InfoHub Logo

Han aýyly qystaýdan kóterilip, jaılaýǵa bet aldy. Sergeı attanǵannan beri Shoqan sonan kórgen jobasymen sýret salýǵa qulyqtanyp alǵan-dy. Ásirese Sergeıdiń Júkenniń asaý kúreń baıtaldy ustaǵan sýretin salǵany Shoqanǵa qatty unaǵan-dy. Sergeı sol sýretiniń alǵashqy jobasyn berip ketken. Soǵan qarap ol jylqynyń jelidegi qulyndardyń, Qusmuryn qyrqasyndaǵy jartastyń sýretin salyp ermek etip júrdi.

Osy kóktemnen beri Shoqan Áýbákir moldadan sabaq alýdy toqtatyp, atqa miný, kóktemdegi Qanǵojanyń qarshyǵa salý serýenderine ilesip, túz ómirine boı uryp, múlde sergektenip aldy.

Kereı, Eseneı elinde bolǵan bir úlken daýǵa shaqyrylyp ketken Shyńǵys el jaılaýǵa kelerde ǵana oraldy. Ondaı keleli úlken jıynǵa baryp qaıtqanda aldymen hanymǵa kelip sálem berip, sheship qaıtqan jumysynyń jaıyn aıtyp, ana oıyn tyńdaıtyn. Sol ádetimen kelip Eseneı eliniń erteden kele jatqan daýynyń bitim tapqanyn aıtyp ótti. Yqylastana tyńdap, kópke deıin únsiz otyryp Aıǵanym:

— Apyr-aı, bul bir kópten beri aıaǵy jerge tımegen, daýasyz daý edi, aqyry tynymy bolǵan eken. Árdaıym jolyń osylaı bolǵaı, — dep balasynyń abyroıyna razy bola kúlimdedi.

— Al, Shyńǵysjan, men byltyrdan beri myna Shoqanjanǵa naǵashyńa aparamyn, jer kórsetem, el kórsetem dep ýáde bergen bolatynmyn. Munyń bıyl múshel jasy jáne sáti bolsa qalaǵa oqýǵa júrgizemiz dep otyrmyz. Zeınep te kópten aýylyn kórgen joq, saǵan aıta almaı júrgen shyǵar. Biz júris qamyn istep sol bı aýylyna bir baryp qaıtalyq. Basqa jumystaryńdy jaılaý ústinde toqtata tur.

— Ápeke, men ózim de osyny oılap, asyǵyp qaıtyp edim. Onda júris qamyn istetińiz.

Áje men áke kelisimin estigen Shoqan qýanyp syrtqa shyqty.

Júrý qamy uzaqqa sozylǵan joq. Eki úıden ázirlengen eki páýeskeni úsh-úshten jegilgen arnaýly jol attary ala jóneldi. Shoqandy óz qasyna otyrǵyzǵan Aıǵanym kútýshi áıelin ǵana alyp, Qusmurynnan shyǵatyn kerýen jolyna túsip tartyp berdi. Zeınep páýeskeniń ishinde Jaqyp bastaǵan úsh bala, jáne kútýshi kelinshek Qanıpa bar. Hanym páýeskesine ilese Zeınep páýeskesi de jorta jóneldi. Shyńǵys bastatqan salt attylar toby onnan asa adam bolatyn. Onyń ishinde Qaraýyldyń qarynsaý qarasy atanǵan sheshen bı Yqylas, Shyńǵystyń aýyldas, úzeńgi seriginiń biri Sal, áńgimeshil Ájibaı, ánshi Nurta, taǵy basqa kisiler bar-dy. Shyńǵystyń astyndaǵy Mameke aǵasynyń úıinen suratyp mingen qarager, ıyq qozǵamaıtyn maıda jorǵasymen jylmıa syzyp keledi. Jele-jortyp tobyn jazbaı ilesken nókerler aýyldan shyǵardaǵy sán-saltanattaryn buzǵan joq. Alǵashqy ekpinimen jorta jónelgen páýeskeliler de júıtkip barady. Ystyq túspeı jetip tústenip, tús qaıta júrmek aýyldary Kólbastaýdaǵy Kúzembaı bolatyn. Tóre aýylynan salt atqa qysqa kúndik jer bolǵanymen, odan bergi toqtaýdy Shyńǵys laıyqty kórmegen. Byltyrdan beri bas qosqan jerde:

— Tóre, bizdiń de esigimiz ben tórimiz bar, atyńnyń basyn biz jaqqa da bir bursańshy, — degen Kúzembaıdyń ózin Shyńǵys osy joly esine saqtaǵan.

Aldyńǵy páýeskeniń delbesin ustaǵan, ári jol jobasyna júırik Dáribekke Shyńǵys, shıraq júrip, hanymdy balalarmen ystyqqa uryndyrmaı jetkizýdi tapsyrǵan-dy. Ózi bolsa jaıly jorǵanyń júrisine senip, sharshaýdy oılamap edi. Qasyndaǵy nókerleri jaıly da oıyna esh nárse alǵan joq-ty. Aǵa sultannyń saıahat júrisine attanardaǵy oıyna bir alǵany jolshybaıǵy elge saltanat kórsete, sándi júrý edi. Atshylyqqa ertip shyqqan ońtaıly jas jigit Týlaqbaıdyń astyna qamshykesti kóbeń jıren shobyrdy mingenin qaıdan bilsin. Qasyndaǵy nókerleriniń aty men jabdyǵynda olqylyq bar dep oılamaǵan. Artyna burylmaı páýeske sorabyna tóteleı tartqan Shyńǵys bastaǵan toptyń sáske kóterile arty shubala berdi. Mingenderi jaı júriske aıańshyl attar edi. Ásirese shaban jırenniń kózi-basyn ter jaýyp, Týlaqbaı keıingi topqa tepeńdep zorǵa ilesip keledi.

Keıingi Yqylas mańyndaǵy top ózekke kelip túsip attarynyń aıylyn bosatyp, ózderi jelpinip irkilip qaldy. Shyńǵys toby páýeske qarasynan kóz jazbaı, biraz jerge uzap ketti.

— Shyraqtarym, attaryńnyń biraz entigin basyp, tynymdap alyńdar. Jer jobasy belgili, bizdi tospasa baryp túse berer. «Basy aýyrmaǵannyń táńirimen isi joq» degendeı, Shyńǵystyń óz atynyń jorǵasy jaıly bolǵan soń, qasyndaǵy qarashynyń qaı kúıine kúızeledi. Ana Sal men Ájibaı sorpasy shyqqansha, tóreniń túp eteginen jabysyp baǵady ǵoı, — dep, Yqylas qasyndaǵy jurtty bir kúldirip aldy.

— Jer ortasynan aýdyq, Kólbastaýdaǵy Kúzembaı aýly endi alys emes. Osy jerde attyń demin basyp alyp, tartyp ketsek, jetip baramyz. Apekemder baryp túse berer, — dep Shyńǵys joldaǵy bir bulaqtyń basyna kelip at basyn tartyp tura qaldy. Syr bermeı shydap kelgen Sal men Ájibaı da erinderi kezerip áreń degende demin aldy. Shyńǵys joldasynyń jartysy keıin qalǵanyn jańa kórdi.

— Óı, basqalaryń qaıda? — dedi ol Ájibaıǵa qarap.

— Olar álgi bir ázirde keıindep qalyp edi, áli jete almaı keledi. Yqańnyń aıy-kúni jetip júrgen kisi ǵoı, jolda tolǵatyp qalmasa jarar edi, — dedi kúlip.

— Tóre, biz bólek-bólek bolyp urysqan kisishe bytyrap barmalyq. Hanymdar bara bersin. Biz ana Yqańdardy kútip alyp tutas júrelik. Siz attan túsińiz. Myna salqyn qaınardyń sýyna aýyz shaıyp, kishkene salqyndap alalyq, — dedi Sal.

— Iá, ıá, durys-durys, — dep Shyńǵys atynan túsip, syrtqy kıimin tastap, ári-beri jaıaý júrip, at ústinde qurysyp qalǵan boıyn jazdy. Attarynyń aıylyn bosatyp, jelpindirip, qaınar sýyna qoly-bastaryn jýyp, ózderi de sergidi. Qaınar bastaýdyń mal izi túspegen kók shalǵyny tańerteńgilik samalynan yrǵalyp jasyl jaltylmen qulpyryp, alýan túrge bólenip tur. Áli baldyrynan qaıtpaǵan qyrdyń kók súırigi de kózdiń jaýyn alady. Hosh ıisti Arqa samaly baıaý maıda esedi. Tabıǵattyń osyndaı tolyqsyp turǵan shaǵyna qumarta aınalaǵa kóz tastaǵan Shyńǵystyń Yqańdar tobyna kózi týsti. Tepeńdep topqa keıde jetip, keıde keıindep kele jatqan shobyr jırendegi Týlaqbaıdy alystan tanı qoıǵan joq.

— «Tórege ergen erin arqalar» degen qazaqta maqal bar edi. Aldıar tóre, dalada sol kúıi qalyp qoısaq ta artyńyzǵa kóz jiberer emessiz ǵoı, — dep Yqylas kele bir jaǵy ázil de, bir jaǵy naz tárizdendire sóıledi. Tepeńdep áreń jetken Týlaqbaıdy kórsetip:— Myna atshy jigittiń mingen shobyry aýyldan shyqpaı jatyp boldyryp keledi, — dedi.

— Iá, solaı, boldyryp qaldy ma? Buǵan nege jóndi at bermegen, — dep Shyńǵys Ájibaıǵa qarady.

— Álgi Júkeńniń istegeni ǵoı. Bir durysyraq tuǵyr berse qaıtedi eken. «Baıdyń malyn baıǵus qyzǵanady» degen osy da, — dedi Ájibaı.

— Endi tobymyzdy jazbalyq, myna Týlaqbaıdyń aty bı aýlyna Qarakólge jetkize me, qalaı? — dep Shyńǵys Salǵa qarady.

— Tóre, siz oǵan abyrjymańyz, bári ózimizdiń el ǵoı, bir lajyn tabarmyz, — dedi Sal.

Shyńǵys toby kelip Kúzembaı aýylyna jetkende, aldarynan shyqqan eki jigit hanymdar túsken aq úıge Shyńǵysty, Yqylasty, Saldy kirgizdi de, basqalardy aq úıdiń qataryndaǵy jaı qońyr úıge ákelip túsirdi. Hanym esiginiń aldyna ákelip bata tilegen qula qulynnyń enesi aýyldy aınala shaýyp kisinep júr. Osy kezde dalaǵa shyqqan Shoqanǵa Jaqyp ta ere shyqty. Bular úıdi aınala bergende, anadaı jerde eki-úsh kisi qula qulyndy baýyzdaǵaly aıaǵyn býyp jatyr edi. Dármensiz typyrlap jatqan qulynǵa Shoqannyń jany ashyp ketti. Ásirese qula bıeni aıady. Shoqan óz aýylynda da qonaqqa soıǵan qulyndy kórgeni bardy. Biraq olarǵa mundaı mán bermeıtin. Ondaıda kóbinese oıynǵa aldanyp eleń de etpeıtin. Jaqyp bolsa:

— Óı, Shoqan, kórdiń be, ana qulyndy bizge soıady, búırek jeımiz, — dedi. Shoqan oǵan alara bir qarap, qaıta úıge bettedi, ájesine kelip:

— Biz naǵashym aýylyna qashan júremiz? — dedi.

— Qaraǵym, nege asyqtyń, naǵashyń aýyly áli alysta. Aýyldan shyqpaı jatyp jalyǵyp qaldyń ba, júristen, janym-aý, bul qalaı? — dep Aıǵanym Shoqannyń basynan sıpady.

— Joq, áje, júristen jalyqqanym joq, myna qulynnyń enesine janym ashyp tur.

— Qaraǵym tóre bala, sizderge buıyrǵan qulynnyń armany ne! Qasqyr qulynyn jep te talaı bıeni shyrqyratyp ketedi. Bul qyzyqqa, qurmetke soıylǵan qurmaldyq qoı, — dep Kúzembaıdyń báıbishesi masattana kúldi.

— Áne, Shoqanjan, ana shesheńniń aıtqanyn uǵyp al. Mal adam keregine jaralady. Qyzyqqa ustaǵannyń qyrsyǵy joq deıdi. Qasqyr da jep ketetin qulyn dep otyr, — degen Aıǵanym ózi Shoqannyń álgi bir balalyq jan ashyǵysh oıyn seıiltkendeı boldy.

Qulyn etin jep, kún qaıta attanǵan jolaýshylar sýyt tartty. Keshki salqynmen alys joldyń biraz jerin eńsere basýǵa jobalanǵan.

— Búgin keshke Ajar apam aýylyna jetemiz be? — dedi Zeınep Ájibaıǵa Tereń jardaǵy Zamanbek aýylynan attanarda.

— At-kólik aman bolsa, tús aýa apańyzdyń aq dıdaryn kóresiz. Kópten beri kórispegen bolsańyz, aýyl syrtyna túsip, sińli kádesin istersiz, — dep aǵalyq sypaıy ázil aıtty.

— Áje, sińli kádesi degen ne? — dep Shoqan Aıǵanymnan ózi bilmeıtin bir bógde jaıdy surady.

— Shoqanjan, sen ózińe tanys emes nárseni bilýge yntyzarsyń-aý. Ol jaqsy ǵoı. Biraq keıbir usaq-túıek jaıdy suraı berseń, túrtinshek atanarsyń, — dep kúldi.

— Nemene, áje, ol usaq nárse me?

— Ol áıelderde bolatyn aýyl salty. Mysaly, apańnyń ózinen úlken Ajar degen apasynyń aýylyna búgin baramyz. Olar ekeýi eki elge uzatylyp ketken bir úıdiń qyzy. Birin-biri kópten kórmegen, saǵynǵan. Sondaı jaǵdaıda sińlisi apasyna kelse, aýyl syrtynda kóliginen túsip qalyp, jaıaýlap aldynan shyǵar, amandasar apasyn kútedi. Sóıtip, ekeýi kórisip, saǵynyshtaryn aıtyp, maýqyn basady, — dep Aıǵanym Shoqanǵa aýyl saltynyń sırek bolatyn bir jaıyn túsindirdi.

Shoqannyń arbada zerigip otyrǵanyn kórip ákesi:

— Shoqanjan, ishiń pysyp qaldy bilem. Aldaǵy aýylǵa barǵansha myna atqa minshi, — dep Shyńǵys Shoqanǵa atyn berdi de, ózi Zeıneptiń páýeskesine otyrdy. Eti qatyp jarap alǵan attar, zyrlata jóneldi. Shoqan qońyr jorǵanyń artqy aıaǵyn jaıqap basyp, quıryǵyn tolqyta jyljıtyn maıda jorǵasyna salyp Yqylas bı men Ájibaıdyń ortasynda júrip otyrdy. Kúndegi Yqylas, Ájibaı, Sal úsheýi joldaǵy eldiń kúndegi qonaqasy qurmetin aıtysyp, keıbireýleriniń qandaı maqsatpen tóreniń hanymnyń asty-ústine túskenin sóz etip kele jatty. Ásirese Kúzembaıdyń az ǵana aıǵyr úıirinen qulyn soıǵanyn daraqylyq desti.

— Tobynan ustaǵansyp, sholaq aıǵyrynyń úıirindegi on shaqty qulynnyń birin soıyp, myrza kisi bolǵansyp ólgenshe darıdy, — dep Yqylas tyjyrynyp aıtty. Kúzembaıdyń shala búlinip, tóre aldynda jaıylyp tósek, ıilip jastyq bolýynda úlken syr baryn biletin Sal:

— Qonaqasyna qolqasy da olqy emes shyǵar. Myna az ǵana aýyl Ýaqtyń tizginin qolyna alǵysy keletin kórinedi ǵoı, - dedi.

— E, Salym, solaı deshi. Men ol jaǵynan góri basqany oılap edim, — dedi Ájibaı. Sonymen, bul óz toqtalyp, jaı áńgimege kóshti.

Qalyń bozdy, ker mıyq sary jazyqta jaıyla qonyp otyrǵan elderdiń aýyldaryn saǵym kóterip, tolqyn ústinde júzdirip júrgendeı buldyratady. Osyndaı ǵajaıyp dala kórinisine eligip kele jatqan Shoqan, ózi kóp jaıda óılese júretin Salǵa:

— Baǵana Aja aǵań «Zerendi kólindegi Jańbyrbaı aýlyna baramyz» degen-di. Sonda Zerendisi ne, siz bilesiz be? - dedi.

— Iá, Shoqanjan, osy Zerendi degen sózdi sen túgili men de anyqtap bilgen nársem emes. El aýzynda aıtylyp júrgen belgili qonys aty bolǵandyqtan kim oılapty. Tipti jaqsy aıttyń-aý, osyny aýylǵa barǵan soń Etekeńniń ózinen surap bileıikshi, — dedi.

— Áı, Sal-aı, seniń de keıde tálimsıtin ádetiń bar. Erte kezde áıelder murnynyń jelbezegine «Zeren» degen zer salypty ǵoı, sonan qoıylǵan da, — dedi Yqylas óziniń belgili men bilemine salyp.

— Onda káldiń jelbezeginde zeresi bolǵan ba, — dep Sal kúldi. Ájibaı da teris aınalyp kúlip jiberdi. Shoqan myna úsh úlken kisiniń bir aýyz ózge eregisip qalǵanyn baıqap, álemdi tanýǵa kóńil bólmegen jurttyń oı órisin kórgendeı boldy. Saldyń keıingi kekesindi qaljyńyna oraı ez aıta almaı, Yqylas qońyr qasqa jorǵasyn selkektete tarta jóneldi. Budan keıin ázil toqtalyp, attylar toby býyn-býyn bolyp shıraı júrdi. Olar alasalaý kerege jaldyń kók buıra qaraǵaıǵa bólengen etegin ala tartyp otyryp bir qabaqsha belesten asa berdi. Iek astynda Jańbyrbaı aýly otyrǵan úlken shalqar kóldiń aıdyny aspan álemine tósin kerip jatyr. Iirilgen tolqyn oınaǵyna keýdesin tósegendeı úlken kól qanat jaıa kergıdi. Kól ıyǵyndaǵy aq aýylǵa taıana bergende, keıingi páýeskeden túsip jatqan Zeınepti kórip Ájibaı:

— Áne, Zeınep hanym apasyna jaıaýlap baryp kórisýge tústi. Kári qyzdardyń syńsyp kóriskenderin tyńdasań, dúnıeniń qyzyǵy, — dep Salǵa qarap kúldi.

— Neshe kári qyz kóriskende qasynda bolyp ediń? — dep Sal tez jaýap qaıtardy. Ájibaı tosylyp qaldy.

Salt attylar kelgende, Etekbaıdyń úlken balasy Nazymbek bólesi Shoqandy ózi qoltyqtap atynan túsirdi. Nazymbek Shoqannan eresek, sypaıy jetkinshek eken. Kisilerdi ertip úıge alyp júrdi.

Shyńǵyspen tizelese otyrǵan etjeńdi Etekbaıǵa Yqylas, Ájibaı, Sal qol berip amandasty. Nazymbekpen qatar kirgen Shoqan da aıryqsha sálem berip, Etekbaıdyń qolyn aldy.

— Á, hanymnyń Shoqany osy ǵoı, shyraǵym, baqytty bol, kóp jasa, — dep Etekbaı aıryqsha yqylasyn aıtty.

Sapyrylǵan qymyz, soıylǵan mal. Birin-biri saǵynyp kórgen apaly-sińlili bı qyzdary máre-sáre bolyp, áńgime dýmanǵa bólenýde. Shyńǵystar otyrǵan Etekbaı úıinde el jaıy, sharýa jaıy óz bolýda. Bir áredikte Etekbaı aýyldarynyń jaılaýy, qonystary aınalasy shoq-shoq qaraǵaıly ásem shoqylar bop keletin Zerendi kóliniń kelisti bitimi sóz boldy.

— Kólimizge kózderiń túsip ketken eken. Bosat, biz qonamyz degeli otyrǵan joqsyńdar ma? — dep tilmar Etek¬baı Ájibaıǵa qarap kúldi.

— Onyńyz ras, Eteke, «tóreniń kózi tústi degenshe, túıeniń ıesi keshti dep bil» degen sóz bar. Bul — bir. Ekinshiden, qonys aýyssańdar sókettigi bar ma, ekeýińiz bir aıdynnan suqsyr ilgen suńqarsyńdar, — dep Ájibaı jaıma-shýaq júıriktikke saldy. Etekbaı men Ájibaıdyń osy bir qaıymdasqan sózderin úndemeı tyńdap otyrǵan Shoqan oıyna toqyp qaldyrdy. Qaltasyna qaryndash, qaǵaz salmaǵanyna ishteı ókinip qoıdy.

— Eteke, mana Shoqanjan «Zerendi degen ne nárse? » dep surap edi, biz anyqtap aıtyp bere almadyq — siz biletin bolarsyz? — Ájibaı Zerendi kóli jaıly sóz bastaǵanda, Yqylas qozǵalaqtap:

— Basqa sóz taýsylǵandaı-aq, Ájibaı, seniń búgin kóldiń atyn anyqtaýdan-aq qolyń tımedi-aý, — dep yńǵaısyzdanyp edi.

— Bilmegendi suraǵannyń artyqtyǵy joq. Yqa, siz Ájekeńdi sókpeńiz. Bilim — suraý, izdeýmen molyǵady. «İzdegenge altyn jolyǵady» dep burynǵylar ánsheıin aıtpaǵan bolar, — dedi Shyńǵys Yqylastyń orynsyz ózimshil namysyna toqtaý salyp.

— Shoqanjan durys suraǵan. Ákeılerdiń bir áńgimelesip otyrǵanda, osy kóldiń qalaı Zerendi atalǵanyn aıtqandary bar edi. Ol kisilerdiń aıtýynda qaraǵaıly, taýly jerde júretin zeren degen kıik tektes bir qońyr ań bar kórinedi. Sol ań osy qaraǵaıly adyrda kep bolady eken. Myna kólden sý iship, qaraǵaıdy qonystap júrse kerek. Bertin el qonystap, jazda jaılaý, qysta qystaý etken soń qonys izdep basqa eli az jerge aýyp ketse kerek. Ertedegi eldiń ádetinde jerge, kólge at qoıǵanda, sol jerdi, sýdy qonystaǵan ańnyń, qustyń, balyqtyń atyna baılanystyryp ataı beredi ǵoı. Ana Arqada Buǵyly, Taǵyly degen taýlar bar. Aıýly, Arshaly, Balyqtykól, Shortandykól degen sıaqty ataýlar kóp qoı. Sol sıaqty zeren káp qonystanǵannan Zerendi atalypty deıtin edi, — dep Etekbaı óte senimdi, oryndy etip aıtyp berdi.

Zerendi jaıyndaǵy Etekbaı ózin de Shoqan baıyptaı uǵynyp, jattap otyr. Bir áredikte Shyńǵys:

— Eteke, sizdiń ana Estek Ybyraıǵa aıtqan bir sózińizdi el aýzynan estip súısinip edim. Ózińizden de bir suraıynshy, — dep Etekbaıdy sóıletkisi keldi.

— Ańdyspasa aǵa sultan bola ma. Áldeqaıda júrip biriniń múdirgen jerin ekinshisi jerden jemis tapqandaı ushyqtaı júredi-aý, — dep Etekbaı ol áńgimeni de baıandaı jóneldi. Jaıyqbaıdyń Ybyraıy jarym patshanyń janynda otyratyn tóre bolypty dep alyp qashyp júrdi. Bir kúni Aqmolaǵa bara jatyp ádeıi buryla júrip kele qalǵany. Qoldan kelgen syı-qurmet sıapatymyzdy istep kúttik. Sóz arasynda Ybyraı:

— Eteke, sizdi tilmar, sheshen kisi dep el kóterip júrgen soń, úlgili sózin estı keteıin dep ádeıi burylyp edim. El aıtqandaı úlgili sózdi tyńdaı almaı otyrmyn, ilip-tartpa shotaıaq tildi ǵana ekensiz ǵoı, — degeni.

— Shyraǵym Ybyraı-aı, biz ot basyndaǵy adambyz ǵoı. Bizdiń sózimiz shotaıaq tárizdi ilip tartpa utymsyz ekeni ras ta shyǵar. Aǵa sultan el ıeleriniń de ashalap-ashalap, tastaǵan úlken sózderin estı almaı júrmiz-aý, dedim. Ybyraı sazaryp qaldy, odan ári sóz aıtyp arbaspadyq. Salqyn ǵana qosh aıtysyp taradyq, — dep Etekbaı Shyńǵysqa suraǵan sózin aıtyp berdi.

— «Ańdamaı sóılegen aýyrmaı óledi» degen-aý. Sizde nesi bar edi soqtyǵyp, — dep Shyńǵys óziniń az sózde asyl maǵyna jatqanyn, ańǵarǵysh oıyn kórsetti. Únsiz tyńdaǵan Shoqan, taǵy bir asyl marjan tapqandaı ásirese «aǵa sultan el ıeleriniń de ashalap-ashalap tastaǵan úlken sózderin kóre almaı otyrmyz» degenin ishinen qaıtalap aıtyp, jattap aldy.

Tań salqynymen erte attanǵan jolaýshylar, soqyrlaý kósh joldarynyń sarynymen zyrlata tartyp jóneldi. Endigi júristeri sýyt, shıraq. Qalaıda Qarakóldegi Qarjastyń qalyń eliniń ortasyna, bı aýylyna jetý.

Bylaıǵy jerde kóp bógelis bola qoıǵan joq. Sypaıy qonaq asy, sydyrta júris. Tórt kún ótip, besinshi kúni údere tartqan jolaýshylar Qarakóldiń qaıqańy atalatyn kólbegen belesten asa qalyń aýyldyń qarasyna aýysty. Top-top jylqylar kól saǵasynan óriske bettep barady.

Salt attylar Shyńǵys jorǵasynyń sydyrma jaıqaýyna ilese salpaqtaı erip jele shoqyraqtatyp keledi.

Aýylǵa taıana bere Zeınep taǵy da páýeskeden túsip, aldynan toptalyp shyqqan sińli, jeńge, baýyrlaryn kútip tur. Aıǵanym páýeskesine ilese, Shyńǵystar toby jaǵalaı otyrǵan qalyń aýyldardyń ortasyndaǵy aıryqsha saltanatty Musa aýlyna kelip at basyn tiredi. Aıǵanym jolyn úlken tutqan Shorman aýylynyń jastary aldarynan shyǵyp qarsy aldy. Zeınepti qaýmalaǵan sińli, jeńgeleri bir top erekshe sánmen ózderine arnalǵan úıge kirdi. Kútip otyrǵan arnaýly qonaqtaryn bı aýly asqan qurmetpen qabyldap, alýan syı kórsetip jatyr.

Ásem án, kúndiz-túni kúlkili áńgimeler, ázil-syqaqtar da jańǵyra, ósire aıtylýda. Shyńǵys, Musa, Yqylastar toby kóbinese úkimet buıryǵy jaıly sózderdi aıtyp, el bıleý jóninde oılasa birinen biri sóz tartady.

Shoqan bul aýylǵa kelgeli úlken kisiler qasynan qashyqtap ketti. Óıtkeni, qusbegi saýyqshyl naǵashy aǵasy Aýjan bastaǵan jastar toby, qadirmendi jıen Shoqanǵa óz elderinde bar degen tamashalaryn kórsetýde. Aýyl ómiri qashan bolsyn bir qalyptas. Atqa miný, qus salý, ıt júgirtý — eń tamasha oıyn osy ǵana. Onyń bári Shoqannyń óz aýylynda kórgenderi. Jáne myna qyryq kún shildede búrkit ańǵa salynbaıdy, tuǵyrda otyrady. Tazyny da ystyqta qyzyl taban bolady dep ańǵa qospaıdy. Tek bul jazda obalsynbasa, balapan ergizgen qusty aıamaǵan qusbegiler, qarshyǵa, tuıǵyndy ǵana ata qaz, úırekke salady. Degenmen óz aýylyndaǵy qarshyǵa salý ádisindegi erekshelikti kórsetýge oılanǵan Aýjan:

— Biz Shoqanǵa dańǵaza, dabylmen qus aldyrýdy kórsetemiz, — dedi Musa aǵasynyń úıindegi aǵa qonaqtarǵa sálem bere kelip.

Aýjannyń ondaǵy oıy qarshyǵa salýdyń dańǵaza dabylyn úlkender kórem dese júrsin degen oıy edi. Óıtkeni ony shyǵaryp júrgen ózi bolatyn. Aýjannyń dańǵaza dabyly desip Qarjas, Súıindik elderiniń qarshyǵa ustaǵandary ásirese aınaldyryp alǵan-dy.

Shoqan kelgen kúnniń erteńinde kúmis er-toqymmen jabdyqtap mingizgen boz jorǵa dónen asa bir ásem bolatyn. Jaqyp ta Mustapa naǵashysynyń úıinen bir qara qunandy jabdyqtatyp mingen. Qarakóldiń jalpaq aıdynynan qarshyǵa salýǵa bolmaıtyn. Aýjannyń dańǵaza dabylyna yńǵaıly kóli — Qazankól degen saýmal kólden bólingen, bir oıpatqa bitken shaǵyn kemesh Qamystykól bolatyn. Bul kólge qamysy qalyń bolǵandyqtan, qaz, úırek kóp qonystap, jaz boıyna qus arylmaıtyn.

— Osy, Aýjan, seniń dańǵaza dabyl degeniń qandaı ózi. Aty jaqsy emes eken. Dańǵaza degen maǵynasyz bos daýryq degen sóz ǵoı, — dedi Shyńǵys baldyzyna kúle qaljyńdap.

— Jezde, siz ózińiz birge júrseńiz kóresiz, ol dańǵaza dabyl degenniń eki túrli qyzyǵy bar. Biri — qarshyǵa ustaǵan qusbeginiń barlyq qarshyǵasy qatar ushyrylyp, kimniń qusynyń qyran ekeni anyqtalady. At jarysy sıaqty bul qyran jarysy. Al ekinshi bir táýir jaǵy — ań tamashasyn kórýge eldiń bári qatysady. Jeke qarshyǵa salýshylar «sender dybystap qus úrkitesińder» dep qasyna kóp kisi ertpeıdi. Myna dańǵaza dabylda qyzyq kórem degen bala-shaǵaǵa deıin tobymen baryp jabyla dabyl qaǵyp, ózderi qusty birge salysady, — dep endi dańǵaza dabyldyń ádisin áńgimeleı jóneldi. — Eger sizder júremiz deseńizder erteń tań bozynan baramyz. Osy mańdaǵy barlyq qarshyǵasy bar qusbegilerge habar aıtyp jınalamyz. Qusqa barǵan barlyq kisi tapsa, dabyl alyp barady, tappaǵany toqymyn, etiginiń qonyshyn sabalap, kóldi jaǵalaı tusynan kelip dybystaıdy. Jan-jaqtan dabyl qaǵylyp, andyzdaǵan qarshyǵanyń ushqanyn kórgen qaz, úırek uılyǵyp, kól tóbesinde shyr aınala ushady. Sol kezde qyran qarshyǵa qalaǵan qusyn qaǵyp túsire beredi. Aýjannyń mynaý aıtqan ádisi kóńiline qona ketken Yqylas:

— Biz de baryp kórelik, — dep, Shyńǵysqa qarady.

— Jaqsy, jaqsy, baralyq, — dedi Shyńǵys sóz buzbaıtyn ádetimen.

Keshe keshke baılaǵan ýáde boıynsha Aýjan jylqyshyǵa tapsyryp atty erte aldyryp, tań bozynan attandy. Ol erte júristi Shyńǵystarǵa da, barlyq qarshyǵashylarǵa da aıtyp qoıǵan. Qarshyǵasyn alyp, Shoqandy ózimen qatarlastyra atqa mingen Aýjan aýylynan shyǵa bere kúreń dabylyn Shoqanǵa berdi.

Bular Musa aýylyna kelgende mundaǵylar da daıyn eken. Shyńǵystyń qasynda turǵan Jaqyp Shoqannyń qolyndaǵy dabyldy kórip:

— Ateke, men de, maǵan da dabyl alyp ber, — dep qyńqyldap qoımaǵan soń, atshy Týlaqbaıdy shaqyryp alyp, Shyńǵys:

— Mynaǵan da bireýden dabyl alyp bershi, — dedi. Isa aýylynan qarshyǵa ustap kelgen úsh-tórt jigittiń bireýi eriniń aldyńǵy qaptalyndaǵy anjymaǵa kishkene qara torsyqsha baılap alypty. Sony kórip Týlaqbaı:

— Jigitim, mynaýyń da dabyl ma, álde sýsyn quıyp alǵansyń ba? — dep edi, álgi jigit kúlip: — Dańǵaza dabylǵa barǵan kisi dabylsyz júre me, meniki daýylpaz degen eń úlken dabyl, — dedi.

— Onda daýylpazyńdy ana jıenińe bershi, dabyl taýyp ber dep tóreniń mazasyn alyp tur!.

— E, jaraıdy, jıenniń qalaǵany torsyq bolsa, — dep ol jigit sheship berdi. Týlaqbaı torsyqty ákelip Jaqypqa:

— Mynaý daýylpaz degen dabyldyń eń úlkeni eken. Munyń dybysy shyqqanda, aspannan úırek ózi júregi ushyp jerge qulaı beretin kórinedi, — dep eriniń aldyńǵy qaptalyndaǵy anjymaǵa baılap berdi. Basynda yńǵaısyz kórip tursa da «eń úlken dabyl» degende tanaýy deldıip ketti. Shoqanǵa jetip baryp:

— Kórdiń be, myna meniń dabylym daýylpaz, eń úlken dabyl, — dep maqtanyp, qaıta ákesine qaraı shoqyta jóneldi. Daýylpaz degen sózdi birinshi estigen Shoqan, qasyndaǵy Aýjan naǵashysynan:

— Naǵashy aǵa, daýylpaz degen ne? — dep surady.

— Ana tentek Jaqypty aldaǵan ǵoı, ol daýylpaz emes, jaı kishkene sýsyn quıatyn torsyq qoı. Qolynda dabyly joqtar keıde shý kóterip dybysty jańǵyryqtyrýǵa ondaı torsyqty da alyp shyǵady. Ol ana Isa naǵashy aǵańnyń balalarynyń shyǵaryp júrgen qyljaǵy ǵoı. Daýylpaz degen úlken joryqqa qol attanarda soǵylatyn dabyl. Ony sheńberlep ıip, aǵash kergige kerip, juqa serke terisinen jasaıdy, — dedi Aýjan.

Qazankólge taıana bergende ádettegi ádisterin istep qarshyǵashylar top-top bolyp bólinip, kóldiń jan-jaǵynan qaptaı kelip, qustaryn daıyn ustady. Sol kezde kóldi jıektep qaptaǵan qalyń kisiler dabyldaı lap qoıdy. Kól betinen dý etip ushqan qaz, úırek dýyldan qorqyp sapyrylysa bergende, jan-jaqtan aspanǵa atyp shyqqan qyran qarshyǵalar shapyr-shupyr aıqasyp, bir-ekeýi qaz ildi. Alǵashqy bette ańyryp qalǵan Jaqyp, bir áredikte torsyqty tars etkizip qaǵyp qalǵanda qara qunan atyp ketip, jerge top ete tústi. Ymqyrýly Týlaqbaı tura jónelgen qara qunandy ustap ákeldi.

— Á daýylpaz, qalaı, dabylyńnyń ózińe áli keldi me? — dep Shyńǵys balasyna qarap kúldi. Uıalyp qalǵan tentek Jaqyp úndemesten kelip qunanyna mindi.

Alǵashqy kóterilgen qusqa jibergen betinde bir ata qazdy ilip túsken Aýjannyń kók qarshyǵasy, qaıta ushyp taǵy bir úırekti qaǵyp tústi. Basqa qarshyǵalar da bir-birden qaz, úırek aldy. Qus tamashasyna qaryq bolǵan top kún kóterile aýylǵa oraldy.

Qaıtyp kele jatqanda Shyńǵys baldyzynyń ádeıi janyna tıe:

— Myna ádisiń ásemdik emes, tý-týlaqaılaý eken. Qara qarǵasha úımelep júrgen qusbegilikte onsha qyzyq bola bermeıdi ǵoı, — dedi.

— Ateke, mundaı qyzyqty bir kisi kórgennen, kóptiń kórgeni jaqsy emes pe? — dedi Aýjannyń qasynda kele jatqan Shoqan. Balasynyń naǵashysyna arasha túskenine súısingen Shyńǵys úndegen joq, jymıyp kúle berdi.

Osyndaı oıyn-saýyq, tamasha qyzyqpen bir jumadaı jatqan Aıǵanym hanym Shyńǵysqa qaıtalyq degen oıyn aıtyp, júrý qamy isteldi. Aldymen Musa myrzanyń hanym qudaǵıyna, qaryndasyna, jıenderine arnap daıyndaǵan syılyqtaryn usyndy. Bı aýylynyń basqa otaýlary da qarap qalǵan joq. «Eki baı quda bolsa, arasynda jorǵa júredi» degendeı, aǵa sultan aýylynyń jıenderi, aǵa sultan kúıeý, hanym qudaǵı aıta qalarlyqtaı syılyqqa bólendi.

Attanar aldynda Musa aýylyna jınalǵan bı balalary qonaqtaryn ortaǵa ala otyryp, ózderiniń sán-saltanattaryn madaqtady. Qusbegilik, ańshylyq, at saltanaty sóz boldy. Mustapanyń Kókbesti atanǵan báıgi atynyń ótken jylǵy bir ulan-asyr asta júz attyń aldynan kelgeni aıtyldy.

— Osy Kókbestiniń, sirá, qanaty bar ma dep qaldym, — dedi Mustapanyń qasynda otyrǵan at bapshy Jarqynbaı degen maqtanshaq kótermeshisi.

— Jylqyda qanat bolady deısiz be, ol ánsheıin kótermelep aıtqan sóz ǵoı, — dedi Shyńǵys Jarqynbaıdyń Mustapaǵa jaǵyna aıtqan orynsyz maqtaýyna.

— Tóre kúıeý, men ony ánsheıin aıtyp otyrǵanym joq. Altaı elindegi byltyrǵy asta, myna Qarakesek, Qýandyqtan, Súıindik, Taraqty, Tamadan aıaǵynyń jeli bar ne sańlaq kelgen ǵoı, júzden asa atty aıdap shyqqanda bizdiń myrzanyń Kókbestisi, jaı bir kúıki ǵana shobyr tárizdi bolyp kórindi. İshimnen: «Ia, bıdiń arýaǵy, óziń qolda» dep Kókbestiniń janyna kelip, qashan at aıdaýǵa ketkenshe turdym. Sonda Kókbesti janýar eshbir jelikpeıdi-aý! Tek bir qalypty salmaqpen aıańdap, keıde tósin jerge tıgize kerilip, sozylyp boıyn jazady. Sonan bir mezgilde at aldynan keleshi baratyn boldy. Keleshige men ózim kettim. Kózińiz jamandyq kórmesin, biz kelege taıanǵanda úsh at túıdek keledi eken. Qarasam bireýi Kókbesti, bireýi bir qara ala at, bireýi qanjyrdaı jıren at. Sonan arýaqtap kep shylbyryna janasa berdim. Ústindegi bala da qý edi, attyń basyn azdap irkip keledi eken. Meni kórgen soń, o da aıqaılap, taqymyn qysty bilem, Kókbesti sytylyp shyǵa berdi. Men aıqaıdy salyp urandap kelem. Kózińiz jamandyq kórmesin, Kókbesti quıyndaı uıtqyp aǵyp berdi. Men ilese almaı qalyp qoıdym. Sonda kórdim, Kókbestiniń tipti aıaǵy jerge tımeı, týra qalyqtap ushyp barady. Tek janýarǵa kóz tımesin dep kózimdi juma berdim. Basqa attan bir shaqyrym buryn keldi. Men dálelsiz aıtpaımyn ǵoı. Jaryqtyqtyń qanaty bary bar, — dep, Jarqynbaı sózin aıaqtady.

— Myna Mustapa baldyzymyz ol sıaqty júıriginiń túrin de kórsetýge qyzǵanady, — dep Shyńǵys Musaǵa qarap kúldi.

— Iá, ol baldyzyńnyń ondaı minezderi bolýy múmkin, — dep Musa jymıyp edi:

— Men ekeýińdeı shenge shirenip júrgen tóre emespin. At qyzyǵy, qus qyzyǵymen aldanbaǵanda qaıtemin. Myna atymdy kórdiń be, dep kimniń aldyna jalbaqtaımyn, — dep Mustapa belgili tomyryqtaý minezine saldy.

— Osy Mustapa ózi sarań da ǵoı deımin. Bıdiń basqa balalary at jalyna qoly jańa jetken jıenderine qalaǵanyń bar ma, suraǵanyń bar ma dep jatyr. Munyń aýzynan sony da estigenimiz joq, — dep Shyńǵys Kókbestige kóńili aýaıyn degen syrdyń shetin shyǵardy.

— Jıender áli jas qoı, at baptar jasqa kelgende, onysyn da kórermiz, — dep Mustapa Shyńǵystyń aldyn oraǵytty.

— Báse, sarań degenim dál shyqty ma. Kókbestige jıender qolqa salar dep, at baptar degen ózderdi kóldeneń tartyp otyrsyń-aý, á? — dep Shyńǵys kúldi. Baǵanadan úndemeı tyńdap otyrǵan Shoqan:

— Ateke, ózimizde de júırik bar ǵoı. Bizge kerek júırik oǵan kerek emes pe? — degeni ǵoı.

Shoqannyń kisiden suraý, bireýdiń dúnıesine qyzyǵý degendi jek kóretin minez bildirgeni Musaǵa sondaı unady.

— Shoqanjan, beri kelshi, Mustapanyń atynan seniń myna sóziń áldeqaıda joǵary shyqty-aý. Baqytty bol. Aman bolsań, qaı júırik senen qutylar deısiń. — Osyny aıtyp Shoqannyń mańdaıynan ıiskedi.

Qarakól basynan tús aýa attanǵan Aıǵanym páýeskesi Qusmuryn qaıdasyń degendeı keshki salqynmen tartyp ketti. Aıdyn kól alqabynda, alshaq-alshaq qonyp, qanat jaıǵan Qarjas eliniń qaýymy qala berdi. Musa úıinen ózine arnap mingizgen jorǵa qunanyna mingen Shoqan ákesimen birge salt attylar tobynda bara jatty.

---