InfoHub Logo

2020 jyldyń qarasha aıynda Qazaqstan ǵylymy men mádenıetiniń tuńǵysh ókilderiniń biri – shyǵystanýshy, etnograf, geograf, tarıhshy, fólklortanýshy, aǵartýshy ǵalym Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanovtyń týǵanyna – 185 jyl tolyp otyr. Ol 1835 jyly Qostanaı oblysy, Qusmuryn beketinde dúnıege kelgen. Sultandar áýletinen shyqqan Shoqan ákesi ashqan musylman mektebinen saýatyn ashyp, zerektiginiń arqasynda arab, parsy, shaǵataı, keıin orys tilin jaqsy meńgerip alady.. Aty ańyzǵa aınalǵan tulǵanyń boıyna birden birneshe qabilet daryǵan. Qysqa, biraq mándi ǵumyrynda ol 6 zertteý tomyn jazyp qaldyrdy, buǵan qosa ózi salǵan  grafıkalyq sýretteri basyp  shyǵaryldy. Shyǵys, orys jáne Batys Eýropa ádebıetin tereń meńgere otyryp, birqatar ǵylymı eńbekter shyǵaryp, kóshpeli halyqtardyń ómiri men mádenıetin zerttedi.

Alaıda oǵan úlken tanymaldylyqty 1858-1859 jyldary Qashqarıaǵa jasaǵan saıahatynyń nátıjesinde jazylǵan eńbekteri ákeldi.Ol eńbekteriniń ishinde ǵalymnyń zamandastary shynaıy geografıalyq jańalyq dep sanaıtyn «Altyshahardyń, ıaǵnı Qytaıdyń Nan lý ýálaıatynyń shyǵystaǵy alty qalasynyń jaıy» atty eńbegi erekshe qyzyqty. Ýálıhanov bul eńbegimen halyq ǵylymyna, otandyq jáne álemdik ǵylymǵa zor úles qosty. Týǵan jerine degen súıispenshilik, halyqpen tereń baılanysy Shoqan Ýálıhanovty bolashaqty sol kezden boljaýyna múmkindik berdi. Al onyń ǵylym men etnografıadaǵy, ádebıet pen tarıhtaǵy jan-jaqty qyzmeti tek uly dala keńistiginde ǵana emes, odan tys jerlerde de máńgi moıyndalyp, qurmetke ıe bolyp keledi

Shoqan Ýalıhanov áskerı shendi qyzmetker bolǵanyna qaramastan tarıhta artyna mol mura qaldyrǵan aǵartýshy ǵalym retinde baǵalanatyn oqshaý tulǵa. Ol halyqtyń aýyz ádebıetin, ádet-ǵurpyn, saltyn, dúnıetanymyn tanytatyn baı muralaryn jınap, mol ǵylymı málimetter qaldyrdy.

Shoqan Ýálıhanov eńbekterin jınap bastyrýda orys ǵalymdarynyń eńbegi zor boldy. Uzaqqa sozylǵan aýrýdan qaıtys bolǵan Shoqan týraly shyǵystanýshy ǵalym, akademık N.I. Veselovskıı «Shoqan Shyńǵysuly Ýálıhanov shyǵystaný ǵylymynda aqqan juldyzdaı jarq etti de joq boldy» dep jazdy. Sonymen birge Shoqan talantty sýretshi bolǵan, onyń Orta Azıa halyqtarynyń ómirinen salǵan 150-ge jýyq sýretteri men ártúrli eskızderi saqtalǵan.

Qoryta kelgende, osyndaı taǵylymy mol tárbıelik máni zor sharalardyń jas urpaq tárbıesine bereri mol.

Samǵapsyń sen samǵaýǵa jalyqpapsyń,

Tý bıikte, bıikte qalyqtapsyń.

Qyran bolyp aspanǵa kóterilip,

Juldyz bolyp ǵaryshta qalyp qapsyń! –dep qazaqtyń dúldúl aqyny Qadyr marqum Myrzalıev jyrlaǵandaı qazaq halqy – kórnekti ǵalym, tarıhshy, fólklorshy, etnograf, geograf, aǵartýshy, demokrat ulyn umytpaıyq.

Ý.M.Djoldybaeva Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti

N.M.Tasteev Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-niń Geografıa jáne tabıǵatty paıdalaný fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti

---