InfoHub Logo

Tóre aýyly jaılaýdan qaıtqaly, Shoqannyń oıynda Omby qalasyna degen júris joly elestep, asyǵý da bar. Ásirese Sergeı aǵaıdyń qala jaıynan qyzyqtyryp aıtqan áńgimeleri esine túsedi. Al qalaǵa júrse myna aýyl ómirinen bólinedi. Oıyny bir qurdastan, tentek te bolsa baýyrlas Jaqyptan bólinedi. Yrjıa kúlip, qorǵana til qatyp, balshyqtan músin jasap oıynyna talshyq etken Mysyqtan kóz jazady. Qatar otyryp jazý salystyrǵan, oıyn tobynda únemi qasynda bolyp, murnyn tartyp qoıyp, «Shoqa» deıtin qurdasy Álibaıdan bólinedi. Osyndaı oılarǵa oralǵan Shoqan kún sanap anadaǵy bastaǵan kúndelik dápterine árbir oıyn jazyp júrdi. Ol jazdaǵy naǵashy aýlyna barǵan saparynan kórgen-bilgenderin — Etekbaı sózin, Zerendi túsinigin jazdy.

Aýyl Qosqımylǵa kelgen kúni-aq Shoqan belgili kúzek qudyqta otyratyn jalǵyz qara lashyq Mysyqtyń úıine keldi. Jazdaı el kórmeı, elegizip elsiz ómirde buıyǵyp júrgen Mysyqty, eki buzaýdy qaıyryp kele jatqan jerinen, qoryq ishinde kezdestirdi. Yrjıyp, qulaǵy deldıip tura qalǵan Mysyqqa Shoqan qunanynan túsip, qasyna keldi de:

— Nemene, Mysyq, aman ba!? — dedi. Mysyq úndemedi, tek kúle berdi.

— Sen, nemene, sózdi umytyp qalǵansyń ba?

— Joq, sózdi bilem. Aman ba, Shoqan!

— Iá, aman. Óziń, nemene, qandaı músin jasadyń?

— Túk te jasaǵanym joq.

— Nege?

— Buzaýymdy baǵyp, apamdy kútem.

Mysyqtyń myna sózi Shoqanǵa erekshe bir oı saldy. «Iá, aldymen tirshilik ómir jabdyǵy» dedi ishinen.

— Men endi qalaǵa oqýǵa júrem. Sen erteń bizdiń, aýylǵa kel. Jáne jańa sýretiń bolsa, ala kel.

— Jańa músinim joq. Jalǵyz qalaı baram, qorqam. Apamdy jalǵyz qaldyra almaımyn.

— Nege?

— Apam ornynan tura almaıdy.

— Ákeń qaıda?

— Tóre úıiniń shóbin shaýyp júr. Alysta, anaý ózen jaqta.

Mysyqtyń myna keıingi úı jaıyn aıtqandaǵy muńaıǵan túrine kózi túsken Shoqan ony aıap ketti. «Anasy aýrý, ákesi bireýdiń jumysynda, ózi jalǵyz. Myna buzaýlar onyń ári kórer azyǵy, ári ermegi. Qandaı qıyn».

— Onda erteń men ózim keleıin, jaraı ma?

Mysyq basyn ızedi.

Shyńǵys ózinde qonaqta jatqan Dabashınskıı men Shoqandy ertip Aıǵanym aýlyna kelgende, Qanǵoja, Mameke — bári de hanym úıinde edi. Shoqandy Ombyǵa oqýǵa aparady degen óz osy kúzekke qonysymen-aq tóre aýylyna habarlanǵan. Búgin hanym úıinde bolatyndyqtary da olarǵa aıtylǵandy. Súıikti nemeresin qasyna alyp, qaıta-qaıta mańdaıynan ıiskep, oılana alysqa qaraǵan Aıǵanym:

— Myna Shoqanjannyń toqym qaǵaryn ózim isteıin dep ádeıi myna aǵa, atalaryn shaqyrtyp aldym. Batalaryn bersin. Ana aýyl aqsaqaldary da keledi. Shyńǵysty oryssha oqýǵa bergenimde, tóre, qara bolyp — «Aıǵanym endi ózi shoqynǵanymen qoımaı, balasyn da orys oqýyna shoqyndyrýǵa beripti. Atalary oryssha oqymaı-aq Úsh júzdi bılep edi ǵoı. Bul qaı buzylǵany», — dep aıtpaǵan ósegi bar ma edi. Sol shoqyndyrýǵa berdi degen Shyńǵys, mine ortalaryńda. Dinin buzyp pa? Halqynyń qaǵıdasyn buzyp pa? Bilim aldy, bilimdi eldiń adamymen tizelese otyrýǵa, óz oıyn basqaǵa táýelsiz-aq oryssha jetkizýge jetti. Al Shoqanjan endi odan da úlken oqýǵa barady. Jańa zamannyń bilimin alady, — dedi Aıǵanym.

Árqaısysy Aıǵanym sózin ózinshe túsingen týysqandar únsiz tyńdap, ádeppen ana aldyndaǵy qurmetterin istedi. Aıǵanymnyń álgi aıtqan sózin tyńdap otyrǵan Dabashınskıı:

— Tóreler, hanym analaryńyz óte durys aıtady. Sizderdiń baǵynǵan úkimetterińiz orys patshalyǵy, onyń tilin bilip, zańyn uǵý sizderge paryz. Eger ony bilmeseńizder, men sıaqty tilmashqa táýeldi bolyp otyrasyńdar. Sizdiń qazaqtyń maqaly bar ǵoı: «Shaınap bergen balaǵa as bolmaıdy» degen. Sondaı-aq bireý arqyly tildesken el basshysy ulyqqa qaı oıyn jetkizedi. Al myna Shyńǵys Ýálıhanovıch patshanyń ózimen de sóılese alady. Shoqan korpýsqa túsip oqysa, Shyńǵystan da oqymysty bolady. Endi sizdiń eldiń jastaryna oqý kerek, — dep óte bir dostyq oılar aıtty. Bul sózge rıza bolǵan Aıǵanym:

— Shyraǵym, Shoqanymdy óz qolyńa beremiz. Úıińde usta, zeriktirme, oqýyn jaqsylap oqyt. Sen de dos-jar balamnyń biri bol, — dedi.

— Hanym apaı, senimińizdi aqtarmyn. Shoqanyńyzdy óz balam etip tárbıelermin.

— Jolyń bolsyn, shyraǵym, — dep Aıǵanym qasyndaǵy Shoqanǵa, — sen ana aǵańnyń aıtqanyn tyńda. Oqýyńdy jaqsy oqy, — dedi. Shoqan úndemeı basyn ızedi.

Osy kezde Aıǵanym habarlaǵan aýyl aqsaqaldary: Yqylas, Sal, Ájibaılar, taǵy basqalary keldi. Májilis qyzdy. Qanǵojanyń qobyzy da, Nurtaıdyń áni de shyrqaldy. Tús aýa hanym aýylynan attanǵan toptyń ishinde kele jatqan Shoqan, óz aýyldaryna taıanǵanda:

— Ateke, men keshe Mysyqqa kelem degem, soǵan baryp keleıin, — dedi.

— E, dosyń ǵoı, álgi sheber bala ǵoı, bar, bar, — dep Shyńǵys ruqsat etti.

Shoqan Taqyrbas bar qasynda, Mysyqqa kelgende, kúrkesiniń qasynda ot jaǵyp júr eken.

Ol Shoqandy kórip, yrjıa kúlip aldynan shyqty.

— Al, Mysyq, júr, bizdiń aýylǵa júr.

— Apam jalǵyz qalady ǵoı.

— Kóp bolmaısyń, apańa aıt.

— Jaraıdy, qazir, — Mysyq apasy jatqan qara lashyqqa júgirip ketti. Birazdan soń ústine anada Shoqan bergen kónetoz shapanyn kıip shyqty.

— Káni, meniń artyma min, — dep Taqyrbas ony qolynan tartyp, artyna mingestirip aldy. Mysyqty ózine ilestire úıge kirgen Shoqanǵa Zeınep:

— Shoqanjan-aý, myna sary suńqardy taǵy taýyp alǵansyń ba? — dedi tańdanyp.

— Iá, apeke, sheshesi aýrý eken. Jazda sýret jasaı almapty. Ákesi atam úıiniń shóbin shaýyp, úıinde joq. Sondaı aıanyshty, — dedi.

— Sheshesi ne aýrý eken? — dep Zeınep ejikteı surady. Ony baıqap turǵan Mysyq qorqyp kózin jypylyqtatyp, tómen qarap ketti.

— Apa, siz uryspańyz, onyń jazyǵy joq. Men erteń qalaǵa oqýǵa júremin ǵoı, ana meniń qazaqy kemzal, shalbarymdy Mysyqqa bershi, túk kıimi joq. Ózine tamaq bergizshi. Sheshesine de tamaq berip jiber, — dedi ótinish etip.

— Iá, jol sadaqań bolsyn, bereıin, — dep Zeınep Qanıpaǵa, — Shoqanjannyń kemzal, shalbaryn ana balaǵa bershi. Ózine tamaq ber. Sheshesi aýrý bolsa, shaı, qant túıip bershi, — dedi, Qanıpa jymıa kúlip:

— Osy bir sary shegir júgirmekke Shoqanjannyń múlde yqylasy tústi-aý. Myna kemzal, shalbaryn qalaǵa júrerde ózim surap alyp, baýyryma kıgizeıin dep júr edim.

— Qanıpa, oǵan renjimeı-aq qoı. Seniń baýyryńa da Shoqannyń bir kónesi tabylar, — dep Zeınep Qanıpa kóńilin de jubatyp qoıdy. Kıim kıip shaı, qant alyp, oljaly bolǵan Mysyq qýanyshy qoınyna syımaı, úıine jetýge asyǵyp Shoqannyń qasyna kelip, ne aıtaryn bilmeı, yrjıyp tanaýyn tartyp turyp qaldy.

— Nemene, úıińe qaıtasyń ba? — Mysyq basyn ızedi. — Taqa, Mysyqty úıine aparyp tastańyz, ıtten qorqady, — dep Shoqan Mysyqpen hosh aıtysty. Taqyrbastyń artyna mingesip júre bergen Mysyqqa:

— Mysyq, músin jasaýyńdy umytpa. Maǵan jaqsylap kóp músin istep qoı.

Mysyq Taqyrbastyń belbeýinen ustap, tyrmysyp bara jatyp, artyna burylyp:

— Jaraıdy, istep qoıam, — dedi.

Shoqan Taqyrbastyń artyna mingesip bara jatqan Mysyqqa qarap biraz turyp qaldy. Tek, artynan kelip Jaqyptyń:

— Óı, anaý álgi mıaý Mysyq pa? — degen sózine burylyp:

— Iá, sotqar, bir aıqasatyn ediń, kóre almaı qaldyń-aý, - dedi.

Jaqyp Shoqannyń qalaǵa júretin habaryn estigeli beri burynǵydaı soqtyqpaı, ózinshe bir oıǵa túskendeı bolyp júrgen. Bul jerde de sol minezin istedi.

Dabashınskıı Shyńǵys aýylyna kelisimen-aq Shoqannyń jańa dosy bolyp aldy. Shekarashylar mekemesiniń tilmashy, qazaq dalasyn kóp aralaǵan, tapqyr da dilmar Dabashınskıı Shyńǵystyń kópten bergi dosy edi. Shoqandy oqýǵa alyp júrerdegi qaladaǵy Shoqanǵa saılaǵan páter úıi de osy Dabashınskııdiki bolatyn. Sondyqtan kóktem kezindegi qalaǵa qatynasqanynda, Dabashınskııdi qonaqqa shaqyra kelgen. Dabashınskııdiń bul kelýindegi sebepter de osy bolatyn. Dabashınskıı Shyńǵystan bir-eki jas úlken bolǵandyqtan, Shyńǵys ony Ýásil aǵaı dep ózimsine sóıleıtin. Shyńǵystyń ózin qazaqsyna ataǵanyna Dabashınskıı asa razy bolyp, kóńildenip qalýshy edi. Ákesiniń ataýymen Shoqan da ony Ýásil aǵaı dep ataıtyn boldy.

— Korpýsqa bala qabyldaý kezi bolyp qaldy. Aldyn ala barǵanymyz jaqsy, — dep Dabashınskıı Shyńǵysqa júrý jaıyn bir eskertip qoıdy.

— Iá, ıá, ol ras. Erteń erte attanamyz, — dep Shyńǵys jol attaryn, qasyna alar joldasyn ázirletti. Tuńǵysh balasyn baýyrynan shyǵaryp, alys jolǵa, sháhárli jerge jiberýge ázirlengen Zeınep áldeneden bir aýyr oıda. Ananyń kóz aldyna kishkene Shoqannyń jat úıde jaltańdap otyrǵan túri elesteıdi. Qalanyń qamaý kóshesi, ózi tilin túsinbeıtin jurttyń ishinde balasynyń jabyǵyp turǵan beınesi keledi. İshi eljiregenimen bir senimdi medeý bar. Ol anada kelip jatqan Sergeı, myna Ýásil aǵaılar kóńiline tıanaq tárizdenip ketedi. Bilimge, oqýǵa attanady, ol bir mereı ǵoı, degen jaqsylyq oıdyń jarqyn sáýlesi jiger týǵyzyp turǵandaı bolady. Osyny oılaıdy da boıyn shıratady.

Úsh at jegilgen páýeskeniń kúımesin shalqalata ashyp, Beısen kóldeneń tartqanda, Aıǵanym bastaǵan analar toby Shoqandy kezekpe-kezek betinen súıip, asyl nıetterin aıtýda.

Aldymen páýeskege kelip otyrǵan Shyńǵys:

— Káni, Ýásil aǵaı, kelińiz, — dep óz qasyn nusqady.

Tentek Jaqyp jylamsyrap Shoqandy qushaqtap, baýyrlyq jyly minez kórsetip tur. Jaqyptyń syrt jaǵynda Álibaı, Muqandar tur. Bular yrjıa kúlip, «Shoqan, qosh, aman bol» desip, joldastyq qımas dostyq lebiz bildirýde. Beısenniń delbe ustaǵan qoly qozǵalǵanda, páýeske úzeńgiligine aıaǵyn salǵan Shoqandy ustap, qoltyǵynan alyp, Zeınep óz qolynan attandyryp jiberdi. Shoqannyń páýeske tutqasyna jarmasqan qolynan ustap, Ýásil aǵaı kóterip aldy. Jan-júıesi bosap, kózine jas alǵan Zeınep: «Jolyń bolsyn, qulynym», — dep oramalyn kóterip qala berdi. Páýeskeniń artynan kózi jasaýrap qarap turǵan Aıǵanymǵa:

— Apasy, úıge júrińiz, Shoqanyńyzdyń jol shashýyna batańyzdy berińiz, — dedi Zeınep.

— Jaraıdy, Zeınepjan, Shoqanymnan aıar tilegim bar ma, — dep Aıǵanym qasyndaǵy kútýshilerimen úıge kirdi.

Aýyldan shyǵa bere taqta jolǵa túsken páýeskeni, erigip turǵan úsh kúreń at zyrlata ushyryp keledi. Artyna jaltaqtaı qaraǵan Shoqanǵa:

— Shoqanjan, endi artyńa emes, aldyńa qara. Ómirińniń óri aldyńda, — dedi Shyńǵys.

— Iá, Shoqan, Shyńǵys Ýálıhanovıch óte durys aıtady. Aldyńa qara. Qyzyq ta, bilim de, óner de aldyńda, — dedi Dabashınskıı, Shoqannyń aýylǵa qıyla qaraǵan oıyn bólip. Qusmuryn jazyǵynan sozyla qulash urǵan jińishke qara jol, tobyl boıyn kemerleı tartyp keledi. Anda-sanda kúzekte otyrǵan kıiz úıli azaq aýyldary, keı jerde neken-saıaq qysqy qora elesi kórinedi. Soltústikten esken qońyr jel lebi ári salqyn, ári bir kóńilsizdikti súıretip júrgendeı, bir yzǵar sezdiredi. Aspan álemindegi bulttyń túri de, qońyr kúńgirt tartqan kún jylýy da aýyldan alys jolǵa attanǵan Shoqannyń bala kóńiline solǵyn bolyp seziledi.

Shoqannyń osy sıaqty kóńilsiz kúıin sezgen Dabashınskıı ádeıi áńgimege aldandyrǵysy kelip:

— Shoqan, sen orystyń uly oqymystysy ári aqyny Lomonosov jaıynda estimegen bolarsyń. Bilimdi izdegen adamǵa onyń ámiri úlgi, men saǵan sony aıtyp bereıin, — dedi.

— Iá, Ýásil aǵaı, Shoqanǵa aıtyńyz. Lomonosovty Pýshkınniń: «Lomonosov bizdiń birinshi ýnıversıtetimiz», degeni ánsheıin aıtylmaǵan. Uly aqyn ony óte joǵary baǵalaǵan, — dep Shyńǵys Lomonosov jaıyndaǵy kóńilinde qalǵan Pýshkın sózin esine aldy.

— Shoqan, sen áli oryssha oqyp hat tanyǵan kezińde Pýshkınniń de, Lomonosovtyń da ómirbaıanyn, shyǵarmalaryn oqyp tanysasyń. Men saǵan tek Lomonosovtyń oqýdy qalaı izdenip, uly ǵalym bolǵanyn aıtyp bereıin.

Páýeskege otyrǵyzardaǵy Zeıneptiń eljireı betinen súıip, analyq mahabbatpen qaraǵan janary; tentek Jaqyptyń páýeske qozǵalǵan sáttegi qolyn bulǵap ańyra turyp qalǵany kóz aldyna elestep muńaıa oılanyp otyrǵan Shoqan Ýásil aǵaıdyń jyly lebizinen oıy sergip:

— Ýásil aǵa, ol qandaı adam, aıtyńyz, tyńdaıyn, — dep kóńili jadyraı Dabashınskııge, ákesine jaltaqtaı kezek qarap kóterile otyrdy.

— Mıhaıl Vasılevıch Lomonosov Rossıanın, shet jaǵyndaǵy Arhangel gýbernıasyndaǵy bir qara sharýanyń balasy. 1711 jyly týǵan.Ol kezde orys qalalary men derevnálarynda oqý asa óris almaǵan kez ǵoı. Derevnádaǵy bastaýysh mektepte oqyǵanymen onsha ónimdi bilim ala almaǵan. Jıyrma jasqa kelgen kezinde talapty jas oqý izdep jaıaý, jalǵyz Moskvaǵa júrip ketken. Azyqsyz, kóliksiz alys jol júrip, ashyp-aryp Moskvaǵa jetip, izdegen oqýyna tuıaǵyn iledi. Bir jaǵynan eńbek etip jáne oqyp joǵary dárejeli bilim alady. Lomonosovtyń zerektigine súısingen ustazdary ony Germanıaǵa úlken oqýǵa jiberedi. Ol Germanıada ýnıversıtetti bitirip, úlken ǵalym bolyp qaıtady. Ári ǵalym, iri aqyn danyshpan Lomonosov bizdiń orys eliniń ardaqty uly, tuńǵysh ǵalymdarynyń biri bolǵan. Shoqan, kórdiń be, uly adamdar bilimdi qalaı izdep tabady.

Sen myna sıaqty saltanatpen oqýǵa attanyp kele jatyp, aýylyńdy qımaı muńaıasyń. Asyqpa, áli-aq qala turmysyna úırenip ketesiń, — dedi.

— Uqtyń ba, Shoqan, Ýásil aǵaıdyń aıtqanyn ózińe aqyl dep bil. Endigi seniń aqylshyń osy kisi bolady, — degen sózin Shyńǵys Shoqannyń qulaǵyna qaıtalap aıtty.

Arada birneshe kún júrip Omby qalasyna da taıanyp qaldy. Aldymen uzynnan qaraýyta toǵaıǵa bólengen Ertis ózeniniń arnasy kórindi. Jazyq dalany qaq jara beldeýlengen ózen ólkesine kóz tastaǵan Shoqan Dabashınskııge burylyp:

— Ýásil aǵa, anaý qaraýytqan nemene? — dep surady.

— Ol qaraýytqan úlken Ertis degen ózenniń boıy. Ózen jaǵasyn kemerleı esken tal, qaıyń aǵashtar ǵoı qaraýytyp turǵan. Ertis asa úlken ózen, áli qasyna barǵanda kóresiń. Omby qalasy osy Ertis ózeniniń jaǵasynda.

— Nemene, biz qalaǵa jaqyndadyq pa?

— Endi qala jaqyn, biz qonaǵa baramyz, — dedi balasynyń jol júrýden jalyqqanyn sezip otyrǵan Shyńǵys. Attardyń úzdiksiz júristen salmaqtana jortqan baıaý qımylyna yńyldaı teńsele ǵana qolyn qozǵap otyrǵan Beısen, Shyńǵystyń «búgin qonaǵa qaraı qalaǵa baramyz» degenin estigennen keıin qozǵalaqtap attarǵa qamshy úıirip qoıdy. Delbeni julqı jortqan úsh kúreń dala apshysyn qýyra júıtkidi. Oınaqshyǵan at júrisi kóńildendirip Shoqan, alǵa umtyla, Beısenniń ıyǵyna asyla aınalaǵa kóz tastaıdy. Ol áne kórinip, mine kórinip qalady degendeı qala elesin kózdeıdi. Álden ýaqytta qaraýytqan ózen ólkesiniń arǵy jaǵynan bıik munaralardy kórdi. Keshki batar kúnniń shapaǵyna shaǵylysqan shirkeý kreseriniń altyndaǵan boıaýlary jaltyldap kóz tartady.

— Ateke, anaý kóringen ne? — dep Shoqan únsiz qala elesine kóz tastap kele jatqan Shyńǵysqa qarady.

— Ol, ol qalanyń shirkeýleriniń munarasy. Anaý qaraýytyp kólbegen qalanyń ózi. Áne kórdiń be, aǵarańdaǵan úıler, jyltyńdaǵan ottar da kórine bastady, — dep Shyńǵys balasyna qala kórinisinen baıypty habar berdi.

Shirkeý degen sózdi buryn estimegen Shoqan, ol erekshe munara ornatqan qandaı úı degendeı oılansa da, qýalap suraı qoıǵan joq. Osyndaı áńgime suraýmen aldanyp kele jatqanda Ertistiń qalaǵa qatarlasqan qabaǵyna da jetip qaldy. Birazda qala ap-aıqyn úlken-úlken úılerimen, sándi kóshelerimen sańlaqtanyp kerindi. Sonsha bolmady, Beısen jeldirte aıdap attaryn ekpindete, Ertisten ótetin úlken qaıyqtyń aýzyna da kelip toqtady.

— Myna ózennen biz qalaı ótemiz? Ana arǵy jaqqa baramyz ba? — dep Shoqan ózi túsinbegen jaılardy suraı bastady.

Qaıyq aýzyna kelisimen páýeske kúımesinen jerge túsip, boı jazyp júrgen qala turǵyny Dabashınskıı:

— Al, Shoqan, qala degen osy, ana sý jıeginen kóterile salynǵan bıik úıler — keńseler. Solardyń birinde sen oqısyń, — dep qala jaıynan túsinik aıtyp turdy. Arǵy jaqqa ketken parom qaıyq kep keshigip turyp qaldy. Qala kórinisine qyzyqqan Shoqan:

— Ateke, sizdiń jol dápterińiz qaıda, maǵan bere turyńyzshy? — dep surap aldy. Shyńǵys ta jerge túsip boı jazyp júrgen. Shoqan dápterge qystyrýly qaryndashty alyp, qala kórinisinen bir úsh sýret saldy. Ásirese shirkeýdiń beınesin, bıik úılerdiń Ertis qabaǵynan kórinisin saldy.

Bular parom tosyp turǵanda, Ertistiń bas jaǵynan sýdy qaq jara júzip bir parohod keldi. Atoı berip aıqaılap sýdy keship júrgen kemege Shoqan tańdana qarap qaldy. Buryn ondaı sý kemesi — parohodty kórmegen oǵan sondaı jańalyq boldy. Shoqannyń tańdanyp otyrǵanyn kórgen Dabashınskıı:

— Shoqan, myna kemeni kórdiń be, bul osy Ertis ózenimen joǵary órlep, tómen quldılap basqa qalalarǵa baryp kisi mingizip júretin, júk tasıtyn parohod. Bul býdyń kúshimen júredi. Áli osyǵan da minesiń, — dep parohod jaıyn túsindirdi. Bizdiń paromnyń arǵy jaqta bógelip turǵany da osynyń keletinin bilip, kóldeneń júrýge ruqsat bolmaǵandyqtan eken ǵoı, qazir keledi, — dep onyń da tártibin aıtyp qoıdy. Shoqan aldyńǵy salǵan sýretterine qosa qaryndashpen syzǵylap álgi parohodtyń da beınesin jazdy.

Birazda parom da keldi. Shoqandardyń páýeskesi kelip úlken qaıyqqa tústi. Dabashınskıı men Shyńǵys ta kúımege jaılana otyrysty. Shoqannyń jol dápterin qolyna alǵan Shyńǵys jańa ǵana salǵan sýretterdi kórdi.

— Ýásil aǵaı, Shoqanjannyń qalany kórgende salǵan sýretin qara. Bala degen eliktegish, áýesqoı bolady-aý. Mynasy qala kórinisine uqsaıdy, — dep dápterdi Dabashınskııge usyndy.

— Siz qalany aıtasyz, myna álgi ótken parohodty qarańyz, Shyńǵys Ýálıhanovıch, — dep Shoqannyń shımaılaǵan parohod beınesin kórsetti. — Parohodtyń ózinen tútini úlken bolyp ketipti, — dep Shoqanǵa qarap qyzyqtaı kúldi. Shoqan qysylǵannan tómen qarap, aıaǵynyń basymen jer shuqı berdi.

— Sen, Shoqan, uıalma, bul tamasha talap. Orys tilinde mynadaı sýret salýshylardy hýdojnık deıdi. Bul tamasha óner, — dep Dabashınskıı qaıyq ústinde sýretshilik jaıynda biraz áńgime aıtty. «Oqyǵan bilimdi eldiń aty bilimpaz, osy Ýásil aǵaıdyń tipti bilmeıtini joq» dep oılady Shoqan ózine erekshe bolyp kóringen Dabashınskııge razylana.

Bular qalanyń orta shenindegi alasa ǵana shatyrly úıge kelip toqtady. At, arba qoraǵa kirdi. Áli kózi úırenip bolmaǵan Shoqan úıge, aınalaǵa jatyrqaı qaraıdy. Qala úıi birine biri tirkele salynǵan, uzynnan-uzaq quımalar. «Al, úıge kirelik» degen Ýásil aǵaıdyń shaqyrýymen Shyńǵys bastap, bári úıge kirdi. Orta jastaǵy jalań bas sary áıel Shyńǵysqa tanys úıir adamsha qol berip: «Shyńǵys Ýálıhanovıch», — dep amandasty. Olardyń qasynda turǵan kishkene Shoqandy kórip:

— Shyńǵys Ýálıhanovıch, bul jigit sizdiń bala ma? Aty kim, tanysýǵa bola ma? — dep kúlip Shoqannyń qolynan ustap, — meni Marıa Mıhaılovna deıdi. Seni kim dep ataıyn? — dedi. Shoqan aqyryn ǵana:

— Shoqan, — dedi.

— Á, Shoqan Shyńǵysovıch eken ǵoı. Jas qonaq, joǵary tórletińiz, — dep qazaqsha jatyq tilmen úıirile sóıledi.

— Marıa Mıhaılovna, Shoqandy sizdiń balańyz bolsyn dep alyp keldim. Endigi bıligi sizderde, oqytyńyz, tárbıeleńiz, — dep Shyńǵys osy sátte óziniń oıyn da aıtyp saldy.

— Tipti jaqsy, Shyńǵys Ýálıhanovıch, maǵan myna sıaqty jaqsy balany syılaǵanyńyzǵa raqmet aıtam. Onda, Shoqan, beri kel, myna jerge sheshin, — dep Marıa Mıhaılovna Shoqanǵa sol sátte-aq eziniń ornyn kórsetip tártipteı bastady.

Alys jol júrip kelgen Shyńǵys, Vasılıı Dabashınskıı qala tártibimen jaqsylap demalys etti. Tamaq, artynan joldan sharshap kelgen Shoqan Marıa Mıhaılovna arnap kórsetken kereýetke jatyp uıqtap qaldy. Shoqannyń qala qaqpasyn ashqan kúni osylaı bastaldy.

Tańerteń Shoqan oıanǵanda ákesi de, Ýásil aǵaı da úıde joq edi. Tek Marıa Mıhaılovna men Beısen úsheýi otyryp shaı ishti. Shaı artynan qora ishine shyǵyp, Beısenmen birge attardy kútisip, Ertiske sýarýǵa aparysty. Tús kezinde Shyńǵys pen Vasılıı keldi.

— Al, Shoqan Shyńǵysovıch, sen endi Kadet korpýsynyń oqýshysy bolasyń. Jolyń bolsyn, úlken adam bol, — dep Dabashınskıı Shoqannyń qolyn aldy.

— Iá, Shoqanjan, myna Ýásil aǵań ekeýmiz seniń oqıtyn mektebińe baryp, sóılesip qaıttyq. Seni erteńnen bastap qabyldaıtyn boldy. Sáti túskende, Sergeı Sotnıkov sonda kezdesti. Barlyq jumysty óz qolyna alyp, ózi ıe bolyp ketti. — Sergeı Sotnıkovtyń atyn aıtqanda, qurbysyn ataǵandaı Shoqan sergektenip:

— Ateke, Sergeı aǵaı qaıda, ol nege munda kelmedi? — dedi.

— Sergeı aǵaıyń qyzmetinde. Erteń sonyń keńsesine barasyń, — dep Shyńǵys Shoqannyń kóńilin jubatyp qoıdy. Keler kúni Shyńǵys, Ýásil aǵaı ekeýi Shoqandy páýeskemen korpýs úıine alyp keldi. Kúlimdep aldarynan shyqqan Sergeı Sotnıkov:

— Á, Shoqan Shyńǵysovıch, oqýǵa keldiń be, qazaqsha aıtqanda, jolyń bolsyn, — dep Shoqandy qushaqtap amandasty. Mektep keńsesine ózi ertip kelip, oqý bóliminiń bastyǵyna:

— Meniń sizge aıtyp júrgen shákirtim osy bala, — dep Shoqandy tanystyrdy. Shoqanǵa jyly júzdi shendi kıim kıgen ulyq kisiniń jymıa qaraǵany sondaı unady. Shendi ulyqtar yzǵarly, túsi sýyq bolady dep estıtin edi. Al myna kisi ondaı emes, qazirgi Shoqan oıyndaǵy bar topshylaý osy ǵana. Biraz oryssha sóıleskennen keıin Shyńǵys, Ýásil aǵaı, Sergeı úsheýi oqý bóliminiń úıinen shyǵyp, páýeskege otyrdy.

— Endi Shoqandy Kadet korpýsynyń oqýshysy deı berýge bolady. Álgi kisi aıtty ǵoı, qaǵazyn daıynda dep. Ózimen birge oqıtyn balalarmen qazynalyq úıde jatady. Til úırenýine, sabaq, daıyndaýyna da jaqsy, — dep Sergeı Sotnıkov aldaǵy tártipti de túsindirip ótti.

— Ázirshe Shoqan bizdiń úıde bolar. Balalardyń jataq úıi ábden tártipke keltirilsin. Men ózim Shoqandy jaqsy serik taýyp ornalastyram. Siz alań bolmaı qaıta berińiz, — dep Dabashınskıı Shyńǵysqa qaıtýyna keńes berdi.

— Ol da durys, bizdiń bos jata berýimizdiń máni joq. Erteń erte júrip ketermiz. Mundaǵy jolyǵatyn kisilerge tegis jolyqtym, — dep Shyńǵys Shoqanǵa jaıyn túsindirdi.

— Jaraıdy, ateke, qaıtyńyz. Endigi jumysty Ýásil aǵaı oryndaıdy ǵoı, — dep Shoqan rızalyǵyn bildirdi.

Osy ázirde syrttan kirgen jas balaǵa Marıa Mıhaılovna:

— Á, Grıshamysyń? Jaqsy keldiń. Beri júr. Men seni bir jaqsy balamen tanystyraıyn, — dep Shoqandar otyrǵan bólmege ertip keldi. Ótkir úlken kók kózdi Grısha batyl basyp kelip, oryssha sálemdesti.

— Á, Grıgorıı eken ǵoı. Káne, sen myna Shoqanmen tanysyp qoı. Ekeýiń birge oqısyń, — dep Dabashınskıı Shoqan men Grıgorıı Potanındi qol alystyryp amandastyrdy.

— Shoqan, mynaý bala Grıgorıı Potanın degen, sen túsetin Kadet korpýsyna byltyr kelip túsken. Ózi qazaqsha biledi. Bul balanyń ákesi Potanın seniń naǵashy atań Musa Shormanovtyń dosy, munyń úı-ishiniń bári de qazaqsha biledi, — dep Shoqandy jańa dos qurby balamen tanystyrdy.

Tań sibirleı Shyńǵys ornynan turǵanda, Beısen attardy jemdep, páýeskege jegip, ázir turǵan bolatyn. Kóńilshek áke Shoqannyń uıqyda jatqan kezinde oıatpaı júrip ketýdi oılap edi. Ol jýynyp, kıinip, uıqtap jatqan Shoqannyń qasyna keldi. Oılana, qımaı biraz turyp, eńkeıip kelip, mańdaıynan ıiskedi.

— Á, Shyńǵys Ýálıhanovıch, Shoqanyńdy qımaı tursyń- aý. Sen endi eljiregendi qoı. Bul bala bizdiki. Oıansa, taǵy bosańsısyń. Óziń jýyrda qaıta kelem dep otyrsyń, al, attan! — dedi Dabashınskıı balasyn qıa almaı turǵan Shyńǵysqa.

— Al, Ýásil aǵa, ózińe tapsyrdym. Durys aıtasyz, bala sizdiki. Ánsheıin, ánsheıin, — dep sózin qaıtalap Shyńǵys dalaǵa shyqty. Ol páýeskege otyryp, qoradan jónelgende, Dabashınskııdiń ózi Shyńǵysty qımaı, kópke deıin artynan qarap turdy.

---