InfoHub Logo

Omby qalasynan Shyńǵys bir aıdaı jatyp oraldy.

Onyń qandaı jumyspen barǵanyn, nege uzaq jatqanyn Shoqan bile qoıǵan joq. Shyńǵys aýylǵa kelgende, ózimen birge bir orys jigitin ala keldi. Ol jer sheneıtin, karta jasaıtyn adam eken. Odan da buryn bul aýylǵa orys tóreleri kelip qonaq bolatyn. Biraq Shoqan olarmen tildesip úıirlene almaıtyn. Al, myna jer shenegish Sotnıkov degen kisiniń qazaq tilin jetik bilýi Shoqanǵa sondaı jaqsy boldy. Ol kisi aýylǵa kelgen kúni-aq aralasyp ketti. Ózi de balalarǵa úıirlene, áńgimelese, olardan oqyp júrgen sabaqtaryn suraı bastaǵan. Shoqannyń arabsha oqyǵan kitaptaryna, onyń jazyp, oqyp úırengen saýatyna aıryqsha mán berdi. Qazaq jeriniń kóbin aralapty, bárin aıtyp otyrady. Taǵy da bir jyltyr qaǵazǵa jerdiń, taýdyń sýretterin syzyp, sol qaǵazdyń alańyna jylqynyń, qoıdyń sýretterin salady. Atqa minip taýlardy, kólderdi kezip, ósimdikter jınaıdy. Kóktem kezinde Shoqan da sol kisimen birge atqa minip dalada júretin boldy. Onyń salǵan sýretterine eliktep, taýdyń, kóldiń beınesin shımaılaıdy. Boıy úırenip alǵan Shoqan bir kúni Mysyqtyń balshyqtan jasaǵan kúımesin kórsetti.

— Mynany kim jasady? — dep surady ol qolyna alyp aınaldyryp kórip.

— Meniń joldasym, Mysyq degen bala.

— Ol qaıda?

— Ol anaý alysta, aýyly bólek.

— Oqyǵan ba?

— Joq, oqymaǵan.

— Myna bala ónerpaz bolatyn bala. Qara, myna jasaǵan músininde, alǵan tulǵasyn uǵa bilgendik bar. Halyq talanty degender osylar-aý. Tek kózin ashatyn bilim kerek. Bilim berý úshin mektep ashý kerek. Ondaı zamanǵa áli kóp ýaqyt bar. Óıtse de oqý kerek, bul balany da oqytý kerek. Kedeıdiń balasy ma? — dep surady. Shoqan:

— Iá, kedeıdiń balasy. Taqyr kedeı. Kóılegi de joq, — dedi. Mysyqtyń kedeıligin aıtqandaǵy Shoqannyń jan kúıin abaılaǵan Sotnıkov:

— Óziń qalaǵa baryp oqýyń kerek. Qyrdan oqyp kep bilim ala almaısyń. Oqyp bilimdi bolǵan soń, Mysyq sıaqtylardy úıretesiń, — dedi. Shoqan úndemegen kúıinde alys qyrǵa qarap turyp qaldy.

Sotnıkov pen Shoqan ekeýi dalada uzaq júrip oraldy. Qusmuryn kóliniń soltústik alqabyndaǵy keń tarlaýda jaıylyp jatqan tóre aýylynyń qalyń jylqysynyń ishimen júrdi. Kóktemniń kók býryl bozyna qar sýymen óristegen jylqylar shoq-shoq, úıir-úıir bolyp jaıylýda. Kóktem lebimen úıir baýraǵan jas aıǵyr, dónen sáýrikter úıirge talasyp aıqysh-uıqysh asyr salýda. Ásirese bir qula jıren dónen úıir baýrap, ishin tartyp, jeligip alǵan. Qalyń úıirli qula aıǵyrdyń úıiriniń shetinen eki baıtaldy saýyrlap qýa jóneldi. Qula jırenniń moınyn salyp eki baıtaldy bastyryp bara jatqanyn kergen qula aıǵyr, qulaǵyn jymyp, kekilin mańdaıyna jaba, jaly jalpaǵynan omyraýyn jaýyp tura umtyldy. Qula jıren sáýrik eki baıtaldy da aldyna sala Shoqan men Sotnıkovtyń aldyn oraǵyta óte berdi. Qula aıǵyr dál osylardyń artyn ala tóteleı umtyldy. Qula aıǵyrdyń ózderine qaraı týra shaýyp kele jatqanyn kórgen Sotnıkov atynan júgire qarǵyp tústi:

— Shoqan, saqtan!

Joq, tóre, ol ana úıirinen baıtal qýǵan sáýrikke bara jatyr. Bizge tımeıdi. Bul Baıǵula degen óte bir jýas aıǵyr. Jazda osynyń úıiri aldymen baılanyp saýylady.

— Iapyr-aı, myna túri qandaı qorqynyshty, Afrıkanyń arystany sıaqty.

— Men arystan degen ańnyń bolatynyn oqyǵanym bar. Kórgenim joq. Ol qaıda bolatyn ań? Afrıka degen qaı jaq? — dep Shoqan árbir ózi túsinbegen ózin surap qadaǵalap otyratyn minezin istedi.

— Shoqan, sen Ombyǵa baryp oqýyń kerek. Sonda bárin de bilesiń. Myna ózimiz turǵan jerdiń beti bes bólimnen turady. Iakı jerdiń ózi jalpaq tegistik emes, jumyr. Mysaly, álgindegi kórgen balshyqshynyń jumyrtqasy tárizdi. Sol jumyr jerdiń betindegi qurǵaqshylyǵy: Azıa, Eýropa, Afrıka, Amerıka, Avstralıa dep atalady. Sol bes bólimniń ishindegi ǵajaıyp jyrtqysh ańdarynyń kóbi — Afrıka. Afrıkanyń qalyń ormandarynda arystan, qabylan sıaqty ańdar kep bolady. Onda bul jaqta bolmaıtyn pil degen haıýandar úıirimen júredi, — dep Shoqanǵa buryn estip kermegen tamasha jańalyq aıtty.

— Siz Afrıkada boldyńyz ba? — dep surady Shoqan kúnde kórip júrgen Sotnıkovtyń óńine oılana qarap.

— Bolǵanym joq. Men ony kitaptan oqyǵam. Jáne arystannyń qolga úıretilgenin sırkterden, ańdar parkinen kórgenim bar.

— Olardy qalaı ustap alady?

— Dúnıede adamnyń aılasy men aqylyna baǵynbaıtyn aıýan bolmaıdy, — dep Sotnıkov temekisin tutatty.

— Men keshe estidim. Erteń bizdiń aýyl jylqy kúzeıdi. Qysyraq alady. Sonda siz ájem úıiniń jylqyshysy Júken aǵaıdyń asaý ustaǵanyn kerińiz. Olar asaýdy buǵalyqpen ustaǵanda, qozydaı domalatady, — dep Shoqan jańaǵy Sotnıkov aıtqanyna óz oıyn qosty.

Shoqan men Sotnıkov osy bir kúngi serýenderinde ómiri kórmegen balamen syr alyspaǵan bógde qonaq bolyp sypaıy ǵana júrispen qaıtqan joq, olar jas baladaı jańalyq ashysqan dos adamdar bolyp oraldy. Shoqannyń Sotnıkovpen birge shyǵyp, dala serýenin jasaýy Shyńǵystyń óz aıtýymen istelgen edi. Mynaý kóktemniń uzaq kúnderinde ári mal tóldep jatqan qyzyqty kezde boıyn jazsyn. Bilim izdegen ónerli adamnyń az da bolsa qolynda bolsyn dep, Áýbákir moldaǵa aıtyp, balalardy oqýdan ózi bosattyrǵandy.

Shoqan keshe kúni boıy kóktemgi jupar ıisti dalada kóp júrgendikten, asa maýjyrap qaıtqan. Sotnıkovpen birge otyryp tamaq ishti de, erterek jatyp uıqtap qalǵan-dy.

Ol oıanǵanda úıdiń ishi turyp, bári dalada júrgeni baıqaldy. Búgingi jylqy kúzeý, qysyraq alý naýqany oıynda jatqan Shoqan ornynan ádettegi qýnaqylyqpen ushyp turdy. Aldymen qonaq úıdegi Sotnıkovti qarady. Ol kisi kúndegi ádetimen, qaǵazyn jaıyp qoıyp, áldeneni syzyp otyrǵanyn kórdi. Esikti aqyryn ǵana jaba bergen Shoqandy baıqap qalǵan Sotnıkov artyna burylyp:

— Shoqan, sálem qaıda? — dep jymıdy.

— Sálemetsiz be? — dedi Shoqan.

— Á, onda, beri kel, amandasaıyq, — dep Shoqandy qasyna shaqyryp alyp, qolyn berdi. — Meniń atym Sergeı. Budan bylaı tańerteńgilikte Sergeı aǵaı, dep amandasatyn bol. Sen, amandyq bolsa Ombyǵa oqýǵa barǵanda da osy tártipti bilýiń kerek bolady, — dedi. Shoqan óziniń amandyq tártibin isteı bilmegen kemshiligin oılanyp, uıalyp qaldy.

— Sergeı aǵaı, jylqy kúzeýdi kórmeısiz be?

— Kórem, qashan bolady?

— Men qazir bileıin.

— Jaraıdy, maǵan habardy sen aıtarsyń, — dep Sergeı úıde qaldy. Shoqan aldymen jýynyp, kıimderin kıdi. Sonan apasynyń úıine keldi. Shaı iship otyrǵan apasynyń oń jaǵynda otyrǵan Jaqyp:

— E, serýenshi, uıqyń qandy ma? Bilesiń be, búgin men qunanyma minip jylqy ıirisem. Maǵan Jápelbek quryq berem dedi, men taılardy ustaımyn, — dep Shoqanǵa oıyna alǵan jańalyqtaryn zaýlatyp shyqty.

— Álińe qarasaıshy. Saǵan jylqy ustaý qaıda. Jaqyp anadaǵy bir tentektigin esine alyp úndemeı qaldy.

Sabyrly, balalarynyń árbir ózin aýjaıynan ańǵaryp otyratyn sary báıbishe:

— Sender jylqy kúzeýge barǵanda, abaılańdar! Asaý jylqylarǵa qaqtyǵyp jyǵylyp qalmańdar. Jaqyp, saǵan asaý taıdy ustaýǵa áli erte, qur ojarlanba! — dedi.

Shoqan tamaǵyn iship bolyp, dalaǵa shyqqanda, alysta hanym aýylyna qaraı jóńkile qaıyrylyp kele jatqan jylqy tobyn kórdi. El arasynyń bir sózine shaqyrylyp ketken Shyńǵys aýylda joq bolatyn. Júrerde balalardyń atqa minýi, qonaqty kútýdi Beısenge tapsyrǵan-dy. Shoqannyń da osy syrtqa shyqqandaǵy kútkeni sol Beısen edi. Sáskelikke órlep kóterilgen kóktem kúniniń maıda jyly lebi dene súısindiredi. Kúresin syrtyndaǵy kishkene qabaqshanyń keneresindegi jas tarlaýdyń jasyl sabaqtary tarbıa esip, alaqanyn jaıa bastaǵan. Shoqannyń kózi osy baldyr kók sabaqtarǵa tústi. Keshegi Sergeı aǵaımen birge júrip qaıtqannan beri, árbir ósimdikke qadaǵalaı qaraıtyn bolǵan. Qystaı qar astynda, mal tuıaǵy, adam tabany janshyp, taptap tastaǵan jerden kóterilgen kók tarlaý qyltanaqtary oǵan úlken oı saldy. Jer astynan tamyry úzilmese, ústinen basqanǵa ómiri óshpeıdi eken dep oılady. «Shoqanjan» degen Beısenniń daýsy shyqty.

— Mine, attardy ákeldim. Qazir erttelip daıyn bolady, álgi orysyń qaıda? Al tez kıinińder! — dedi.

— Siz orys demeńiz, ol Sergeı aǵaı, men qazir ertip shyǵaıyn, — dep Shoqan úıge jóneldi.

Sergeı men Shoqandar kelgende, jylqy kóldiń soltústik yǵyndaǵy Aıǵanym aýylynyń arǵy jaǵyndaǵy tepseńde toptalyp ıirilip qalypty. Jápelbekke ilesip Jaqyp ta jetipti. Jylqynyń basynda Shegen, Qanǵoja tur eken. Shoqan kelip eki tórege attan túsip, sálem berdi. Shoqannyń attan túsken tártibin istep Sergeı:

— Aǵaılar, saýsyzdar ma? — dep qoldaryn aldy. İzetti amandyq artynan Qanǵoja Shoqanǵa qarap:

— Myna qonaq aǵaıyńa jylqy kúzeý, qysyraq alý qyzyǵyn kórsetkeli ákeldiń be? Ol ózi mundaıdy buryn kórgen be eken? — dep kúlimsiredi.

— Buryn kórmegen eken, menen estigen soń kórýge ádeıi erip keldi.

Qolyna úlken saǵaly pyshaq ustaǵan orta jastaǵy kisiler jylqy kúzeýge ázirlenip, qapshyq kótergen, balalaryn ertken áıelder olardyń qasyna jınaldy. Jaly tizesine túsken jelqýyq jaraý aıǵyrlarǵa mingen jylqyshylar, tymaqtarynyń qulaǵyn ishine qaraı jymyryp baılap tastapty. Bir-ekeýiniń qolynda quryqqa ilmek baýlap baılaǵan uzyn arqan. Keıbireýleriniń qolynda baýlaǵan uzyn quryq.

— Káni, ákelińder, aldymen Ardakók aıǵyrdyń úıirin. Sonyń jabaǵylary kúzelsin, — dedi Shegen.

— Iá, aldymen Ardakóktiń úıirin, Shegen aǵam tamasha durys aıtty, — dep Qanǵoja aǵasyna birer qabat kópshik te tósep jiberdi. Birin-biri kózinshe syılaǵanda jorǵalap turǵan tóreler ádetin jete biletin Sal:

— Eki tóre erinderiniń qybyrynan-aq uǵysady-aý, qulyn kúninde baılaý kórgen Ardakóktiń úıirindegi jabaǵylarǵa quryqtyń keregi bolmas. Olardy jylqy tobynda turǵanda qolmen ustaý kerek. Quryq kóterilse, jýas taılardyń ózi de jeligip ustatpaıdy. Zaty jylqy emes pe, — dedi.

— Biz de osyny oılap aıtyp turmyz, — dedi Qanǵoja. Ardakóktiń úıiri kúzeýshiler tobyna yǵystyryla berdi. Jylpos jigitter taılardy jalynan ala túsip, shoqtyǵynan basyp qalyp, qulaǵynan jymyra tuqyrtyp turyp kúzettirip jatyr. Qolyna quryǵyn alyp qyzyǵyp júrgen Jaqyp, bir qula taı kúzelip júre bergende quryǵyn sermep kep qaldy. Jaqyptyń quryǵy qula taıdyń moınyna tap ete tústi. Asaý jabaǵy quryqty julyp ala jóneldi. Quıyndatqan jabaǵydan tamam jylqy úrkip, dúrkirep, oıran-shý boldy. Jan-jaqtan myqty at, aıǵyrǵa mingen jylqyshylar úrikken topty áreń qaıta ıirdi.

— Áı, Jaqyp-aı, búlik shyǵarmasań tura almaısyń-aý, — dep Qanǵoja Jaqypqa renjı qarady. Tentektigin sezip uıalyp turǵan soń, bóten zildi óz aıtqan joq. Jabaǵylardy ustap, kúzep jiberip jatty.

— Shoqan, qarashy, myna taılardyń shashyn aldyrǵan baladaı áp-ádemi bolyp quntıyp shyǵa kelgenin. Árbir haıýannyń mezgiline qaraı óz kórkemdigi bar, — dep qyzyqtaı sóıledi Sergeı.

— Al qunandardy kúzegende budan da sulý bolady, — dep Shoqan ózi jaqsy kóretin qunan kúzeýin Sergeıge maqtap ótti.

Osy arada qysyraq matalatyn asaý baıtal, arda dónen aıǵyrlar ustalatyn bolyp, at ustampaz jylqyshylar quryqtaryn yńǵaılap jylqy tobyna kire bastady. Aldymen anadaǵy Sergeı men Shoqan úıirin aralap ótken qula aıǵyrdyń úıirindegi baıtaldardy ustaıtyn boldy.

— Qulja qulanyń úıirinen tórt baıtal ustaldy ǵoı, — dep Qanǵoja qysyraq tobyn irikteıtin Júken jylqyshyǵa qarady.

— Tórteý emes, Quljanyń úıirinen alty baıtal ustalady. Aldyńǵy jylǵy onyń úıirindegi bıeniń báriniń qulyny urǵashy bolatyn. Qaıta bir-ekeýi byltyr enesi qysyr bolyp, qaıtarmaǵa soıylyp qaldy ǵoı, — dedi

— Onda Quljanyń úıirinen bir qysyraqtyń ózi bir-aq matalady eken ǵoı.

— Iá, tek ana kúreń aıǵyrdyń úıirinen bir-eki baıtal qosamyz.

— Qysyraqtyń sany qansha bolady? — dedi Sergeı qasyndaǵy Shoqanǵa. Shoqan tek tobyn kórgeni bolmasa, onyń sany nesheý bolatynyn bile bermeıtin. Ol kúmiljip Qanǵojaǵa qarady.

— Qysyraqtyń sany ár qıly bolatyn. Keıde toǵyz baıtal, aıǵyrymen on. Keıde segiz, keıde jeti baıtaldan da matalady. Kóbinese jylqynyń tobyna qaraı, — dep túsindirdi Qanǵoja.

Quljaqulanyń úıirindegi baıtaldardy jeńiltek eki jas jylqyshy quryqpen qarshyǵadaı ilip ákelip matatyp jatty. Al kúreń aıǵyrdyń úıirindegi eki jıren baıtaldy ustaýǵa aıryqsha daıyndaldy. Óıtkeni kúreń aıǵyrdyń úıiri qulyn kúninde baılanbaı, boıdaqta bolǵan, noqta, júgen kórmegen shúý asaýlar eken. «Ol eki baıtaldy ustaý, mynalardaı emes» desti turǵan jurt.

— Jylqyny ıirmektegennen beri kúreń ózi bastap ylǵı shetke tartyp, úıirimen shyǵa jónelgeli oıqastap júr. Oǵan quryqty eki sermemeıtin, aıǵyry júırik te ońtaıly jylqyshy bolmasa, boı jazyp ustatpaı ketedi, — dep Shegen Júkenniń ózin atqa mingizdi.

Ashańdaý, balǵyn deneli, jar qabaq keń ıyqty Júken jataǵan teńbil kók aıǵyrǵa minip, quryqty qymtı ustap, kúreń aıǵyrdyń úıirine qaraı bet aldy. Eleń alyp turǵan aıǵyrdyń úıiri tobymen jylqydan tura-aq jóneldi. Á degende uılyǵyp tobyn jazbaı uıtqyǵan asaý úıir, birinen-biri oza quıryq atyp sytyla jóneldi. Uzyn aıaq, kúreń baıtal aldyna túsip qulyndaı quldyrady. Júkenniń de aldymen ustamaǵy sol. Teńbil aıǵyrdyń basyn jibere artyna túsip berdi. Alǵashqy bette arqan boıy zyrlap shyqqan kúreń baıtal, jylqynyń ar jaǵymen qaıta oralǵanda, aıaǵy bytyrap teńbil aıǵyrdyń alqymyna jaqyndaı berdi. Úıirine taıana bergende, qalyń topqa buryla, jaltara bultalaqtaı qashty. Qashaǵan ustaýda ataqqa shyqqan Júken men teńbil aıǵyr kúreń baıtaldy bultarǵanymen boıyn jazdyrǵan joq. Jambasynan burylatyn ońtaıly aıǵyr erkin jetip baýrap aldy.Qulaq shekeden sermep qalǵan Júkenniń quryǵy tap ete túskende, qyl moıynnan burap ózine qaraı qısaıa tartyp qaldy. Kúreń baıtaldyń quıryq jaǵy shoshań etip, basy Júken quryǵynyń tolǵaýynan qaırylyp, tyrań asty. Qasynda taıaý kele jatqan eki jylqyshy attan qarǵyp túsip, qulaqtap turyp noqtalap aldy.

Jylqyny ıirip turǵan júırik aıǵyrly jylqyshylar quryq atyp bóline jónelgen asaý kúreńniń úıirin qalyń topqa qaıta qýyp tyqty. Ekinshi bir jıren tóbel baıtaldy da Júken adymyn ashyrmaı quryqtap ustap noqtalady.

— Apekem úıiniń bul qysyraǵyna ana qula jıren dónendi úıirge salalyq. Óziniń súıegi de jaqsy, qulja-qulanyń balasy ǵoı, — dep Shegen qysyryqtyń aıǵyryn belgiledi.

— Men de sony laıyqty kórem. Biraq, ózi shúý asaý, taǵy bolyp qolǵa turmaı júrmese, — dedi Júken.

— «Asaýdy quryq jýasytady, tentekti buıryq jýasytady» degen maqal bar ǵoı, bar qashaǵan qaıda ketedi deısiń. Biryńǵaı qula jıren bolyp matastyrylsyn, — dedi

Qanǵoja. Ol osy sózderdi aıtqanda, baǵanadan qysyraq mataý qyzyǵyna tańdana da, oılana qarap turǵan Sergeı Qanǵojaǵa:

— Ana jylqyshy Júkenniń qashaǵan ustaýy, myna sizdiń maqaldaı aıtqan sózderińiz birinen biri ótetin poezıa-aý, — dedi. Poezıa degen sózdi buryn estimegen Shoqan da , Qanǵoja da óreskel degeni me, qalaı dep úndespeı qaldy.

Baǵanadan Jápelbektiń janynda turǵan Jaqyp, Shoqan men Sergeıdiń qasyna kelip:

— Bálem, Júken aǵaı, asaý bıeni qalaı ustady. Sen úıtip ustaı almaısyń, — dedi Shoqanǵa.

— Onda, sen ustarsyń.

— Baǵana Qanǵoja aǵam urysqan soń, Jápelbek quryq bermeı qoıdy ǵoı.

— Nemene, quryq berse óziń-aq ustaıyn dep pe ediń?

— Men ana jabaǵylardy ustaı alam, kórdiń ǵoı quryqty qalaı salǵanymdy, — dep álgi sermegen quryǵy jabaǵyǵa túsip, jylqyny úrkitkenine maqtanyp qoıdy.

— Malmen birge ósip, minezdes bolǵan eldiń balasyna ol qıyn bolmaýy kerek. Qandaı jaǵdaıda ósse, adam sol ortanyń kúıine, ónerine jattyǵady. Myna Júken Afrıkanyń ańyn úıretip jattyqsa, qolynan kelmeıtin azamat emes qoı. Qandaı shapshań, qandaı ádisqoı, — dep Sergeı óziniń baǵanadan tańdanyp turǵan jaıyna toqtaldy.

Shoqan men Sergeı aýylǵa oralǵanda, Shyńǵys ta kelgen eken. Sergeıdiń Shyńǵysqa aıtqan jańalyqtary kesheden beri Shoqanmen birge júrip kórgenderi boldy. Ásirese búgingi jylqy kúzeý, qashaǵan ustaý Sergeıge erekshe bir qyzyqty kórinis bolǵan. Ol ony kórgenine sondaı qýanyp, basshy bolǵan Shoqanǵa razylyǵy men alǵysyn aıtty.

— Shyńǵys Ýálıevıch, siz Shoqandy osy kúzde Ombyǵa oqýǵa berińiz, bizdiń úı de sonda, aýyldy ógeısitpespiz. Qazir dál oqıtyn ýaqyty. Budan keıindese, keshigedi, — dep Sergeı tilek ete sóıledi.

— Ájesi de oqýǵa ber dep byltyrdan aıtyp júr. Bıyl amandyq bolsa, Ombyǵa aparam. Byltyr aparmaǵanym, burynǵy áskerı ýchılıshe Kadet korpýsy bolyp úlkeıip ashylatyn bolǵan soń, soǵan beremin dep toqtap edim.

Óte durys. Onda sabaq beretin oqytýshylary jaqsy adamdar. Birazy bizben tanys joldastar. Korpýsqa qalaı da túsýine bar kúshti salamyz, — dedi Sergeı dostyq yqylasymen.

---