InfoHub Logo

Glan áýleti habar-osharsyz ketken leıtenant Tomas Glan týraly gazetterge habarlandyrý qansha berse de, ol tabylmaıdy. Ol opat bolǵan, tipti onyń qandaı jaǵdaıda qaza tapqanyn da bilemin.

Bylaısha aıtqanda, onyń otbasynyń izdeý salýdaǵy tabandylyǵy qaıran qaldyrady. Jalpy Tomas Glan izdeýge turarlyq adam bolatyn, keı jaǵdaıda ony aıyryqsha azamat deýge de tatıtyn, jurttyń bári jaqsy kóretin. Óz basym, Glandy kúni osy ýaqytqa deıin jek kórsem de, esime tek óshpendilikpen túsirsem de, oǵan ózine laıyq baǵasyn berý kerek qoı. Onyń ajar-kórkin óte-óte tartymdy bolatyn, oǵan jastyq jigeri qosylyp kez kelgenniń basyn aınaldyryp ala qoıatyn. Ol óziniń ottaı janǵan jyrtqysh janaryn bir aýdarsa boldy, ózińdi birden sonyń yrqyndamyn dep sezinesiń, ondaı sezimdi men de bastan keshirgenmin. Bir kelinshek aıtypty deıdi: "Ol maǵan qaraǵanda ózim ózimdiki bolmaı qalamyn, beıne bir ýysyna alyp ýmajdap jatqandaı sezinemin" dep.

Alaıda Tomas Glannyń ózine tán kemshilikteri de boldy. Onyń ózin jek kóretin bolǵandyqtan olaryń jasyrýdyń da qısyny joq. Ara-tura ol tym qarapaıym, kishkentaı baladaı ushqalaq, baryp turǵan kóńilshek bolatyn, bálkim, áıel zatynyń sońynan qalmaı oǵan jabysyp júretini de sodan shyǵar. Olarmen talaı saǵat myljyńdasyp, ersi qylyqtaryna qarqyldap kúlip, qaljyńdasýdan qajymaıtyn, áıelderge de keregi sol ǵoı. Birde onyń bázbir kisi týraly dambalyna maı toltyryp qoıǵandaı degeni bar. Ol tapqyrlyǵyna ózi máz bop qarq-qarq kúldi, al men bolsam, aýzymnan ondaı sóz shyǵyp ketse, kúlýdiń ornyna uıalar edim. Sosyn, biz bir shatyrdyń astynan qonys tepken kezde onyń qandaılyq aqymaq ekenine kózim kámil jetti. Erteńgilik maǵan úıdiń qojaıyny kelip, tańerteńgi asqa ne ákeleıin dep surady, asyǵys oǵan bir úzim nan men jumyrtqa dedim. Týra shatyrdyń astyndaǵy baspanada turatyn Tomas Glan sol kezde meniń bólmemde otyr edi, meniń sózime al kep qarqyldap kúlsin. Odan bir janyna raqat tapqandaı "bir úzim nan men jumyrtqa" dep qaıtalap turyp qarqyldaıdy. Meniń tańyrqaı tańdanyp, alaıa qaraýym ǵana ony sap basty.

Múmkin onyń osyndaı beıshara qylyqtarynyń qalǵanyn esime túsirýime qaraı aıtarmyn, ondaı jaǵdaıda oǵan sózsiz oralamyn, óıtkeni ol meniń dushpanym, aıaýdyń esh qajeti joq. Búl arada izgi bola qalýdyń ne qajeti bar? Ras, ol mas bolǵanda ǵana eserlenip ketetin. Biraq maskúnemdiktiń ózi bir jıirkenishti kesel emes pe.

Men onymen 1859 jyldyń kúzinde tanysqanymda ol otyz eki jasta bolatyn, ekeýmiz túıdeı qurdaspyz. Onda onyń qaba saqaly bolatyn, ústinde jaǵasy tym ashyq toqyma jeıdesi bar, kóbine onyń joǵarǵy túımesi salynbaıtyn. Moıny alǵash maǵan aıyryqsha ádemi bolyp kóringen, sosyn ol meniń tarapymnan óziniń qas jaýyn tapqannan keıin qarasam, onyń moıny menikimen tipti de artyq emes, men qaıta ózimdik in jurt kórsin dep kóptiń aldyna tarta bermeımin. Men onymen paromda kezdeskenmin, jolymyz birge boldy, alaıda birigip arba jaldaýǵa aldyn ala kelispeppiz, temir jolmen ol jerge jete almaısyń. Ádeıi iz tastamas úshin ol jerdiń atyn atamaı otyrmyn, al Glan áýleti ary aldynda arylǵan soń, ony izdeýdi doǵarsa da jaraıdy, óıtkeni ol ekeýmiz birge barǵan, atyn ádeıi atamaı otyrǵan jerde qaza tapty.

Jalpy, Tomas Glan týraly ózimen kezdespeı turyp estigen edim. Estýime qaraǵanda, ol Soltústik Norvegıada ataqty bir tuqymnyń jap-jas murager qyzyna ǵashyq bolyp, ony jurt aldyn¬da uıatqa qaldyrǵan soń ajyrasyp ketken kórinedi. Ol qyz aldynda ózimdi-ózim qurtamyn dep eserlikpen ýáde beripti. Qyzdyń nesi ketip barady, oǵan ondaı múmkindikti jasaı qoıypty. Bylaıynsha, Tomas Glannyń ataǵy sol kúnnen bastap-aq shyǵypty, jalǵandy jalpaǵynan basyp iship, kim kóringenmen júrip, daý-janjaldardyń birinen soń birine kıligip, aqyry otstavkaǵa shyǵypty. Murnyńdy buzǵany úshin kek qaıtardyń ne, qaıtarmadyń ne, jalpy jaqsy ádis emes búl!

Aıtqandaı, onyń jas bıkeshpen qarym-qatynasy jaıynda basqa da sybys bar: ol jalpy, qyzdy uıatqa qaldyrmaǵan, bul olardyń ata-anasyna unamaı, tabaldyryqtan attatpaı qoıypty, boıjetken de olarǵa qarsy tura almaǵan, óıtkeni atyn ataýdyń qajeti joq, bir shved grafy oǵan quda túsipti. Buǵan men onsha senińkiremeımin, Tomas Glandy sýqanym súımegendikten alǵashqy sybysqa kóbirek den qoıamyn, sebebi budan bári shyǵady. Qalaı bolǵanmen de ol ataqty aqsúıek bıkesh jaıynda aýyz ashqan emes, ony ejiktep men de suraǵanym joq. Onyń maǵan qajeti qansha!

Al ana joly paromda biz ózimiz bara jatqan meken týrasynda ǵana surady, sebebi onda buryn ekeýmiz de bolmaǵan ekenbiz.

— Onda meımanhana bar bolýy kerek, — dep Tomas Glan deregin kartadan tekserip jatty. — Sátin salsa, sonda qonystaımyz; aıtýǵa sensek, qojaıyny kári aǵylshyn kempiri, anyǵyraǵy, budan. Kósemi kórshi mekende turady eken, onyń áıelderi kóp kórinedi, keıbireýleri on jasqa da jetpegen deıdi.

Kósemniń qansha áıeli baryn, eldi mekende meımanhananyń bar-joǵyn da bilmeýshi edim, sondyqtan úndemedim, al Glan jymıyp kúldi, kúlkisi onda maǵan tym tamasha kórindi.

Iá, umytyp barady ekenmin. Ol óziniń sulý syr-symbatynda kináratsyz da bolmaıtyn, sol aıaǵynda baıaǵydaǵy bir oq tıgen jaranyń orny bar, kún buzylsa-aq qaqsaı bastaıdy dep onyń ózi aıtqan.

II

Araǵa apta salyp jartylaı aǵylshyn kempirdiń meımanhana atalatyn úlken lashyǵyna ornalastyq. Meımanhana degen aty ǵana, qabyrǵalarynyń deni balshyqtan soǵylǵan, jartylaı aǵash, aǵashy qursyn qujynap júrgen qurt-qumyrsqa. Men zalǵa japsarlas bólmede turdym, kóshege shyǵatyn kishirek kómeski jasyl terezesi bar, al Glan shatyrdan áıteýir bir tesik tańdap aldy, onyń da terezesi bar, biraq menikin en qarańǵy, usqynsyzdaý. Saban shatyrdy kún qyzdyryp, Glannyń turaǵy kúni-túni qaınaıdy da turady, onyń ústine baspaldaǵy jáne joq, tórt-aq tepkishegi bar eski satysym aqtan órmelep júrgeni. Búl arada meniń eshbir kinám joq. Tańdaýdy Glannyń ózine usynyp:

— Munda eki bólme bar eken, biri — joǵaryda, biri — tómende, káne, aısyn tańdaısyń? — degenmin.

Glan ekeýin de qarap shyǵyp, joǵarydaǵy syn tańdady, múmkin táýiri ne men kirsin degen bolar, ol úshin razylyq bildirip, rahmetimdi aıtqanmyn. Demek, bir-birimizge ketken esemiz joq.

Eń ystyq kúnderi ańǵa shyqpaı, úıde otyratynbyz. Aıtary joq, ystyq adam tózgisiz bolatyn. Túnde masa-sonadan tor kózder arqyly qorǵanatynbyz, keıde jarqanattar kózi kórmeı torǵa soǵyp, byt-shytyn shyǵaratyn; Ganga ondaı oqıǵalar jıi ushyrasty, óıtkeni ol ystyqtan shatyrdaǵy terezeni jaba almaıtyn, meni, áıteýir qudaı aıady. Kúndiz biz lashyq aldyndaǵy shı tósenishte jatyp, shylym shegip, aınaladaǵy ómirdi sholamyz. Túz emdikter qara tústi, qalyń erindi keledi, báriniń kózi qap-qara, tuńǵıyq, qalaqtarynda syrǵa, olar múldem jalańash derlikteı júredi, beline baılaǵan shúberek nemese japsyryp alǵan japyraq bolady, áıelderiniń beldemsheleri qyp-qysqa. Balalar kúni-túni tyr jalańash júgirip júredi, qaryndary qabaqtaı bolyp, jalt-jalt etedi.

— Áıelderi tym semiz eken, — dedi Glan.

Daý joq, áıelderi eresen semiz keledi eken, ony alǵash Glan emes, men baıqaǵanmyn, biraq talaspaı-aq birinshilikti soǵan-aq berdim. Sosyn olardyń bári sondaı usqynsyz emes, aralarynda symbattysy da bar, biraq báriniń beti tolyq, tompaq; aıtqandaı, jartylaı taldyq, shashy uzyn, tisi appaq bir áıelmen tanysqanym bar, ol bárinen de ádemi, ári súıkimdi edi. Men oǵan birde kúrish alqabynyń shetinde tap boldym, ol etbetinen túsip qalyń shóptiń arasynda eki aıaǵyn qaıshylap jatyr eken. Onymen birden uǵynysyp, tań aldynda bir-aq ajyrastyq, ol úıine ketti, ata-anasyna kórshi mekende qonyp qaldym deıtin boldy. Glan ol túndi tipten jas shamasy onnan aspaǵan eki qyzben ótkizipti. Esersoqtanyp, sondaılarmen áýeılenip, kúrish araǵyn ishý degen onyń talǵamy qandaı ekenin kórsetpeı me.

Eki kúnnen keıin biz ańǵa shyqtyq. Shaı plantasıasyn, kúrish alqabyn, shabyndyqtardy basyp, mekenderdi oraı ótip, jaǵa boılap ǵajaıyp, túsiniksiz aǵashtary aıaq alyp júrgisiz ormanǵa suǵyna tústik. Bambýk, mango, tamarınd, dık, Mamed, túz aǵash sıaqty qudaıdan basqaǵa belgisiz aǵashtar týraly ekeýmizdiń de túsinigimiz shamaly. Alaıda ózenderdiń sýy tipten saıaz eken, qalyń jańbyrǵa deıin osylaı kemerine tolmaı turatyn kórinedi. Biz jabaıy kepterler men qyrǵaýyldar atyp aldyq. Keshke qaraı eki ilgishin kórdik; tóbemizden totylar ashyp júrdi, Glan ǵalamat mergen eken, atqany múlt ketpeıdi, biraq onyń myltyǵy menikine táýirirek qoı, soǵan qaramastan áldeneshe ret men de kózdegenime dóp tıgizdim. Alaıda meniń maqtangóılik ǵadetim joq, al Glan bolsa "mynanyń basyna, mynanyń quıryǵyna tıgizemin" dep bóse beredi jáne ony atarynyń aldynda aıtady, al qus qulaǵanda baryp qarasań, oq basyna ne úıyǵyna tıgen bolyp shyǵady. Eki ilbisinge tap kelgende Glan olardy bytyra men túsirmek boldy, qas qaraıdy patrondar da taýsylýǵa jaqyn, qarańǵyda qıyn bolady, dep men bastyrmadym. Jalpy ol men qandaı er júrek ójetpin, bytyra men de ilgishin atqanmyn dep maqtanǵysy keldi aý dep oılaımyn.

— Atpaǵanym ókinishti boldy, — dedi ol maǵan. — Senderdiń osy ásire aqylmandyqtaryńa. Sonyń ne qajeti bar? Uzaǵyraq ómir súrgileriń kele me?

— Ózińnen aqyldyraq sanasań, oǵan tek masattanýym kerek bolar, — dep jaýap qattym.

— Jaraıdy, bolmashy nárse úshin ursyspaıyq, — dedi ol

Búl sonyń sózi; ursysqysy kelse, esemdi jiberip qarap qalar men joq. Onyń jeńiltektigi men bılep-tósteýshiligi sonda-aq meniń jynymdy ustata bastaǵan. Máselen, osynyń aldynda men tanys Ramıldyq qyz Maggımen typ-tynysh kele jatqanmyn, ekeýmizdiń de kóńil kúıimiz kóterińki. Glan lashyqtyń aldynda otyr eken, basyn ızep jymıdy. Maggı ony alǵash kórgen onda, al kep surasyn menen ol týraly. Onyń qyzǵa eser etkeni sondaı, aqyry ekeýmiz aıyrylysyp, eki jaqqa ketip tyndyq.

Barlyǵyn Glanǵa aıtqanymda, ol istiń óńin lezde aınaldyra qoıyp, bárin meniń oılap tapqanym ǵyp shyǵardy. Alaıda men bárin onyń esine túsirdim. Onda ol maǵan emes, qyzǵa jymıyp kúldi ǵoı.

— Onyń únemi birdeńe shaınap júretini nesi? — dep surady ol.

— Bilmeımin. Biraq tis adamǵa shaınaý úshin berilmeı me? — dep qaıyryp tastadym.

Sol da jańalyq bolyp pa, Maggıdiń maljańdap birdeńe shaınap júretinin men de bilemin, onysyn jáne birden baıqaǵanmyn. Biraq ol saǵyz shaınamaıdy, tisi onsyz da aqtyń aǵy, áıtkenmen onyń kózine túskendi aýzyna salyp shaınap júretin ersi ádeti bar. Qolyna ne tússe sony shaınaıdy, aqsha dep, qaýyrsyn dep, qaǵaz dep qaramaıdy. Munda turǵan qandaı óreskeldik bar? Báribir ol jergilikti birinshi arý bop qala beredi. Glan ánsheıin ishi kúıip menen qyzǵanady. Belgili jaı ǵoı.

Ras, kelesi keshte Maggı ekeýmiz qaıta tatýlastyq, biraq Glan týraly qaıtyp jumǵan aýyzdy ashqan joqpyz.

III

Taǵy bir apta ótti, biz kún saıyn ańǵa shyǵyp, qyrýar qus atyp aldyq. Birde erteńgilik ormanǵa kirer-kirmesten Glan maǵan: "Toqtaı qal!" dep sybyrlady. Zamatta myltyǵyn ala salyp, tartyp jiberip edi, jas qabylandy sulatyp túsiripti. Ony men de óltiretin edim, biraq Glan burynyraq atyp, abyroıyn alyp ketti. "Al endi maqtanady kep" dep oıladym. Jyrtqyshtyń janyna kelsek, oń búıirden tıip, arqasyna qadalyp turǵan jerinde sespeı qatyrypty.

Men qolymnan qaqqandy jaratpaımyn, sondyqtan da:

— Men de atyp túsiretin edim, osylaı, — dedim.

Glan maǵan qarady.

— O, ne meniń de osylaı atyp túsiretinime kúmándanasyń ba? — dep álgi sózimdi qaıtaladym.

Glan taǵy da tis jarǵan joq. Balalyǵy ustap ketkendeı, jansyz jatqan jyrtqyshqa myltyǵyn qaıta kezep, búl joly basynan atty. Men túkke túsinbeı, oǵan ańtaryla qaradym.

— Mine, — dedi ol. — Maǵan onyń búıirinen tıgizgenim yńǵaısyz kórinedi.

Kórdińiz ǵoı, onyń menmendigine álgindeı jaı ǵana atý joq emes, qashanda ol adaqtap alǵa shyǵýy kerek. Ony eserlik demeı kór endi! Biraq onda meniń ne sharýam bar, ony áshkereleıin dep otyrǵanym joq.

Keshkisin atyp óltirilgen qabylandy alyp kelgende kúzemdikter bizdi alqa qotan qorshap aldy. Ras, Glan buny erteńgilik atyp túsirgenbiz dedi de qoıdy, artyq-aýys sózge barǵan joq. Búl jerde Maggı de bar edi.

— Al ony kim atyp óltirdi? — dep surady.

— Óziń de kórip tursyń ǵoı, onyń jarasy eki jerde, biz ony tańerteń atyp túsirgenbiz. — Ol qabylandy aýdaryp, oǵan búıir men bastaǵy eki oqtyń da ornyn kórsetti.

— Mine, mynaý tustan meniń oǵym tıdi, — dep ol búıirdegi tesikti kórsetti, sonda bastan tıgizgen men bolyp shyqtym. Ony túzetip áýre bolǵam joq jáne onyń keregi qansha. Sosyn Glan kúzemdikterdi birin qaldyrmaı kúrish araǵymen sýardy.

— Demek, olar birge óltirgen boldy ǵoı, — dep baıaý sóılegen Maggı udaıy bir ǵana Glan jaqqa qaraı berdi.

Men ony aýlaǵyraq alyp ketip:

— Sen nemene ylǵı oǵan qaraı beresiń? — dedim. — Al meni kóziń kórmeı me?

— Kóredi, — dedi ol. — Beri qara men búgin kelemin.

Týra kelesi kúni Glan ol hatty aldy da. Parohodpen kelip júz

seksen mıl qurylyqty aınalyp ótken hat týraly aıtyp otyrmyn. Hat áıel qolymen jazylypty, soz joq, búl burynǵy qurbysy, joǵarǵy mártebeli bıkeshten kelgen dep túıdim. Hatty oqyp Glan yzadan qarqyldap kep kúldi de, ákep tapsyrǵany úshin hat tasýshyǵa shaılyq berdi. Alaıda ol uzamaı taǵy da tas bop úndemeı qalyp, túnergen qalpy kún uzaqqa eki qolyn aıqastyryp, bir núktege qadaldy da otyrdy. Keshkisin ol túzdik bir shal men onyń ulynyń qaýymynda mas bolǵansha iship, meni de qushaqtap, birge ish dep qınady.

— Sen búgin ne úshin munsha aq kónshek bolyp ketkensiń, — dep suradym.

Ol sol arada taǵy da qarqyldap kúlip:

— Siz ekeýmiz Úndistannyń qoınaýyna súńgip ketip, ań aýlap júrmiz, á! Osynyń ózi kúlki týǵyzbaı ma? Já, isheıikshi álemniń barlyq patshalyǵy men barlyq erli-ersiz, alys-jaqyn jaqsy áıelder úshin! Ha-ha! Oılashy bir, baıy bar qatyn ózin bógde erkekke usynady, kádimgi nekeli áıel!

— Grafınıa ma? — dep mysqyldadym. Mysqylym nysanaǵa dóp tústi. Ol yryldaǵan ıtteı tisin aqsıtty, óıtkeni men senimmen aıtyp, ýdaı ashyp turǵan jerine tıip turmyn emes pe. Sosyn ol kenet tunjyraı qalyp, qabaǵy qaıta-qaıta tartyp, túnerip otyrdy da qoıdy, — teginde artyq laǵyp kettim be, meniń baqytsyzdyǵym men jan qınalysym kimge qajet dep oılasa kerek. Sol sát bizdiń lashyqqa birneshe bala júgirip kirdi aıqaılap:

— Jolbarys! Oı, jolbarystar. Qala qorshaýynyń túbinde ózenge barar joldaǵy toǵaıda jolbarys bir balany alyp ketipti.

Yzadan býlyǵyp, onyń ústine iship otyrǵan Glan myltyǵyn ala sala aı-túı joq, tipti basyn da búrkem elesten toǵaıǵa qaraı tura tartty. Búl joly bytyra almaı, úlken myltyqtyń ózimen tartqany qyzyq boldy, jan kerek bolmasa óıtpes edi ǵoı. Oǵan ózenniń ótkelinen ótý kerek, jańbyr jaýmaı sýy saıaz degenmen de, onsha qaýipsiz emes. Uzamaı eki ret atylǵan myltyq daýsyn estidim, izinshe úshinshi gúrsil de toǵaı jańǵyryqtyrdy. Munymen endi arystandy da qalpaqtaı ushyrýǵa bolady, al búl arada nebary jolbarys qana. Biraq úsh oq ta dalaǵa ketipti, Glan jetkenshe balanyń para-parasy shyǵyp, jelinip te qoıypty, ol mas bolmasa, ony qutqaramyn dep túni boıy ol kórshi lashyqtaǵy bir jesir áıelmen jáne onyń eki qyzymen saıran saldy, naqty olardyń qaısymen bolǵanyn bilmeımin.

Taǵy da eki kún. Glan bir saǵat ta cay bolǵan joq, shólmek tester jyrtylyp aıyryldy. Ol meni de shaqyrdy, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeı, maǵan qyzǵanasyń dep te soqty.

— Qyzǵanysh kózińizge sheldeı qaptatyp júr, — dedi.

Qyzǵanysh deıdi! Qyzǵanatyn myna menmin be?

— Keshirińiz, myna men qyzǵanamyn ba! — deımin. — Iá, sonda neden qyzǵanýym, neni qyzǵanýym kerek?

— Joq,, siz, árıne, qyzǵanbaısyń, — dedi ol — Aıtqandaı, búgin Maggıdi kórdim, ádettegisindeı shaınap júr.

Tilimdi tistep sheginip kettim.

IV

Biz qaıtadan ańǵa shyǵa bastadyq. Glan meniń aldymda ózin kináli sanap, keshirim surady.

— Jalpy meni bár-bári ólgenshe toıǵyzyp bitti, — dedi ol — Múlt ketip, oqty qaq jelkemnen qonjıtsańyz jaqsy bolar.

"Grafınıanyń haty neǵyp áli kúnge damyl-tynym bermeı júr" dep oılap:

— Ne ekseń, sony orasyń, — dedim. Kúnnen kúnge ol tunjyrap, úndemeıtin bolyp ketti, ishýin toqtatqanymen, jaǵy sopaıyp júdeı bastady. Birde terezemniń túbinen syqylyqtaǵan kúlki men kúbir-sybyr estiledi, qarasam Glan óziniń alańsyz oınaqylyǵyna qaıta basyp, Maggımen sóılesip túr, óziniń kisi arbaý sıqyryn iske qosqan syńaıly. Zaıyry, Maggı úıinen shyqqan da, búl jolyn toryp júrgen. Týra meniń terezemniń túbinde eshteńeden ımenbeı shúıirkelesip túr. Qaradaı qalshyldap kettim, myltyǵymdy ala salyp, ata shyqtym da, Maggıdi qolynan ustap, únsiz-túnsiz tura jóneldim. Glan úıge enip joq boldy.

— Sen onymen taǵy da sóılesetin bolǵansyń ba? Ne úshin? — dep suradym Maggıden mekendi boılap kele jatyp.

Ol jaýap qaıyrmady. Maǵan aýyr soqty, júregim essiz tasyrlap ketti, tynysym tarylyp, demim bitip qala jazdady Maggıdi eshqashan dál qazirgideı sulý qalpymen kórmegen shyǵarmyn, aq qyzdardyń ishinen de mundaı ádemisin kórgen emespin. Onyń tampıldik ekenin de múldem umytyp kettim, jalpy odan basqa eshkimdi oılamadym da, eske de almadym.

— Aıtshy, sen nege onymen sóılestiń? — dep suradym.

— Ol maǵan unaıdy, — dep jaýap berdi ol

— Ol saǵan menen de kóbirek unaı ma?

— Iá.

Al, mine, qalasańyz, ol buǵan menen De kóbirek unaıdy eken, sonda odan meniń nem kem? Buǵan men qashanda qaıyrymdy edim, ylǵı aqsha tyqpalap, syılyq áperetinmin, al ol?

— Ol seni kúlki etip júr, udaıy birdeńe shaınap júredi deıdi.

Maggı túsinbeı bara jatyr endi, oǵan ejiktep baıandaýǵa týra keldi. Onyń qolyna túskenniń bárin aýzyna salatyn ádeti baryn, Glan sol úshin mazaqtap kúletinin túsinikti-aq etip aıttym. Aqyry, oǵan sózim ájeptáýir eser etti.

— Beri qarashy, Maggı, sen qalasań, máńgilik meniki bolasyń, — dedim odan ári. — Men bárin de oılandym: men keterde seni ala ketemin, áıeldikke alamyn, estısiń be, sosyn biz meniń otanyma baramyz, sonda ómir súremiz. Al búl qalaı?

Bul da oǵan áser etti Maggı keremet kóńildenip, búkil kesh boıy aýyz jappaı sóıleýmen boldy. Glandy bir-aq ret eske aldy.

— Al Glan da bizben birge bara ma?

— Joq, ol bizben birge barmaıdy, — dep jaýap qattym. — Sen ókinesiń be?

— Jo-joq, — dep tez jaýap berdi. — Men qýanyshtymyn.

Qaıtyp ol ony aýyzǵa alǵan joq, men de tynyshtaldym. Sosyn

ony ózime shaqyrǵanda ol til qaıyrǵan joq.

Eki saǵattan keıin jalǵyz qalǵanymda Glannyń shatyryna órmelep shyǵyp, shı esikti qaqtym. Ol úıinde eken.

— Sizge ádeıi eskertkeli keldim, erteń ańǵa shyǵýymyzdyń eshbir reti, álbette, joq.

— Ne úshin? — dep surady Glan.

— Óıtkeni ózime-ózimniń senimim joq, kenet múlt ketip oqty sizdiń jelkeńizge uryp jiberýim kádik.

Glan jaýap qatpady, al men óz bólmeme tústim. Osyndaı eskertýden keıin menimen birge ańǵa barmaýy ózine de tıimdi, sosyn ne úshin ol meniń terezemniń túbinde sende tilip, Maggımen daýystap ázildep turdy degen suraq týady. Jalpy oǵan otanyna nege ketpeske, onyń ústine hat jazyp ony shynymen shaqyryp jatsa. Álde shaqyrǵany beker me? Biraq ol eńsesi túsip, tisin shyqyrlatyp: "Sebepsizden sebepsiz be! Esh jazyqsyz ba! Joq, odan da meni tórtke bólsin meıli!" dep aıqaı saldy emes pe.

Álgindeı eskertýden keıin erteńgilik Glan, mine, meniń tósegimniń janynda aıqaılap tur:

— Ýaqyt boldy, qarıa, ýaqyt boldy! Aýa raıy degeniń tamasha. Ań aýlaý úshin týǵan kún. Al keshtegińiz endi bos myljyń. Áli saǵat tórtti de soqqan joq, sonda da tabanda atyp turyp, jınala bastadym, meniń eskertýimdi aıaqasty etip murnyn shúıirgeni me eken bul. Myltyǵymdy onyń kóz aldynda oqtadym, ol qozǵalmastan qarap turdy. Onyń ústine eshqandaı tamasha kún de joq, qaıta jańbyr sirkirep túr. Ol týrasyn aıtqanda, meni mazaq etip kelekelep túr. Alaıda tis jaryp, eshteńe aıtqanym joq. Kúni boıy ormandy sharlap júrdik te qoıdyq. Árqaısymyzdyń qamshy basar oz oıymyz bar. Sonymen qustardy qoıa bergenimiz bolmasa, eshteńe atyp jarytqanymyz joq. Bizdi ańshylyqtan góri basqa birdeńe alańdatatyn sıaqty. Tústen keıin Glan aldyma túsip, ájeptáýir ilgerilep ketti. Meniń qolaıyma týra bolsyn degeni shyǵar, meniń myltyǵymnyń aýzy aldynda júrdi de otyrdy, men búl mazaǵyna da shydadym. Biz oljasyz oraldyq. Oqasy joq, ózin azdap aýyzdyqtap, Maggıdi jaıyna qaldyrar dep oıladym.

— Búgin meniń ómirimdegi eń uzaq kún boldy, — dedi Glan keshkisin lashyqqa taqap kelgende.

Odan ózge bir-birimizge sóz katysqan joqpyz.

Bálkim, hattyń áseri bolar, kelesi kúnderi ol qabaǵy qars jabylyp tunjyrady da júrdi.

— Budan ári shamam joq, bulaı ómir súre almaımyn, joq, shamam joq, — dep tún balasy aıqaılap shyǵady, ol daýsy búkil úıge estiledi. Túnerip tunjyraǵan boıymen ol qojaıynymyzdyń ıgi nıetti saýaldaryna da jaýap bermeı, uıyqtaǵanda ah uryp, aýyr kúrsinip jatady.

"Iá, onyń ary taza emes! — dep oılaımyn. — Úıine nege ketpeıdi! Soz joq, búl arada qýyp jibergen jerge qaıtyp barýdy namys kóredi, tákapparlyǵy bosatpaıdy.

Maggıdi men kesh saıyn kórip júrmin, al Glan onymen sóılespeıdi. Onyń shaınaýdy azaıtqanyn, tipti doǵarǵanyn baıqap qýanyp qaldym, bir kemshiliginen arylǵan eken, sondyqtan ony eselep súıemin" dep oıladym. Birde ol Glan týraly surady jáne abaılaı aýyryp qalǵan joq pa? — dep surady. Ketip qalǵan joq pa?

— Eger ol órem qappasa, ketip qalmasa, sóz joq, óz úıinde aýnaqshyp jatqan shyǵar, — dep jaýap berdim. — Maǵan onyń bar-joǵynyń báribir. Dińkeletip bitti.

Úıge taıap kelgenimizde Glan shı tósenishte qolyn basyna tósep, aspanǵa qarap jatyr eken.

— İzdeseń, áne jatyr ǵoı, — dedim.

Maggı tabanda oǵan júgirip bardy, ustap úlgermeı qaldym:

— Endi men eshteńe shaınamaımyn: qaýyrsyndy da, aqshany da, qaǵazdy da, — dedi ol qýanyshty únmen.

Glan oǵan áreń kóz aýdaryp, sosyn aspanǵa qaıta tesildi, Maggı ekeýmiz ketip qaldyq. Ony ýádesin buzyp Glanmen qaıta sóıleskeni úshin kinálaǵanymda, ol oǵan toıtarys bergisi kelgenin aıtty.

— Onda jón! — dedim. — Biraq sen shaınaýyńdy sol úshin qoıǵan joqsyń ba?

Ol jaýap qatpady, al jaýap qatpaýynda ne syr bar osynyń?

— Káne, aıtshy, sol úshin qoıdyń ba, álde basqa ma?

— Joq, — dep shyryldady ol. — Sen úshin qoıdym. Ózim de osylaı oılap edim. Glan úshin birdeńe jasaıtyndaı onda ne haqysy bar?

Maggı keshkisin kelemin dep ýáde etken edi, keldi de.

V

Ol oǵan saǵat onda keldi, daýsyn estidim. Bir balany jeteleı kelip, qatty-qatty birdeńeler aıtty. Balany nege ertip ákeldi, úıge neǵyp kirmedi eken? Ony ańdyp otyrmyn, menimshe balaǵa daýystap jatqany jaı ǵana belgi berý, baıqaımyn, eki kózi shatyrda, Glannyń terezesinde. Tómendegi daýysty estip, ol joǵarydan basyn ızedi me, qolyn bulǵady ma — áıteýir birdeńe jasady. Bir-aq nárse aıqyn — balamen sóıleskende shalqalap joǵary qaraýdyń qajeti qansha — muny túsinýge aqylym jetedi. Júgirip shyǵyp, ony qolynan shap bermek oıym bar edi, ol balany qoıa berip, ózi bizdiń esikten kirdi. Mine endi onyń sazaıyn ońdap turyp beremin. Maggıdiń esikten qalaı kirgenin estip turmyn qatelik bolmaýǵa kerek, ol meniń bólmeme keldi. Alaıda ishke kirýdiń ornyna satymen órmelep shatyrǵa, Glannyń úıshigine bara jatqanyn baıqadym. Esigimdi aıqara ashqansha Maggı joǵaryǵa shyǵyp ketti. Onyń sońynan shı esik jabyldy da, men qaıtyp eshteńe estimedim. Bunyń bári saǵat onda boldy.

Bólmeme kirip, myltyqty alyp, tún bolǵanyna qaramastan, otyra qalyp oqtaı bastadym. Tún ortasynda joǵaryǵa kóterilip, Glannyn esigi syrtynan tyń tyńdadym, Maggıdiń sonda ekenin, olardyń jarasyp qalǵanyn bildim de, qaıta tústim. Saǵat birde kaıta kóterilsem, bári typ-tynysh. Esiktiń túbinde olardyń oıanýyn kútip otyrmyn. Saǵat úsh, sosyn tort boldy. Saǵat beste olar oıandy. "Jaqsy boldy" dep oıladym, oıymda basqa eshteńe de joq, maǵan keregi olardyń oıaý ekeni. Sol sát qojaıynnyń bólmesinen bir shý shyqty, kózge túsip qalmas úshin júgirip tómen tústim. Glan men Maggı oıandy, ne isteıtinin tyńdap tura túrý kerek edi, biraq ketip qalýǵa týra keldi.

Tómende turyp: — Mine, ol osy aradan ótti, ıyǵymen esigimdi janaı ketti, biraq ashqan joq, satymen órmelep joǵaryǵa shyqty, satysy ildalda tort tepkishegimen áne túr" dep oıladym. Tósegim qozǵalmaǵan qalpy, búgin oǵan jatqanym joq, terezeniń túbinde otyryp myltyǵymdy saılaýmen boldym.

Jarty saǵattan keıin satymen túsip kele jatqan Maggıdiń aıaq syqyry estildi. Terezeden basymdy shyǵaryp, onyń úıden qalaı shyqqanyn kórdim. Onyń ústinde tizesine de jetpeıtin sısa beldemshesi bar, ıyǵyna Glannyń jún sharfyn salypty. Ústinde ózge eshteńe joq, beldemshesi myj-myj. Ádettegisindeı baıaý basyp ketip barady, tipti meniń terezeme burylyp ta qaraǵan joq. Sol qaramaǵan kúıi ketti.

Uzamaı tómenge Glan tústi, qolynda myltyq, bes qarýy boıynda, ańǵa shyqqan beti, biraq qabaǵy qatyńqy. Maǵan ol basyn da ızegen joq. Onyń kıim kıisi búgin erekshe, asa sándi. "Kúıeý qusap sándenýin!" dep oıladym.

Taban aýzynda jınalyp, onyń sońynan tarttym, ekeýmizdi de ún joq. Alǵashqy eki qyrǵaýyldyń parsha-parsha syn shyǵardyq, óıtkeni olardy úlken myltyqpen attyq, sonda da birdeńe ǵyp úıtip, qýyryp, aǵashtyń saıasynda otyryp jep aldyq. Osylaı talma-tús boldy. — Myltyǵyńyzdy oqtaǵanyńyz anyq pa? — dep aıqaılady kenet Glan. — Aıaq astyna birdeńege tap berýimiz múmkin. — Oqtadym! - dep men de daýystap jaýap berdim. Osy arada ol bir sátke butanyń ar jaǵyna baryp joq bop ketti. O, qazir ǵoı, men ony ıtke usatyp qýana-qýana atyp salar edim! Biraq asyǵysy ne, meıli ol osy oıymen júre tursyn, meniń qandaı pıǵylym baryn ol óte jaqsy biledi, myltyǵyńdy oqtadyń ba, dep pysyqtap jatqany da sondyqtan. Óziniń órkókirek tákapparlyǵyn tek búgin kórsetpese eken, jańa jeıde kıip alǵanyn kórmeısiń be, júzinde keremet órlik bar. Saǵat birdiń kezinde óńi qup-qý ashýly ol týra betime: — Joq, buǵan tipti de tózýge bolmaıdy! Aqyr sońynda oq salǵan-salmaǵanyńyzdy, patronnyń bar-joǵyn tekserińizshi, — deıdi qazymyrlanyp. — Odan da óz myltyǵyńyzdy teksergenińiz jón bolar, — dedim shamdanyńqyrap. Alaıda onyń meniń myltyǵym týraly ne úshin qaıta-qaıta suraı beretinin sezip turmyn.

Ol qaıtadan sheginip, basqa jaqqa buryldy. Onyń ornyn jetkilikti etip aıqyn nusqap berdim-aý deımin, ol basyn salbyratyp úndemeı qaldy. Bir saǵattan soń bir kepter atyp alyp, myltyqty qaıta oqtadym. Men oqtap jatqanda Glan aǵashtyń tasasynan shyn oqtady ma eken, dep qadalyp qarady da turdy. Sodan soń uzamaı ol daýystap duǵa oqýǵa kiristi, anaý-mynaý emes qalyńdyq súresin syzyltty. "Qalyńdyq toıynyń duǵasyn ándetýin qara, ózi de . baryn kıip, baılaýyshyn salyp alǵan, — dep oılaımyn. — Shamasy, búgin ózin aıryqsha er sanaıtyn sekildi". Sosyn ol týra meniń aldymda basyn salbyratyp baıaý adymdap, ándetip ketip bara jatty. Taǵy da týra meniń myltyǵymnyń aýzyna arqasyn tósep barady, zaıyry, mine qazir, qalyńdyq toıy duǵasyn oqyp, "kútkenimniń bári, mine, qazir júzege asady" — dep oılap bara jatqan bolar. Alaıda eshteńe de bolǵan joq, duǵasyn bitirgen soń onyń burylyp artyna qaraýyna týra keldi.

— Bul qımylmen búgin qus atyp jarytpaspyn, — dep ol ańda júrip ándetkeni úshin keshirim surap jymıdy. Tipti osynyń ózinde onyń kúlimdegeni ǵajap bolyp shyqty, kózi jasaýrap, erni shynynda da tartyp turǵany belgili boldy, sonyń ózinde de osyndaı qıyn sheshýshi sátte de mıyǵymnan kúlki ketpeıdi degen bir eskertý bar sıaqty.

Men qatyn emespin, mundaı áreketpen meni ala almaısyń. Ol shamdana bastady, meni aınalshyqtap birde ońy, birde sol jaǵyma shyqty, keıde toqtap kútip aldy. Saǵat beste kenet myltyq daýsyn esittim, sol jaq qulaǵymnyń ústinen oq zý ete tústi. Ba¬symdy kótersem, birneshe qadam jerde Glan túr, menen kóz aıyrar emes, myltyǵy tútindep ketipti. Amal qaısy, meni atpaq bolǵany ǵoı.

— Múlt kettińiz, siz nashar atatyn bolypsyz, — dedim.

Alaıda ol eshqashan nashar atpaıdy, bul joly múlt ketken • joq, meni qasaqana yza qylǵysy keldi.

— Oý, saıtan, kegińdi alsańshy endi? — dep aıqaı saldy ol jaýap ornyna.

— Báriniń de óz ýaqyty bar, — dedim tisimdi shyqyrlatyp. Osy¬laı bir-birimizge qarap arbasyp az-kem turdyq, kenet Glan ıyǵyn qozǵap qoıyp: "Qorqaq!" dep aıqaı saldy. Ah, solaı ma, meni sý júrek qorqaq deısiń ǵoı! Qor endeshe, dep myltyǵymdy alyp týra betinen kózdep tartyp qaldym. Ne ekseń, sony orasyń...

Glan áýletine bul adamdy izdep áýre-sarsańǵa túsýdiń, qajeti joq. Qaıtys bolǵandar týraly maǵlumat bergenderge bázbir syılyq taǵaıyndap jatatyn habarlar kópten beri jynymdy ustatady. Tomas Glan Úndistanda ań aýlap júrip qańǵyǵan oqtan qaza tapty. Sot onyń esimi men qaıtys bolǵan kúnin hattamaǵa engizdi, hattama papkaǵa tigildi, onda ol qańǵyǵan oqtan qaza tapty, estımisiń, qańǵyǵan oqtan qaza tapty dep aıqyn jazylǵan.

---