InfoHub Logo

Teńiz shirkinniń minezine túsine qoıý da qıyn. Aıdyn tósine shyǵyp alyp asyr salsań da, myńq etpeı sulyq túsip jatatyn kezi bolady. Sonda aınalanyń bári kógildir túske boıalyp, aspan men jer astasyp ketkendeı kórinedi. Osynaý shaqta rahat tynyshtyqqa orana túskiń keler edi. Beıqam tirshilik, qapersiz tynyshtyqqa qunyǵa túser ediń. Biraq teńiz degeniń, ómir jaryqtyqtyń ózi sıaqty, aýmaly-tókpeli keledi. Kúni keshe esińdi ala erkeletip, bar marhabatymen mápelese, ertesine bulan-talan bolyp qater zyndanyna bir-aq tastap jibererdeı, silkilep alady. Ol seniń ótkendegi jaqsylyq-jaısańdyǵyńa qaramaıdy. Adam — balasynyń jaqsyǵa da, jamanǵa da tez boı usynyp ketetinin sezetindeı, oqta-tekte «táýbáǵa» keltirip alatyny tárizdi. Bul joly da balyqshylardy olaı-bulaı oralýǵa keltirmeı qater qushaǵyna alyp kete barady. Úsh kúngi úskirik aıazdan keıin arqaǵa shyǵyp alǵan yzǵyryq jel seń ústinde onsyz da ýlap-shýlap balyqshylardyń tirshilik ómirden úmitin birjola úzip tynaıyn degendeı keshke qaraı ekilene soqty. Eki úıdiń aýmaǵyndaı tutas qalyń muz tereńge -seń-seń muz ben aqbýryl tolqyndar arpalysyp jatqan teńiz ortasyna qaraı jylystaı berdi. Otyrarǵa da, turarǵa da bilmeı seń ústinde sendelgen jıyrma shaqty balyqshynyń arasynda 3-4 áıel de kórinedi. Jylap-syqtap, qaterli jeldiń aryny údegen saıyn daýys ete bastaǵan olarǵa:

— Qoıyńdar, túge! Jylaǵanda bireý keledi deısińder me?! — dep orta boıly, som deneli, jasy otyzdar shamasyndaǵy brıgadır jigit jekirip tastady.

— Iá, qoıyńdar, shyraqtarym. Bir reti bolar. Tútegen oq astynda azamattaryń da júr ǵoı. Sabyr etken jón...

Osylardyń ishindegi eresekteýi Jumaǵalı basý aıtqan boldy. Áıelder aldynda syr bermeýge tyrysqanmen, jigitterdiń de teńiz ańǵarynyń yzǵyryǵymen qaraqoshqyldanyp ketken júzderinen úreı daǵdarysy sezilgendeı. Ázirge tamaq jetkilikti. Bir jumaǵa bolmaǵanmen 3-4 kúnge jetip qalýy múmkin. Tek otyn jaǵy qınamasa... dep oılady Fazyl.

Teńizden aqbalyq aýlaýǵa shyqqan aqanshylar 7-8 qulash tereńdikte, sonaý Shaǵala kóse tusynda turǵan-dy Jel túnde kóterildi. Shart-surt shatynap synǵan teńiz qaımaǵy úrdis qoparylyp, áı-sháıǵa qaratpaı, byt-shyt bop kete barǵan. Brıgada jetekshisi Fazyldyń, ózderi ólim men ómirdiń arasynda dúleı kúshtiń qoltyǵynda ketip bara jatsa da, kóz aldynan ketpeı qoıǵany — tory attyń álegi boldy. Bularda úsh at-shana bar-dy. Seń ústinde qalǵannyń ertesine qabyrǵadan janaı soqqań qabat-qabat muz bular panalaǵan úlken seńniń sol jaǵyn ala qatty ekpinmen kelip, teń jarymyna jýyǵyn omyryp ketken. Jaqyndap qalǵan aıbarly seńnen yǵysqan jurt ózderi turǵan seńniń ekinshi basyna júgirgende, tory at pen otyn úıýli shana kúmp berip sýǵa birden qulady. Ári-beri maltyp jantalasa qımyl kórsetken janýar yshqyna shurqyrap, bular turǵan seńge aldynǵy aıaqtaryn salar-salmasta tóbedeı tolqyn astyna kómilip qaldy da, qaıta kórinbeı qoıdy. Mal da bolsa, jan berer jerde arpalysa qımyldap, mynaý adamdardan arasha suraǵandaı jan túrshiktire shurqyraǵanyn aıtsaıshy... Bularda da sol janýardan artyq qazir ne qaýqar bar. Áıteýir aqyrǵy demid úzilgenshe kóńilge medeý tutatyn bolmashy úmit sáýlesi de. Áıtpese... Fazyl janyndaǵylarǵa urlana kóz júgirtip edi. Áıelder jaǵy bulaýdaı bolyp isip ketken betterin jasyrǵysy kelgendeı, tasalaı beredi. Tórteýi bir shananyń ústinde úrpıisip otyr. Erkekter de mynaý qutyrynyp turǵan teńiz álemindegi aspandaı túnerińki. Bar bolǵany qara temekini qaıta-qaıta orap, býdaqtatysady.

— Oý, jigitter, otyramyz ba túge, osylaı! Ákelińder, ana shananyń bireýin buzaıyq. Ot jaǵaıyq. Erteń-aq samolet pe, motor ma — jetpes deımisiń táıiri! — dep brıgadır ornynan shapshań qımylmen qozǵaldy da qorbalańdap baryp áıelder otyrǵan shana ústinen súımen men baltany aldy.

— Úıinde otyrǵandaı máz bolýyn... — dep áıelderdiń biri kúńk etip edi. Fazyl estise de, estimegen bop, shanany buza berdi. Álgini qulaǵy shalyp qalǵan Qarabala:

— E, úıde otyrmaǵanda, qarap otyryp ashtan ólemiz be? «Oıyn kúlkiden aıyrmasyn, aıaqty basqa qaıyrmasyn» deıtin kim edi osy, Jumeke?

Jigitter jaǵynyń birazy myrs etip kúlip jiberdi.

— Shoshqa óleıin dep jatsa da, qors eterin qoımaıdy dep, seniń áziliń qalmaıdy-aý...

...Tún jarymy aýǵan sekildi. Sháýgim qazanǵa pisirilgen aq balyq etine toıyp alǵan jurt bir shananyń aınalasyna syımaǵandary o basta astaryna tóseýge alyp shyqqan qamys ústine jantaıysa ketken.

— Al jatqanǵa berseń maǵan ber dep bir atamyz ashtan óldi dep edi. Qaryndy toltyrdyq ne de bolsa, — dep Qarabala kúldirip aldy.

Úlken seń-seń tondy qalyń kıimderiniń syrtynan aıqara jamylǵan Jumaǵalı men Fazyl ǵana kóz iler emes. Osyndaıda qaı-qaıdaǵy ótken-ketken oıǵa túseri bar emes pe...

— Fazyl, sen osy qarshadaıyńnan teńizge shyqtyń-aý deımin?

— On eki jasymda kásipke ilestim. Bul teńiz talaı qaterin de, qaıyrymyn da kórsetti emes pe!

Jigit úndemeı biraz jatty. Tereńge qaraı jylystaǵan saıyn tolqynnyń júrisi kúsheıip, álsin-áli muzdaı tamshylardy quıyp-quıyp jiberedi. Óńsheń shıetteı bala-shaǵa aýyzdaryna qarap otyrǵan bir-bir úıdiń azamaty olaı-pulaı bola qalsa, obaldary men de kete me degen oı Fazylǵa maza bermedi.

— Óliara ǵoı, kúnniń buzylatyn syńaıy bar. Asyly jaǵalaýǵa jylystap, birer kún ańysyn ańdyǵanymyz jón, - degen Jumaǵalıǵa:

— Balyq bolsa jaqsy júrip tur. Kún jaýmaı sý bolyp jaǵaǵa baryp jatyp alǵanda ne bolady, — dep bolmaǵan ózi edi. Jigit ekinshi jaǵyna aýdarylyp jatty. Baıaǵyda ákesi Dahıa men ózine tete aǵasy Sahı úsheýi kishkene qaıyqpen teńizge shyǵyp, yǵysta qalǵandary bar edi. Bul onda balalaý. «Aqjaldyń» basynda qabyldaý pýnkti men birneshe dúken ustaǵan orys qojaıynǵa jaldanyp, teńiz boıyndaǵy qazaqtar kúnkóris etetin. Qarashanyń orta kezi edi. Muz qata qoıǵan joq. Bular kóbine eki-úsh qaıyq bop birigip júredi. Shyǵystan kóterilgen daýyl eki táýlik boıy tynymsyz soǵyp, qaıyqshylardy attatpaı qoıǵan. Teńizdiń taýdaı-taýdaı jal tolqyndary qaltyldaǵan kishkene qaıyqty tamshy qurly kórsin be! Aqyry qaıyqtyń bireýi kóz-kóre byt-shyty shyqqany, eki jigit júzip kelip bulardyń qaıyǵyna ilikkeni, Imanqul shaldyń tolqyn astynan shyǵa almaı qalǵany áli esinde. Áıteýir tatar dámniń taýsylmaǵany bolar — úshinshi kúni jel saıabyrlap, bular aýylǵa bet alǵan.

— On kúnnen beri aýlaǵandaryń osy ma! — dep qyzyl kóz qojaıyn bulardyń azyn-aýlaq ákelgen balyǵyn ózderine de, ózine de buıyrtpaı sýǵa laqtyrǵany bar...

Odan keıin jańa ómir bastaldy. Komsomolǵa ótkeni, balyqshylardyń búkilodaqtyq sezine qatysqany — bári-bári kúni keshegideı elestep ótti. Jigit aýylda qalǵan kelinshegin esine aldy. Júrek tusy syzdap ketkendeı boldy. Tym bolmasa, «pálensheniń balasy edi» deıtin kishkentaılary da bola qoıǵan joq edi. Ol ornynan turyp, sıpalap júrip Qarabalanyń janynan temeki dorba men shyrpy taýyp aldy da, ebedeısiz qoldarymen shoqpardaı qylyp orap tarta bastady. Temeki tartyp kórmegen ol ashshy tútinge býlyǵyp, eki-úsh ret shashalyp qalyp edi, Jumaǵalı oıanyp ketti.

— Sen dem alsańshy, Fazyl. Men otyra túraıyn. Otyrǵanda da bitirer nemiz bar...

Tún qarańǵylyǵy qoıýlana tústi. Dáý tolqyndarmen qaqtyǵysqan seń susty teńizdiń tereń ortasyna qaraı jyljyp bara jatty.

***

Tartym basyndaǵy balyqshylar úıinde otyrǵan on shaqty adam ún-túnsiz brıgadırdiń aýzyna qarap qalypty. Qoldaryndaǵy gazet-jýrnaldar da sol ashylǵan kúıinde jatyr.

— Oı, shyraqtarym-aı, qaıdaǵyny eske túsirdińder ǵoı, — dep baǵanadan bergi áńgimesin kilt úzip Fazekeń jantaıa ketti. — Neden bastalyp ketip edi ózi.

— Iá, ıá, aqyry ne boldy endi? — dep álgi bir sýretter kóz aldynan ketpeı otyrǵan Qurmet monshaqtaı jyltyraǵan shaǵyn kózderin Fazylǵa qadady.

— E, ne bolǵanyn kórip otyrǵan joqsyń ba? — Fazekeń sý túbine ketse, bul áńgimeni kimnen estir eń? — Balyqshylardy tasıtyn shofer Másálimniń sózine jurt kúlisip aldy.

— Sodan on segiz táýlik degende osy «Peshnoı» aralynyń qarasy kórindi. Attyń bireýin soıyp jep, qamys, shana — bárin de otyn ettik. Sońǵy eki kúnde eki úlken tońdy jaqtyq. Aqbalyqtyń maıyna bylǵap jaqqanda, o da biraz jan saýǵalatty. Eki samolet kelip, áýeli tamaq tastady, sodan shyqtyq qoı, áıteýir... — Fazyl saǵatyna qarady da, ornynan, tura berdi. — Jigitter, ýaqyt bolyp qaldy, tartymdy bastaıyq.

Jurt rezına etikteriniń qonyshyn kóterip, ózenge bettedi. Kapıtan Luqpan men motorshy Muhıden aý shabatyn motordy bezek qaqtyryp, aıdyn ortasyna qaraı jónedi. Aý qaıyrýshy Aıtqoja ásheıinde jalǵyz ózi tartyp ákele beretin aýdy bu joly ornynan qozǵaı almaı qoıdy. Bir nársege ilinip qaldy ma dep, kapron arqannyń ushyn bilegine orap alyp tarta bergende, álde nendeı kúsh sý jıegindegi turǵan ony teris aǵyndy ortaǵa qaraı dedektete jónelgen. Jelsiz kúnderi de qazandaǵy sýdaı sarqyldap jatatyn ıirim alpamsadaı jigitti qushaqtap áketerdeı.

— Oý, anaǵan ne boldy? — Brıgadırdiń kózi shalyp qaldy. — Ózi ketti ǵoı barsańshy, túge!

Bári úlken etikterimen shalpyldatyp Aıtqoja ketken jaqqa qaraı júgiristi. Fazyl ózi de mol denesimen shapshań qımyldap, jan ushyryp keledi. Aıtqoja jaqsy sportshy edi, biraq shym batyp ketti de, kórinbeı qaldy. Sasqan balyqshylar japa tarmaǵaı teris aǵynǵa qaraı júgirdi.

— Qaıtyńdar, túge! — dep aqyrdy brıgadır. — Báriń birjola keteıin dedińder me?!

Jumabek pen Qurmet sheshinip úlgergen eken — sýǵa qoıyp ketti. Súıtkenshe ıirimnen áride — orta -tustan Aıtqojanyń basy kórindi Abyr-sabyr shapqylasyp júrgen balyqshylar endi talmaýsyrap jaǵaǵa jetken jigitke qaraı júgirisken...

Qurmet pen Jumabek aıdyn ortasyna qaraı yǵyp ketken aýdyń basyn qaıyryp tarta berip edi, ál berer bolmady.

— Kelińder, munda kelińder!

Bes-alty jigit jabylyp aýdy tarta berip edi, eki metrge jýyq tereńdikte qyr arqasy kúdireıip, ózen astynan taý keship kele jatqandaı, alyp balyq kórindi, Qaǵý kórmeı erkin ósip qalǵan janýar bir qudiretti quryqqa ilingenin sezgendeı, ári jaǵalaýǵa jaqyndaǵan saıyn ańyraıǵan tanaýynan shelektep quıǵan aýadan demigip qalǵandaı edi. Kapron aýdy byt-shyt qylyp, áli de bostandyqtan úmitker qortpa alyp denesine úılesimsiz úrkek qımylmen alasura bergen.

— Aý, tartsańdarshy, eı!

— Qap, áketedi-aý endi!

— Áne, taǵy jyrtty!

Rezına etiktiń qoıny-qonyshyna quıǵan sýǵa qaramaı malmandaı bolyp, japyrlasyp jatqan balyqshylardyn oqys-oqys shyqqan úni sý janýaryn onan saıyn shoshytýda edi. Jaǵaǵa qaǵylǵan súımenge arqandap, demderin bir alǵan balyqshylar biraz alqynysyp qalǵan. Brıgadadaǵy eń uzyn degen Qabyl atsha yrǵyp, balyqtyń ústine minip edi, eki aıaǵy sereńdep jerge tımedi. Balyq quıryǵymen bir bulqynyp qalyp edi, Qabyl sý ortasyna kúmp etti.

— Tirideı tapsyrý kerek, áıtpese ýyldyryǵy sút bolyp ketedi, — dep Fazyl kóneleý qońyr qalpaǵyn kóterip shyp-shyp shyqqan mańdaı terin súrtti. Balyq qabyldaý púnktindegiler de alyp qortpany kórgende, tańdanysyp qaldy.

— Fazeke, bıylǵy jospardy bir balyqpen-aq oryndaı salaıyn degensiz ǵoı shamasy?!

— Mynaýyń kópten kórinbeı júrgen dáýkes edi, — desip ólshegenshe asyq boldy.

— Salmaǵy!

— Endi ýyldyryǵyn ólsheńder!

İshin jaryp jibergende, iri tarydaı qap-qara móldir monshaqtar kleenka ústine aqtarylyp qaldy.

— !

— Áı, Fazyl, mynaýyńdy jýyp ketpeseń, ýyldyryǵy lastaý eken, — dep ýyldyryq sehynyń masteri Qumar qarqyldaı kúldi.

...Tartym basyna qaraı tolqynmen jarysyp kele jatqan motor ústinde teńiz ańǵarynan esken keshki samalǵa júzderin tosyp ekeý tur. Qara shashy jelmen oınap qabaǵyna túse bergen uzyn boıly balań jigit janaryn aıdyn ústindegi bir núktege qadap, oı qushaǵynda. Qatarynda turǵan qońqaq muryndy, myǵym deneli, jasy elýdi alqymdap qalǵan ordendi brıgadır Fazyl Dahıev kenep beshpetiniń omyraýyn aǵytqan kúıi áldebir kóterińki kóńilmen kúlimsirep qoıady. Oqta-tekte bir qyryn turǵan balań jigittiń tulǵasyna kóz júgirtedi. Kúni keshegi tıtimdeı balanyń dyńdaı azamat bop qalǵanyna qýanatyn tárizdi. Ómir degeniń mynaý tolqyndar sıaqty júırik-aq qoı. Qarabala dúnıe salǵanda osy Jumabek mektepke jańa baryp júr edi. Ótken jyly mektep bitirip, kolhozǵa kelgende Fazyl óz brıgadasyna alǵan. Ákesimen talaı dámdes bolyp em, ózimniń Altynbegimnen ne bótendigi bar, baýlıyn, bas-kóz bolaıyn degen oıda-tyn. Qazir bir balyqshydan kem emes. Maqtaý da alyp júr. Keıde minezi tuıyqtaý. Áldebir oıǵa batyp júretin tárizdi. Ózi áp-ásem óleń jazady deıdi jurt. Qaıtse de adam bolyp qaldy, áıteýir. «At tuıaǵyn taı basar» degen osy da...

Balań jigittiń bar kóńili mynaý alaburtyp jatqan aıdyn tósinde. «Qys boıy buıyǵy tynyshtyqqa oranyp, qannen-qapersiz jatyp alatyn teńiz kóktemniń shýaq-saýsaqtary bir sıpap ótkende, uıqysy shaıdaı ashylyp qoıa beredi. Úrdis qımyldap, baıaǵy óziniń birde ertse, birde mańǵaz tákabbar minezine qaıta basar edi sosyn. Jyrtyq-jyrtyq jaǵalaýdy basa kóktep, mynaý dúnıede ózderinen ózge kúshti joqtaı, aq kóbik atyp alasurǵan tolqyndar órshelene aspanǵa atyp, sonsoń amalsyz birin biri qýalaı qýyp teńiz ortasyna qaraı jóńkile jóneledi. Sol shaqta qarsy kelgenniń qandaıyn bolmasyn bir-jola jalmap jutyp jibererdeı, qaharly».

Jigit kóz aldyndaǵy sýretti kóńilinde tizbektep, jal-jal tolqyndardan janaryn aýdarmaıdy. Bir mezet brıgadır jaqqa kóz júgirtip edi, onyń qazirgi túr-tulǵasy mynaý alapat minezdi teńizdeı asqaq kórinip ketti Jumabekke. Aqbýryl tolqyndarmen alysyp aıdyn tósinde qasqaıa qaryshtaǵan osy bir aǵany kórgende, tentek teńizdiń ózi de: «E, óz ulym ekensiń ǵoı!» — degendeı momaqansı qalatyn tárizdi...

Tegeýrindi tumsyǵymen aıdyn tósin qaq bólip alǵa umtylǵan motor tartym basyna jaqyndaǵan saıyn aqbas tolqyndardy túıdek-túıdek burq etkizip aǵysqa qarsy erkin samǵap barady. Al kári teńiz baıaǵy adýyn minezinen tanbaı dóńbekshı túsedi. Tegi teńiz de, teńiz minezdi jandar da tynyshtyq tilemeıtin tárizdi.

1966

Balyqshy aýdany

---