InfoHub Logo

Taqyryby: «QUMYRSQA».
Maqsatym:
Jalpy qumyrsqa týraly jalpy málimet berý. Qumyrsqanyń túrlerine toqtalý.
Jándikterdi qorǵap, tabıǵatty aıalaýǵa tárbıeleý.
Mindetim:
Qumyrsqa jaıly bilgenimdi balalarǵa jetkizý.
Qumyrsqalardyń paıdasy men zıanyn túsindirý.
Qumyrsqa týraly málimet.
Qumyrsqa (Formicidae) – jarǵaqqanattylar otrádynyń bir tuqymdasy. Qumyrsqa Jer sharynda keńinen taralǵan, tek Qıyr Soltústikte jáne Antarktıdada ǵana kezdespeıdi. Qumyrsqanyń 10 myńdaı túri bar. Olardyń kópshilik túrleri tropıktik aımaqtarda kezdesedi.
Denesi, basy, kókirek jáne qursaqtan turady. Basy úlken, jaqtary jaqsy jetilgen, aýyz apparaty kemirgish. Kókirek bólimi jińishke, onda úsh jup aıaqtary jaqsy jetilgen. Kópshilik túrleriniń qursaq bóliminde shanshary men ýly bezderi jaqsy damyǵan, ýly bezderinen bólinetin suıyqtyq – qumyrsqa qyshqyly dep atalady. Qumyrsqalar, kóbine toptanyp (10 – 100 myń darasy birigip), arnaıy ıleý jasap, tirshilik etedi. Árbir ıleýde atalyq, analyq, “jumysshy” jáne “jaýynger” qumyrsqalar bolady. Jynystyq turǵydan jetilmegen toptary – jumysshy qumyrsqalar dep atalady. Olar ıleýdegi dernásilderdi, analyq qumyrsqalardy qorektendiredi, aýanyń almasýyn, ylǵaldyń bir qalypty bolýyn qamtamasyz etedi. Atalyq qumyrsqalar shaǵylysyp bolǵannan keıin óledi. Analyq qumyrsqalar uryqtanǵannan keıin qanattaryn joıyp, tek urpaq jalǵastyrady, olar keıde 20 jylǵa deıin ómir súredi. Analyq qumyrsqanyń dene turqy iri.
Jer betindegi eń ejelgi jándik (jasy jaǵynan) qumyrsqa bolyp tabylady. Osyndaı bir qyzyqty derekter tastardyń arqasynda anyqtalyp, kópshilikti tań qaldyrdy. Sonymen ejelgi qumyrsqalardyń jasy júz mıllıon jyldyń kemerinen bir - aq asyp shyqty.
Qumyrsqalardyń jer betinde 6000 túri bolady eken.

Qumyrsqanyń paıdasy.
Qumyrsqa tunbasyn jasap kórińiz
Qumyrsqa tunbasyn sýyqtaǵanda, tumaýratqanda, revmatızmmen aýyrǵanda terleý úshin paıdalanady. Ony daıyndaý da óte ońaı. Bótelkege jartysyna keletindeı etip qumyrsqa salasyz. Ústinen toltyra spırt quıasyz. Araq bolsa da bolady. Ony birneshe kúnge jyly jerge qoıasyz. Bul tunbany kúnine úsh mezgil 20 - 60 tamshydan iship turý kerek. Nemese osy tunbaǵa dákeni batyryp alyp, aýyrǵan jerge basýǵa bolady.
Qazirgi kezde Qytaıda qumyrsqadan asa baǵaly azyqtyq, dárilik qasıeti bar preparattar daıyndalady.
juqpaly aýrýlarmen aýyrmaıtyndyǵy anyqtalǵan.
Qumyrsqadan alynatyn dáriler býyn aýrýlaryn, qant dıabetin emdeýde, qan
qysymyn retteýde qoldanylady.
Ońtústik Azıa elderi, Meksıka turǵyndary qumyrsqany taǵam retinde de paıdalanady.
Aıaǵy aýyratyndar keı jaǵdaılarda qumyrsqa ıleýine aıaǵyn salyp qumyrsqaǵa shaqtyrǵan.

«Qumyrsqanyń» múshesimen tanystyrý.
Qumyrsqa
↓
Denesi bas, kókirek jáne qursaqtan turady.
Basy úlken, jaqtary jaqsy jetilgen, aýyz apparaty «kemirgish».
Kópshilik túrleriniń qursaq bóliminde shanshary men ýly bezderi jaqsy damyǵan.
Kókirek bólimi jińishke, onda úsh jup aıaqtary jaqsy jetilgen.
Ýly bezderinen bólinetin suıyqtyq – «qumyrsqa qyshqyly» dep atalady.

Qumyrsqa túrleri:
10 myń trıllıondaı túrleri bar eken
Faraon qumyrsqasy
Ury qumyrsqa
Soqyr qumyrsqa
Soldat jáne oq qumyrsqasy
Ara qumyrsqa
Shymdy qumyrsqa
Sary orman qumyrsqasy
Baq qumyrsqasy
Gıgant qumyrsqasy
Maqpal qumyrsqasy
Túrli - tústi qumyrsqa
Úı qumyrsqasy
Makromır qumyrsqasy
Fermer qumyrsqa
Probkogolovyı
Jumysshy qumyrsqalar
Ponera
Shıtınıstyı
Qadalǵysh qumyrsqa
Bal qumyrsqasy
Sary qumyrsqa

«Qumyrsqa» týraly taqpaq.
Qumyrsqa týraly óleń
Uzyn murtty qumyrsqa,
Kele jatyr jumysqa,
Aldy dopty ornynan,
Solǵa buryldy,
Ońǵa buryldy,
Qoıdy dopty ornyna.

Qumyrsqa týraly ótirik óleń
Qumyrsqa kólge shomylyp,
Qumǵa aýnady jaǵada.
Jazda qarǵa kómilip,
Aqqala soqty dalada

Qumyrsqa týraly maqal - mátel
Aıaz álińdi bil,
Qumyrsqa jolyńdy bil

Qumyrsqa týraly yrymdar
- Qumyrsqanyń ıleýin buzba

Qumyrsqa týraly jumbaq
Eki basy judyryqtaı,
Ortasy qyldyryqtaı.


Ileý qumyrsqalardyń kúmbezdelgen uıasy. İri ıleýdegi qumyrsqalardyń sany birneshe mıllıonǵa jetedi. Ileýdiń jer astyndaǵy bóligi bolady. Ony jas qumyrsqalar damyp jetiletin joldar torlap jatady. Qumyrsqalar tek qana top - top bolyp qana emes, analyq, atalyq jáne jumysshy qumyrsqalardan quralǵan semálarmen uzaq jyldar tirshilik etedi. Jumysshy qumyrsqalar ózara eńbek bólisedi, Soldat qumyrsqalar árbir kire beris jolynda inniń aýzyn basymen jaýyp turady. Ileýge oralǵan jumysshy qumyrsqa kire beristegi joldy jaýyp turǵan soldattyń basyn murtshasymen tyqyldatyp qaqqannan keıin ǵana ıleýge ene alady. Negizgi qoregi nasekomdar, ósimdik dánderi. Olar ortany tazartyp tabıǵatqa kóp paıda keltiredi. Keıbireýi aýyl sharýashylyqqa zıanyn keltiredi. Onyń shaqqany ýly. Qumyrsqanyń ıleýin buzýǵa bolmaıdy!


Adamzattyń kúıbeń tirligi, tynymsyz eńbek etýi sekildi qasıetterdiń barlyǵy kishkentaı bolsa da, áli zerttelip bitpegen qumyrsqalardyń boıynan tabylatyny eshkimge tańsyq emes. Alaıda, jyl ótken saıyn ǵalymdar qumyrsqalardyń bizge beımálim, adamzattyń turmys tirshiligine uqsas tustaryn ashýda. Men sizge solardyń ishindegi tańdaýly úsh jańalyqty usynamyn.
QUMYRSQALAR NARAZYLYǴY
Búgingi qoǵamda túrli áleýmettik jaǵdaıǵa baılanysty narazylyqtar, sherýler, kóterilister jıi oryn alyp jatady. Dál sondaı narazylyqtar qumyrsqalar arasynda da oryn alatynyn bilesizder me?
SANASYZ QUMYRSQALAR SANAI ALADY
Qumyrsqalardyń bir - birimen baılanysyp, tildesetini ǵylymǵa jańalyq emes. Alaıda Sibir ǵalymdary qumyrsqalardyń tek sóılesip qana qoımaı, olardyń tipti sanaı alatyn qabiletteri bar ekenin anyqtaǵan. Olar qosýdy, alýdy, tipti qarapaıym esepterdi shyǵarýdy da biledi eken.

Almaty oblysy,
Eńbekshiqazaq aýdany,
Shelek aýyly, MKQK «Báıterek» balalar baqshasy
Ortańǵy «Órken» tobynyń tárbıeshisi:
Kondybaeva Saltanat Sakenovna
Zertteý jumysy: Qumyrsqa slaıd júkteý