InfoHub Logo

Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý aýdany
Shebir aýyly, Qaratóbe orta mektebi
Joba jetekshisi: İ sanatty tarıh páni muǵalimi
Batyrova Anjela Sezovna  
Joba avtory: Sábıtova Ǵalıa Hamıtqyzy

Seksıasy: Ólketaný
Baǵyty: Qazaqstannyń tarıhı eskertkishteri jáne bolashaq marshýrttary

MAZMUNY

1. Kirispe

2. Negizgi bólim

2.1 Shejire-tarıh nusqasy

2.2 On bes jasynda bı atanǵan Ermembet

2.3 Dostar Ermembet úıinde qonaqta

2.4 Ermembet bı tarıhnamasy

2.5 Óshe jazdap ósken bir áýlet

  3. Qorytyndy

4. Paıdalanylǵan ádebıetter

 

ABSTRAKT (anotasıa)

«Tarıhtan taǵylym» dep halqymyz beker aıtpasa kerek, óıtkeni adamzat balasy ótkenin bilmese, bolashaǵyn boljaı almaıdy. Biz ata-babalarymyzdyń órleý-órkendeý dáýirlerimen birge basynan ótkergen qıyn-qystaý shaqtarynan da sabaq alýymyz kerek. Qazaqtyń tarıhynda tabıǵattan-zulmat, patshadan-náýbet kelgen kezder az emes. Sondyqtan bizdiń árqaısymyz úshin týǵan jerimizdiń tarıhyn jete bilý asa mańyzdy. Yǵylman Shórekov aqyn aıtqandaı, «Tarıhtap aıtpaı sheshilmes, ótken kúnniń jumbaǵy». Osyndaı tarıhtyń bir betterinen ózindik orny bar tulǵalarymyzdyń qatarynda Esen Ermembet bı týraly aıtylady.

Esen rýy jaıly aıtylatyn kóptegen derekter bar. Esenderdiń Adaıdyń atyn shyǵarýdaǵy úles salmaǵy joǵary. Onyń balasy Seıit bı bolǵany tarıhı shejirelerde naqtylanǵan. Esenniń ózi aty-shýly batyr bolǵan desedi. Onyń balasy Seıit bı bolǵan adam ekenin tarıhı shejirelerde jazylǵan. Adaı rýynyń shyǵý tarıhyn izdestirip, zerttep jazyp júrgen Shyrtanuly İzbasardyń Adaı  rýynan shyqqan batyrlar men bılerdiń erlikteri men bılikteri jaıly jazǵan derekti áńgimelerinde Esenniń batyrlyǵymen balasy Seıittiń bıligi jaıly maǵulmattar aıtylǵan.  Adaı-Kelinberdi-Buzaý-Aıtýmys-SHylym-Órdek-Esen-Seıit-Tastemir-Tur-Ermembet. Tur uly Ermembet (1818-1908 jj) ómir súrgen. Ol óz zamanynda Adaıdyń bas bıi atanǵan, tarıhta aty qalǵan aıtýly tulǵa. Ermembet bı bıligimen alǵashqy elge tanylǵan kezinde nebári on beste eken. Aldaǵy aıtylatyn derekter Esen Ermembet bıdiń on bes jasynda bılikke aralasýynan habardar ete otyryp, Ermemettiń sol dáýirde Hıýa hanymen Adaı eli úshin tıimdi kóptegen kelisimder jasaıdy. Sol kelisimderdiń biri Horezm boıyna dıhan egip, eginshilikpen aınalysamyn degen qazaq úshin erkindikke qol jetkizedi. Qazaq jerine kelip meshit pen medreselerden dinı bilim alý úshin Hıýalyqtarǵa múmkindik beriledi. Osyndaı eki el arasyndaǵy dıplomatıalyq qatynastarda Ermembet bı sheber saıasatker ekendigin de kórsetedi. Osy zertteý jumysymnyń barysynda Ermembet bıdiń sheshendigin, ádil bı ekenin, ushqyr saıasatkerligin zerdeleýge tyrystym.

KİRİSPE

Zertteýdiń maqsaty: Esen Ermembet bıdiń ómiri men tarıh betterinen alǵan ornyn jas urpaqtyń sanasyna jetkize otyryp, onyń ataly sózderin úlgi ete otyryp, sol arqyly jas urpaqtyń tolyqqandy tulǵa retinde damýyna, olardyń Otanǵa, eline, jerine degen súıispenshilikteri men ulttyq namysyn oıaý bolmaq. Ata-tegin bilgenniń abyroıy  joǵary degendeı, qazaqtyń shyǵý shejiresi jaıly dál tamyrshydaı tap basyp, aıtylǵan derektiń tapshylyǵy keıingi jas urpaqtar úshin qıyndyq bereri aqıqat. Bizdiń jáne aǵa býyn ókilderiniń jabylyp júrip  zerttep-zerdelegenimiz-qatqan qaqtyń betindegi qabyrshaǵy sıaqty.

Zertteýdiń boljamy: Mańǵystaý bıleriniń qazaq tarıhynan alatyn oryn naqtylaý, olardyń óz zamandarynda atqarǵan is-áreketteri men batyl da, batyr eńbekterin urpaq sanasyna jetkizý. Joǵymyzdy izdeý, joǵalytqanymyzdy tabýǵa degen umtylys el eńsesin kóterip, táýelsizdigimizdi jarıalaý kezeńimen bastalady. Mańǵystaý tarıhyn qansha jyl zertteseń de taýsylmaıtyn tarıh. Ol bir ǵana urpaqtyń qolynan keletin sharýa emes....

Zertteýdiń derekkózderi: «Qazaqtyń kóne tarıhyn shań-tozańnan silkip tazartam»-degen Álkeı Marǵulan da maqsatynyń bir parasyn oryndaı almaı dúnıeden ótti. Búgingi ólketanýshylardyń maqsaty-aıaq jeter jerdegi málimetterdi jınaqtap, sol el aýzyndaǵy áńgimelermen salystyra otyryp, shyndyqtyń betin ashý. Nátıjeli eńbek jazyp qaldyrǵan el aǵalary Á.Span, M.Abylhan «Ermembet bı», J. Nurmahanovanyń «Mańǵystaý tarıhy», J. Kóńilimqosuly «Babalar baıany-urpaǵyna amanat» eńbekterinde tolyqqandy baıandalǵan.

Zertteýdiń maqsat-mindetteri: Esen Ermembet bıdiń qazaq tarıhyndaǵy óshpes muralaryn, sheshendik sózderin, batyrlyǵyn, elder arasyndaǵy bitimgerligin zerttep-zerdeleı otyryp, oqýshy qaýymǵa jetkizý. Ermembetter ómir súrgen kezeń, alasapyranǵa toly zaman edi. Jaýlasqanmen jaýlasyp, qandasqanmen qandasýdyń da shegi bar zamanda jaýjúrek batyr men qolbasshynyń da jumysyn Esen Ermembet bı almastyrǵan bolatyn. Óz kezeńinde kórshi eldermen mámleler jasaýǵa, daý-damaılardy sheshýde óz sheshendigimen batyldyǵymen, adaldyǵymen, ádildigimen el jadynda saqtalǵan.

Ermembet atamyz týraly bilgenimizden bilmegenimiz kóp. Oǵan ol týraly jazylǵan eńbekter men kitaptar kýá. Jumysty jazý barysynda Aqshymyraý aýylynyń aqsaqaly Ermembet týraly zerttep-zerdeleýshi Esen Serikov Qoshaqanmen kezdestim, degenmen Ermembet bı týraly zerttep-zerdeleý jumystarynyń áli de bolsa az ekendigindigi anyq. Osy jumysty oryndaý barysynda Ermembet bıdiń ádil tóre ekendigin ashyp aıtqym keledi.

Jumysty qorytyndylaı kele zertteý jańalyǵym: Mańǵystaý ólkesindegi bir kezderi qazaq jerine tipti, kórshilis jatqan elderge "óz ómirinde de, ónerinde de órnegimen el esinde qalǵan tarıhı tulǵa" ekenin dáleldeý.  Qazaqtyń úsh bıimen teń keletin Ermembet bıdiń aıtqan sózderi qoǵamdaǵy ashshy shyndyqqa qarsy ashyq pikir aıta alatyn tulǵa ekenin kórsete otyryp, dáleldedim. Jumysymnyń jańalyǵy retinde Ermembet bıdiń sózderi kóregendik pen ǵulamalyqtyń, sheshendik pen aqyndyqtyń, eki elder arasynda atqarǵan qyzmeti úlken dıplomatıalyq elshiliktiń  kórinisi dep kórsetýge bolady.

Jumysymdy qorytyndylaı kele týyndaǵan usynysym: Mańǵystaýdyń úsh bıine arnap eskertkish ornatylsa jáne aýdan nemese oblys ortalyqtarynan Esen Ermembet bıge arnap jeke eskerkish ornatylsa, mektep oqýlyqtaryna Mańǵystaý bıleri týraly maǵulmattar engizilse degen usynysym bar.

2.1 SHEJİRE - TARIH NUSQASY

Ata-tegin bilgenniń abyroıy joǵary degendeı, qazaqtyń shyǵý shejiresi jaıly dál tamyrshydaı tap basyp, aıtylǵan derektiń tapshylyǵy keıingi jas urpaqtar úshin qıyndyq bereri aqıqat. Ultymdy ata-tegimdi bilsem degen kózi ashyq, kóńili oıaý ata ulynyń izdenisi ózinen keıingi jas urpaqtardyń babatanym rýhanı baılyǵyna baǵa jetpes asyl qazynasyna ózderiniń sybaǵaly úlesin qosyp keteri aqıqat nárse.  «Elý jylda-el jańa» degendeı qazaq eli táýelsizdik alǵan 1991 jyldan bastap el ómirine úlken ózgerister ala keldi. Aǵa urpaq ókilderi ózderiniń jan saraılarynda san jyldar boıy tunshyǵyp, óshýge aınalǵan el -rý, shejirelerin sýyrtpaqtap aıta bastady, baspasóz quraldarynan arnaıy bet berilip, kóp jyldar boıy máńgúrt hálde júrgen urpaqtyń dúnıetanymyn ózgertip, ata jikti bilýge degen qushtarlyǵyn arttyrdy.

Osy oraıda Esen Ermembet bıdiń ǵumyrynan ol kisiniń bılik jasaý óresiniń qanshalyqty ekenin ańǵarý úshin eldiń belgili azamattary, jazýshy, jýrnalıs Ábilqaıyr Span men shejire jınaqtaýshy memleket qaıratkeri, senator Mashanı Abylhannyń avtorlyǵymen jaryq kórgen «Ermembet bı» eńbekterinde maǵulmat beredi.  Ermembet Turuly 1818 jyly Mańǵystaýdyń «Úlek», «Aqjal» óńirinde dúnıege kelgen. Ákesi Tur belgili Seıit bıdiń nemeresi. Ermembet 1908 jyly bul pánıden ótken. Kóshpendilerdiń dástúrinde el tanyǵan jaqsylardyń qadir-qasıetin sarapqa salyp, synap otyrý daǵdyǵa aınalǵan jáne synshynyń baǵasy aýmaı keledi eken. Esen Ermembet Turuly adaıdyń bas bıi atanǵan, tarıhta aty qalǵan aıtýly tulǵa. Onyń shyǵý tegi Esen-Seıit-Tastemir-Tur-Ermembet bolyp jalǵasady. Ermembet bı bıligimen alǵashqy elge tanylǵan kezinde jasy nebári on beste eken. Tómendegi aıtylar derekter Ermembettiń on bes jasynda bılikke aralasýynan habardar etedi.

Derekterde Ermembettiń bir kózi soqyr bolǵan desedi. Eseıgen shaǵynda sheshesine: - men qalaı soqyr boldym? – dep surapty. – Jaryǵym aı, sábı shaǵyńda tym yzaqor, birbetkeı ediń. Suraǵanyńda almaı tynbaıtynsyń. Birde qolymdaǵy pyshaqty surap qoımadyń, sodan pyshaqty bere salsam, sen sony kútip turǵandaı kózińe suǵyp alǵanyń, qudaıdyń buıryǵy da solaı bolǵan shyǵar,- dese..... Átteń anashym-aı, maǵan sol pyshaqty bermegende kóp bolsa bir kún jylar ma edim, endi ómir boıy jylaıtyn boldym-aý, -depti Ermembet.

Ergenqul Tólegenov aǵanyń aıtýy boıynsha: "Ermembet bımen hıýa hanynyń kezdesýi sátinde aıtqan sózderinen maǵulmattan han men bıdiń áńgimesinen úzindi.

 - Jaqsy atyńyzǵa qanyqpyz. Adaıdyń ala baıraǵy Ermembet bı degen ataǵyńyzdy estigende ózińizben dindes, tildes, eldes biz de marqaıyp qalamyz. Shaqyrtyp alyp dıdarlasyp jatsaq shamyńa alma. "Han basymen qara aldyna barmas" degen joldan attaı almaǵanymyz. Rahmet, shaqyrǵanymyzdy qabyl alyp keldińiz. Ózińizdeı bek jaqsymen dıdarlasyp, irgeli Adaı elin bile tússek deımiz. Mal baǵasy baǵlanymen, el baǵasy ortasynan ozǵan oǵlanymen bilinbek qoı qashanda. Biz Adaıdy bıi de, batyry da kóp shyqqan, baıǵa da kende emes el dep estip jatyrmyz. Kórmesek te jaqsy atyna qanyǵa berelik. Olar haqynda ne aıtasyz?"- deıdi orda ıesi.

- Adaı degen anadan arda emip, jaqsy men jaısańynan da alda júrgen el. Onyń bárin bas-basyna túgendep shyǵatyn bolsam talaı kúndi, talaı túnge jalǵaýym anyq. Han taqsyr, sondyqtan men siz suraǵan aıbarlym men aıdarlymnyń úsheýine ǵana toqtalyp, jaýabyn úsh aýyz sózben bersem biz jaýǵa búgin baryp, erteń ólgendi batyr demeıtin jurtpyz. Beıbit elge naıza kezep, jebe jumsaǵan, tirligi tesilgenshe ereýil atynan túspegen barymtashynyń tirligi joq elmiz, -deıdi Ermembet bı.

- Mańǵystaýdyń Adaılardyń óz zamanynyń enshisinde ózindik orny qalyptasqan úsh ataqty Esen Ermembet, Jary Mátjan, Qosaı Orazbaı syndy bıleriniń óshpes muralary tarıhtyń betterinde jazyldy. Ermembettiń sheshendigi men bıligine keletin bolsaq, Mańǵystaý kóleminde bir adam Ermembetke týra qarap sóz aıta almady desek artyq bolmas edi.

2.2 ON BES JASYNDA BI ATANǴAN ERMEMBET

Adaı aýyldary arasynda kópten beri sheshilmeı,tıanaǵyna jete almaı kele jatqan mal daýy bar eken. «Sol daý bıler alqasynda qaralyp, sheshiledi» degen habarmen aýyldyń qarttaryna erip on bes jasar Ermembet te barypty.  Daýdy tyńdaýǵa el kóp jınalypty. Daýdy qaraý eki jaqtyń sóz ustaǵan bılerin tyńdaýdan bastalǵan eken. Ara-aǵaıyn jáne sol ýaqyttaǵy beldi bı sanalatyn Kıikbaı Joldasbaı ári-beri sóılegenmen, sózinde turlaýlypikir,  eki jaqty da rıza eterlik ýáj aıtylmapty. Biraq, onyń uzaq-sonar áńgimesinen daýǵa jınalǵan el jalyǵyp ketkendeı bolypty.

Aıtýly bıdiń myljyń sózinen jınalǵandardan jalyǵyp ketkenin kórgen, ózi de qanaǵattanbaı turǵan balań jigit Ermembet daýdy tyńdap otyrǵan bıler alqasyna jaqyndap kelip: «Ruqsat bolsa, mende bir sóz bar edi» depti. Sonda Joldasbaı bı qasynda turǵandarǵa qarap: «Mynaý qaı bala?» dep surapty. Ermembetti tanıtyn bireý: «Bul Esen Turdyń Ermembet degen balasy ǵoı» dep jaýap qaıyrypty.

Jap-jas balanyń kóp ishinen sýyrylyp shyqqanyn jaqtyrmaǵan Joldasbaı «Oı, eneńdi...»-dep boqtap jiberipti. Onyń boqtyǵyn qulaǵy shalyp qalǵan jas jigit ataqty bıge qarap:

«Enemdi boqtaǵanyń – ol órbitken elimdi boqtaǵanyń,
Denemdi boqtaǵanyń – oǵan ıe bolar jerimdi boqtaǵanyń,
Elimnen, jerimnen kórgen jamanshylyǵyń bar ma,
Elimde-úıiń, jerimde-malyń myńǵa jetti»- depti.

Qapelimde ańyryp sózden tosylyp qalǵan, artynan baryp myna jigittiń tegin emestigin ańdyǵan Joldasbaı: «Áı, Ermembet, kel-kel, qolyńdy jaı, batamdy bereıin. Óziń Adaıdyń baǵy úshin týǵan bir bala ekensiń»,-depti.

Sol kezde Ermembet: «Áı, Joldasbaı, meniń arǵy atam Seıitten bastap Qudaı bergen batam bar. Seniń ákeń Kıikbaı ala qyrda astynda beki-beki kóksholaq aty bar, ústinde qaýdyrlaǵan qý tony bar, aıaǵynda qý shoqaıy bar, ómir boıy kıik qýyp ótken adam bolypty, sondyqtan ákesiniń azan shaqyryp qoıǵan aty umytylyp, «Kıikbaı» atanyp ketken eken. Sonda men «Astyma beki-beki kók sholaq ber, deneme qý ton, aıaǵyma shoqaı ber» dep bata alam ba?» depti ataqty bıden qymsynbaı.

Joldasbaıdyń myna balań jigitten ońbaı tosylǵanyn ańdap qalǵan bir dýaly úlken kisi turyp: «Áı, Ermembet, shyraǵym, osy daýǵa tórelikti óziń aıt»,-depti. Úlken kisiniń sol aıtqanyn jan-jaqtan qaýmalap turǵan halyq kópshilik qoldap keý-keýlep ketedi.

Ermembet jurttyń shýyly basylǵan soń baryp: «Talasýshy eki jaq, daýdyń ańysyn ańdyp, sheshimin kútken ara-aǵaıyn kelisip kesimdi sóz aıtýǵa ruqsat berse, meniń tóreligim daıyn»-depti aınala qorshap turǵan adamdarǵa jaǵalaı qarap: «Berdik tórelik bılikti», «Aıtsyn, ruqsat, ruqsat» dep kópshilik shý ete túsipti.

Sonda Ermembet kópshilikke qarap  turyp bylaı dep sóz bastapty: «Ýa, aǵaıyn arǵy atamyz bir kisi, bereket daryǵan, peıilimiz daladaı keń el edik qoı. «Mal bir juttyq, qoldyń kiri» demeı me atalarymyz? Sol maldy daý-damaısyz-aq topalań men jamanat degen indetke berip jatqan joqpyz ba? Bizdiń qazekem «Aǵaıyn ashshy, mal tushshy» dep durys aıtylmaǵan sózdi kóldeneń tartyp alǵa tosady. Shyndyǵynda mal ashshy, aǵaıyn tushshy bolǵanǵa jetetin ne bar? Basyń aýyryp, baltyryń syzdasa, basyńa qıyn is tússe, basyńdy súıeıtin sol aǵaıyn emes pe edi? Qyzyldasań da, jylýlasań da aǵaıyn seniki ekeni ótirik pe? It pen qusqa jem bolyp jatqan malǵa bola aǵaıyn arasy ashylar bolsa, bizdiń eldigimiz qaısy, birligimizden ne qalady?»- dep tynystaıdy balań jigit. Tyńdap turǵan kópshilik onyń júıeli de, ornyqty sózine rıza bolyp, ár tustan qostaǵan daýystar estilip jatady. Ózin qostaǵan kópshiliktiń yńǵaıyn ańdaǵan jas jigit sózin jalǵastyrady: «Bul bir kóp sheshilmeı kele jatqan, eskirip ketken daý eken. Sondyqtan ony budan ári soza bermeıik, aǵaıyndyq tatýlyǵymyzǵa ózimiz syna qaqpaıyq. Ótken óreýil, qalǵan salaýat, eki jaq basqa-bas, tuıaqqa-tuıaq dep bitiseıik. Bısmıllá, Allahý ákbar» dep baryp eki alaqanymen betin sıpaǵanda daýǵa jınalǵan qalyń el Ermembettiń kesimine rıza bolyp tarasypty. Sol kezden bastap «Esen Ermembet bı» degen ataq Mańǵystaý eline keńinen jaıyla bastapty.

Esen Ermembet jaıynda kezdesetin derekterden onyń Mańǵystaýdaǵy Adaılar kóterilisiniń belsendi tarıhı tulǵalarynyń qatarynda bolǵandyǵyn da ańǵarýǵa bolady. Isa men Dosan bastaǵan kóterilis bolǵan kezde Reseı áskeriniń kúshi kóterilisti kúshpen basyp tastaǵan bolatyn. Dosan qarańǵy túrmede azap pen qorlyqqa qapalanyp óldi. Maıauly Báıimbettiń patsha úkimetimen aradaǵy jasalǵan kelisim sharty kúshin joıdy. Endi bizdiń el kúshti áskerı tehnıkasy bar, muzdaı qarýlanǵan Reseı ımperıasyna qoldaryndaǵy naıza, qylysh, shoqpar, doıyr qamshymen qarsy turyp eshteńe óndire almaıtyndaryna kózderi jetip, «Sharasyzdan shalǵa tıdimniń» keıpin kıedi. Kelisimge shaqyrǵan patsha úkimeti men kelisimge kelip, shartqa otyrý jónindegi usynysty qabyldamasqa sharasy da qalmaǵan eldiń aqylgóı úlkenderi «bóri ashtyǵyn bildirmeı, syrtqy túgin qampaıtar» degendeı, halqynyń múddesin qorǵaı alady degen adamdardy iriktep, olarǵa óz senimderin arqalatý úshin elshilerdi saılap qalýdyń qamyn qarastyrady. «Elshilikke kim barady?» - degen saýalǵa el ishindegi parasatty aqsaqaldar men bıler jınalyp, aqyldasa kele «Eń birinshi bas bı bolyp Esen Ermembet barsyn, onyń erligi men bıligi tiliniń ushynda edi»,- dep halyq bir aýyzdan Ermembet bıdi qoldaǵan bolatyn. Sóıtip, patsha úkimetimen qyryq jalǵa deıin bir-birine tımeıtin bolyp, qyzyl ıttiń terisine mór bastyryp kelgen eken,- degen derekter kezdesedi.

2.3 DOSTAR ERMEMBET ÚIİNDE QONAQTA

Úlken kisilerimiz «Ermembet Isadan on bir jas taı úlken eken» deıdi. Biraq, el arasyndaǵy sózderde Ermembet pen Isa qurdas adamdarsha sóılesedi eken degen áńgime aıtylady. Bir kúni Mátjan bı Ermembetke: «Ereke, osy sen Isekeńniń úsh jastaı úlken emessiń be?»- dep surasa, Ermembet: «Seniń óziń ne aıtyp otyrsyń?» «Jasy birge jandaı qurdas, bir jas úlken baldaı qurdas, eki jas úlken tańdaı qurdas, úsh jas úlken moldan qurdas, tórt jas úlken zordan qurdas» degende shyǵarǵan men emespin. Halyqtyń aıtqany ǵoı» depti deıdi.

Bir saparda Ermembet bı bir jaqtan jolaýshylap kele jatyp keshke qaraı Alatorpanyń qabaǵynda otyrǵan Isanyń aýylyna kelip túsipti. Ýaqyt kúzdiń kezi, qoıdyń túnekke ketip, eki-úsh kúnsiz oralmaıtyn mezgili bolsa kerek. Qolynda soıa qoıatyn mal bolmaı qalyp, Isa Ermembetti óli etpen syılapty. Bes dostyń arasynda, bir jaǵynan naǵashyly-jıendigi bar Ermembet Mátjanmen qatty ázildesedi eken. Al, Isamen ondaı ázilge kóp barmaıtyn sıaqty. Durystap qonaǵasy bere almaǵan Isa: «Kidir, mal aldyryp durystap qonaǵasy bereıin» degeninen aǵa bı qaramapty. Asyǵystyq jaǵdaıyn aıtyp aýyldan attanyp ketipti.

Kóp uzamaı Isa Mátjanǵa kezdesip qalyp, úıine kelip qonǵan Ermembetke qonaǵasy bere almaǵanyn aıtyp: «Ne de bolsa uıatty bolyp qaldym. Bunyń arty qalaı bolar eken?»-depti. Sonda Mátjan sál oılanyp túryp: «Bul jaıdy Erekeń aldymyzǵa bir soqtyrdy. Jáne, Iseke, ol seni qurdas qylyp aldy ǵoı. Meniń oıymsha, buǵan jasaıtyn bir ǵana amal bar: ózinikin óziniń aldyna keltirý kerek. Ol úshin kelesi jyly kúzde, qoı túnekke ketetin kezde oraıyn keltirip úıine baryp túse qalalyq. Bir qapysyn tapsaq, sonda tabarmyz. Múmkin, oǵan deıin Erekeń bul jaıdy da umytyp keter. Basqa amalyn kórip turǵanym joq» depti. Osyǵan ózara sóz baılasady da, kelesi jyly kúzde, mal túnekke ketetin ýaqytta Isa, Tilegen, Mátjan men Oraz tórteýi bir kúni Ermembet úıine sart etip túse qalady. Bular kelgen kezde jumsaı qoıýǵa Ermembettiń balasy da aýylda bolmaı qalypty. Erekeń qyzyn syrtqa alyp sybyrlapty: «Anaý Máýlenniń bergi aldynda otyrǵan Qoshtaı aýyly, osy aradan on shaqyrymnan kóp emes. Baryp eki túrli shaı sura. Eger berse, ekeýin eki janqaltańa salyp kelersiń, men kóretin bolaıyn. Shaıyńdy kelgesin demdersiń. Men qonaǵasy maldy soıdyryp daıyndyp qoıarmyn. Sen kelgenshe qonaqtardy aǵarǵanmen aldarqata turamyn. Kidirmeı tez kel» dep jumsap jiberedi. Úıinde jaqsy shaı taýsylyp qalǵan kez eken. Qonaǵasyǵa  soıatyn maly, qonaqtaryna syılaıtyn shapan, mingizer attary daıyn bolsa kerek.

Syılas inelerimen ony-muny aıtyp otyrǵanda qyzy da keledi. Eki qaltasynyń shaıǵa toly ekenin aıtpaı-aq baıqaǵan Ermembet sol otyrǵan kúıi qyzyn daýystap shaqyryp alady da: «Áı, qaraǵym, myna qonaqtar eldiń erkeleri ǵoı, shaıdy da, qonaqasy da talǵap ishetin adamdar. Eki aqqumanǵa eki túrli shaıdan demde, birin «qatty» der, birin «tátti» der. Eki qoı soıyp, ekeýiniń etin eki qazanǵa asyp pisirińder, birin «aryq» der, birin «semiz» der, qalaǵanyn iship-jeıtin bolsyn. «Qonaqasyny durys bermediń dep minep ketip júrmesin» depti. Beıýaqytta Erekeńniń qysylyp, qapylǵanyn kórgisi kelgen qonaqtary berilgen qonaqasynan min taba almaı, endi attanǵaly ruqsat surapty. Ermembet «Ruqsat Alladan ǵoı»,- dep qalyptasqan ádet boıynsha qonaqtarynan buıym-qyzmet suraıdy. Olar ózara kelisip qoıǵandaı-aq: «Ereke, buıymdy ne qylaıyq. Buıym bitti.  Bizdiki tek amandasyp, áńgimelesip qaıtaıyq degen nıet qoı» desipti. Sonda Ermembet Isaǵa qarap otyryp: «Isa, sene tóreleý ediń-aý, saǵan astyma minip júrgen jorǵanyń tuqymdasyn beldeýge baılatyp qoıdym. Sony astyńa minip ket» depti. Abyz Tilegenge «Sen juqalaý ediń-aý, oıaz-ákimdermen jaqyndaý júrgenińmen, ar jaǵyń belgili, sony eskerip bólek qamatyp qoıǵan qyryq boıdaq qoıdy aldyńa salyp aıdap ket» depti. Toqtamys Orazǵa qarap: «Saǵan soǵymǵa bir tý bıeni daıydatyp qoıdym. Jetegińe ala ketersiń» depti. Eń sońynda Mátjanǵa qarap otyryp: «Áı, Mátjan, seniń júrisiń tegin júris emes. Mynalardyń bastaryn qosyp qıqym izdep júrsiń ǵoı. Saǵan eshteńe bermeıin dep otyrmyn» depti. Sonda Mátjan otyryp: «Qur qaıtypty» degen ataqqa men qalmaımyn, «Qur jiberipti» degen ataqqa siz qalasyz. Sebebin aıtaıyn: «Baıaǵyda Hıýanyń hanynan surap alǵan jerge Esenniń otyz úıin kóshirip aparyp, qasqalardyń deni bir jaıylyp edi. Men hannan sýdy surap alǵanda ishinde siz de bar edińiz. Sonda: «Mátjan-aý, bizden de bir ul týǵan eken ǵoı. Myna isińe yrza boldym. Júzden júırik, myńnan tulpar degen, kóp Jarydan tulpar shyqqan eken. Tiri bolsam hıýazyn bir qaıyrarmyn dep ediń. Búgin sol ýádeńdi oryndadyń» depti.

Sonda Ermembet: «Áı, Mátjan, qaıter eken dep aıta salyp edim. Ókpeń durys, ol aıtqanymdy umytqan joqpyn. Áı, qurymaǵyr-aı, Mátjan Ermembetten qur qaıtqan eken degen sóz maǵan abyroı edi de, saǵan ólim edi, sony bilip tursyz-aı. «Er nazary men pir nazary jaman» degen sóz bar edi, sen de bir bıe alyp ketshi» dep Mátjannyń jetegine de bir bıe baılapty deıdi. Sóıtip, ádeıi synaı kelgen tórt bıdi kóńildi attandyryp salypty. Birde dos-jarandary Ermembet bıden: "Qudaı dep aıtyńyzshy, osy sizdiń de bireýdiń aldynda sózden tosylǵan kezińiz boldy ma?"-dep suraıdy. Sonda bı: "Jalynbaıtyn jaqty, súrinbeıtin tuıaqty Allanyń ózi de jaratpaǵan"-dese kerek. Halyq "Tabylǵan sóz múdirter, budyrly sóz kidirter" deıdi. Taýyp aıtylǵan sózdiń talasy joq. Al tek ata joly, dala zańyn basshylyqqa alǵan ıýrısprýdensıasy, qylmys zertteıtin qyzmeti joq ortada, aqqa qudaı jaq qana zamanda týra bıdiń kidirip, kibirtiktegen tustary, sirá az bolmaǵan. İstiń aq qarasyn aldymen óziniń kózi jetip almaı turyp belden basyp sot quryp, kesip aıtý aldymen bıdiń ózine syn. Óıtkeni, kóp kózi-kóregen, halyq kóńili-tarazy. El aýzynda aty qalǵan bı-baqytty bı degen eken.

2.4  ERMEMBET BI TARIHNAMASY

«Óziń týǵanǵa deıingi dúnıede ne bolǵanyn belmeseń, ǵumyr boıy náreste qalpyńda qaldym deı ber»,- Sıseron aıtqandaı elimiz táýelsizdik alǵan sátten bastap tarıhtyń aqtańdaq betteri aıqyndala bastaǵan bolatyn. Osy sátte el aǵalary, baba urpaqtary óz zertteýlerin júrgizge bastady. Esen Ermembet bıdiń ómiri men Adaılardyń bas bıi atanýy jóninde óz zerdeleý jumystaryn jazýshy, jýrnalıs Ábilqaıyr Span men shejire tanýshy, memleket qaıratkeri Mashanı Abylhannyń eńbekteri zor. «Júrgen aıaqqa-jórgem iligedi»- izdeseńder tabasyńdar degen maqsatty ustanǵan el aǵalary Ermembet bı týraly Esen aýylynyń aqsaqaldarynyń aýyzsha urpaqtan-urpaqqa jetken maǵulmattary men arhıv jazbalaryn barynsha dáleldep jaryqqa shyǵarýǵa tyrysqan.

Ábilqaıyr Spannyń zertteýlerinde Ermembet bıdiń mámleger ekenin aıta ketken edi. Ermembet Qazaq eli men Hıýa eli arasyndaǵy bitispeı júrgen máselelerdi sheshý jolynda Hıýa hanymen kezdesip óz eliniń múddesi úshin tómendegideı talaptaryn qoıǵan edi

- Horezm oıyna kelip egin egip dıhanshylyqty kásip etem degen qazaqtyń betin qaqpaý;

- Adaı eli óz órisinde Besqalanyń saýda kerýeniniń qaýipsizdigin qamtamasyz etý;

- El ishinde meshit pen medrese ashyp ımandylyqty ýaǵyzdaımyn degen adamǵa jaǵdaı jasaý t.b el úshin mańyzy zor máselelerdi kórshi Hıýa hanymen kezdesip kúni búgingideı júıeli túrde shart jasasýda sol zamannyń erlik isteriniń biri edi.

Ermembet bıdiń: «Zamanyna adamy saı bola almaǵan el ońbaıdy. Ómir kóshine  ere almaǵan eldiń erteńi bolmaıdy» degen sózi qalǵan. «Erekeńniń mámlesi-Allanyń másireti» deıdi eken onyń kemeńgerligine rıza bolǵan zamandasy Mátjan bı. Jary  Mátjan bı Ermembet bıdi qatty qurmettepti. Alqaly jıynda, kelesi sóz bastarda áýeli: Ermembet bı aıtqan eken dep, bir-eki aýyz sazben betashar jasap alyp, sodan soń baryp óz arnasyna aýysady eken. Mátjan: «Meniń kóje-qarnymdy toıdyrǵan bir jer bar, ol – B   esqalanyń oıy, Ámýdarıanyń boıy; kóńil-qarnymdy toıǵyzǵan bir adam bar, ol-til darıanyń kózi, Ermembet bıdiń ózi» - deıi eken.

Mashanı Abylhan eńbekterinde Esen Ermembet bıdiń sóz nusqalary tereń zerttelgen. Jumys saparymen júrip Aqshymyraý aýylynyń Úlek qaýymynda jerlengen «Turuly Ermembet» degen qorymdy kórip, «Óldiń, Mamaı, qor boldyń» degen oımen Esen, tipti Jemeneı urpaqtarynyń basyn qosyp zamanyna laıyq kesene ornatý týraly alǵashqy qadamdy Mashanı Abylhan bastaǵan bolatyn. Baba basyna kesene ornatylyp, rýhyna quran baǵyshtalyp, úlken as berilip qana qoımaı Ermembet bı týraly da kóptegen zertteýler jaryq kóre bastady. Sol zertteý jumystarynyń nátıjesinde kóptegen sheshendik, ádildik tárbıesi mol eńbekteri jaryqqa shyǵa bastap, halqyna keńinen tanyldy. Mysaly Mashanıdiń Ermembettiń «Kúndes aǵaıynǵa jaýaby» dep atalatyn jazba dereginde: Jaqsynyń jaýy kóp degen bar ǵoı, Ermembetti de «bolys balasymyn, bı tuqymymyn deısiń be? Biz de solardan shyqqanbyz. Seniń neń artyq?!» - dep kúndegender aǵaıyndarynyń arasynan tabyǵan sekildi. Sonda Ermembet: Otyz úı shyǵam deısiń elden bólek,

Jigitke eń keregi-aqyl, júrek!
Ejelden qoıǵa mingen shobyr ediń
Keltirgen ázer toıdan kótermelep!
Belgili beren-saýyt jaǵalaryń
Kóp qarǵa bir suńqarǵa jabylaryń.
Men sizge el qystaıtyn qońyr oımyn       
Yzǵyryq boran soqsa panalaryń!- dep bılikti óleńge ushtastyryp, tógip-tógip jiberipti.

2.5 ÓSHE JAZDAP ÓSKEN BİR DÁÝLET

«Myń ólip, myń tirilgen» qazaq jóninde hattalǵan nebir derek, maǵulmattarda qaǵazǵa túspegen, adam jadynan ýaqyt tezi óshirýge aınalǵan talaı-talaı taǵdyrlar bar. Muny túsinýge, ol tarıhty zerttep-zerdeleý úshin ony óz basynan ótkizgen, búginde aramyzda sırek te bolsa neken-saıaq ǵasyrǵa jýyq ǵumyr keshken, kónekóz qarıalarymyzdyń áńgimelerin, azaby kóp te bolsa jigeri jasymaı, ómirdiń ózinshe qyzyǵyn kórip, hattap artqa qaldyryp ketken aqsaqaldarymyzdyń ómiri men ǵumyry arqyly tarıhı derekterdi keıingi urpaqqa mura etip qaldyrý da úlken mindet. Keıingi urpaqtary babalarynyń basyna úlken kesene salýdy maqsat ete otyryp, 2003 jyly bı kesenesin salǵan edi. Halyq ishinde Ermembet bıdiń úsh qasıeti erekshe este saqtalyp qalǵan.Sondyqtan birinshi baǵamda onyń bı ekendiginiń nyshanyna arnalǵan: eń joǵaryda kómkerme jıektastan tómendegi úsh túbektiń kartasy óziniń  bılik qurǵan ólkesin kórsetse, orta shendegi dóńes qalqandaǵy qamshy-bı ekendiginiń belgisi. Ekinshi baǵandaǵy qalqan ústindegi qylysh pen shoqpar batyrlyq qasıetin kórsetedi. Qalqanmen jıektemeniń arasyna el tynyshtyǵyn kúzetip turǵan jaýyngerler salynǵan.Taǵy bir úlken qasıeti-jomarttyǵynda,úshinshi baǵan arnalǵan. Joǵaryda aıtpaı keler qonaǵyna aýy mańynan uzatpaı ustaıtyn tórt túlik maly júrse, odan tómen astyndaǵy oty sónbeıtin býly qazandary tur. Erdińgekke bekitilgen qalqanǵa sýsyn saqtar torsyǵy, meımanǵa usnýǵa daıyn tostaǵany men ojaýy beınelengen.

Úsh baǵannyń joǵary basy dóńgelek jıektaspen kómkerilip, qasıetteri ár túrli bolǵanymen onyń bári bir basqa toptasyp, sodan ǵana nár alyp, ózara kelisim taýyp qaıta taralanatynyn dáleldeıdi. Ári qaraı kúmbezdene baryp túıindelip, erekshe aıbyndylyqpen aspanmen tildespekke umtylyp, sana men aqyldyń arqasynda kóktegi aımen tabysqan.

Keseneniń ortasynda, baba múrdesiniń ústine sandyqtas ornatylǵan. Onyń qos búıiri ólke qazaqtaryna tán qoshqar múıiz oıýlarmen áshekeılengen. Ústine batyr da bı atanyń dýlyǵasy, qaıqy bas qylyshy men qalqany jınalǵan.

Endi bir úlken elementi-qulpytas. Ol aǵa bıge, bıler sotyna saı eńseli qylyp salynǵan. Qulpytastyń ishki betine bıdiń genıologıalyq shejiresi jazylǵan. Tolyq mátini tómendegideı: Adaı-Kelinberdi-Buzaý-Aıtýmys-SHylym-Órdek-Esen-Seıit-Tastemir-Tur-Ermembet. Ekinshi betine: Tur uly Ermembet (1818-1908 jj) «Kóje qarnymdy toıdyrǵan

Horezmniń oıy,
Ámýdarıanyń boıy
Kóńil qarnymdy toıdyrǵan
Til darıanyń kózi
Ermembet bıdiń sózi»- degen ataqty Mátjan bıdiń rızashylyǵy jazylǵan.

Shejire-beınelep aıtqanda alyp báıterektiń tereńge jiberegen tamyry bolsa, báıterektiń árbir japyraǵy tereńdegi tamyryn nárimen jaıqaltantyn zańdy túsinik. Adaı taıasynyń bir-aq paıyzyn quraıtyn Esen rýynda da  baba urpaqtaryna tán qan qýalaýshylyq qasıettiń bári bar. Sonymen birge Adaıdan shyqqan aýzymen qus tistegen, dýaly sózdi sheshen-bılerdiń el men eldi jarastyra bilýdegi erekshe qasıetteri, batyr-baǵlandary kóp. Onyń dáleli KSRO-nyń Joǵarǵy Sovetiniń birneshe márte depýtaty Shamǵulov Ospan, Egemendi Qazaqstan Parlamentiniń negizin qalaýshylardyń biri Erejepov Qaırolla, Tóretaev Qýanysh, Jakýlaev Ártelbek syndy aǵalarymyz bar. Búginde Ermembet bıdiń urpaqtary sabaqtastyǵyn jalǵatyryp otyrǵan baba-Maharuly Oryn, ata-Orynuly Mashanı, áke-Mashanıuly Nurlan, bala-Nurlanuly Marǵulan. Esen shejiresiniń alǵashqy nusqasyn Ázirbaı Bóriuly Mahambetov (1913-1997 jj) qoljazbalarynda keltirgen.

QORYTYNDY

Óner-ómirdiń naq beınesi, aınymas sáýlesi, oıynyń qordasy, pikirdiń túıini. Qazaq halqynyń qaı óneri bolmasyn onyń tirshilik tynysyna uqsas, úndes negiz tapqan. Jazý-syzýdan góri aýyzsha aıtylyp, zeıinge quıylǵan, zerdege qordalanǵan ár aımaqtyń óneri, turmys-salty, dástúr-daǵdysy ózine tán. Qazirgi Qazaqstannyń batysynda Mańǵystaýdy qonystanǵan qazaqtardyń Adaı taıpasynyń aýyz ádebıeti óz aldyna daralaý kórinis beredi. Nebir oqıǵalar, ańyzdar órilip, shyndyq ataýlymen shendesip jatady. Ár eldiń, ár aımaqtyń óz sóz dilmarlary, sheshenderi bolǵany aqıqat. Jalpy tilimizde bı, sheshen sózderi áldeqashan birigip, birtutas uǵym berip, kirigip ketkeni aıqyn. Degenmen bı bolý úshin bir ǵana sóz sheberligi jetkilikti bolyp shyqpaıdy. Bı eń aldymen eldiń tarıhyn, dástúrin, ádet-ǵurpyn, el basynan buryn-sońdy ótken oqıǵalardy júıelep otyrýy birden-bir qajettilik.

Adaı eliniń ár rýynan nebir aıtqysh, tapqyr, kóripkel, sýyryp salma bilgishter shyqqan. Sol tulǵalardyń qatarynda ózindik orny bar Tur uly Ermembet bı. Óz zamanynda el arasyndaǵy mámleler men daý-janjaldardyń  ádil sheshimin, tóreligin kórsetken Ermembet bı urpaqtar jadynda máńgi saqtalmaq. Ermembet bı urpaqtary búginde ata rýhyna arnap as jasap, quran baǵyshtaýdy dástúrge aınaldyrǵan. Sonymen qatar «Ermembet bı» dep atalatyn qor da bar, ata urpaqtary áli kúnge deıin óz zertteý-zerdeleý jumystarymen aınalysyp keledi. Jumysymdy qorytyndylaı kele Esen Ermembet bı sheshen,  ádil tóre ǵana emes «batyrlyq pen aqyndyq» qasıetteri bar dana tulǵa demekpin.

Jumysty qorytyndylaı kele zertteý jańalyǵym: Mańǵystaý ólkesindegi bir kezderi qazaq jerine tipti, kórshilis jatqan elderge "óz ómirinde  de, ónerinde de órnegimen el esinde qalǵan tarıhı tulǵa" ekenin dáleldedim. Qazaqtyń úsh bıimen teń keletin Ermembet bıdiń aıtqan sózderi qoǵamdaǵy ashshy shyndyqqa qarsy ashyq pikir aıta alatyn tulǵa ekenin kórsete otyryp, kórshiles jatqan eldermen dıplomatıalyq kezdesýlerde sheber saıasatker bola alǵandyǵyn dáleldedim. Jumysymnyń jańalyǵy retinde Ermembet bıdiń sózderi kóregendik pen ǵulamalyqtyń, sheshendik pen aqyndyqtyń kórinisi, sheber saıasatkerligin tolyqqandy ashyp kórsettim.

Jumysymdy qorytyndylaı kele týyndaǵan usynysym: Mańǵystaýdyń úsh bıine arnap eskertkish ornatylsa jáne aýdan nemese oblys ortalyqtarynan Esen Ermembet bıge arnap jeke eskerkish ornatylsa, Mańǵystaýdyń birtýar uly Ermembet bı týraly arnaıy derekti fılmder túsirilse,  mektep oqýlyqtaryna Mańǵystaý bıleri týraly maǵulmattar engizilse  degen usynysym bar.

PAIDALANǴAN ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Á. Span, M.Abylhan «Ermembet bı» 2003 j Astana
2. J. Nurmahanova «Mańǵystaý tarıhy» 2011 j Almaty
3. J. Kóńilimqosuly «Babalar baıany-urpaǵyna amanat» 2014 j Almaty
4. Mańǵystaý muralary «Paryz» izgilik shaǵyn mekemesi 1993 j
5. Internet materıaldary
6. Ermembet bıdiń ǵumyrnamasy týraly málimet jınaqtaýshy Serikov Qoshaqannyń jazbalary...

---