InfoHub Logo

Keńesov Ákejan Baqytuly

Arheologıa jáne etnologıa mamandyǵynyń 2-kýrs magıstranty

Jetekshisi t.ǵ.k., dosent– Ǵ.Q.Omarov

Bizdiń pikirmizshe jerleý eskertkishterinde oryn alǵan kóptegen ózgeristerdi mıgrasıamen túsindirýden bólek ózgeristerdi tápsirleýdiń balamalyq joldaryn izdeý tıimdi bolady. Jerleý eskertkishteriniń sıpattarynyń ózgerýi óziniń tabıǵaty boıynsha syrttan tańylatyn qasıetke jatpaıdy. Jerleý eskertkishteri óziniń mazmundyq qasıeti boıynsha eskilik dástúrdi saqtaýshy rolge ıe. Sondyqtan, onyń syrttan kelgen kelimsekterdiń qaǵıdalaryna negizdele otyryp salynǵan deýge esh negiz joq.

Saryarqanyń saq arheologıasynyń tarıhnamasynda qalyptasqan máseleniń mıgrasıalyq túsindirmesinen bólek jerleý eskertkishteriniń ózgerýiniń taǵy bir sheshý jolyn usynamyz. Ol b.z.d. 1 myńjyldyqtyń basynda oryn alǵan kúrdeli qoǵamdyq, áleýmettik jáne sharýashylyq ózgerister taıpalardyń dinı nanym-senimder júıesine tikeleı áserin tıgizgen. Bul arheologıalyq derekter boıynsha senimdi dáleldene almaıtyn qubylys. Ol ózgerister negizinen adamdy jerleý ǵurpynda kórinis tapqan. Al, obalardyń syrtqy pishimi bolmasa, onyń ishki mazmuny tolyqtaı beǵazylyq kesenelerdiń sıpatyn qaıtalaıdy. Úlken úıindili obalardaǵy dromosty jerleýler, tastan jasalǵan qabir shuńqyrynyń bolýy nemese kóne jer betinde jerlenýi jáne t.b. erekshelikter bul qorǵandardy beǵazylyq sýbstrattyń bolǵandyǵyna meńzeıdi. Jalpy, ertesaq kezeńiniń jerleý eskertkishteriniń qalyptasý máselesi ortaq beǵazylyq, dońǵaldyq sýbstrat negizinde júrgizilýi bolashaqta mańyzy zor bolmaq. Al, jerleý ǵurpynyń ózgerýin dinı nanym-senimder júıesiniń aýysýymen baılanystyrý máseleniń tolyqtaı sheshýge múddeli emestigin aıta ketken jón. Tasmola mádenıetiniń shyǵys ólkelerinde, negizinen, Qarqaraly jerinde, ashylyp otyrǵan qonystyq nysandardyń sany qazir 50-den asty. Bulardyń deni sońǵy 20 jyldaǵy dalalyq izdenister barysynda ashyldy. 10-nan astam qonysta túrli deńgeıdegi qazbalar salyndy. Qonystardyń topografıasy men jer planıgrafıasy, qurylys salý tehnıkasy, qazba materıaldarynyń nátıjeleri, t.b. erekshelikteri jaıly pikirler birshama basylymdarda aıtyldy. Osyǵan deıin sóz bolǵan máselelerdi túgel qaıtalaýdyń qajeti joq ekenin eskerilip, solardyń keıbirine silteme jasalady [16; 7-12].

Qonystardyń merzimdik ýaqyty qazirgi derekter negizinde b.d.d. VII-V ǵ. aralyǵymen belgilendi. Ortalyq Qazaqstan tasmola taıpalarynyń jerleý oryndarynyń VIII ǵ. bastalatyny qazir naqtylandy [7], biraq, qonystardyń eń erte beınesi dál qazir anyq emes. Negizinen birkelkilikpen bir ýaqytta kóbeıip shyǵa kelgen qonystar, merzimdik turǵydan, bir-birinen alshaq emes sekildi. Sonymen qatar, áldebir standartqa birigý sıpatyn eskersek, bular osy qaýymdyq taıpalardyń eń erte mekenderi emes sıaqty.

 K.Aqyshev pen M.Habdýlına zerttegen Siletidegi (Aqmola) qonystardyń birinen ertesaq kezńine, naqty aıtqanda, b.d.d. VII-VI ǵ. jatatyn shybyqty qola jebe tabyldy [4]. Keregetas-2 qonysynan tabylyp otyrǵan at qola toǵa da týra osy datany beretin tabylymǵa jatady. Taýly Altaı qonystary materıaldarymen salystyryla otyryp merzimdeletin qysh kesheni keńirek alǵanda b.d.d. VII-V ǵ. aralyǵyn kórsetedi [10;14]. Atalyp otyrǵan datany kómirtegilik ádis negizinde alynǵan nátıjeler de joqqa shyǵarmady [6]. Qysh kesheni aıtarlyqtaı birkelkilikke ıe deı alamyz, bul bolsa ony bir mádenı sıpattaǵy jeke top retinde qarastyrýǵa negiz berdi. Ortalyq Qazaqstannyń shyǵys aýdandaryndaǵy saq qonystarynyń qysh keshenine  tik búıirli nemese moıyny álsiz shyǵarylǵan kózeler men sırek ushyrasatyn alasa aıaqtar kiredi. Oıý sırek, onyń negizgi túrleri – taıaqshamen salyngan shuńqyrshalar men ishten basylǵan marjandar. Ydys túgelimen jaıpaq túpti. Qosymsha fýnksıonaldy elementterge oval pishindes qulaqtar, kóldeneń, tiginen japsyrylǵan qoldyqtar sondaı-aq, shúmekter jatady. Kóptep tabylyp otyrǵan buıymdar – tas quraldar. Munda birshama qyzyǵýshylyqty týǵyzyp otyrǵan kategorıalardy atasaq, bul ketpender men dánúkkish, kýranttar. Bul quraldardyń sany kóp bolǵanda, bir qonystan ondap shyǵatyn deńgeıde [4].

Ketpender de, dánúkkishter de Ortalyq Qazaqstan aımaǵynda qonys qana emes, obalardyń úıindisinen de jıi kezdesedi. Bul faktynyń mańyzy úlken, ol atalyp otyrǵan eki kategorıadaǵy nysandardyń sınhrondyǵyn ǵana emes, bir mádenı ortada ekendigin de aıǵaqtaıdy. Ortalyq Qazaqstan saq dáýiri qonystarynyń tuǵyndary mal ustaýmen qatar qonys tóńireginde egin ekken. 15 jyldyq paıymdaýlar osy pikirge ákeldi, biraq, bul naqtylanýy qajet. Eń aldymen, zamanaýı tásildermen naqtylanýy qajet. Munda qonys qabatynan ósimdik qaldyqtaryn eksheý saraptamasynyń mańyzy zor bolmaq. Pikir tolyǵymen rastalatyn jaǵdaıda mundaı eginshilikti keıingi turmystaǵy jataqtar sharýashylyǵymen salystyrýǵa bolady. Qyrdaǵylar «shala mújilgen súıek laqtyryp» qorlap ketip qana otyrmaı, jıi jaǵdaıda «belbeýine un túıýge» de keletin jataqtar kóshpeli qazaq turmysynyń turaqty bir kórinisi bolǵandyǵy jaqsy belgili. Shamasy, jataq sharýashylyǵy bertingi kórinis emes, kerisinshe, myńdaǵan jyldar buryn qalyptasqan, kóshpeliliktiń ózimen birge dúnıege kelgen úrdis bolsa kerek. Mysaly, 2018 jylǵy Abylaı qonysyndaǵy qazbanyń materıaldary Abylaı qonysyn zertteýdiń erekshe ózektiligin kórsetip berdi. Ortalyq Qazaqstannyń Tasmola mádenıetiniń qonystaryn zertteý tarıhynda eń alǵash ret osy qonysta mádenı qabatty sý flotasıasy arqyly súzý ádisi qoldanylǵan bolatyn. Bul 2017 j. júzege asyrylǵan edi. Alynǵan topyraq súzbesine sol jyly Túmen ǵylymı ortalyǵynda (Túmen, Reseı) karpologıalyq saraptamalar jasaldy. Osynyń nátıjesinde Abylaı qonysynyń mádenı qabatynda tary men arpa dánderiniń bar ekendigi anyqtaldy. Osy boıynsha ol dánderdiń Tasmola mádenıetiniń bastapqy kezeńine tán ekendigin kórsetti. Oǵan qosa, qonystan alynǵan súıek boıynsha 2017 jyly Gersen atyndaǵy Reseı pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń (Sankt-Peterbýrg, Reseı) zerthanasynda jasalǵan radıokómirtektiń analızder shamamen b.z.d. X ǵasyr kezeńin kórsetti. Bul Ortalyq Qazaqstandaǵy Tasmola mádenıetiniń qonystary úshin tym erte ýaqyt. Osy dáýirge jatatyn basqa qonystardyń eń erte hronologıalyq shekarasy b.z.d. VIII–VII ǵasyrlarmen shekteledi.

Turǵynjaılar men sharýashylyq qurylystarynyń salyný erekshelikteri,sonymen qatar, qysh materıaldary, tas quraldary boıynsha Abylaı qonysy Tasmola mádenıetiniń eskertkishi qataryna jatqyzylady. Buǵan esh kúmán joq. Sondyqtan, taǵy bir qıyn da qyzyqty másele, ıaǵnı, osy eskertkishtiń naqty datasyn anyqtaý qajettiligi týyndady. Atalǵan eskertkishtiń jalpy ózektiliginen bólek, ony zertteýdi jalǵastyrýǵa degen oryndaýshylar maqsaty bundaı saq qonystaryn zertteýde oryn alyp otyrǵan taǵy bir ońaı emes máselemen de baılanysty. Sebebi, osy ýaqytqa deıin Ortalyq Qazaqstannyń qonystaryna jasalǵan qazbalardyń barlyǵy ishinara, shaǵyn sıpatta bolyp kelýde. Bir de bir qonys áli tolyqtaı qazylǵan joq. Ortalyq Qazaqstannan alynǵan bir top materıaldar ızotoptyq saraptamadan ótkizilip jatqan Ulybrıtanıalyq Belfast qalasynan jýyrda alǵashqy nátıjeler kele bastady. Taldy-2, Qarashoqy qorymdarynan alynǵan adam súıekteri úlgileri ol adamdardyń rasıonynda tary daqyly bolǵandyǵyn kórsetken. Demek, - naǵyz qorytyndylar aldymyzda [9].Ortalyq Qazaqstannyń shyǵys aýdandarynda ornalasqan saq qonystarynyń taralýy da, qonystardyń jobalanýy da, ondaǵy úı-jaı, qoralardyń salyný erekshelikteri de ekologıalyq jaǵdaımen tyǵyz baılanysty ekeni baıqalyp otyr Qonystar taý-tóbelerdiń júıesinde ornalasqan, kóbine betkeılerdegi alańqaılarda. Qazaq qystaýlarymen salystyrýǵa tamasha múmkindik berip otyrǵan nysandary avtor sol saq zamanyndaǵy qystyq oryndar, ıaǵnı, saq qystaýlary dep qarastyrýda. Qonystardyń mádenı qabaty juqa, bul olardyń áldebir kóp ýaqyt aralyǵynda emes, qysqa ýaqyttarda qonystanyp otyrǵandyǵyn kórsetedi. Ornalasý ereksheligi qar az túsetin nemese ketip qalyp otyratyn betkeılerdi belgileıdi,  - bul kóbine shyǵys, ońtústik-shyǵys betkeıler. Qonystardyń aýdany shaǵyn. Belgili bolyp otyrǵan 50-den astam qonystyń deni bar-joǵy birneshe qurylystan turady. Bul mundaı qonystardy shaǵyn qaýymdar mekendegenin naqty dáleldeıdi.Qonystardaǵy qurylystar tastan salynǵan. Qabyrǵasy tym qalyń qurylystar olardy turǵyn úıler dep ajyratýǵa múmkindik berdi. Edireı-1, Edireı-3, Taǵybaıbulaq qonystaryndaǵy turǵyn úılerdiń qabyrǵasynyń qalyńdyǵy 1 m-den asqan dep sanalyp otyr. Uzyndyǵy shamamen  10-15 m, eni 8-10 m bolatyn úılerdiń syrtqy qabyrǵalary óte qalyń bolǵandyqtan, olardyń ishki aýdany kishireıe túsedi. Bundaı úılerdiń ishinen uzyn qabyrǵa ótip, ishki keńistik turqy uzynsha kelgen, biraq ensiz bólmelerge bólingen. Olardy ensiz qylýdyń aıryqsha máni bolǵandyǵy baıqaldy – atap aıtqanda, munyń máni uzyndaý bolǵanymen, eni tarlaý keńistikti jabýdyń yńǵaıly ekendiginde bolyp shyqty. Baspanany neǵurlym jylý qylý maqsatynda salynatyn kúl, topyraq tóbe jabynyn neǵurlym aýyrlatady, sondyqtan jabylatyn keńistiktiń shaǵyn bolýy shart Zertteı kele, atalmysh ólkedegi saq qonystaryndaǵy turǵyn úıler qalyń qabyrǵaly, jataǵan, dórekileý poshymdaǵy, ıaǵnı, keıingi qazaq qystaýlaryna birshama jaqyn sıpattaǵy qurylystar bolǵan dep paıymdalyp otyr (talqylaý derekterin tolyǵyraq q. [7].

Bizdiń pikirmizshe jerleý eskertkishterinde oryn alǵan kóptegen ózgeristerdi mıgrasıamen túsindirýden bólek ózgeristerdi tápsirleýdiń balamalyq joldaryn izdeý tıimdi bolady. Jerleý eskertkishteriniń sıpattarynyń ózgerýi óziniń tabıǵaty boıynsha syrttan tańylatyn qasıetke jatpaıdy. Jerleý eskertkishteri óziniń mazmundyq qasıeti boıynsha eskilik dástúrdi saqtaýshy rolge ıe. Sondyqtan, onyń syrttan kelgen kelimsekterdiń qaǵıdalaryna negizdele otyryp salynǵan deýge esh negiz joq. Saryarqanyń saq arheologıasynyń tarıhnamasynda qalyptasqan máseleniń mıgrasıalyq túsindirmesinen bólek jerleý eskertkishteriniń ózgerýiniń taǵy bir sheshý jolyn usynamyz. Ol b.z.d. 1 myńjyldyqtyń basynda oryn alǵan kúrdeli qoǵamdyq, áleýmettik jáne sharýashylyq ózgerister taıpalardyń dinı nanym-senimder júıesine tikeleı áserin tıgizgen. Bul arheologıalyq derekter boıynsha senimdi dáleldene almaıtyn qubylys. Ol ózgerister negizinen adamdy jerleý ǵurpynda kórinis tapqan. Al, obalardyń syrtqy pishimi bolmasa, onyń ishki mazmuny tolyqtaı beǵazylyq kesenelerdiń sıpatyn qaıtalaıdy. Úlken úıindili obalardaǵy dromosty jerleýler, tastan jasalǵan qabir shuńqyrynyń bolýy nemese kóne jer betinde jerlenýi jáne t.b. erekshelikter bul qorǵandardy beǵazylyq sýbstrattyń bolǵandyǵyna meńzeıdi. Jalpy, ertesaq kezeńiniń jerleý eskertkishteriniń qalyptasý máselesi ortaq beǵazylyq, dońǵaldyq sýbstrat negizinde júrgizilýi bolashaqta mańyzy zor bolmaq. Al, jerleý ǵurpynyń ózgerýin dinı nanym-senimder júıesiniń aýysýymen baılanystyrý máseleniń tolyqtaı sheshýge múddeli emestigin aıta ketken jón.

Ortalyq Qazaqstan jerinen tabylyp otyrǵan saq dáýirine qarasty tas músinder qyzyqty jáne mańyzdy ǵylymı máselelerdi qozǵaıdy. Erte kezeńderdegi zertteýler barysynda múldem belgisiz bolǵan bul jádigerler qazir derekterdiń jańa jáne úlken ózektilikke ıe bir kategorıasy bolyp tabylady. Bes tas músin avtordyń izdenisteri barysynda Qarqaraly óńirinde tabyldy [28]. L. N. Ermolenko málimetteri boıynsha, qazir Ortalyq Qazaqstan jerlerinde 20 jýyq saq dáýiriniń tas músini belgili [29]. Bar derekter boıynsha, Ortalyq Qazaqstannyń saq dáýirine qarasty tas músinderi obalar tóńireginde bolady, ıaǵnı olar jerleý oryndarymen baılanysty. Ortaǵasyrlyq túrki halyqtarynyń tas músinderinen ózgesheligi, saq dáýiri tas músinderi áli keńaýqymdy zertteýlerge ilingen joq, olardy izdep tabý, tirkeý men zerdeleý sharalary jańa júrgizilýde. Mańyzdysy, saq mádenıetteri taraǵan basqa shyny kózdi monshaqtar, qola pyshaq, sadaq jebesi aımaqtarda olar áli kúnge deıin tolyq ǵylymı nazarǵa alynǵan joq. Atalyp otyrǵan 20 tas músin Ortalyq Qazaqstan jerinde osy sońǵy jyldary jasalǵan izdenisterdiń ǵana nátıjesi ekendigin eskerý kerek. Qazir semantıkasy boıynsha saq dáýiriniń tas músinderi ortaǵasyrlyq analogtarǵa jaqyn bolýy múmkin degen pikirdi aıtýǵa bolady. Batyr babalar statýsyn kórsete otyryp, olar kóne saq zamany halyqtarynyń dúnıetanymyn zertteý isinde aıryqsha oryn alatyny sózsiz bolý kerek. Tabylyp otyrǵan saq músinderin qarastyra kele, keı jaǵdaıda olardyń basynyń tóbesinde shoshaqtar bolatyndy anyqtaldy [8]. Olardy jáne de shash qoıýdaǵy kekil, aıdar qaldyrý sıaqty dástúrlermen baılanystyra qaraýǵa bolatyndyǵy baıqaldy.Osy tas músinderdiń merzimdik jaǵynan qara teńizdik tas músin toptarymen birqatar jaqyndyǵy baıqalady. Demek, bir ýaqytta ómir súrgen taıpalardyń tas músinderi Tasmola mádenıetiniń erte kezeńiniń ekinshi satysyna jatady dep aıtýǵa ábden bolady.Arjan-1 men Arjan-2 qorymdary – Tývadaǵy aldybel mádenıetiniń tól týyndylary. Bul mádenıettiń basqadaı tolyp jatqan eskertkishterin zerttegen A. Grach aldybel mádenıetiniń zattyq derekterin  Qazaqstan Tasmola  mádenıetine mańyzdy uqsastyqtary bar ekendigin kórsetken. Arjan-2 oasynyń derekterine, súıene otyryp reseılik arheologtar saq zamanyndaǵy Qazaqstan Tyva baılanysyn taǵy kóterip otyr! Atap  aıtsaq, muny qazir irgeli ǵylymda táptishtep taratyp otyrǵan peterborlyq ǵalym K.V. Chýgýnov. Bir maqalasynda ǵalym bylaı deıdi: «chto kasaetsá Arjana-2, to mojno ýtverjdat genetıcheskýıý sváz ego kompleksa s Arjanom-1, vyrazıvshýıýsá v sohranenıı nekotoryh tradısıı pogrebalnogo obráda ı ıskýsstva. V to je vremá ızmenenıa materıalnogo kompleksa, v chastnostı takıh vajneıshıh komponentov, kak konskoe snarájenıe ı voorýjenıe, proızoshlo, veroıatno, pod vlıanıem bolee zapadnyh oblasteı stepı (Kazahstan, Semıreche). Poslednıe nahodkı kazahstanskıh kolleg svıdetelstvýıýt, chto na eto ýkazyvaıýt ne tolko chereshkovaıa grýppa nako-nechnıkov strel ı napýsknoı sposob soprájenıa ýzdechnogo komplekta, no ı tradısıı v ıskýsstve zverınogo stılá» [10, s. 52]. Bul pikirin ol basqada kóptegen eńbekterinde aıtady, tasmola mádenıetiniń erekshelikterine erekshe úńiledi. Taldy-2 qorymy derekterin qosatyn bolsaq, atalyp otyrǵan ǵylymı problemanyń qanshalyqty mańyzdy ekenin taǵy da baıqaımyz. 1960-jyldary M. Qadyrbaev Qazaqstan tasmola mádenıetiniń kóne Altaı mádenıetimen jaqyn ekendigin dáleldep ótti. Búgingi derekterimiz, birinshiden, Altaı ǵana emes, sonaý qıyrdaǵy Tyva jeriniń alyp saq áleminiń bir pushpaǵy ekenin dáleldep otyr. Ekinshiden, bul qudyretti álemniń, kólemi jaǵynan zor, alpaýyt keńistiktiń ortalyǵy qazirgi Qazaq dalasy bolyp tabylatyndyǵy málim bolýda.  

ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Akıshev K.A. Zımovkı-poselenıa ı jılısha drevnıh ýsýneı //Izvestıa Akademıı naýk Kazahskoı SSR. Serıa obshestvennaıa. 1969. Vyp. 1. S. 29–47.

2. Goráchev A.A. Poselenıe ı mogılnık rannego jeleznogo veka arheologıcheskogo kompleksa Týrgen-2 // Voprosy arheologıı Kazahstana. Almaty, 2011. Vyp. 3.S. 325–341.

3. Habdýlına M.K. Stepnoe Prııshıme v epohý rannego jeleza. Almaty: Gylym, 1994. 170 s.

4.  Habdýlına M.K. Poselenıa rannesakskogo vremenı na r. Selety //Stepnaıa sıvılızasıa Vostochnoı Evrazıı. Astana, 2003. T. 1. Drevnıe epohı. S. 189–214.

5. Habdýlına M.K. Itogı ızýchenıa ýlybaı-tasmolınskoı kúltýry Severnoı Saryarkı // Kazahstan v sakskýıý epohý. Kollektıvnaıa monografıa. Almaty: Instıtýt arheologıı ım. A.H.Margýlana, 2017. S. 35-58.

6. Tóleýbaev Á.T., Úmitqalıev U.Ú. Shyǵys Qazaqstan jerindegi saq dáýiriniń Qarashoqy-1 qonysy // Vsadnıkı Velıkoı stepı: tradısıı ı novasıı. – Astana, 2014. – S. 58-63.

7. Beısenov A.Z. Poselenıe Sarybýırat – památnık rannego jeleznogo veka Sentralnogo Kazahstana // Vestnık Ýnıversıteta Kaınar. – 2009. – Vyp. 4/2. – S. 8-11.

8. Beısenov A.Z. Jılıshe sakskoı epohı. Vestnık Tomskogo Gosýdarstvennogo Ýnıversıteta. Istorıa. 2017. №45. S. 72-82.

9. Beısenov A.Z., D.O. Gımranov, I.K. Ahıarov, D.B. Dýısenbaı//Poselenıe sakskogo vremenı Abylaı v Sentralnom Kazahstane Teorıa ı praktıka arheologıcheskıh ıssledovanıı. 2017. V pechatı.

10. Beısenov A.Z., Loman V.G. Drevnıe poselenıa Sentralnogo Kazahstana. – Almaty, 2009. – 264 s.

11. Beısenov A.Z. Rannesakskıe poselenıa blız gory Edıreı v Sentralnom Kazahstane // Izvestıa Samarskogo naýchnogo sentra. - 2016. T. 18, № 3. - S. 146–152.

12 Ahıarov I.K., Beısenov A.Z.Poselenıe sakskoı epohı Týıetas v Sen-tralnom Kazahstane // Aktýalnye problemy arheologıı Evrazıı. Almaty, 2016. S. 237–244.

---