InfoHub Logo

El tarıhynda, tipti álem tarıhynda óshpes iz qaldyrǵan, Keńestik ımperıanyń tutastyǵyna tuńǵysh soqqy berip bostandyqqa jol salǵan «Jeltoqsan» kóterilisin «táýelsizdiktiń kindigi» dep baǵalaǵan eken halyq qaharmany Qasym Qaısenov atamyz. Júreginde ult namysy uıalaǵan qazaq jastarynyń erligi – ultymyzdyń Uly maqtanyshy. Ol jóninde aıtylyp ta, jazylyp ta júr, degenmen áli de bolsa aıqyndalmaǵan, tolyq baǵalanbaı júrgen jáıitter kóp.

Almatydaǵy «Jeltoqsan oqıǵasy» bolǵan kúni – aq Másýkeýdiń pármenimen búkil Qazaqstan boıynsha jappaı jazalaý, qaralaý sharalary bastalyp ketken bolatyn. Jeltoqsanshylar myńdap jazaǵa tartylyp júzdep sottalyp jatty. Keıinnen basqa respýblıkalarda keńinen jalǵasyp kúsheıe kele keńes úkimetin qulatyp táýelsizdikke jol ashqan «Jeltoqsan» oqıǵasyna qatysýshylar búginde ultymyzdyń maqtanyshyna aınaldy. Ásirese jeltoqsanda tikeleı qazaǵa ushyraǵan tórt qyrshynnyń rýhyn halqymyz máńgilik ardaqtaýy tıis. Solardyń biri, qaıtpas qaısarlyqtyń, ult múddesine beriktiktiń úlgisindeı bolǵan Sábıra Muhametjanovanyń esimin asqaqtatý barshamyzdyń boryshymyz. Sábırany halqymyzdyń qaharman qyzy retinde dáriptep jazyp júrgen zıalylarymyz barshylyq, solardyń arasynda Óskemende bolǵaan jeltoqsan oqıǵalaryna tıanaqty taldaý jasaǵan tarıh ǵylymdarynyń doktory Ǵanı Qarasaev: «Elimizdiń táýelsizdigi men bostandyǵy jolynda jynyn pıda etken «Jeltoqsan batyry», qazirgi kúngi otansúıgishtik pen patrıottyq tárbıeniń naqty úlgisi bolyp otyrǵan Sábıra týraly halqymyzǵa, jas urpaqqa keńinen maǵlumat berý búgingi kún talabyna aınalyp otyr» dep jazady.[1, 90b.] Sol sıaqty  jazýshy A. Alpysbaevtyń (Asqar Altaı), jýrnalıs Álıa Ibaqovanyń t.b avtorlardyń, oqıǵa kýálarynyń derekterine súıenip bıyl bastalyp otyrǵan «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasyna saı áńgimeni jańa bir qyrynan qozǵamaqpyz.                                                                                                                                                                                                                                                                                                                                

Almatyda bastalǵan Jeltoqsan dúmpýi Jezqazǵan, Taldyqorǵan, Shymkent, Qaraǵandy jáne Óskemen sekildi qalalarǵa jaıyla tústi. Óskemendegi stýdent – jastar alańǵa 21, 22 jeltoqsan kúnderi shyqty.  Bul kezde keńestik úkimettiń jazalaýshy mashınasy tolyq qýatymen iske qosylyp, qamaýǵa alý, tergeý jumystary bastalyp ketip edi. Búkil respýblıka boıynsha  tártip pen baqylaý kúsheıtilip úgit – nasıhat jumystary keńinen júrgizilip jatty. Jer – jerde ańdý, jazalaý, qorqytý áreketteri jalpaq eldi jaılaǵan qaharly da qıyn jaǵdaıda óskemendik stýdentter narazylyq aktylerin uıymdastyrdy. Ult namysy men bostandyq úshin bastaryn báıgege tikken osyndaı jastardyń áreketi shynymen janqıarlyq qımyl edi. Solardyń aldyńǵy sapynda óz  tobyn uıymdastyrǵandardyń biri bolyp tanylyp sol jolda qaza bolǵan qaharman qyzymyz Sábıra Muhametjanovanyń erligin erekshe baǵalaýǵa tıispiz. Óskemenniń stýdent - jastary Almatyda bastalǵan azattyq kúresin qaıtsek te jalǵastyrýymyz kerek dep oılady. Bul jerde stýdentter jazalaýdyń qatty bolatynyn bilgen, jataqhananyń terezesinen kóshedegi bir top qazaq jastaryn mıllısıanyń qalaı qorshap alyp tutqyndaǵanyn Sábıranyń grýppalastary óz kózderimen kórgen. Soǵan qaramastan olardyń boıyndaǵy ult bostandyǵyna degen umtylys, ulttyq namys joǵary bolǵandyqtan ózara jınalatyn jerlerin kelisip alyp barlyǵy jataqhanadan ketip qalǵan. Sol kelisken alańǵa barǵanymen árıne, daıyn turǵan jazalaýshylar stýdentter tolqýyn óristetpedi. «Odan ári tergeý, tekserý sharalary bastalyp ketti. Tergeýdiń sońy «ultshyldardyń basyn qosyp, sovettik qoǵamǵa qarsy shyǵýdy maqsat tutqan» Sábıra Muhamedjanova dep tanylady», dep jazady Álıa Ibaqova «Qaharman qazaq qyzy edi» degen maqalasynda.[3] Aıaýsyz júrgizilgen tergeý – tekserý jumystarynyń betalysy «kinálilerdi» anyqtap jappaı jazalaý  ekeni aıdan anyq edi. Joǵarǵy jaqtan sondaı nusqaýlardyń kelip jatqanyn da aıtady avtorlar. Sol kezdegi ýılısheniń dırektory, oqý isiniń meńgerýshileri, synyp jetekshisi bolyp stýdent qyzdardy «ultshyl, buzaqy, tipti fashıssińder» dep aıyptaǵan. Aınalyp kelgende bári jabylyp qyzdardy oqýdan shyǵarýdy, ary qaraı zańnyń jazalaýyna berýdi kózdegen. Bir – aq Sábıra tergeýshige de, ýchılıshe basshylaryna da «Eshkimge tıispeńder, oqýdan shyǵarmańdar, barlyǵyn men uıymdastyrdym jáne men alańǵa alyp shyqtym» dep ashyq málimdegen eken.[3]  Bul jerdegi onyń kózdegen negizgi maqsaty birge oqyǵan joldastaryna ara túsý bolǵan, onyń ústine ol shynynda da uıymdastyrýǵa aralasqan belsendilerdiń biri bolǵan sıaqty. Qalaı degenmen de adam ózine múlde qatysy joq jalany óz erkimen moınyna almaıdy ǵoı. Osy bette kelip ol besinshi qabattaǵy óziniń bólmesiniń jeldetkishinen sekirip ketip  qaza boldy. Sábıraniń qazasyn keıbireýler keıinnen «ózine ózi qol jumsaǵanǵa» jatqyzyp júrgen kórinedi. Olaı emeees, bul búkil bir toptyń, qala berdi sol ýchılıshedegi basqa da ereýilshil jastardyń taǵdyryna ara túsken erlik áreket ekeni aıdan anyq qoı. Basqa amal joq bolatyn, sondyqtan bul jerdegi Sábırániń erligin pýlemettiń uńǵysyn keýdesimen japqan Sultan Baımaǵanbetovtyń erligimen para par dep baǵalaýǵa tıispiz. «...on alty jasar qarshadaı qyzdyń ólimi ýchılıshede oqıtyn basqa qazaq qyzdaryn tergep-tekserýden, qýdalaýdan qutqarǵany — basy ashyq jaı» dep jazady oqıǵany bastan – aıaq zerttegen jazýshy Asqar Altaı. Birge oqyǵan qurbysy Anar Ǵabdýllınanyń «Men Sábırany bir jataqhanada turǵandyqtan jaqsy bilemin. Ár nárse týraly óziniń pikiri bar ójet qyz bolatyn. Alǵashqy kúngi jaýap alý kezinde: «Bárin óz moınyma alyp, senderdi qutqaryp qalamyn» degenin de estip edim. Iá, Sábıra óziniń qaıǵyly qazasymen kóptegen stýdent – jastardy tergeý – tekserýden, qýdalaýdan qutqaryp qaldy» degen júrekjardy pikiri Ǵ. Qarasaevtyń «Almatydaǵy 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasy jáne Shyǵys Qazaqstan» atty kitabynda keltirilgen. [1, 90b.]  Budan Sábıranyń erlik ólimge sanaly túrde barǵanyn kóremiz. Birge oqyǵan qurbylary Sábırany «...ózi aıtqandaı bizdi MQK – niń qýdalaýynan, tipti, sottalýdan qutqaryp qalý úshin janyn qıyp erlik kórsetken qurbymyz» dep baǵalaıdy. [1, 89b.]  

Ras, alǵashqy kezde olardyń esteri shyǵyp ketkeni, kóp jyl boıy úreı men qorqynyshta kún keshkenderi shyndyq. Keıbireýleri keıbir aqıqatty aıtýdan áli qorqatyny baıqalady. Sábıramen bir bólmede turǵan, onyń qazasyn kózimen kórgen Ýatqan Qasymovamen áńgimeleskende osyny ańǵardyq.  Jeltoqsannan keıin jer – jerde, tipti alys aýyldarda da jappaı qaralaý jumystary júrgizilgenin kózimiz kórdi, ásirese partıanyń qoǵamdyq belsendileri erekshe qulshyndy, jınalystar, mıtıńiler ótkizip hattamalar jazyp jeltoqsanshylardy «keńestik otannyń birligin buzýshy ultshyldar, basbuzarlar, qylmyskerler, nashaqorlar» dep aıyptap halyqtar dostyǵyn, partıanyń tóńiregine toptasýdy nasıhattaǵan jıyndar naýqany júrdi. Komýnıstik moraldyń «bıik parasatyna» saı tárbıelenip «komýnızmde» ómir súrýge daıyndalyp júrgen «kirshiksiz keńes halqynyń» arasynan bir kúnde osynshama nashaqor qaıdan shyǵa keldi dep ózara áńgimeleskende aıtatynbyz. Bir – aq ashyp aıta almap edik. Muhtar Shahanovtyń 1989 jylǵy KSRO halyq depýtattarynyń birinshi sezindegi  jasyndaı jalyndy tarıhı sózinen keıin jeltoqsan oqıǵasy jónindgi shyndyq aıtyla bastady. Keıinnen M. Shahanov bastaǵan komısıa KSRO basshylaryn «Jeltoqsandaǵy qazaq ultshyldyǵy» máselesin qaıta qaraýǵa májbúr etti. Elimiz táýelsizdik alǵannan keıin, 92 – 93 – shi jyldardan bastap  «Jeltoqsanshy» jastardy aqtaý naýqany bastalyp ketti. Sol kezde baıaǵydaǵy aıyptaýshy belsendilerdiń endi olardy «qaharmandar, batyrlar, qyrshyn ketken bozdaqtar» dep saıraǵanyn da kórdik.

Degenmen jeltoqsanshylardyń is júzinde aqtalýy ońaıǵa túsken joq. 1991 jyly prezıdent jarlyǵymen buryn aıyptalǵan 103 adamnyń 92-si aqtalǵan, on biri «jeke adamǵa qarsy qylmys jasady» degen sebeppen aqtalmaı qalǵan bolatyn. Jeltoqsannyń taǵy bir qurbany, 16 jasynda qaza bolǵan Lázzát Asanova anasynyń sharq uryp júgirgenininiń arqasynda jeltoqsan kóterilisiniń on jyldyǵy ótken soń ǵana baryp sottyń sheshimimen aqtalǵan. «Biraq ananyń bul jeńisi kópke sozylmaı Altynaı Asanova taǵy bir márte sotqa shaǵymdanýǵa májbúr bolady. 2004 jyly «Ana tili» gazeti negizgi mazmuny «L. Asanova Jeltoqsan kóterilisine qatyspaǵan» degenge saıatyn maqala jarıalaıdy». (Talǵat Dúısenbek, «Lázzát óliminiń qupıasy tym kóp») [4]  Bul maqalany jazǵan Lázzátqa sabaq bergen mýzykalyq ýchılısheniń burynǵy muǵalimi eken. Buǵan qarsy anasy Altynaı Asanova taǵy da uzaq ýaqyt sottasyp júrip Lázzátti ekinshi ret sotpen aqtap alǵan. Mundaı jaǵdaı Sábıraǵa qatysty da oryn alǵan sıaqty. Tergeý barysynda Sábıraǵa jabylǵan jala birtalaı jerlesterimizdiń sanasynda berik ornyǵyp qalǵany kúni búginge deıin baıqalady. Sábırany «minezi oǵash, tártibi qıyn, nashar qyz» bolǵandyǵyn dáleldeýge kúsh salǵan ýchılıshe ákimshiligimen birge ásirese klass jetekshisiniń  ereksha belsendilik kórsetkeni jaıly jazylǵan derekter bar qolymyzda. Olar qyzdyń óliminen de,  jeltoqsan oqıǵasynan da ózderin alshaqtatý úshin osyǵan barǵany anyq. İsti júrgizgen Ýlba aýdandyq prokýratýrasynyń tergeýshisiniń de «bul ólimniń jaı ólim emes ekenin bilse de, moıynǵa alar jaýapkershilik pen jeltoqsan dúrbeleńi degennen boı tartý úshin —«razgovor po povodý ee povedenıa ı ýspevaemostı» dep jyly jaýyp qoıǵany qaıǵyly oqıǵaǵa kóleńke túsiredi» deıdi jazýshy Asqar Altaı.[2]

Oqıǵadan keıingi Sábıranyń ákesi Esimbek Muhametjanovtyń, anasy Kúlshara Saǵıdoldınanyń tartqan taýqymeti de mol bolǵan. Ata – anasyna qyzdarynyń mezgilsiz qazasy ońaı tımegeni óz aldyna, Sábıraǵa jabylǵan jala, jurtshylyqtyń úrke qaraýy ot basyna uzaq aýyrtpashylyq ákelgen. Týǵan apaıy Sáýle Sábıranyń kúıiginen aýrýǵa shaldyǵyp qaıtys bolǵan eken.  Odan keıingi aǵasy Tórehan da osy taýqymettiń saldarynan kóz jumdy deıdi aýyldastary. El ishinde kúni osy ýaqytqa deıin bul oqıǵaǵa kúdikpen qaraıtyn adamdardyń kezdesetini ras. «Táýelsizdik kúnine jıyrma jyldan astam ýaqyt ótse de, teris pikirde júrgen adamdar bar eken» degen Á. Ibaqovanyń bir sózi osyny aıǵaqtaıdy. [3]

Degenmen Sábırany «Qaharman qyz» retinde tanyp dáripteýdi ár jerde jeke – jeke, árkim óz betimen  júrgizip keledi. Oǵan 2001 jyly «Tarbaǵataı aýdanynyń Qurmetti azamaty» ataǵy berilgen. «Jeltoqsan aqıqaty» Respýblıkalyq qoǵamdyq birlestigi Jeltoqsannyń 30 jyldyǵy medalimen marapattaǵan. Sábıraǵa arnalǵan jyr músháırasy ótkizilgen. Sábıranyń týǵan aýylyndaǵy «Aqmektep» orta mektebinde de  ártúrli sharalar ótedi. Sol mekteptiń muǵalimi, Sábıramen segiz jyl birge oqyǵan Maıgúl Balqıanovanyń uıymdastyrýymen, mektep ákimshiliginiń qoldaýymen Sábıranyń qaza bolǵanyna 20 jyl tolýyna arnalǵan   synyptastarynyń eske alý kezdesýi bolyp olar qaharman qurbylyrynyń  atyndaǵy geografıa kabınetin jabdyqtaǵan. Al 25 jyldyǵynda óz attarynan  mekteptiń dańq zalyna eskertkish taqtatas qoıǵan. Osy sharalardy uıymdastyrýǵa  belsene aralasqan, sol kezde aýdandyq gazetke maqala jazyp úlken másele kótergen  Sábıranyń kórshisi Ámirenov Qaırat áli kúnge deıin «Sábıraniń erligi men ónegesi laıyqty baǵalanbaı keledi» dep esepteıdi. Tarbaǵataıdyń elim degen patrıot azamattarynyń biri  Serjan Omarbekovtiń uıymdastyrýymen stol tenısinen jyl saıyn aýdandyq týrnır ótkizilip kelgen, bıyl bul týrnır oblystyq deńgeıde uıydastyryldy.

Jalǵyz Sábıra emes jeltoqsannyń qaza bolǵan tórt batyryn da eli qurmet kórsetip, ártúrli deńgeıde bolsa da este qaldyrý sharalary jasalyp keledi.  Jeltoqsannyń negizgi tulǵasy Qaırat  Rysqulbekovke «Halyq qaharmany» ataǵy berilgen, Taraz qalasynda onyń atymen atalatyn demalys parky bar, Semeı qalasynda Qaırat Rysqulbekov atyndaǵy mektep bar. Eskertkish te qoıylǵan, murajaı da ashylǵan. Lázzát pen Erbol Sypataevqa Jarkent qalasynyń ortalyǵynda eńseli eskertkish qoıylǵan. Lázzátqa arnalǵan «Qaharman qyz – Lázzát qyz» dep atalatyn án de bar. Almaty energetıka jáne baılanys ýnıversıtetinde jeltoqsan oqıǵasy kezinde qyzdarǵa ara túsip jazalaýshylardyń qolynan qaza tapqan Erbol Sypataev atynda arnaıy oqý zaly ashylǵan. 1998 jyly Taldyqorǵan oblysyndaǵy «Eńbekshi» orta mektebine úkimettiń qaýlysymen E. Sypataevtyń esimi berildi, oǵan arnalǵan murajaı ashylyp bir kóshe onyń esimimen atalady. Erbol men Lázzátti jerlesteri eki ret «Halyq qaharmany» ataǵyna usynǵan kórinedi, ázir bolmaǵanmen keleshekte  bul da sheshilip qalýy kerek. Sebebi olar qandaı ataq  - dárejege bolsa da laıyq. Olardyń tórteýi de qaharmandyqtyń bıigine máńgi ornyqqandar. Degenmen, bes saýsaq birdeı emes ekeni bu jerde de baıqalyp tur. Bir ǵana mysal aıtsaq – 2011 jyly 1 jeltoqsanda márege jetken «Táýelsizdik bastaýy – jeltoqsan» atty halyqaralyq jyr músháırasynda júldeli oryndardan bólek Q. Rysqulbekov atyndaǵy, L. Asanova atyndaǵy, E. Sypataev atandaǵy degen úsh arnaýly júlde taǵaıyndalypty da, nege ekeni belgisiz Sábırániń esimi atalmaı qalypy.[3] Úsheýine arnalyp qalalarda eskertkishter qoıylǵanyn aıttyq. Sábıraǵa arnalǵan baıaǵy synyptastary qoıǵan mekteptegi taqtatas ta kázir joq. Burynǵy pedagogıkalyq ýchılısheniń, kázirgi Shyǵys Qazaqstan gýmanıtarlyq kolejiniń korpýsyna qoıylǵan eskertkish taqtany da alyp tastaǵan. 2011 jyly táýelsizdiktiń 20 jyldyǵy qarsańynda «Jeltoqsan aqıqaty» birlestigi Óskemendegi bir kóshege esimin berý, eskertkish qoıý jóninde usynystar jasaǵan, bir – aq onyń bári iske aspaǵan. Mekteptegi S. Muhametjanova atyndaǵy kabınette de Sábıraǵa arnalǵan shaǵyn burysh qana bar, onyń ózi kózge tym qorash kórinedi. Kezinde Sábıra týraly qysqasha materıal bastaýysh synyptyń oqýlyǵyna da kirgen eken. Qanshama ul – qyzǵa ónege bolarlyq osy materıaldy keıinnen alyp tastapty. Qysqasy sońǵy kezde qaharman qyzdyń beınesi kómeskilenip, kórsetiletin syı – qurmettiń tómendep bara jatqanyn baıqaımyz. Bunyń sebebi ne, Sábıranyń erligi basqalardan kem be, álde izdeýshisi jetispeı me? Qazaqta «Syı qylsań sypyra qyl» degen sóz bar. Endeshe tórteýine birdeı ataq – dáreje berýden, dáripteýden nege tartynamyz.  Salystyrý úshin aıta ketsek, 1991 jylǵy Moskvada bolǵan tamyz oqıǵasy kezinde qaza tapqan úsh azamatqa da keńester odaǵynyń batyry ataǵy berilgen. Olar áskerı mashınany (BTR) órtep oq atýǵa májbúrlese de, eskertý úshin atylǵan oqtan kezdeısoq qaza tapsa da. Al bizdiń batyrlarymyz  táýlsizdiktiń jolyn bastap berdi emes pe?  

     Osy maqalany jazý barysynda da keıbir azamattardan «Sábıra aqtalmaǵan, basqalary aqtalǵan» degen pikirdi birneshe ret estidim. Áldekimder osy jaǵdaıdy paıdalanyp Sábıranyń esimi men erligine shetqaqpaı jasaıtyndaı kórindi. Bul – osyǵan múddeliler men joǵaryda aıtylǵan «teris pikirde júrgen adamdar» arqyly jasalyp jatqan baqastyq pa dep tuspaldaýǵa bolady.  Iá, Qaırat, Lázzát, Erboldardy aqtaý jóninde sottyń jeke – jeke sheshimi shyqqan. Olaı bolatyny olarǵa kezinde sottyń úkimimen aıyp taǵylǵan. Al Sábıraǵa qatysty sot úkimi shyqpaǵan sıaqty, tergeýde is «Ultshyldardy uıymdastyryp sovettik qoǵamǵa qarsy shyǵýdy maqsat tutqan» degen qorytyndymen toqtatylǵan kórinedi. Eger budan da aqtap alý qajet bolsa bul jerde zań mamandarynyń kómegi kerek bolady. Jazýshy Asqar Altaı maqalasyn: «Sábıra týraly da Joǵarǵy Keńesten qurylǵan komısıa óz tujyrymyn aıtty. Endigi sóz jergilikti zań qorǵaý organdarynda» dep aıaqtapty.[2] Demek jańaǵy komısıa Sábırany aqtaǵan dep uǵamyz ǵoı. Bir-aq ony rastaıtyn qujattarǵa aýyldaǵy bizdiń qolymyz jetpeıdi, sondyqtan bizdiki de tuspal.  Árkim óz aldyna  túspaldaı bermeý úshin endigi jerde qandaı da bir zańdy sheshim shyǵýy kerek sıaqty. Ol úshin janashyr adamdar bul sharýamen zańdy túrde tıanaqty aınalysyp qujattardy taýyp dáleldeýi kerek.  Sonda ǵana Sábıra týraly kózqaras – pikirler bir arnaǵa toǵysyp, bir jolǵa túser edi,  qaharman qyzymyz óz bıigine kóterilip laıyqty baǵasyn alar edi.

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Qarasaev, Ǵ. Almatydaǵy 1986 jylǵy jeltoqsan oqıǵasy jáne Shyǵys Qazaqstan [Mátin]: qozǵalystyń 20 jyldyǵyna/Ǵ. Qarasaev.- Óskemen,  2006. - 126 b.
2. Alpysbaev, A.Jeltoqsannyń qurbany bolǵan Sábıra Muhametjanova 16 jasta ǵana edi.  http://www.qamshy.kz/article/
3. Ibaqova Á. Qaharman qazaq qyzy edi... ibakova-aliya@mail.ru. https://www.azattyq.
4. Dúısenbek T. Lázzát óliminiń  qupıasy tym kóp. https://www.azattyq.org
5. «Táýelsizdik bastaýy – Jeltoqsan» Halyqaralyq jyr músháırasynyń júldegerleri anyqtaldy. https://qazaquni.kz/2011/12/03/

---