobıge bul jaısyzdyq urys ashýǵa tolyq negiz sıaqty kórindi. Áýeli ol aıbat shege mysyqqa umtyldy, biraq sol boıda jaýynyń túksıgen soıaýdaı-soıaýdaı tyrnaqtaryn kórdi de, urys salýdyń jeńispen aıaqtalýynan kúdiktenip úreılene keri shegindi. Kádimgideı qashyqtyqta sharq urǵan kúshik qaýip tóndirýmen túk qatysy joq erlik kórsetýge ábden bekingendeı tynyshsyz sháýildedi. Alaıda mysyq oǵan tipti de nazar aýdarmady, ol tek arqasyn kújireıtip, bes kórsete burylyp ketti.

Bul endi Kettı úshin baryp turǵan jónsizdik edi! Shydamnyń da shegi bar, óziniń kóńil kúıiniń kúl-talqany shyqqanyna naq Tobı kináli bolǵandaı, ol Tobıdiń qulaǵyna óshtikpen bas salǵysy kep ketti. Kúshik mundaı óshtikke óziniń qarsylyǵyn bildire órshelene úrdi. Taǵdyr Kettıdiń jaǵyna burylmaı-aq qoıdy.

Shý basylǵannan keıin Omıto Sıssıge buryldy:

— Sıssı, bul Labonno. Men saǵan onyń esimin áli aıtqanym joq, biraq ony sen basqalardan estigen shyǵar dep oılaımyn. Bizdiń toıymyz ogrohaıon aıynda Kalysýttada bolady.

Sol boıda Kettı kúlimsiregendeı raı baıqatty.

— O, quttyqtaımyn,— dedi ol — Apelsın shyrynyn tatý, onsha qıyn bolmaǵany-aý shamasy. Tipti alysqa barýdyń da qajeti joq, jáne shyrynnyń aýzyńa ózi-aq túskisi kep turady.

Ádettegideı, Sıssı ózin ustaı almady, qarqyldap kúlip jiberdi. Labonno osynaý sózderdiń astarynda qaısybir ý jatqanyn sezdi, biraq emeýrindi túsine almady. Omıto túsindirdi:

— Búgin, men ketip bara jatqanda, olar menen qaıda barasyń dep surady. Men daladan bal jınap qaıtamyn dedim. Olardyń kúlip turǵany sol Meniń qashan ázildep, qashan ázildemeıtinimdi adamdar túsinbeıdi, ol — meniń sorym.

— Endi sen ózińniń apelsın shyrynyn qashan utyp aldyń, — dep Kettı qylymsyǵan ustamdylyqpen surady,— meniń de utylyp qalmaýyma kómektes.

— Ol úshin meniń ne isteýim kerek?

— Men Norenmen bástestim. Ol naǵyz sylqym jigitter bolatyn jerge seni súırep apara almaısyń, qalaı úgitteseń de ol báıgege barmaıdy dep kesip aıtty. Men seni báıgege alyp kelemin dep ózimniń gaýhar júzigimdi tigip bástestim. Biz aınaladaǵy búkil sarqyramalar men belgi soǵylǵan jerlerdiń bárin kezip júrip, áıteýir aqyrynda seni osynnan taptyq. Ras qoı, Sıssı, bizge qıaldaǵy qusymyzdy nemese aǵylshyndar aıtatyndaı, dala qyzyn tabý úshin talaı jerdi kezýge týra keldi!

Jaýap berýdiń ornyna Sıssı myrs etip kúlip qoıdy.

— Emıt, meniń esime senen estigen bir áńgime túsip otyr, — dep sózin jalǵastyrdy Kettı. — Parsylyq bir fılosof óziniń sáldesin urlaǵan uryny ustaı almapty. Sodan ol molaǵa kelipti de, ury osynda túbi bir kelmeı qoımas dep oılap sol jerde otyrypty. Labonno hanym seni bilmeıtini týraly aıtqanda, men oǵan kúdiktene qaradym, alaıda júregimniń túbindegi bir ún qaıtkenmen de seniń óz molańdy attap kete almaıtynyńdy aıtty.

Sıssı qatty qarqyldaı kúldi.

Kettı Labonnaǵa burylyp:

— Emıt sizdiń esimińizdi eshqashan aýzyna alǵan emes. Ol sizdi astarly sózben — "apelsın shyryny" dep atady. Erekshe sóıleýge kelgende siz aqylǵa kende emessiz jáne Emıt maǵan tanys emes dep siz týrasyn aıttyńyz. Dinı mektepterde jańsaq aıtqandar jazalanbaı qalmaıdy deıdi, biraq ta Sizdi de, Emıtti de eshkim tóbeden kelip tópelegen emes. Birińiz beıtanys apelsın shyrynyn qylq etkizip juta saldyńyz, al ekinshińiz beıtanysty bir kórgenmen tanı kettińiz. Utylǵan men tana. Bul ádiletsizdik qoı, solaı emes pe Sıssı!

Sıssı qaıtadan kúlkige kómilip qaldy. Tobı de osy shat-shadyman ortaǵa qosylýdy oılady, ony úshinshi qaıtara sabasyna túsirýge týra keldi.

— Emıt, sen bilesiń be, eger men gaýhar júzigimnen aıyrylatyn bolsam, mende tynyshtyq bolmaıdy! — Kettı qaıtadan sóıleı jóneldi. — Ony seniń óziń syılaǵan bolatynsyń. Men ony qolymnan eshqashan sheshkenim joq, ol meniń tánimniń bir bólshegine aınalyp ketken sıaqty. Túkke turmaıtyn daýǵa bola osynda, Shıllongte maǵan odan aıyrylýǵa týra keledi?

— Qymbattym, sen nege ony báıgege tiktiń? — dep surady Sıssı.

— Men ózime sheksiz sendim jáne erkekterge de senimim óte joǵary boldy. Qaıtemiz, bárinen de keregi abyroı ǵoı. Men ózimdi joǵary qoıdym da utyldym. Emıt endi men úshin saýsaǵyn da qybyrlatpaıtyn sıaqty. O, sen qandaı qatygezsiń! Osy júzikti sen maǵan nege syıladyń, nege sonshalyqty názik boldyń — búgin kelip meni mazaq etý úshin be? Osy syılyq saǵan qaısybir mindet júktemeı me? Oıa seniń meni eshqashan tastap ketpeıtinińdi bildirmeıtin be edi?

Kettıdiń úni úzilip ketti, alaıda ol kóz jasyn tejep qaldy.

Osynyń bári osydan jeti jyl buryn, Kettı bar bolǵany on segizge tolǵanda bolǵan edi. Birde Omıto júzikti saýsaǵynan shyǵaryp, ony Kettıdiń saýsaǵyna kıgizdi. Ol kezde olar Anglıada edi. Bir pendjabtyq, Oksford ýnıversıtetiniń stýdenti Kettıge sheksiz ǵashyq boldy. Naq sol kúni Omıto jáne pendjabtyqpen eskek saıysyna tústi. Omıto jeńiske jetti. Aıdyń tógilgen sáýlesi maýsym aspanynyń ózin nurlandyryp jiberdi jáne gúl kómkergen kók shalǵynnyń jupar ıisi jumyr jerdi esinen aıyrǵandaı. Sondaı sátte Omıto Kettıdiń saýsaǵyna júzigin kıgizip edi. Shattyqta shek joq, biraq eshqandaı tereń, qupıa mán berilgen joq. Sol kezderde Kettıdiń kúlkisi jarqyn shyǵatyn, júzinde esh syzat joq, ol qysylatyndaı eshteńe bolmaıtyn. Júzikti kıgizip turyp Omıto:

Tún tolyp bir raqatqa

Aı sulýdyń dıdarynda altyn sáýle oınaıdy,-

dep sybyrlady.

Ol kezde Kettı kóp sóılemeıtin. Tereń dem tartyp, óz-ózine kúbirlegendeı: "Dosym meniń" dedi.

Endi, mine, Omıto ne dep jaýap bererin bilmeı otyr. Aýzyna laıyqty sóz túser emes. Al Kettı sózin odan ári jalǵastyrdy:

— Eger men daýda utylar bolsam, osy júzik odan da meniń jeńilisimniń belgisindeı bolyp sende qalsyn. Jalǵandyqty men saýsaǵyma kıip júre almaımyn!

Kettı júzikti sheshti, ony ústeldiń ústine laqtyryp tastady da, júgirip verandadan shyǵyp ketti. Onyń qýdaı júzinen jas jorǵalap barady.

ARYLÝ

XVI

Labonno Shobhonlaladan qysqa jazylǵan hat aldy: "Shıllongke men keshe keldim. Eger siz ruqsat etseńiz men sizge kirip shyǵaıyn Eger ruqsat etpeseńiz men erteń ketemin. Siz men aldadyńyz, biraq qashan, nege kináli bolǵanyma osy kezge deıin túsine almaımyn. Men osyny bilýge keldim, áıtpese tynshý taba alar emespin. Qoryqpaı-aq qoıyńyz! Budan basqa eshteńe de suramaımyn".

Labonnonyń kózi jasqa tolyp ketti. Ol ony súrtti de ótken kúnderdi kóz aldyna ákelip, uzaq únsiz otyrdy. Ol názik mahabbat seziminiń ot alýyna múmkindik bermeı, basyp tastaı beretin jastyq jasqanshaqtyq týraly oılady. Eger ol sol sezimdi qorǵaı alǵanda ǵoı ol búr shashyp, qazir gúl ashar edi-aý, onyń jemisin de jep otyrmaıtyn ba edi. Alaıda ol óziniń bilimin kózsiz maqtan tutyp, búkil jan dúnıesimen soǵan berilip ketti jáne ózimshildigin bárinen de joǵary qoıdy. Ákesiniń shemendi tárbıesi ony mahabbatqa áljýaz, sal ókpe sezimdeı qaraýǵa májbúr etti. Biraq mahabbat endi odan óshin aldy, onyń órkókirektigi bý sıaqty kókke ushty. Kúlki men erkin dem alý sıaqty kádimgi qarapaıym da tabıǵı tirshiliktiń ózi kúrdeli, qıyn qarym-qatynasqa aınalyp ketti. Endi ol ótken ómirindegi jaqyndarymen burynǵydaı jany jadyrap, emene jarqyn aralasa almaıdy, biraq ony kókireginen keri ıterý naǵyz qatygezdik bolar edi. Labonno Shobhonlalanyń qýǵyndalǵan birinshi kúnindegi baqytsyz, eńsesi túsken júzin esine aldy. Bul óte ertede boldy! Qaısybir shárbat tostaǵanynda jasóspirimniń keri serpilgen mahabbaty osynshama ýaqyt sónbesten máńgi saqtalǵany ma? Osyndaı shárbat onyń jan dúnıesin tek shýaqqa bóleıdi.

Labonno jaýap jazdy:

"Siz — dostarymnyń ishindegi eń qımasysyz. Sizdiń dostyǵyńyzdyń qarymy retinde usynýǵa teń keletindeı ǵajaıyp baılyq mende joq. Siz eshqashan eshqandaı qaıyrym suraǵan emessiz, tipti boıyńyzdaǵy baryńyzdy berý úshin, búgin de eshteńe talap etpesten kelmeı qaldyńyz. Sizdiń syılyǵyńyzdan bas tartýǵa jáne sizden ketýdi ótinýge kúshim de, órkókirektigim de jetetin emes".

Omıto kirgen kezde, ol hatyn endi ǵana jóneltip úlgergen edi.

— Bonne, — dedi ol,— júrińiz;,. qydyraıyq.

Onyń daýsy álsiz shyqty, óıtkeni Labonno kelispeıdi dep seskendi.

Biraq ol erkin:

— Kettik,— dep jaýap berdi.

Olar shyqty. Omıto Labonnonyń qolynan batylsyzdaý ustady. Ol qarsylyq kórsetken joq. Omıto onyń bilegin qattyraq qysty. Ol óziniń ishki sezimin osylaı ǵana bildirdi. Aýzyna sóz túspeı qoıdy.

Olar ózderi buryn kezdesetin jerge, orman kenet qaq aıyrylyp jol ashatyn ormandy alańqaıǵa deıin jetti. Sońǵy jalynyn jalań shoshaıǵan taý shyńynda qaldyryp kún uıasyna qondy. Ǵajaıyp qoıyndasa quıylǵan kók tús birte-birte názik jasyl túske aınalyp barady. Labonno men Omıto batyp bara jatqan kúnge qarap turyp qaldy.

— Eger buryn júzikti basqanyń saýsaǵyna taqqan bolsań sen nege meni osy júzikti qabyldaýǵa qystadyń? — dep suraq qoıdy Labonno báseń únmen.

— Saǵan osynyń bárin qalaı túsindirsem eken, Bonne? — kúızele jaýap berdi Omıto. — Iá, shynynda men júzikti basqanyń saýsaǵyna kıgizdim. Biraq, ol búgin sheshilgen júzik pe, tap sonyń ózi me?

— Onyń biri ystyq júrek mahabbatymen quıylǵan, ekinshisi seniń salqyn sezimińniń týyndysy.

— Dál solaı emes, — dep qarsylyq bildirdi Omıto. — Kettıdiń naq qazirgideı janǵa aınalýyna tek men ǵana kináli emespin.

— Bir kezderi ol saǵan tolyq senip edi ǵoı, Mıta. Sen ony nege saqtamadyń? Aldymen ony sen qolyńnan shyǵaryp aldyń, — sebebin suramaı-aq qoıaıyn, — al keıin ondaǵan adam ony qazirgi kúıine túskenge deıin oǵan oıyna kelgenin istedi. Esinen aýysqan ol basqalardyń jetegine ere bastady. Endi, mine, sheteldiń qýyrshaǵyna uqsaıdy. Eger onyń júregine jaryqshaq túspese bulaı bolmaǵan bolar edi. Biraq muny qoıa turaıyq. Meniń saǵan aıtar bir ótinishim bar, sen maǵan qarsy bolmaıtyn shyǵarsyń.

— Aıt, bárin de isteımin.

— Ózińniń joldastaryńmen Cherrapýndjıge bir aptaǵa bar. Tipti sen Kettıdi baqytty ete almaǵannyń ózinde, oǵan jaqsy eser qaldyrar ediń.

Sál únsizdikten keıin Omıto:

— Jaqsy, — dedi.

Labonno onyń keýdesine basyn qoıdy.

— Mıta, men saǵan bir nárse aıtaıyn, men ony eshqashan qaıtalamaımyn. Bizdi ishteı jaqyndastyratyn qupıa kúsh seniń jolyńdy bógemeýi tıis. Men muny saǵan renjigendikten emes, seni qatty súıetindikten aıtyp otyrmyn. Maǵan júzik syılama, eshqandaı kepildiktiń keregi joq. Odan da meniń mahabbatym qaısybir ishki tolǵanystardan jáne qaısybir shatysýlardan alshaq bolǵany durys.

Osyny aıtty da, Labonno qolynan júzikti sheshti jáne ony erekshe súıispenshilikpen Omıtonyń saýsaǵyna kıgizdi. Al ol qarsylyq kórsetken joq.

Kún uıasyna qondy. Jer kókjıekke batyp bara jatqan jalqyn sáýlege baýraıyn tosyp únsiz múlgip jatyr. Labonno da ústinen tóngen Omıtonyń júzine qýqyl júzin tosty.

XVII

Jeti kúnnen keıin Omıto Cherrapýndjıge oraldy da Djogomaııaǵa keldi. Biraq úı jabyq jáne onda eshkim bolǵan joq. Qaıda ketkenin eshkim ashyp aıta almady.

Omıto kári bıik aǵashtyń astyna kelip turdy. Júregi shanshydy. Ózin-ózi tynyshtandyrǵysy kelip, árli-berli júre bastady. Tanys baqsha kúzetshisi kelip, amandasty.

— Úıdi ashaıyn ba? — dep surady ol — Múmkin sizdiń onda kirgińiz keletin shyǵar?

— Iá, — dep sol abyrjyp jaýap berdi Omıto.

Ol Labonnonyń bólmesine kirdi. Ústel, oryndyq, kitap sóresi ornynda, biraq kitaptar kórinbeıdi. Edende jartylaı jyrtylǵan eki bos konvert shashylyp jatyr, onda beıtanys bireýdiń qolymen Labonnonyń meken-jaıy men esimi jazylypty. Ústeldiń ústinde birneshe ushy maıyrylǵan qalamushtar men qaryndashtyń tuqyly jatyr. Omıto ony qaltasyna salyp aldy. Osy bólmemen irgeles uıqy bólmesi ornalasypty. Onda Omıto matrasy búktetilgen kereýet pen maıy taýsylǵan bos quty domalaǵan ústelsheni kórdi. Omıto qos qolymen samaılaryn syǵymdap, matrasqa solq etip otyra ketti. Temir kereýet syqyr-syqyr etti. Sodan keıin bólme ishin óli tynyshtyq bılep aldy. Onyń suraqtaryna eshkim de jaýap bere almaıtyndaı, jáne ol osyndaı tunjyraýdan tipti de aıyqpaıtyndaı.

Múldem silesi qatqan Omıto óziniń lashyǵyna salbyrap azar jetti. Al onda bári de baıaǵysynsha. Tipti Djogomaııa óziniń oryntaǵyn da almapty. Omıto Djogomaııanyń ony tilektestiginiń sońǵy belgisi retinde qaldyryp ketkenin túsindi. Jáne Omıto ózin shaqyrǵan "Dosym meniń!..." degen jumsaq, názik daýysty estigendeı boldy. Omıto tizerlep, osy oryn taqqa basy jerge tıgenge deıin ıilip basyn qoıdy.

Shıllongtiń mańǵaz taýlary da kishireıip ketkendeı kórindi. Omıto jan tynshytar jer taba almady.

SOŃǴY POEMA

Djotıshonkor Kalkýttada kolejde oqydy jáne jataqhanada turdy. Sol kúnderi Omıto ony túski asqa jıi shaqyrdy, onymen birge ár túrli kitaptar oqıtyn, ony tótenshe oılarymen tańǵaldyratyn, óziniń mashınasyna minip onymen serýenge shyǵatyn.

Biraq biraz ýaqyt boldy, Djotıshonkor Omıtony kezdestire almaı-aq qoıdy. Bireýler ony Ýtakamýndke ketti dese, endi bireýler Naınıtalǵa ketti deıdi. Birde Djotıshonkor Omıtoǵa syrlas jandardyń birinen Omıtonyń bos ýaqytynyń múldem joqtyǵyn, Kettı Mıtterdiń jat qylyqtardan arylýyna baryn salyp júrgenin baıqaǵany týraly sybys estidi. Aqyry ol óziniń júregine jaqyn — basqa jandarǵa jylý syılaý jónindegi armanyna jetti-aý! Buǵan deıin Omıto yntyq sezimin sóz qudiretimen ǵana sýsyndatýshy edi, endi qýyrshaqtaı arýǵa ıe boldy. Al osy qýyrshaqtaı arýdy, onyń ózi ǵajap jemisimen úmittendirip, jańa ǵana búr jarǵan gúldeı jupar sezimin shashýǵa qushtar. Ol tipti dostarynan ózin Ketokı dep ataýdy ótindi, kóz arbaıtyn juqa matadan tigilgen kıim kıgen qyzdy kórse, ol ish kóılek kıip júrgendeı-aq qatty uıatsynatyn boldy. Aıtýshylardyń pikirinshe, Omıto jeke otyrǵanda ony Kel dep ataıtyn kórinedi. Naınıtal kólinde qaıyqpen serýendep júrgen kezde Ketokı jol siltep otyrady, al Omıto oǵan Rabındranat Tagordyń "Eshqaıda bastamaıtyn saparyn" oqıdy. Alaıda kim ne aıtpaı jatyr! Djotıshonkor bir ǵana nárseni uqty, — Omıtonyń jany búkil jelkenin jaıyp, tolqyn betinde saltanatty túrde oınaq salýda.

Omıto aqyry oraldy-aý. Únsizdigi onyń Ketokıge úılenetinin baıqatatyn, biraq Omıtonyń ózi ol jóninde tis jaryp eshteńe aıtqan joq. Onyń minezi de myqtap ózgerip ketti. Ol, burynǵysyndaı aǵylshyn tilindegi kitaptardy kóp qylyp satyp alyp, olardy Djotıge syıǵa tartty, biraq kesh saıyn onymen birge otyryp ol kitaptar týraly syrlasqan joq. Djotı Omıtonyń sóz syńaıynyń ózgergenin tek syrttaı ǵana baıqady. Endi Omıto Djotıdi avtomobılmen serýendeýge shaqyrmaıtyn boldy. "Serýendegen" kezde úshinshi adamnyń sóz joq artyq bolatynyn túsinetindeı jasqa jetken de bolatyn Djotı.

Budan ári ózin-ózi ustaýǵa Djotıdiń shydamy jetpedi. Ol Omıtoǵa:

— Seniń Ketokı Mıtterge úılenetiniń týraly estidim. Ras pa? — dep týra suraq qoıdy.

Sál únsizdikten keıin Omıto suraqqa suraqpen jaýap berdi:

— Bul týraly Labonno bile me?

— Joq, men oǵan jazǵanym joq. Meniń jazbaǵan sebebim, munyń rastyǵyn ózińnen bilip alǵym keldi.

— Bul sózderdiń shyǵýy ras. Biraq men muny Labonno durys túsinbeı qala sen qorqamyn.

Djotı kúlip jiberdi:

— Munda túsinbeıtin ne bar? Eger sen úılenesiń be, úılenesiń. Munyń bári qarapaıym nárse.

— Bilesiń be Djotı, ómirde bári birdeı qarapaıym emes. Sózdik qordaǵy bir sózdiń qarapaıym mániniń kúndelikti tirshilikte qorǵasyndaı salmaǵy bolýy múmkin. Ganganyń ózi muhıtqa jaqyndaǵan saıyn taram-taram bolyp ketpeı me.

— Ne sonda, úılený men úshin úılený emes degiń kelip túr ma, — dep Djotı ilip áketti.

— "Úılený" degen sózdiń myńdaǵan maǵynasy bar degim keledi. Ol adamnyń ómirine sińisýimen mándi. Adam bolmasynshy, onyń máni de joıylady.

— Sen bul sózge qandaı mán berip tursyń?

— Muny tilmen jetkize almaısyń. Muny tek bastan ótkizý kerek. Eger "úılený" degen sózdiń basty máni — mahabbat desem, maǵan "mahabbat" degen sózge anyqtama berýge týra keledi, al mahabbat dep atalatyndar úılenýge qaraǵanda ómirdiń ózimen tereńirek baılanysty.

— Mundaı jaǵdaıda eshteńe aıtýǵa bolmaıdy ǵoı. Eger biz sózderdiń salmaǵynyń astynda qalyp, onyń mánine tereńdeı boılaı bersek, onda mán bizden qashqaqtaı bastaıdy, al sóz bizdi bir qyryn alyp ketedi, biz eshteńe isteı almaımyz.

— Jaraısyń! Men seni soz ónerin meńgerýge úırettim-aý deımin. Ómir qalaı da bolsyn ilgeri jyljysyn deseń sózdiń qajettigi anyq. Alaıda, sóz mánniń bárin birdeı qamtı almaıtyndyqtan, kúndelikti tirshilikte onsha qomaqty emes uǵymdarmen de qatynas jasaýǵa týra keledi. Ne isteý kerek? Árıne, mundaıda tolyq túsinistikke jetý qıyn, degenmen kózdi jumyp jiberip bolsa da biz qalaýymyzdy júzege asyramyz.

— Nemene, osymen áńgimemizdi aıaqtaımyz ba?— dep surady Djotı.

— Eger osy áńgime ómirge eshqandaı qatysy joq qur sóz qýý bolsa, onda aıaqtaýǵa bolady.

— Al eger ómirge qatysy bolsa she?

— Jaqsy, onda tyńda.

Osy arada sol ǵana túsinik bere ketýdiń artyqtyǵy joq.

Djotı Omıtonyń kishi qaryndasy Lıssı ózi quıyp beretin shaıǵa jıi kelip turdy. Naq osy sebepten de Djotıdiń Omıtonyń endi ózimen ádebıet problemalary týraly syrlaspaıtynyna jáne ózin kesh saıyn avtomobılmen serýendeýge shaqyrmaı qoıǵanyna tipti de renjimegenin baıqaýǵa bolatyn. Ol Omıtony shyn júreginen keshirdi.

Sóıtip Omıto sózin jalǵastyrdy:

— Biz kózge kórinbese de otteginiń aýada bar ekenin bilemiz: eger ol bolmasa ómir súrý de múmkin bolmas edi. Bir jaǵynan ottegi kómirmen qosylyp, tirshilikte erekshe máni bar ot shyǵarady. Eki jaǵdaıda da biz ottegisiz ómir súre almaımyz. Endi sen túsindiń be?

— Onsha túsinbedim, biraq túsingim-aq keledi.

— Kókte qalqyp júrgen mahabbat adamnyń jan dúnıesin jylytady. Al kúndelikti ýaq-túıek tirshiliktegi mahabbat otbasyna jylý ákeledi. Men ana mahabbatty da, myna mahabbatty da qalaımyn.

— Mıym jetpeı turǵan sıaqty, seni túsindim be, joq pa. Qudaı aqyna, anyqtaý etip aıtshy.

— Bir kezderi men qanatymdy keń qaǵyp, kók aspanǵa shyrqap shyqtym. Al qazir qanatymdy jıyp alyp, shaǵyn uıaǵa kelip qonaqtadym. Biraq men ózimniń kók aspanymdy umytqan joqpyn.

— Nemene, ári áıeliń ári dosyń bolatyn áıeldi tabý múmkin emes pe?

— Ómirde basqa kezdeısoq baqyttylyqtyń qonýy múmkin ǵoı, biraq múmkindiktiń jóni basqa da, aqıqattyń jóni basqa. Ári bekzadany, ári búkil jarty patshalyqty birden bılep alǵan jan baqytty. Alaıda, olardy bir-birine qosa almasa da, oń qolymen patshalyqty, al sol qolymen bekzadany ustap turǵan adam da baqytty.

— Biraq...

— Biraq romandarda ondaı adamdar baqytsyz, — seniń sony aıtqyń kelip túr ma? Túńilme! Nege biz ózimizdiń romanymyzdy kitaptyń úlgisimen jasaımyz? Ózimniń romanymdy ómirge ákeletin ózim ǵana bolamyn. Kókte qalyqtap júrgen alǵashqy romanymdy júregimde saqtaımyn, men endi jerdegi jańa mahabbatymdy jasaımyn. Sen osy romandardyń biri úshin ekinshisin qurban etetinderdi romantıkter dep ataısyń. Olar ne balyq sıaqty sýda júzedi, ne jer betimen mysyq tabandap jyljıdy, ne jarǵanat qusap áýede ushyp júredi. Men — romandaǵy Paramahansamyn. Men sýdaǵy da, jer betindegi de jáne kóktegi de shynaıy mahabbatty tutastaı janymmen qabyldaımyn. Meniń mahabbatym ózen aralshyǵyna nyq uıa salady, biraq meni qudiretti kúsh bılep alǵan kezde, meniń kóz: aldymda sheksiz kók muhıt jaıylyp sala beredi. Jasasyn meniń Labonnom! Jasasyn meniń Ketokıim! Qudaıym, Omıto Raıta jar bola gór!

Djotı únsiz qaldy, shamasy osyndaı oılar onyń janyna jatyp ketken bolý kerek. Onyń júzindegi ózgeristerdi baıqap, Omıto kúlimsirep bylaı dedi:

— Tyńda inishegim, bir adamǵa baldaı kóringen ekinshi adamǵa ýdaı kórinedi. Men tek ózim úshin jáne ózim týraly ǵana aıtyp turmyn. Osy oılardyń bárin boıyńa sińirip alýǵa tyryspaı-aq qoı, sen maǵan renjıtin bolasyń, báribir túsinbeısiń. Adamdardyń oz oıyn basqalardyń sózimen bildirýden jer betinde qanshama bylyq bolyp jatyr deseńizshi. Káni, óz oıymdy saǵan taǵy bir túsindirip koreıin. Maǵan ony beınelep kórsetýge týra keledi, áıtpese qur soz mıǵa qonbaıdy. Meni Ketokımen baılanystyryp turǵan nárse — mahabbat. Biraq ol mahabbat men kún saıyn iship júrgen ydystaǵy sý sıaqty. Labonnoǵa mahabbatym — ol ydysqa syımaıtyn, janymdy jannatqa bólep júretin kod

Onyń sózin bólip:

— Alaıda, Omıto, ekeýiniń bireýin tańdaýǵa bolmaı ma? — dep surady Djotı.

— Kimniń qolynan keledi, meıli, tańdaı bersin. Men olaı isteı almaımyn.

— Al eger Ketokı...

— Ol bárin biledi. Múmkin bárin birdeı túsinbeıtin shyǵar, — buǵan men onsha senimdi emespin, — biraq ómir boıy ony eshqashan da aldamaıtynyma kózin jetkizemin Jáne ol Labonnoǵa qaryzdar ekenin bilýi tıis.

— Meıli, solaı bolsyn, alaıda Labonnoǵa ózińniń úılenetiniń týraly habarlaý qajet.

— Men, árıne, habarlaımyn. Biraq aldymen oǵan hat jibergim keledi. Sen aparyp beresiń be?

— Aparyp beremin.

Mine Omıtonyń haty:

"Jol aıyryǵynda turǵan sol bir keshte, men ómirlik saıahatymyzdy óleń joldarymen aıaqtaǵan edim. Búgin de men jol aıyryǵyna kelip toqtadym jáne osy sońǵy sátti óleń joldarymen beınelegim keledi, óıtkeni ony ózge sózdermen jetkizý múmkin emes. Baqytsyz Nıbaron Chokrobortı sýdan shyǵyp qalǵan balyqqa uqsap ómirden ótti. Jáne mundaıda túk te isteı almaısyń, seniń súıikti aqynyńa meniń sońǵy sózimdi jetkizýdi tapsyramyn:

Seniń janyń menimenen búgin bir, Aqyrynda ǵana maǵan syr ashtyń, — Júregimniń túkpirinde tyǵyldyń, Sosyn men de máńgilikke ulastym.

Jaryq ettiń sol júrekti qarańǵy, — Jarqyrady máńgiliktiń shyraǵy! Mahabbatym ulylyqtan jaraldy — Qaıǵy-muńnan kókke umtylyp shyǵady!

Mıta".

Biraz ýaqyt ótti... Birde Ketokı óziniń nemeresine annaprashan meıramyna ketti. Omıto úıde qaldy. Djotıshonkor oǵan Labonnonyń hatyn ákelgende ol oryn taqta aıaqtaryn aldyndaǵy oryndyqqa salyp, Ýılám Djeımstiń "Hattaryn" oqyp otyr edi. Onda Labonno men Shobhonlalanyń toıy jarty jyldan keıin, djoıshtho aıynda, Ramgarh taýynda ótetini aıtylypty. Syrtynda mynadaı óleń jazylǵan:

Ustatpaıtyn ýaqyttyń jalynda Ketip baram, qaýsyryp tún qushaǵy. Estısiń be, qulaq tos jel-aǵynǵa, Astymdaǵy pyraq qustaı ushady!

Sen kórgendeı men baıaǵy emespin, Búginderi basqa túster kóremin. Jubatyp ta ońdyrmady meni eshkim, Ońtaıyna ala almady meni ólim!

Ótken kúnnen esh belgi de qalmasty, Baıaǵy emes Labonno da nóserli... Kezdeskende meni tanı almassyń, Qosh bolyp túr, asyl dostym, qosh endi...

...Degenmen de áıteýir bir kóktemde, Kóz jasy bop tunǵanda shyq gúlderge,

Úńile kep tumanda sol ótkenge Kórersiń sen arman nuryn bir demde!

Attansam da saparǵa alys ári muń, Qarsy turǵan daýyldarǵa eserli Syıǵa tartam máńgi júrek jalynyn, Qosh bolyp tur, asyl dostym, qosh endi...

Bárin-daǵy berdim saǵan! Júrektiń

Saraıynda sazdan oıyp Haq jasap, Tabyna ber jeteginde aq tilektiń, Joqtaıyq biz mahabbatty, joqtasaq!

Aıalaımyn sol saraıdy sen soqqan, Kómeıime kózdiń jasy keptelip! O, Mahabbat, máńgi-baqı ańsatqan, Órtedi ǵoı, órtedi ǵoı ot demiń!

Men sıaqty sen jylama, jan jarym, Esh ýaqytta berme eshkimge eseńdi! Oryndaımyn áli-aq ǵumyr armanyn, Qosh bolyp tur, asyl dostym, qosh endi!

Jalǵyz emen.

Sen jınaǵan qumarmen

Simiremin ... simirem Aı nuryn myń.

Sen keshirdiń... Barlyq kinám, kúnámmen,

Asyl dostym, men de qaıta tirildim.

Birimizge qajetpiz-aý birimiz, Úı-jaı da bar — uıań bizdiń mahabbat. Nuryn shashqan Aıymyz ben Kúnimiz, Turady ylǵı shapaǵatqa qatalap!

Al, sen bolsań, meniń máńgi ashynam, Toq kóńiliń joqty izdep óserdi! Qaryzdarmyn sol sát úshin jasyn-án, Qosh bolyp túr, asyl dostym, qosh endi!

Bonne.

Aýdarǵan J. Ábishuly

---