InfoHub Logo

Keńesov Ákejan Baqytuly ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıtetiniń, Tarıh, arheologıa jáne etnologıa fakúltetiniń, Arheologıa jáne etnologıa mamandyǵynyń 2-kýrs magıstranty

Jetekshisi t.ǵ.k., dosent– Ǵ.Q.Omarov

Ortalyq Qazaqstannyń ejelgi kóshpendileriniń mádenıetin júıeli zertteý bastalǵannan beri jarty ǵasyr ótti. Osy kezeńde júrgizilgen jumystar úsh negizgi kezeńge bólinedi. Birinshi satydaǵy jumystardyń ereksheligi - tasty obalarǵa qazba jumystary. Aımaqtyń  ertedegi kóshpelileriniń mádenıetin zerdeleýden bastap, qorǵandardy zertteý bastaldy, bastapqyda olardyń qazba jumystary úshin tańdalǵan eskertkishter obalar boldy. Alǵashqy satyda qorǵandardyń úlken bóliginde adam súıekteriniń shyqpaýymen zertteý nashar boldy dep  túsindiriledi.Birinshi kezeńdegi jumystarda zerttelgen mádenıettiń jergilikti-aımaqtyq erekshelikterine qatysty mańyzdy eskertýler jasaldy. Sol jyl-dary M.K. Qadyrbaev «aqparattyń qazirgi deńgeıi batys bóligimen (Ulytaý aýdany men batysta), soltústik (Aqmola oblysy jáne irgeles aýdandar) jáne shyǵys, Ortalyq Qazaqstannyń Shet, Qyryq jáne Qarqaraly óńirleri arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy kórýge múmkindik beredi» [71, s. 202]. Shyǵys Saryarqa aýdanynyń ońtústik aımaqtarynyń kómý eskert-kishterin zertteý barysynda M.Q. Qadyrbaev marqumnyń jerleýi boıynsha,  hronologıalyq aıyrmashylyq týraly óte mańyzdy eskertý jasady. Shyǵys Saryarqanyń ońtústigindegi jerleý oryndarynda, eger birinshi hronologıalyq kezeńde (7-6 ǵasyr) ólgen adamnyń basy batysqa tike qarasa, ekinshi hronologıalyq kezeńde (5-3 ǵasyr) soltústik-batys tán baǵdarlaý basym bolady [70, s. 98].Alǵashqy kezeńniń basty nátıjesi arheologıalyq materıaldardyń negizinde alǵashqy ıdeıalar men tujyrymdar alý boldy. Tasmola mádenıetiniń ońtústik bóliginiń eskertkishterin qazý nátıjesinde, Ortalyq Qazaqstannyń erte temir dáýiriniń hronologıasy men kezeńdelýi, sondaı-aq jerleý rásimi, materıaldyq mádenıet jáne sol ýaqytta mekendeıtin taıpalardyń ekonomıkasy týraly aıtarlyqtaı málimetter anyqtaldy [72, s. 202].Ekinshi kezeńde 1959-1968 jyldardaǵy negizgi ortalyq Shyǵys Saryarqanyń soltústik jáne ortalyq aımaqtaryna aýysqan. M.K. 1957 jyldan bastap Qadyrbaev 1959-1963 jyldary Ortalyq Qazaqstan arheologıalyq ekspedısıasynyń quramynda erte temir dáýiriniń jeke quramyn basqardy.Pavlodar oblysynyń Ekibastuz aýdanyndaǵy Shiderti ózeni boıynda ornalasqan Tasmola-1, -2, -3, -5, -6 qorymdary, Qaramuryn -1, -2, Nurmanbet -1, -2, -4 syndy keremet eskertkishterin ashady. Osy qazba materıaldaryn M.K. Qadyrbaev dereý zerttep, jarıalandy [23].Aldaǵy úsh jyldaǵy 1964-1966 jyldardaǵy jumystar Shyǵys Saryarqanyń ortalyq óńirleriniń eskertkishterin zertteýge arnaldy. Jezqazǵan oblysynyń Shet aýdanyndaǵy Taldy ózeniniń baseıninde Qyzylqoı, Taldy-2, Aqsý-2 mazarynyń qabirleri qazylyp alyndy. Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynda Korǵantas qorymy zertteldi, Qaraǵandy ​​oblysynyń kórshiles Qazybekbı aýdanynda Qaraoba mazarynyń jeri jartylaı qazyldy. Osy úsh jyldaǵy zertteý materıaldary (30-dan astam jerlengen qorymdar qazylyp alyndy) tolyqtaı jarıalanbaǵan, al eskertkishterdiń qysqasha sıpattamasy tek qana ishinara saqtaldy. [71; 72].Ekinshi kezeńniń sońynda, 1967-1968 jyldary. Soltústik-shyǵys Bal-qash aımaǵy Shyǵys Saryarqanyń ońtústik-shyǵys shet jaǵalaýynyń shab-ýylyna nazar aýdaryldy. Qotanemel-1, -3, Jalǵaý, Tesiktas-1, -2 jáne t.b. zırattarynda birqatar qorǵandar tabyldy, jumystardyń nátıjeleri 1975 jyly jaryq kórdi. Kotanemel -1, -3 jáne Jalǵyzqotan jerindegi birneshe jerleýdiń mádenı sıpatyna sıpattama men anyqtaýdan basqa, M.K. Qadyr-baev alynǵan zattardyń hımıalyq quramyn anyqtap, onyń soltústik (Shi-derti) tobynyń metaldarymen salystyrýǵa nazar aýdardy [73, s.127-132].Ekinshi kezeńdi zertteýdiń nátıjesi - bul kezde Tasmola mádenıetin zertteýdiń negizgi tujyrymdary men nátıjeleri [23; s. 21-36]. Negizgi kózi soltústik toptyń eskertkishterin qazý barysynda alynǵan materıal boldy.Shidertilik qazba jumystarynyń nátıjeleri M.Q. Qadyrbaev sonshalyqty qyzyqty boldy, bul soltústik jáne soltústik toptyń jarqyn materıalynyń serıasy bolǵan, Keıinirek ol «Ortalyq Qazaqstannyń Tasmola mádenıeti» uǵymynyń negizin qalyptastyryp, onyń búkil sıpatyn jáne syrtqy kórinisin anyqtady. Shidertidegi trakttyń ataýy mádenıet bolyp tabylady, materıaldar M.K. Qadyrbaevtyń monografıalyq jumystarynyń negizin qurady [23].1970 jyldan bastap úshinshi kezeń bastalady. Oblystaǵy ertedegi kóshpeli eskertkishterdiń turaqty zertteýleriniń toqtatylýymen, 1980 jyldyń sońyna deıin. tek bir ǵana eskertkish zertteldi.Olardyń ishinde 4 jerleý eskertkishi jáne tasty tizbegi bar 5 qorǵandar bar. Tasmola sıaqty tas eskertkishteri sıaqty eskertkishter geografıalyq turǵydan keńinen taralǵan jáne arheologıalyq zertteýdiń tarıhy Ortalyq Qazaqstan shekarasynan tys ornalasqan. Bul qurylystardy kóptegen arheologtar búkil el boıynsha zerttedi. Olardyń qataryna kelesi eskertkishterdi jatqyzýǵa bolady. Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy Zevakıno jáne Qyzyltas qorymdarynda tonaý shuńqyrlary bar bes qorǵandar qazyldy. Jetisý men respýblıkanyń ońtústiginde úsh qurylys zertteldi (Tamǵaly, Kóktal jáne Búrkitti) Tórt qorǵan Aqtóbe oblysynyń aýmaǵynda qazylǵan (Ýsýp-1 qorymynda 1 jáne 2 qorǵandar; Hromtaý aýdanyndaǵy Ýsýp-2 qorǵan jáne Aqtóbe aýdanyndaǵy Qarǵaly qorymynda 1 qorǵan) [74].Soltústik Qazaqstan oblysynda úsh eskertkish zertteldi.  Bul qorǵan Aqmola oblysy Atbasar aýdanyndaǵy Sarǵara qorymyndaǵy, Qostanaı oblysy Taran aýdanyndaǵy Qyzyljar 3 qorymyndaǵy (Ýsmanova, Maznıchenko,1992,17-25 s.), sondaı-aq buryn zerttelgen Kókshetaý oblysy Shýche aýdanyndaǵy Úlken Shabache qorymy [32, s.9-10] bolyp tabylady.

1988 jyly A.Z. Beısenov Pavlodar oblysy aýmaǵyndaǵy apatty eskertkishterdi zertteýge kiristi. Osy jumystardyń barysynda 1988-1993 jyldary otrád [12] b.z. d. 7-1 ǵasyrlarǵa tán 50-den astam qorǵan jerleý oryndaryn qazyp zerttedi. Onyń ishinde 38 nysan 7-4 ǵǵ., 13 qorǵandar - 3-1 ǵǵ. jatatyn eskertkish bolyp tabylady. Aýmaǵy boıynsha 47 eskertkish Pavlodar oblysynyń Baıanaýyl aýdanynan turady, Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly aýdanynda 4 qorǵannyń shaǵyn tizbegi qazyldy. Qazylǵan Baıanaýyl jáne Qarqaraly qorǵandary Shyǵys Saryarqanyń ortalyq aýdandary bolyp tabylatyn eskertkishterdiń negizgi bóligin quraıdy.1988-1993 jj. jumystarynyń nátıjesinde óndirilgen jańa derektik materıaldar Ortalyq Qazaqstannyń Tasmola mádenıeti týraly usynystarymyzdy eleýli túrde tolyqtyrady.

Tasmola mádenıetiniń problemalaryn zerdeleýde negizgi derek retinde Shyǵys Saryarqa - Shiderti ózeniniń jaǵalaýyndaǵy soltústik sheti eskertkishteri bolǵan 50-60 jj. jumystardan aıyrmashylyǵy, jańa málimetter Ortalyq Qazaqstan óńiriniń erte kóshpendiler mádenıetin qosýdaǵy Shyǵys Saryarqanyń ortalyq aýdandarynyń rólin birshama dárejede anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Búgingi kúni bar faktologıalyq materıaldyń barlyq kesheni negizinde Tasmola mádenıetiniń eskertkishteri obektilerdiń barlyq massasynan fýnksıonaldyq jaǵynan bir-birinen erekshelenetin eki tıpti qurylystardy bólý jolymen qarastyrylady.Eskertkishterdiń birinshi toby kádimgi qorǵan zırattaryn biriktiredi. Bul sanat Tasmola mádenıetiniń jerleý eskertkishterin bildiredi. Tıisinshe, tasmola taıpalarynyń jerleý saltynyń máselesi osy qorǵan jerleý qorymdaryna qatysty, onyń erekshelikterin zertteý osy derekter tobynyń negizinde júrgiziledi.

Eskertkishterdiń ekinshi toby - tas topyraqty  qorǵandar. tas qorshaýlary bar qorǵandar talap etilmegen, dinı-salttyq obektiler retinde qarastyrylady. Eskertkishterdiń osy túriniń erekshelikterine qatysty málimetter tasmola taıpalarynyń dinı-dúnıetanymdyq kózqarastarynyń máselelerin anyqtaý úshin tartylady.

Búgingi kúni bar faktologıalyq materıaldar negizinde Ortalyq Qazaqstannyń erte kóshpelileriniń Tasmola mádenıeti úsh hronologıalyq kezeńnen ótýde.Birinshi (b.z. d. 7-6 ǵǵ.) jáne ekinshi (b. z. d. 5-4 ǵǵ.) hronologıalyq kezeńder óte jaqyn mádenı qasıetterge ıe, sondyqtan da bir tasmolalyq kezeńde biriktiriledi. Barlyǵy 151 qorǵan jerleý Saq kezeńine jatady.

Úshinshi hronologıalyq kezeń (b. z. d. 3-1 ǵǵ.) - Tasmola mádenıetiniń aıaqtalý ýaqyty. Tasmolanyń bul sońǵy kezeńi erekshe Qorǵantas kezeńi retinde bólingen. Qazir 20 qorǵan jáne Qorǵantas dáýirindegi bir qorǵan ashyldy. Sonymen qatar, bir qorǵan eki bir tıpti Jerleý oryndaryn qamtyp, Tasmolanyń Qorǵantas kezeńiniń mádenı erekshelikteri tek 22 jerleý derekteriniń negizinde zertteledi.

Tas qorshaýly qorǵandar - Ortalyq Qazaqstannyń ejelgi kóshpelileriniń jarqyn, erekshe jáne ǵylymı-zertteý analızi úshin kúrdeli eskertkishteri. Olardy zertteý men ınterpretasıalaýda osy qurylystardyń maqsatyn anyqtaý máselesi óte mańyzdy másele bolyp tabylady.Tas qorshaýly qorǵandardyń qandaı da bir aspektilerin qozǵaı otyryp, sondaı-aq dala kóshpendileri mádenıetiniń túrli jaqtaryn túsindirý kezinde olarǵa silteme jasaı otyryp, zertteýshiler ádette eskertkishterdiń fýnksıonaldyq belgilenýi problemasyna tap bolady. Sonymen qatar, bul suraq ár túrli avtorlardyń eskertkishterdiń jumys ataýyn belgileý kezinde týyndaıdy, bul qorǵandardy "salt-dástúrlik ǵımarattar", "dinı keshender"dep ataıdy. "jerleý-ǵıbadat eskertkishteri", sonymen qatar olardy "Astra tabynýshylyǵynyń abyzdary" dep sanaıdy.

Tas qorshaýy bar qorǵandardyń fýnksıonaldyq jaqtaryn belgileý kezindegi túsiniksizdik 1940-60 jj. ashylý jáne zertteý barysynda baıqalyp, mundaı jaǵdaı eskertkishterdi túrge bólý máseleleriniń jetkiliksiz ázirlenýine baılanysty boldy.

Belgili bolǵandaı, tıpologıalyq turǵydan ártúrli taý jynystary bar qorǵandar. Sondyqtan da eskertkishterdiń belgili bir anyqtamasy naqty jaǵdaıda qazylǵan qurylystar men olardyń toptarynyń belgili bir túrine baılanysty boldy.

Bul eskertkishterdiń qolaısyz sıpaty týraly a. H. Marǵulan men A. M. Orazbaev pikirlerdi ustandy. Tas bar Ulytaý qorǵandarynda adam jerlengen joq bolǵandyqtan, Á. H. Marǵulan soǵystan keıingi jyldary olardyń tabynýshylyq nemese salt-joralǵylar taǵaıyndaý týraly qorytyndy jasady.Á. H. Marǵulan osy tektes eskertkishterdi sıpattaı otyryp, "kún sáýleli qorǵandar" jáne "murty bar qorǵandar" túrindegi belgili anyqtamalarmen qatar, "kún túrindegi qorǵandar" degen erekshe nazar aýdararlyq ataý da alyp keledi.

M. K. Qadyrbaevtyń anyqtaýynyń álsiz jaǵy adamdyq jerlemesiz qurylystan turatyn tas qorǵandardyń qarapaıym túrine qatysty problemanyń pysyqtalmaýy boldy. Sol kezde qazylǵan keshenderdiń birqatary eskertkishterdiń osy túrine tıesili jáne ádette mundaı qorǵandar ádette jerlenbegen.S. S. Sorokın úlken jerleý qurylysy men kishi spýtnık - qorǵany bar keshenniń eki quramdas bóliginiń birmezgildigi týraly boljam jasady. Onyń pikirinshe, jylqy súıekteri bar shaǵyn ǵımarat jáne tas músinder úlken qorǵanǵa qaraǵanda keıinirek turǵyzyldy, al barlyq keshen eske alý saltanatymen baılanysty. S. S. Sorokın tas qorshaýlary bar Ortalyq Qazaqstandyq qorǵandar belgili joıylmaǵan obektiler qataryna jatqyzdy: qalanǵan tastar, balbalalary bar qorshaýlar jáne t.b. [33]. Tas qorshaýlary bar qorǵandardyń basqa anyqtamasy bar. Entomolog P. I. Marınovskııdiń joramalyna sáıkes, ejelgi zamanda tasty qorǵandar astronomıalyq aspap retinde salynǵan, ol boıynsha adamdar kún men basqa da aspan deneleriniń qozǵalysyn anyqtaǵan [35].

Qazaqstan aýmaǵynda qazirgi zamanǵy málimetter boıynsha kem degende 500 astam tas qorǵandar tabyldy. Jerleý eskertkishterine qaraǵanda bul ǵımarattar respýblıkanyń barlyq aımaqtarynda ashyq bolǵandyqtan dısertasıada olar úshin óziniń taralý aımaǵy anyqtalady.Tasmola zerttelgen barlyq jerleý eskertkishteri (adam jerlengen qarapaıym túrdegi qorǵan) Ortalyq Qazaqstannyń shyǵys aýdandarynyń aýmaǵynda shoǵyrlanǵandyqtan, Shyǵys Saryarqa jumysta neǵurlym zerttelgen naqty tarıhı-mádenı aımaq retinde arnaıy bólinedi. Tasmola zertteýinde Ortalyq Qazaqstannyń batys aýdandarynda ózge jaǵdaı qalyptasty. Bul jerde Ulytaý aýdanynda adam kómindileri joq tas Tasy bar keshender (Toǵyzbaıkól, Janaıdar, Batyr-bulaq) jáne biren-saran qatty tonalǵan jerleý oryndary [37] tabyldy.

Tasmola mádenıetiniń Batys arealynda kóp mólsherde tas Tasy bar qorǵandar taralǵan. Sonymen qatar, Batys Tasmolanyń jerleý qurylystary qurylymynyń erekshelikterimen, jerleý saltynyń, Múkámmaldyń jáne t.b. baılanysty barlyq negizgi máseleleri osy aýdandardan kóz materıalynyń kelip túsýi barysynda sheshiletin bolady.

Óziniń tabıǵı jaǵdaılary boıynsha Ortalyq Qazaqstannyń batysy men shyǵysyna belgili bir dárejede ertede ótken tarıhı-mádenı prosesterge yqpal etken aıyrmashylyqtar bar. Jalpy tabıǵı-geografıalyq derekter boıynsha bir aımaqqa (Qazaq shaǵyn shoǵyry) kire otyryp, Ortalyq Qazaqstannyń bul eki bóligi geomorfologıalyq turǵydan edáýir erekshelenedi.Shyǵys Saryarqada halyqtyń tyǵyzdyǵyna baılanysty negizgi sebep onyń aýmaǵynda Jyldyń sýyq mezgilinde maldy kútip-ustaýdy qamtamasyz etetin jetkilikti mólsherde jaqsy tabıǵı panalardyń bolýy bolyp tabylady. Bir óńir aıasynda jazǵy jáne qysqy mal jaıýǵa jaramdy jaıylymdyq jerlerdiń bolýy Shyǵys Saryarqanyń ejelgi kóshetterin asa úlken qashyqtyqqa kóshirý qajettiginen aryltty  Shyǵys Saryarqa sheńberinde biriktirilgen Tasmolanyń jerleý eskertkishteri onyń ártúrli aýdandarynan oryn alady jáne bir-birinen edáýir qashyqtyqta ornalasqan obektiler tobyn bildiredi. Sondyqtan usynylyp otyrǵan jumysta mádenı belgilerdi sıpattaý, salystyrmaly taldaý jáne yqtımal jergilikti aıyrmashylyqtardy tirkeý úshin barlyq eskerilgen obektiler 4 topqa biriktirilgen, olar óz kezeginde Shyǵys Saryarqanyń úsh aýmaqtyq aýdanyn: Soltústik (1 top), ortalyq (2 top), ońtústik (1 top) bildiredi. Bul toptardyń eskertkishteriniń mádenı erekshelikteri tutastaı alǵanda aýmaqtyq belgilerine sáıkes keledi.

 Ákimshilik turǵydan zerttelgen Shyǵys Saryarqanyń aýmaǵy negizinen Jezqazǵan (Shet, Aǵadyr, Aqtoǵaı, Toqyraýyn) jáne Qaraǵandy (Ýlánov, Molodejnyı, Qarqaraly, Telman, Qazybekbı) oblystarynyń Shyǵys aýdandarynan, Pavlodar oblysynyń Ekibastuz jáne Baıanaýyl aýdandarynan jáne ishinara Semeı oblysynyń Shubartaý aýdandarynan turady. Shyǵys Saryarqanyń sheńberine Ortalyq Qazaqstannyń ońtústik beldeýiniń eskertkishterine (Elshibek, Qımaq-Sý jáne Sangyrý-2 qorymdary) jatatyn 5 qorym engizilgen. Mádenı jaǵynan bul qorǵandar Shyǵys Saryarqanyń eskertkishterinen erekshe aıyrmashylyǵy joq.Tasmola Shyǵys arealynyń aýmaǵyn birkelki emes zertteý esepke alynady. Munda zerttelmegen aýdandardan basqa (Shiderti ózeniniń jaǵalaýyna qaraǵanda, 60-qa jýyq eskertkish qazylǵan, Qarqaraly aýdanynda 7 jerleý orny belgili, al kórshi Qazybek bı aýdanynda Tasmola kezeńiniń 2-shi jerleý orny eskerildi) keń keńistik belgisiz. Munda Abaı jáne Abyraly aýdandarynyń Shyńǵystaý taýlarynyń batysyna qaraı jatqan aýmaǵyn jatqyzýǵa bolady, batystan Shiderti-Ólenti ózenaralyq dalasyna irgeles Ereımentaý taýlarynyń aýdany zerttelmegen.Eskertkishterdiń Soltústik tobyna barlyq toptardyń ishindegi eń kóp sany 59 qorǵan kiredi. Munda Tasmola-1 (19,22,24 qorǵandar), Tasmola-2 (1,2 qorǵandar), Tasmola-3 (2-6 qorǵandar), Tasmola-5 (1-4, 6 qorǵandar), Tasmola-b (1,2 qorǵandar jáne jer ústi qurylystarynsyz jerleý "a"), Qaramuryn-1 (1-5, 5 a-5j,6,6 A,7-10), Qaramuryn-2 ( 1-5, 5 a-5j, 6, 6 a, 7-10), Qaramuryn-2 (1, 1-6), Nurmanbet-1 (1-3,5,7), Sondaı-aq Nura ózeniniń sol jaǵalaýynan (Jylandy, 1 jáne 2 qorǵany).

Tasmola mádenıetiniń aýmaǵy keń jáne tabıǵı-geografıalyq jaǵynan birkelki emes. Aımaqtyń osyndaı erekshelikterin eskere otyryp, qarastyrylyp otyrǵan kezeńdegi shyǵys Saryarqanyń kóshpeli halqynyń jerleý rásimin zertteýdi atalǵan toptardy bólý jolymen júrgizý oryndy bolyp tabylady. Bul aýmaqtyq-keńistiktik bólinis (Soltústik, Ortalyq, Ońtústik) tutastaı alǵanda óńirdiń tabıǵı-geografıalyq erekshelikterine de sáıkes keledi. Bul erekshelikterdi, atap aıtqanda, ashyq, jazyq-tóbeli prıshıderti dalalary, neǵurlym qurǵaq jáne jartylaı shóleıt ońtústik aımaq arasyndaǵy jáne Baıanaýyl, Qarqaraly jáne basqa da taý-ken júıelerin qamtıtyn Shyǵys Saryarqanyń negizgi bóligin aýqymdy aýmaq alyp jatqan aıyrmashylyqtardy  úlken dep taný kerek.Bólingen toptardyń ishinde biryńǵaı mádenıetten tys aıyrmashylyqtar joq. Jerleý saltynyń barlyq keshenin taldaý barlyq esepke alynǵan obektilerdiń bir Tasmola mádenıetine jatatynyn kórsetedi. Sonymen qatar, aýmaqtyq toptarǵa jergilikti jerdiń tabıǵı-geografıalyq jaǵdaılarynan týyndaıtyn, sondaı-aq hronologıalyq jáne etnografıalyq sıpattaǵy belgileri bar (materıalda, ólshemde, jerleý qurylystarynyń konstrýksıasynda, ólgenderdiń baǵdarynda jáne t.b.) salt-dástúrlerinde óz erekshelikteri tán.  Eskertkishterdi aýmaqtyq toptarǵa bólý negizgi alǵyshart bolyp tabylady jáne derekkózderdiń qazirgi jaı-kúıin kórsetedi. Tasmola mádenıeti sheńberinde yqtımal jergilikti aýdandardy túpkilikti bóle otyryp, osy toptardyń neǵurlym tolyq jáne túpkilikti sıpattamalaryn aıqyndaý úshin osy barlyq aýdandardan qosymsha derekter qajet  Árbir aýmaqtyq top eskertkishteriniń zerttelý deńgeıi birdeı emes. Ásirese, ońtústik aýdandardan jáne shet tobynyń eskertkishterinen alynǵan derekter kólemi jetkiliksiz bolyp qalýda. Bul toptar úshin qazylǵan obektilerdiń az ǵana sany, olardyń qatty tonalǵandyǵy jáne osy sebepti eleýli jáne jarqyn dataly oljalardyń bolmaýy tán. Eki toptyń eskertkishteri negizinen hronologıalyq turǵydan qorǵan retinde keshirek kórsetilgen.

Qazirgi kezde Shyǵys Saryarqanyń ortalyq aýdandarynda Tasmola jerleý oryndarynyń basty jańalyǵyna aınalǵan Taldy-2 qorymy Tasmolanyń orta kezeńiniń kórnekti eskertkishine jatady.Tasmola mádenıetiniń soltústik bóligindegi jerleý mádenıeti men ǵuryptyq keshender erte temir dáýiri úshin mańyzdy bolyp tabylady. Sebebi jerleý ǵuryptary arqyly bizder sol kezdegi taıpalardyń ómirinen, tynys tirshiliginen, ıdeıalogıasy men dinı joralǵylarynan habar beredi. Soltústik Qazaqstanda qazirgi tańda 250 ǵuryptyq keshender ashylǵan. Sonyń ishinde 160 qa jýyq qorǵandar jaqsy zerttelgen.Jalpy alǵanda Soltústik Qazaqstandaǵy ǵuryptyq eskertkishterdi 3 topqa bólip qarastyrylǵan.

B.z.b. VIII-V ǵasyrlarmen merzimdeletin Soltústik Qazaq-standaǵy eskertkishter ótpeli kezeń eskertkishteri alǵashqy bolyp sanalady. Bul ǵuryptyq jerleý oryndarynyń erekshelikteri shuńqyr tereńdigi 0,5 metrden aspaǵan. Jáne de adam súıegi erkin kúıde jerlengen.

Kelesi topqa b.z.b. IV-II ǵasyrlarmen merzimdeletin eskertkishter jatady. Bul toptaǵy ǵuryptyq jerleý eskertkishteri týraly málimetterdi 50 qorǵannan ala alamyz. Kólemi jaǵynan qorǵandardyń 57%-y kishi, 30 % -y orta, 13%-y iri bolyp keledi. İri qorǵandardyń kópshiligi Sergeevsk aýdanynan tabylǵan. Ereksheligi kóptegen qabir shuńqyrlarynyń ústi aǵash bórenelermen jabylǵan. №6 Birlik qorǵanyndaǵy erekshe qurylysty atap ótýge bolady. Dıametri 9 m, uzyndyǵy 0,5 m, saz qabatymen jabylǵan.

 3 top :VIII –VII ǵasyrlarmen merzimdeletin qorǵandar toby. Bul toptaǵy qorǵandar toby kishi jáne orta bolyp bólinedi. Kóptegen jer qorǵandarynyń ortalyq bóligi - aǵashtan jasalǵan joǵarǵy qabir qurylymdy bolyp keledi.  Olardyń izderi negizinen iri jáne orta ólshemdi qorǵandardan baıqalady. Aǵash konstrýksıalary kóbinese qorshaý túrindegi qurylymdarmen berilgen. Olardyń jerleý qurylymy ár túrli. Jáne qurylysy qarapaıym - eki jaǵynan, qaıtys bolǵan adamnyń denesine paralel, uzyn slıpter salyndy jáne olardyń ústine kóldeneń roll ornalastyrylǵan.Qabyrǵalary qulap ketpes úshin qabir buryshtary taspen bekitilgen. Mysaly Iavlenka qabiri  aǵash qurylymymen shektelgen. Syrtqy kórinisi shamamen 10 sharshy metrdi quraıdy.  Eki jaǵynan  baǵanalardyń shuńqyry tabylǵan.  Bektenız qorymdarynda aǵash qurylymdy 3,3 h 1,7 ólshemdi  qorǵandar kezdesedi. Ol topyraqty betki jaǵynda salynǵan kvadrat tas dıspleımen biriktirilgen. Tas dıspleıdiń syrtqy ólshemderi 6 x 5 m, aǵash qurylymyn qorshap turǵan sıaqty, onyń baǵytyn qaıtalaıdy . Jer asty shuńqyrlaryndaǵy kóne jerlerde kólemdi tıpti qurylymdar salynǵan. Olardyń qataryna  (Berlık, Qara-Oba , Keńes,  11)  syndy qorǵandar toby kiredi. Olar bıiktigi 2-3 metrge deıin jetetindeı tiktórtburyshty formada boldy. Olardyń qurylysy úshin arnaıy shuńqyr janynan oryn daıyndalǵan. Qurylys berik ári buryshtary nyq bolýy úshin balshyqpen qorshalǵan. Jalpy alǵanda jerleý erekshelikterinde eń aldymen iri qorǵandarǵa mán berip qaraý qajet. Sebebi bul qorǵandardan alynǵan materıaldar sol kezdegi taıpalardyń jerleý ǵurpynan birshama materıaldar bere  alady.  Mysaly 5 m tereńdikte nemese odan da kóp tereńdikte or-nalasqan iri qorǵandardyń kómý qabirleriniń ishki bezendirýin erekshe atap ótý kerek. Osyndaı tereńdiktiń túsirý qajettiligi qabyrǵanyń astyndaǵy asımetrıalyq ornalasqan qadamdardyń spıráldyq prınsıpine baılanysty boldy.  Qadamdar arasyndaǵy alshaqtyq 0,5-1,2 m deıin jetedi.Shuńqyr túbine túsken saıyn qabir kólemi kishirıe beredi. Sonymen qatar kishi jáne orta kólemdi qorǵandarda kezdesetin qyzyqty jaıt ol shyǵys bólikterinde uzyndyǵy 1,5m,  eni 1m bolatyn dálizderdiń bolýy. İzderine qarasaq joǵaryǵa qaraı kólbeý ornalasqan, bul topyraqtyń túbinen lastanýdy joıý úshin rampa retinde paıdalanylǵan bolýy kerek.  B.z.b. IV-II ǵasyrlarmen merzimdeletin qorǵandardyń 50 %- ynda aǵash edender kezdesedi.   Mysaly №13 Amangeldi qorǵanyndaǵy shuńqyrdan berik tóselgen aǵash eden qaldyqtary tabylǵan bolatyn. Mazarlaprdyń bir bóligi ásirese katakombylar 2 qabatty tósenishterden turady. Joǵarydan - ejelgi qatparlar  men ishine qaraı kameralardyń aýzy kóldeneń palýbamen jabylǵan, jáne de shetki deńgeıde salynǵan.

Ortalyq Qazaqstandaǵy b.z.b. I- shi myńjyldyqtyń ekinshi jartysyna jatatyn eskertkishter tolyq zerttelmegen. 1966 jyly M.Qadyrbaevtyń bastamasymen osy aımaqtyń shyǵys bóliginde tasmola mádenıeti anyqtalǵan bolatyn. Eki hronologıalyq etapqa bólingen – b.z.b. VII-VI jáne V-III. Alaıda qazirgi tańda ekinshi etapqa jatatyn eskertkishter tolyq zertteýdi qajet etip otyr, sebebi osy merzimge jatatyn eskertkishter Ortalyq Qazaqstannyń basqa aımaqtarynan tabylmady. Sonymen qatar 1995 jyly qorǵantastyq tıptegi eskertkishter toby tabylǵan bolatyn, ereksheligi máıittiń bas jaǵynda bos oryn qaldyrylǵan. Ol jerge qurbandyqqa shalynǵan úı janýarlarynyń súıekteri jerlengen.Kópetegen pikirler qorǵantastyq tıptegi eskertkishter erteǵun taıpalary mádenıetimen sáıkes keledi degenge saıady.Bul eskertkishter b.z.b. IV-II ǵasyrlarmen merzimdeledi. 2013 jylǵy dalalyq maýsymda Qaraǵandy ​​oblysynyń ońtústik-shyǵysyndaǵy zertteýler barysynda Qaramola qorymynda 4 qorǵan anyqtaldy. Materıaldar keıingi saq taıpalarymen qaldyrylǵan. Ulybrıtanıadaǵy Koróldik Belfast Ýnıversıtetiniń laboratorıasynan alynǵan málimetter eskertkishter merzimin IV-II ǵasyrlar dep kórsetedi. Bul qorǵandardyń barlyǵy Ortalyq Qazaqstannyń ońtústik-shyǵys aýdandaryn mekendegen taıpalardyń murasy dep atap kórsetýimizge bolady. Osylaısha, Tasmola mádenıetiniń damýy aıaqtalǵannan keıin, aýmaqtyń shyǵys bóliginde Qorǵantas pen Karamolanyń negizgi qorǵandary paıda bolady. Joǵaryda atap ótkendeı Ortalyq Qazaqstannyń erte temir dáýirin zertteýde M.Qadyrbaevtyń 1966 jylǵy zertteýleri erekshe oryn alady. Avtor eki hronologıalyq etapqa bólip qarastyrady – b.z.b. VII-VI jáne V-III. Zertteýshi bul materıaldardyń kópshiligin Ortalyq Qazaqstannyń soltústik-shyǵysyndaǵy Shiderti aýmaǵynan alǵan bolatyn. «Shiderti» tobyna jatatyn qabirler toby Tasmola, Qaramuryn, Nurmanbet bir ǵana taıpalyq odaqtyń tastap ketken murasy retinde zertteledi. Sonymen qatar 1980 jyly Ortalyq Qazaqstannyń erte temir dáýiri eskertkishterin zertteýdi jalǵastyrady.  Qarqaraly, Baıanaýyl, Qyzylaraı aýmaqtarynan kóptegen jańa materıaoldar men eskertkishter ashyldy. [10].

Tasmola eskertkishteri boıynshaQazaqtanda tuńǵysh ret 21 jerleý oryndary boıynsha jáne 2 qonystar boıynsha radıoýglerodty datanyń materıaldary alyndy. Bul materıaldardyń barlyǵy Ulybrıtanıadaǵy Belfast Koróldik Ýnıversıteti men Sankt- Peterbýrg qalasynan alynǵan. Arheologıalyq jáne radıoýglerodty zertteýlerge sáıýks joǵaryda atalǵan qorǵandar men eskertkishterdiń merzimdelýi shamamen b.z.b. V ǵasyrdan aspaıdy  Sonymen qatar 1995 jyly qorǵantastyq tıptegi eskertkishter toby tabylǵan bolatyn, ereksheligi máıittiń bas jaǵynda bos oryn qaldyrylǵan. Ol jerge qurbandyqqa shalynǵan úı janýarlarynyń súıekteri jerlengen [18; 19]  30dan asa nysandar zerttelgen.

Qaramola jerleý orny – Qarqaraly aýdany, Temirshi aýylynan 21 km jerde ornalasqan. Atyna sáıkes alystan qaraǵanda bul jerleý orny qara tastarmen kórinip turady. Qorym 7 qorǵannan jáne Soltústikten Ońtústikke deıin sozylyp jatqan 3 toptan turady turady. 1- shi top Ońtústikte ornalasqan 1-2 qorǵandardy jáne 2 qurbandyq shalý ornyn biriktiredi . 2- shi top 3-4-5 qorǵandardy jáne 2 qurbandyq shalý ornyn biriktiredi. 3- shi top 6-7 qorǵandardy jáne 2 qurbandyq shalý ornyn biriktiredi. Úsh eń úlken qorǵan (1,3,6) úlken saqına tárizdi morlarǵa ıe, dıametri 40 m. Qazba barysynda 5 obekt zertteldi- 4 qorǵan jáne 1 qurbandyq shalý orny. Jalpy qabyldanǵan ádiske sáıkes arheologıalyq zertteýler barlyq 4 qorǵandarda qol jumysy arqyly júrgizildi. Qazba jumystary sheńber kúıinde jasalyndy.  Zertteý barysynda eskertkishterdiń materıaldaryna qatysty birqatar jarıalanymdar qaraldy jáne taldandy. Bulardyń kópshiligi keıingi saq kezeńine sáıkes keledi.  6 qorǵanyna jerlengen adamnyń súıek qaldyqtaryna paleoantropologıalyq zertteýler Reseı ǵylym akademıasynyń Etnografıa jáne antropologıa ınstıtýtynyń antropologıa bóliminde zertteýshi E.P. Kıtov júzege asyrdy.  Qorǵan 3 – tasty, topyraqty  dıametri 22 jáne bıiktigi 1,9 m. Soltústikten ońtústikke, batystan shyǵysqa qaraı sozyla 4 sektorǵa bólingen. Birinshi kezekte shatqal qabatyn alyp jáne ár sektorda tazalyq jumystary júrgizildi jáne de fotofıksasıa jasaldy. Bul qorǵannyń Ortalyq Qazaqstandaǵy saqtardyń basqa da qorǵandarynan asa úlken aıyrmashylyǵy bilinbeıdi. Qurylysy kóp qabatty bolyp keledi. Palýbanyń ortasyndaǵy qabattyń beriktigi álsiz, alaıda eni úlken bolyp keledi. Syrtqy shóp qabatynan bólek, jer qabatynda eskertkishtiń 4 qabaty oqshaýlanǵan, olnyń 3- eýi negizgi bolyp tabylady, olar bir shetkeri qorǵanysty nyǵaıtýǵa áserin tıgizedi. Shuńqyrdyń joǵarǵy jaǵynda kórinbeıtin shabyndyq qabaty 0,3-0,5 m deıin kóteriledi. Dıametri shamamen 13-13,5 m bolatyn bos qum orny paıda bolady, ol eki nemese úsh qabatqa tegis ornalastyrylǵan, aqshyl tústi úlken tastardan quralǵan krepıdi bar. Tas krepıd dıametri - 14,5, eni 0,65-0,8, bıiktigi 0,4 m. Ortalyqta jerdiń qabaty óte az jáne kelesi qabattyń tastary kórinedi. Aınaldyra otyryp, jer bederiniń shetteri nyǵaıtylǵan, jáne tyǵyz oralǵan jer úlken tastarmen aralasqan.  Tazalaý kezinde jaǵalaýdyń shyǵys jaǵynda, Bekitpe tastarynan 0,35 m qashyqtyqta eki quıma ydys tabyldy.  Birinshi tabylǵan ydystyń formasy – jumyrtqa tárizdes. Ydystyń uzyndyǵy 15 sm, dıametri 11,5 m.   Kishkentaı janýardyń súıekteri jerdegi ydysty topyraqtan ajyratý barysynda tabyldy, al ekinshi súıek ydystan 15 sm qashyqtyqta tabyldy. Ekinshi ydys batys bólikte tabyldy. Dóńgelektelgen korpýstaǵy tegis ydys qosymsha búıirlik aýzyna ıe. Ydystyń bıiktigi 8,1 sm, joǵarǵy dıametri 4,3 sm, búıir tusy dıametri – 1,8sm.

Dıametri 10,5 m bolatyn jarty-sferalyq tas,  tóbesinde ornalasqan sıpat-talǵan jerdiń mańynda. Onyń ortalyqtaǵy qýaty 0,75-1 m. Tas betiniń batys jaǵynda tonaýshylyq qubylysy aıqyn kórinedi, uzyndyǵy 2,5-3 m.  Tas qorshaýy úlken qoqystardan jasalǵan krıftermen muqıat qorshalǵan, saqtalýy onyń mólsherine jáne muqıat sándeýine baılanysty. Tastardy iriktegen kezde shyǵys perıferıasy, kiltter deńgeıinde, uzaqqa sozylǵan tas astyq grebıkasyn tapty. Onyń uzyndyǵy 42 sm, eni 17,8 sm, bıiktigi 5,7 sm. Syrtqy betinde úılesimniń aıqyn izderi bar. Saq dáýirindegi halyqtyń dástúri- bul dástúr Ortalyq Qazaqstandaǵy erte saq kezeńindegi qorǵandardan belgili, mysaly Nýrken-2, Aqbeıit, Nazar-2 elıtaly obalar.

Sonymen qatar,mundaı zattyq baı derekter Altaı óńirindegi keıbir erte saq kezeńi qorǵandarynda kezdesedi.

ÁDEBIETTER TİZİMİ

1. Akıshev K.A. Zımovkı-poselenıa ı jılısha drevnıh ýsýneı //Izvestıa Akademıı naýk Kazahskoı SSR. Serıa obshestvennaıa. 1969. Vyp. 1. S. 29–47.

2. Goráchev A.A. Poselenıe ı mogılnık rannego jeleznogo veka arheologıcheskogo kompleksa Týrgen-2 // Voprosy arheologıı Kazahstana. Almaty, 2011. Vyp. 3.S. 325–341.

3. Habdýlına M.K. Stepnoe Prııshıme v epohý rannego jeleza. Almaty: Gylym, 1994. 170 s.

4. Habdýlına M.K. Poselenıa rannesakskogo vremenı na r. Selety //Stepnaıa sıvılızasıa Vostochnoı Evrazıı. Astana, 2003. T. 1. Drevnıe epohı. S. 189–214.

5. Habdýlına M.K. Itogı ızýchenıa ýlybaı-tasmolınskoı kúltýry Severnoı Saryarkı // Kazahstan v sakskýıý epohý. Kollektıvnaıa monografıa. Almaty: Instıtýt arheologıı ım. A.H.Margýlana, 2017. S. 35-58.

6. Tóleýbaev Á.T., Úmitqalıev U.Ú. Shyǵys Qazaqstan jerindegi saq dáýiriniń Qarashoqy-1 qonysy // Vsadnıkı Velıkoı stepı: tradısıı ı novasıı. – Astana, 2014. – S. 58-63.

7. Beısenov A.Z. Poselenıe Sarybýırat – památnık rannego jeleznogo veka Sentralnogo Kazahstana // Vestnık Ýnıversıteta Kaınar. – 2009. – Vyp. 4/2. – S. 8-11.

8. Beısenov A.Z. Jılıshe sakskoı epohı. Vestnık Tomskogo Gosýdarstvennogo Ýnıversıteta. Istorıa. 2017. №45. S. 72-82.

9. Beısenov A.Z., D.O. Gımranov, I.K. Ahıarov, D.B. Dýısenbaı//Poselenıe sakskogo vremenı Abylaı v Sentralnom Kazahstane Teorıa ı praktıka arheologıcheskıh ıssledovanıı. 2017. V pechatı.

10. Beısenov A.Z., Loman V.G. Drevnıe poselenıa Sentralnogo Kazahstana. – Almaty, 2009. – 264 s.

11. Beısenov A.Z. Rannesakskıe poselenıa blız gory Edıreı v Sentralnom Kazahstane // Izvestıa Samarskogo naýchnogo sentra. - 2016. T. 18, № 3. - S. 146–152.

12. Ahıarov I.K., Beısenov A.Z.Poselenıe sakskoı epohı Týıetas v Sen-tralnom Kazahstane // Aktýalnye problemy arheologıı Evrazıı. Almaty, 2016. S. 237–244.

13. Kadyrbaev M.K. O nekotoryh památnıkah rannıh kochevnıkov Sen-tralnogo Kazahstana //IAN KazSSR, 1958, Serıa ıstorıı, arheologıı ı etnografıı, Vyp.1(6).

14. Beısenov A.Z. Ortalyq Qazaqstan erte temir dáýiri eskertkishterin zert-teýdegi kómirtegilik anyqtamalar  // Materıaly mejdýnarodnoı naýchno-praktıcheskoı konferensıı «Novye metody ıssledovanıa v arheologıı».  – Almaty, 2016. - 13-21 bb.

15. Akıshev K.A. Zımovkı-poselenıa ı jılısha drevnıh ýsýneı //Izvestıa Akademıı naýk Kazahskoı SSR. Serıa obshestvennaıa. 1969. Vyp. 1. S. 29–47.

16. Beısenov A.Z. Krýgloe jılıshe sakskoı epohı. Samarskıı naýchnyı vestnık. - 2017. Tom 6. №1 (18). - S. 94-10.

17. Beısenov A. Z. Poselenıa ı mogılnıkı sakskoı epohı Sentralnogo Kazahstana / Sakskaıa kúltýra Saryarkı v kontekste ızýchenıa etnososıokýltýrnyh prosesov Ctepnoı Evrazıı. – Almaty : Begazy-Tasmola, 2015. – S. 11–38.

18. Beısenov A.Z., Shýlga P.I., Loman V.G. Poselenıa sakskoı epohı. Monografıa. Almaty: NISIA «Begazy-Tasmola», – 2017. –208 s.

19. Shýlga P.I. Skotovody Gornogo Altaıa v skıfskoe vremá (po materıalam poselenıı). – Novosıbırsk, 2015. – 336 s.

20. Beısenov A. 3., Loman V. G. O keramıke poselenıı rannego jeleznogo veka Keregetas-2, Edıreı-1, Edıreı-3 (Sentralnyı Kazahstan) //Istorıko- kúltýrnoe nasledıe Saryarkı. Karaganda, 2007. S. 156-159.

---