InfoHub Logo

Imýnıtet álsiregenin qalaı bilýge bolady?

Aldaǵy sýyq mezgilderge aǵzany daıyndaý qajet. Denińizdiń saýlyǵyna búginnen bastap alańdamasańyz, erteń sýyq kúsheıtilgen bolsa, kesh bolady. Bastysy durys tamaqtanyp, sportpen shuǵyldanyńyz. As qorytý júıesin retteńiz. Jeke gıgıenalyq tazalyqty saqtańyz. Eń mańyzdysy, kúlip júrýdi umytpańyz. Kúızelis, depressıalyq jaǵdaılar da ımýnıtetti álsiretetinin ǵalymdar aıtyp-aq keledi.

Imýnıtet ne úshin tómendeıdi?

1. Durys tamaqtanbaý

2. Gıpodınamıa jáne joǵary júkteme

3. Uıqynyń durys bolmaýy

4. Zıandy ádetter: temeki shegý jáne ishimdik

5. Nashar ekologıa[6]

Imýnıtet álsireýiniń belgileri:

1. İsiný, kóz astynyń kúldireýi

2. Jıi sýyq tıip aýyrý

3. Ózińdi nashar seziný, titirkený, tez sharshaý

4. Teriniń bórtýi jáne bozarǵyǵy bolý

5. Tyrnaq pen shashtyń nasharlaýy

6. Sozylmaly aýrýlardyń asqynýy [6]

Imýnıtetti qalaı kúsheıtý kerek?

1. Durys tamaqtaný

2. Durys uıqy

3. Fızıkalyq belsendi bolý

4. Temeki men ishimdikten bas tartý

5. Shynyǵý

6. Sý ishý

7. Taza aýada jaıaý serýendeý [6]

Imýndyq júıeni qalaı kúsheıtý kerek?

Medısına ǵylymynyń profesory Almaz Sharman qyryq jyl ýaqytyn ımýndyq zertteýge arnaǵan. Nazaryńyzǵa ǵalymnyń ımýndyq júıesin kúsheıtýge qatysty keńesin usynamyz .Vırýs aǵzaǵa túsken ımýndyq jasýshalary men molekýlalary qorǵaný úshin jınalady. Olar az mólsherdegi vırýsty tez arada joıýǵa qaýqarly. Alaıda kóp mólsherdegi vırýsqa qarsy kúresý ońaıǵa soqpaıdy. Ol úshin ımýndyq júıe aldyn ala daıyn bolýy qajet. [7] Imýnıtet daıyndalǵan sátte vırýs esh kedergisiz ókpege de, basqa organdarǵa da qoldanylady. Munyń aldyn-alý úshin ımýndyq júıeni mıllıondaǵan vırýs pen bakterıaǵa qarsy kúresýge daıyn bolý kerek. Imýndyq júıe vırýstyń túrin anyqtaǵan soń, sizge uqsas myńdaǵan T jáne V jasýshylary paıda ákeledi. Bul aǵzanyń vırýspen kúresetin áskeri istpettes. Jasýshalar antıdenelerdi túzý arqyly kúresedi. Olar vırýstyń kóbeıip ketpeýine kedergi jasap, basqa múshelerge taralýǵa jol bermeıdi. Antıdeneler vırýsty jeńgenine jumys isteýdi toqtatady, kez kelgen sátte tosqaýyl berý úshin daıyn bolady. [2] Ókinishke oraı, kóp jaǵdaıda ımýndyq júıeni jedel túrde almaı, koronvırýsqa tosqaýyl bola almaıdy. Mundaıda koronavırýs aǵzany ońaı jaýlap alady. Ǵalymdar koronavırýstan qorǵaný úshin antıdeneler ǵana jetkiliksiz dep esepteıdi. Alaıda aǵza aqparatpen kúresý úshin ár túrli ádisti qoldanady. Osyny eskerý kerek.Koronavırýs pen basqa ınfeksıalarmen kúresý úshin ımýnıtetti kúsheıtý qajet. Bul úshin ne isteımiz? Imýnıtetti kúsheıtý, ony kúsheıtetin arnaıy dári-dármek joq. Tek ýaqytyly tamaq iship, jańa pisken kókónis pen jemis jegen durys. Imýnıtetti kúsheıtetin A, V6, S, D, E vıtamınderi, folıı qyshqyly, myrysh, selen, temir bar. Buǵan qosa salamatty ómir saltyn ustanyp, zıan ádetterden bas tartý qajet. [3] Barlyq qatar, ishek mıkrobalarynyń balansta bolýy mańyzdy. Ashymal sút ónimderi men ashytylǵan azyq-túliktegi mıkrobtarmen ishek mıkrobıomasyn balansta ustaýǵa bolady.

Koronavırýsqa qarsy ımýnıtet qansha ýaqytqa jetkilikti

Koronavırýspen aýyrǵandardyń aǵzasynda vırýsqa tózimdi antıdene túziledi. Alaıda ǵalymdar onyń qansha ýaqyta deıin shydamdy ekenin dóp basyp aıta almaıdy. Infeksıanyń túrine baılanysty túziletinin ımýnıtet árkelki keledi. Mysaly, adam aǵzasy qyzylsha vırýs ómir boıyna «este saqtaıdy». Bala kezde jasalǵan ekpeniń arqasynda múldem qyzylsha juqtyrmaýǵa bolady. Alaıda tumaýdy bir maýsymda birneshe márte juqtyrýy múmkin. Óıtkeni onyń shtammdardy da árkelki keledi. SARS-CoV-2 vırýsy jaqynda ǵana paıda bolǵanyna baılanysty oǵan qarsy túzilgen ımýnıtetti zertteý múmkin emes. Degenmen ǵalymdar antıdene kem degende 2-3 aı aǵzany qorǵaıdy deıdi. Al jaqynda ǵana synaqtan ótken Reseıdiń «Spýtnık V» vaksınasy 2 jyl boıy ımmýndy jaýap qaıtarýǵa qabiletti eken.[1]

Imýnıtetti nyǵaıtatyn 5 qoljetimdi azyq-túlik

Imýnıtetti nyǵaıtý úshin úıde paıdaly ári qunarly taǵamdar daıyndap jeńiz. Qosymsha dárýmendi qospalar ishýińiz múmkin, biraq aǵza dárýmendi azyq-túlikten jaqsyraq alatynyn umytpaıyq.

Kókónis.Aqjelken, askók jáne asjapyraq (shpınat) – álsiz ımýnıtetti qutqaratyn kókónister. Mysaly, asjapyraqtyń quramynda karatenoıd dep atalatyn mańyzdy antıoksıdant bar. Ol jasýshalardy zaqymdardan qutqarady jáne qabyný prosesteriniń paıda bolý qaýpin tómendetedi. Sondyqtan kókónisti salatty kúndelikti rasıonyńyzǵa qosý tek dene symbattylyǵyna emes, sondaı-aq búkil aǵza densaýlyǵyna paıdaly.[4]

Maıly balyq.Eger balyq qoljetimsiz bolsa, záıtún maıyn paıdalanýǵa bolady. Bul jerde ımýnıtettiń basty kómekshisiniń rólin omega-3 maıly qyshqyldary atqarady. Olar qabyný prosesteriniń damýyn bastapqy kezeńniń ózinde-aq toqtatady jáne aǵzany vırýstar men bakterıalardan qorǵaıdy. Balyqty qýyrǵannan góri buqtyryp pisirgende dárýmenderi kóbirek saqtalatynyn eskerte keteıik.[4]

Sıtrýsty jemister.S dárýmeni vırýstyq juqpalarmen jaqsy kúresetinin estip júrmiz. Al S dárýmeniniń negizgi jáne qoljetimdi kózderi – sıtrýsty jemister. S dárýmeni sıtrýsty jemisterdiń qabyǵy men aq etinde kóbirek bolatynyn aıta keteıik. Sondyqtan lımonnyń ne apelsınniń qabyǵyn jemeseńiz de, ony shaıǵa salyp ishýdi ádetke aınaldyryńyz.[4]

Brokkolı. Brokkolıdi kópshilik unata bermeıdi. Alaıda ol kóptegen problemalardyń aldyn alady jáne ımýnıtetti nyǵaıtady.[4]

Taýyq sorpasy.Ádette, tumaýlatyp qalǵan adamǵa taýyq sorpasyn daıyndaımyz. Bul jaıdan-jaı tańdalǵan taǵam emes. Qus etinde V6 dárýmeniniń mólsheri kóp: ol aǵzadaǵy kóptegen hımıalyq prosesterge qatysady. Sondaı-aq ol jasýshalardy zaqymdardan qorǵaıdy.[4]

Imýnıtetti kókónispen kótereıik!

Sońǵy jaǵdaıǵa baılanysty árbir adam ımýnıtetti kúsheıtýge erekshe kóńil bólip júr. Immýndy júıeni qataıtýdyń eń qarapaıym joly – tamaqtanýdy retteý. Mundaı tamaqtaný-túlikte aǵzanyń qorǵanysh qasıetin bekitýge kómektesetin dárýmender men mıkroelementter bar. Qazir zimbir men lımonnyń baǵasy ádettegiden eki ese qymbattap ketkeni emes. Alaıda ımýnıtettiń qataıýyna jáne jalpy aǵzaǵa paıdaly basqa da ónimder bar.

Bolgar buryshy. Quramanda S dárýmeni kóp kókónisterdiń biri. Kúnine onyń basqarý bireýin jegenniń ózi aǵzany Sárýmeniniń táýliktik normasymen 100% qamtamasyz etedi. Sondaı-aq quramyndaǵy kapsantın, vıolaksantın, lúteın, kversetın jáne lúteolın antıoksıdanttyq qasıet ıe.[4]

Asqabaq. Bul kókónistiń basty artyqshylyǵy – quramyndaǵy dárýmen men mıneraldyń kóp jáne kalorıasy az. Qosa, asqabaqta beta-karotın kóp. Ol A dárýmeniniń kózi. Bul dárýmen tynys alý músheleriniń shyryshty qabiletin jaǵdaıyn jaqsartady. Asqabaq ta bolgar buryshy sıaqty antıoksıdanttarǵa baı. Olar jasýshalardy ártúrli zaqymdardan qorǵaıdy.[4]

Kók shaı men túımedaq shaıy. Bul shaılarda epıgallokatehınniń mólsheri kóp. Sonyń ishinde olar ımmýndy júıe jasýshalaryn qorǵaýdy jáne aǵzadaǵy qabyný prosesin azaıtady.[4]

Anar. Anardyń oryndalýy 3 negizgi polıfenol bar: tanın, kversetın, antosıan. Olar aǵzadaǵy bos radıkaldar shoǵyryn júıeli túrde ustap turady jáne jasýsha membranasyn qorǵaıdy.[4]

Ashytylǵan qyryqqabat. Bul ónimdi ishektiń jergilikti ımýnıtetin kúsheıtýge jáne qorytý júıesin qalpyna keltirýge qajettilik. [4]

D dárýmenine baı ónimder: nálim baýyry, teńiz balyǵy, balyq maıy. D dárýmeni ımmýndy júıeniń rettelýinde mańyzdy ról atqarady: ol mıkrobtarǵa qarsy aqýyzdardyń óńdelýin arttyrady.[4]

Baldyrkók. Onyń quramyndaǵy ınýlın, pektın jáne efır maılary ishekter motorıkasyn jyldamdatady, aǵzany jumsaq tazartady jáne gazdy túzedi.[4]

Bala ımýnıtetin kóterem deseńiz

Balanyń ımýnıteti joǵary bolyp, ártúrli aýrýlardy ózdiginen jeńe bilýi ár ata-anany oılandyratyn másele. Alaıda ımýnıtet kóteremiz dep aýyrmaı jatyp túrli dári-dármekke júginip, dárihana tabaldyryǵyn tozdyrýdyń qajeti shamaly. Sebebi dáriler aǵzanyń bir múshesine paıdasyn tıgizse, ekinshi múshesine zıanyn tıgizetinin bárimiz bilemiz. Sol sebepti qandaı jaǵdaı bolsa da barynsha tabıǵı tásilderdi qoldanǵan abzal. Jańa týǵan náreste ımýnıtetti birinshi kezekte ana sútinen alady, anasynyń ımýnıteti, densaýlyǵy jaqsy bolsa, bala úshin de esh ýaıymdaýdyń qajeti joq. Al shaqalaq alty aıdan asqannan keıin aqyryndap ımýnıtetin ózdiginen qalyptastyrady. Mine, osy kezde ata-anasynyń kómegi kerek. Balany úp etken jelden qorǵashtaı bermeı, kerisinshe, birte-birte salqyndaý temperatýraǵa tózimdi etip úıretken jón. Jaman aýa raıy bolmaıdy, kún raıyna laıyqsyz kıim ǵana bolady. Aýa raıy qandaı bolsa da balany taza aýaǵa dalaǵa jıi shyǵaryńyz. Jýyndyrǵan kezde ysqyltym sýdyń ornyna jylylaý sý qoldanyńyz. Bala denesi osylaı ózi úırenise bastaıdy. Ýaqytyly ekpeden (prıvıvka) qaldyrmaý da bala ımýnıtetin kóterýge kómektesedi, onyń paıdasy bolmasa eshqandaı zıany joq. Taza aýada serýendep kelgennen keıin balanyń beti-qolyn jýýdy ádetke aınaldyryńyz. [3] Tańerteńgilik jattyǵý eresekterdiń ǵana mindeti emes, bala bir jasqa tolmaǵan bolsa, ózińiz qol-aıaǵyn sozyp, shynyqtyryńyz. Kúndelikti jetkilikti mólsherde sý iship, tamaǵy toq, uıqysy qanyq bolǵan balanyń ımýnıteti álsiz bolmaıdy. Sonymen qatar balaǵa árdaıym kóńil bólip, oınatyp, meıirimińizdi tógip, kóńili kóterińki bolýyn da qadaǵalańyz.[3] Ol jatatyn bólmeniń aýasyn tazartyp, jeldetip otyrýdy umytpańyz. Osy áreketterdiń barlyǵy baladaǵy myqty ımýnıtettiń kepili. S dárýmenimen aǵzasyn qýattandyryp, tátti, maıly taǵamdarǵa áýes bolmaýǵa daǵdylandyryńyz.[6]

Qorytyndylaı kelgende, eń bastysy, deneni shynyqtyrý ekenin este ustańyz. Kóp qımyldańyz. Qımyl-qozǵalys kezinde adamnyń qan aınalymy jaqsaryp, bulshyq etteri qalpyna keledi. Deneniń yrǵalýy ishektiń de bulshyq etterin rettep, qyzmetin jaqsartady. Sosyn, árıne, durys tamaqtaný, zıandy ádetterden aýlaq bolý, tynysh ta sapaly uıqtaý jáne t.b. árkimge paıdaly.Ádette adamdar ımýnıtetti saqtaýdyń róli men múmkindigin aýyrǵan kezde ǵana oılaıdy. Immýn tapshylyǵy kez kelgen adamdy aýrýǵa alyp baratyn tike joldyń biri. Sondyqtan ár adamǵa densaýlyǵyn saqtaý jáne ımýndyq júıeni nyǵaıtý mańyzdy.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Sapın, M.R. Anatomıa ı fızıologıa cheloveka (s vozrastnymı osobennostámı detskogo organızma): Ýchebnık dlá stýd. obrazovat. ýchrejdenıı sred. prof. obrazovanıa / M.R. Sapın, V.I. Sıvoglazov. - M.: IS Akademıa, 2009.[1 – 384s]

2. Lúbımova, Z.V. Vozrastnaıa anatomıa ı fızıologıa v 2 t. T.1 organızm cheloveka, ego regýlátornye ı ıntegratıvnye sıstemy: Ýchebnık dlá SPO / Z.V. Lúbımova, A.A. Nıkıtına. – Lúbersy: Iýraıt, 2016.[1 – 447 c]

3. Dene tárbıesiniń negizderi E.Ýaqbaev Almaty. 2001 [35-77]

4. «Bilgenge[10-21b] ensıklopedıalyq anyqtama

5. O.D.Daıyrbekov, B.E.Altynbekov, B.K.Torǵaýytov, Ý.I.Kenesarıev, T.S.Haıdarova Aýrýdyń aldyn alý jáne saqtandyrý boıynsha oryssha-qazaqsha termınologıalyq sózdik. Shymkent. “Ǵasyr-SH”, 2005 jyl. ISBN 9965-752-06-0

6.Sergeev, I. Iý. Fızıologıa cheloveka ı jıvotnyh v 3 t. T. 2 krov, ımýnıtet, gormony, reprodýksıa, krovoobrashenıe : ýchebnık ı praktıkým dlá akademıcheskogo bakalavrıata / I. Iý. Sergeev, V. A. Dýbynın, A. A. Kamenskıı. — Moskva : Izdatelstvo Iýraıt, 2019. — 258 s.

7. Apchel, V.Ia. Fızıologıa cheloveka ı jıvotnyh: Ýchebnık dlá stýd. Ýchrejdenıı vyssh. Ped. Prof. Obrazovanıa / V.Ia. Apchel, Iý.A. Darınskıı, V.N. Golýbev.. – M.: IS Akademıa, 2013. – 448 c.

Ońǵarbaı Damıra

---