InfoHub Logo

2015 jyly 23-naýyryzdyń túninde 91 jasqa qaraǵan shaǵynda Sıngapýrdyń birinshi premer-mınıstri, artta qalǵan Brıtanıa otaryn kórkeıgen elge aınaldyrǵan «ekonomıkalyq ǵajaıyptyń» jáne ekonomıkalyq erkindik kórsetkishi kóshbasshysynyń avtory dúnıeden ótti. Bul maqala áıgili memleket qaıratkeriniń biregeı saıası sheshimderi týraly.

«Biz ár salymshyny qushaq jaıa qarsy alyp qoımaı, onyń elimizde óndiris bastaýyna kómektesý úshin ish-baýyryna kirdik»

1968-jyly ekonomıka máselesi boıynsha keńesshi Lı Kýan Iý, golandyq Albert Vınsemıýs sol kezde Londonda júrgen «Bank of America»-nyń Sıngapýrdegi bólimshesiniń vıse-prezıdenti van Onenge habarlasty. Vınsemýttyń «Biz kelesi on jyl shamasynda Ońtústik-SHyǵys Azıadaǵy qarjy ortalyǵy bolǵymyz keledi» degen ótinishine ol «Jaraıdy, Londonǵa kelińiz. Bul maqsatqa 5 jylda jetýlerińiz múmkin» degen jaýap aldy.  

Londonda meımandardy otyrys zalyndaǵy úlken globýsqa ertip bardy. «Qarańyzdar: qarjy kúni Súrıhte bastalady. Súrıh bankteri tańǵy 9:00-de ashylady. Sálden keıin Frankfýrttegi bankter ashylady. Sodan keıin Londondaǵy bankter ashylady. Túski astan keıin Súrıhtegi bankter jabylady, sodan keıin Frankfýrt pen Londondaǵy bankter jabylady. Al bul kezde Nú-Iorktegi bankter ashyq bolady. Osylaısha London Nú-Iorkke qarjy aǵynyn jiberedi.

Al túski astan keıin Nú-Iorktegi bankter jabylady da, olar qarjy aǵynyn San-Fransıskoǵa aýystyrady. Al San-Fransıskodaǵy bankter jabylǵan kezde shveısarıa ýaqyty boıynsha Shveısarıa bankteri ashylatyn tańǵy 9:00-ge deıin qarjy áleminde eshnárse bolmaıdy. Eger biz Sıngapýrdy ortasyna ornalastyrsaq, onda San-Fransıskodaǵy bankter jabylǵanǵa deıin Sıngapýr olardan estafetany ala alady. Al Sıngapýrdegi bankter jabylǵan kezde, olar qarjy aǵynyn Súrıhke aýdara alady. Osylaısha, tarıhta tuńǵysh ret jahandyq táýliktik bank qyzmeti qol jetimdi bolady». 

Aqsha aınalymy salasynda mańyzdy býyn bolǵan Sıngapýr Lı Kýan Iýdiń basshylyǵymen sheteldik kapıtaldardy salyq jeńildikterimen, al joǵary tehnologıalyq kompanıalardy 10 jylǵa salyqtan bosatýmen ózderine tartty.

Sonymen qatar, premer-mınıstr erekshe ádisti qoldandy: «Adamdardy bizdiń ekonomıkaǵa salym salýǵa kóndirýdiń eń jaqsy amaly -  áýejaıdan qonaq úıge deıingi jáne qonaq úıden meniń keńseme deıingi joldardy tap-taza, sándi etip, aǵashtarmen jáne butalarmen kómkerý boldy. Ortalyq aýdanǵa kelgen kezde olar qalanyń qaq ortasyndaǵy ásem shalǵyndar men butalardyń jasyl oazısin, al olardyń ortasynda – gólf oıynyna arnalǵan alańdy kórdi. Olar sıngapýrlyqtardyń qandaı bilikti, tártipti jáne senimdi adamdar ekenin aıtqyzbaı-aq uqty».

«Ózińizdiń úsh dosyńyzdy túrmege otyrǵyzýdan bastańyzdar»

Aqshanyń kelýimen Lı Kýan Iýdiń aldynda jemqorlyqpen kúres tapsyrmasy turdy. «Sıngapýrdyń eshqandaı tabıǵı baılyǵy joq. Sondyqtan onyń baılyǵy kiristerdiń ashyqtyǵy bolady». Zańnyń ústemdik qurýy úshin premer-mınıstr jemqorlyqpen ustalǵan jaqyn dosyn túrmege otyrǵyzdy. Al 315 myń dollar paramen ustalǵan áleýmettik damý mınıstri Lı Kýan Iýmen sóıleskennen keıin, óz-ózine qol saldy.
Premer-mınıstr laýazymdy tulǵalardyń eńbekaqysy tabys salyǵynyń kólemine qatysty esepteletin júıeni engizdi: «Biz eń kóp eńbekaqy alatyn adamdardyń 10% kirisine qaraı baǵyt alamyz. Eger bizdiń sheneýnikter eń joǵarǵy eńbekaqy alatyn dárejege kóterile almasa, olardyń úkimetke ne keregi bar?». Jyl saıyn Sıngapýrdegi laýazymdy tulǵalardyń eńbekaqylary damýmen jáne quldyraýmen qatar kóterilip nemese tómendep otyrady.

«Men barlyq saılaýda jeńiske jetemin»

Komýnıstik ıdeıalar Sıngapýrde jańadan jandanyp kele jatqan naryqtyq qatynastar úshin qaterli bolǵandyqtan, Lı Kýan Iýdiń usynysymen elde komýnıstik partıaǵa tıym salynyp, sıngapýr parlamentinde tek bir ǵana opozısıalyq depýtat qaldy. Sıngapýr turǵyndaryna saıasattyń ornyna kásipkerlikpen aınalysýǵa múmkindik berildi. Degenmen, saılaý búlletenderinde «halyq durys daýys berý úshin» daýys berýshilerdiń tólqujattaǵy málimetteri kórsetildi.  

«Men demokratıany – barlyq el úshin basqarýdyń eń jaqsy úlgisi jáne búkil álemge keńinen taraıdy dep eseptemeımin. Eger ol shynymen de solaı bolsa, batys elderi nelikten ony bárine kúshpen engizgisi keledi? Eger lıberaldy demokratıa sonshalyqty minsiz bolsa, onda ol josparly ekonomıkadan aıtarlyqtaı basymdyqqa ıe bolǵan naryqtyq ekonomıka sıaqty onsyzda álemde ústemdik quryp, barlyq elge taraıtyn bolady.

Demokratıaǵa qatysty amerıkalyqpen kóp ret pikir talastyrǵanmyn. Olar «Sıngapýr úkimeti nelikten ózgermeıdi?» dep suraıdy. Men bolsam, «Men barlyq saılaýda jeńiske jetemin. Adamdar eger opozısıaǵa daýys berse, ál-aýqattary qazirgiden tómendep ketetinin biledi. Men nátıjege qol jetkizdim: olarǵa adal úkimet quryp berdim, alǵa qaraı damyttym, jyl saıyn balalardyń bilim alýynyń, medısınalyq qyzmet kórsetýdiń sapasyn arttyryp otyramyn. Mádenıettiń deńgeıin joǵarlatyp, ónerge kómektesemiz. Onda nelikten ózgerýimiz kerek?» dep jaýap beremin. Olar bolsa sender demokratıa bolǵan kezde ǵana ózgerýge tıissińder deıdi. Al men «Amerıkada solaı-aq bola bersin. Al bizdi jaıymyzǵa qaldyryńdar» deımin».  

«Aǵylshyndardyń «zań men tártip» degen sózin estip pe edińizder? Tártip bolmasa, zań jumys istemeıdi»

HH ǵasyrdyń basynda Sıngapýr aılaqty qalasynyń ár buryshynda Lı Kýan Iýdiń ákesi tapqan aqshasyn utqyzatyn oıyn qordalary bolǵan. Ol bir kúni tipti otbasylyq kaýchýk plantasıasyn utqyzyp jiberdi. Ákesiniń taǵdyryn qaıtalaǵysy kelmegen premer-mınıstr elde qumar oıyndarǵa tıym saldy. Sondaı-aq, úkimetti synaýǵa da qatań tıym salyndy. Bolyp jatqan jaǵdaıdy synǵa alǵan tilshiler men baspalardy qamaýǵa aldy nemese jaýyp tastady.

Qalanyń kórinisine jáne tazalyǵyna qatty kóńil bólindi. Bir kúni Sıngapýrge kelgen amerıkalyq jasóspirim úılerdiń biriniń qabyrǵalaryna graffıtterdi salǵany úshin sol arada tutqyndalyp, ókshesine on ret taıaqpen dúre soǵylyp, dereý elden shyǵaryldy. Aıaǵymen emes, zembilmen.

Lı Kýan Iý 60-jyldary bastaǵan kóshede túkirýge qarsy naýqanymen de áıgili. Bılik mektep jáne BAQ arqyly túkirý týberkýlezdyń taralýyna jol ashady degen aqparat taratty. Túkirgeni úshin salynatyn 500 dollar aıyppul júıesi de «mádenıetti minez-qulyqqa» motıvasıa boldy. Kóshege qoqys tastaý da, gúlderdi sýarý kezinde masalardyń qaptaýyna sebep bolatyn, qumyranyń astyndaǵy ydysqa sý qaldyrý da aıyppulmen jazalandy. Al ýnıtazdaǵy sýdy aǵyzýdy umytyp ketseńiz, odan azyraq – 180 dollar berip qutylasyz.

«Biz óz kásipkerlerimizdi ósirdik»

Eldiń tabysty damýynyń kepili dep Sıngapýr premer-mınıstri bilim berýdiń tıimdi júıesin aıtty. Úkimet jyl saıyn eń úzdik sıngapýrlyq stýdentterdiń álemniń eń úzdik ýnıversıtetterinde bilim alýy úshin úlken sommalar bólip otyrdy.

«Biz iskerlik tájirıbesi múldem bolmasa da, ózimizdiń jastarǵa, olardyń adaldyqtaryna, aqyldaryna, kúsh-qýattaryna sendik. Árbir mektep túlekterdiń arasynan eń úzdikterin tańdap alyp, Ulybrıtanıanyń, Kanadanyń, Avstralıanyń, Jańa Zelandıanyń, Germanıanyń, Fransıanyń, Italıanyń, Japonıanyń eń úzdik ýnıversıtetterine oqýǵa jiberdik. Keıin qarajatymyz bolǵan kezde – AQSH-qa da jiberdik.
Biz ol jastardan «Neptýn Orıent Laınz», «Sıngapýr Eırlaınz» sıaqty tabysty kompanıalardy qurý úshin ózimizdiń kásipkerlerdi ósirdik.  Men bul kásiporyndar kóptegen táýelsiz jas memleketterdegi sıaqty shyǵyndy, sýbsıdıalanatyn, memleket menshigine ótetin birlestikke aınalatyn shyǵar dep qoryqtym.

Bul kompanıalar tabysty bolǵan kezde, biz memlekettik monopolıalardy mınıstrlik baqylaýynan táýelsiz jeke kompanıalarǵa aınaldyrdyq. Olar jeke, tıimdi, básekege qabiletti jáne paıda túsiretin kásiporyn retinde basqaryldy».

«Úkimet bilim berýge óte kóp qarajat bóledi. Esesine, araldyń ál-aýqatyn qamtamasyz etetin urpaq alǵylary keletini ádildik»

Sıngapýr ýnıverısteti túlekteriniń jartysy áıel adamdar. 1983-jyly áıeli de kúıeýi de joǵary bilimdi erli-zaıyptylar úlesi tek 30% bolǵan. Er adamdar ózderinen bilimi tómen áıeldi jar etip alýdy durys sanaǵan. Buǵan Lı Kýan Iý, eger er azamattar balalarynyń ómirde tabysty bolǵanyn qalasa, onda bilimi tómen áıeldi alýy aqymaqtyq dep jaýap berdi.

Bul máseleni sheshý úshin úkimet jas jigitke jar tańdap, kezdesýge jaǵdaı jasaýy úshin psıhologtardy, sosıologtardy jáne dárigerlerdi tartqan «Áleýmettik damý agenttigin» qurdy. Agenttik janynda kınoteatrlar jelisi, kafe, baseınder jáne bı keshteri jumys istedi. Al neke qıǵan jas jubaılarǵa ıpoteka alýǵa jaǵdaı jasady. Al bilimi joq áıel adamdarǵa úı máselesin sheship berý arqyly uryqsyzdandyrýdy usyndy. Ekinshi baladan keıin erikti túrde uryqsyzdanýǵa kelisim berý aqshalaı syıaqymen yntalandyryldy.

Maqala Lı Kýan Iýdiń «Sıngapýr tarıhy. 1965-2000 jyldar. Úshinshi álemnen -- birinshi álemge» kitabynyń negizinde jazyldy»

---