12 - ءساۋىر عارىشكەرلەر كۇنى
ساباقتىڭ تاقىرىبى: 12 - ءساۋىر عارىشكەرلەر كۇنى
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) XX عاسىردىڭ 2 - شى جارتىسىنداعى ادام بالاسىنىڭ عارىشتى يگەرۋدەگi جەتiستىكتەرى، ونىڭ عىلىمي ماڭىزى جايىندا بiلiم بەرۋ.
2) جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىك، وتانشىلدىق سەزىمىن وياتا وتىرىپ، ەلiن، جەرiن، سۇيۋگە، كۋرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، عارىشكەرلەرگە دەگەن قۇرمەت سەزiمگە باۋلۋ.
3) Fىلىمي جاڭالىقتاردىڭ ماڭىزىن ءتۇسiنە بiلۋ قابىلەتتەرiن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: عارىشكەرلەر سۋرەتتەرى، بايقوڭىر – عارىش ايلاعى سۋرەتى، پلانەتالار سۋرەتتەرى
كىرىسپە: ارمىسىزدار اتا - انالار، ۇلاعاتتى ۇستازدار، وقۋشىلار. جەردى قورشاعان بۇكىل دۇنيە – الەم نەمەسە عارىش دەپ اتالادى. عارىشقا جول 1957 جىلى 4 قازاندا اشىلدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. ا. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر شارىن اينالا ۇشتى. 12 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى.
ءاقجۇنىس:
لايكا - عارىشقا ساپار شەككەن الەمدەگى تۇڭعىش تىرشىلىك يەسى.
1957 جىلدىڭ 3 - قاراشاسىندا عارىشقا سالماعى التى كەلى، جاسى ەكى جاستان اسقان لايكانى سپۋتنيك - 2 عارىش كەمەسىمەن عارىشقا اتتاندىرىپ جىبەردى. عارىش كەمەسى ۇشىرىلعاننان كەيىن، شامامەن 5 - 7 ساعاتتان سوڭ لايكا عارىشتاعى تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت ارتۋى مەن سترەستىڭ سالدارىننان ولەدى. سىناقتى ۇيىمداستىرۋشىلار و باستان - اق لايكانىڭ جەرگە قايتۋىن كۇتكەن جوق. ولاردىڭ جوسپارلاۋىنشا لايكا عارىشتا ءبىر اپتاعا جۋىق ۋاقىت ءسۇرۋ كەرەك بولاتىن.
كەڭەس وداعىنىڭ عالىمدارى لايكامەن بىرگە ەكى ءيتتى جاتتىقتىرعان بولاتىن. ولار: بەلكا جانە سترەلكا. وسىناۋ ۇلكەن سىناقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن لايكانى ۇشىرىلۋىنان ءبىراز جىلدار الدىن الا كوميسسيا قۇرىلىپ ناقتى شارالاردى انىقتاپ وتاردى.
كەڭەستىك عالىمدار عارىشقا يتتەردى جىبەرگەن بولسا، ءوز كەزەگىندە اقش عالىمدارى سىناق جاساۋ ءۇشىن شيمپانزەلەردى پايدالاندى.
اتى الەمگە تاراپ اتاققا كەنەلگەن لايكانىڭ قۇرمەتىنە اندەر جازىلدى. ءتىپتى توپتارىنىڭ اتىن وزگەرتكەن دە انشىلەر بولدى. عارىش كۇنىنە ويلاستىرىپ ءارتۇرلى اشىقحاتتار ازىرلەندى.
Fارىشقا ۇشۋ
بەكزات ادامدار عارىشقا ۇشۋدى ارماندايتىن. بiراق ول قولدان كەلمەستەي كورiنەتiن. عارىشقا 1961 جىلى 12 ءساۋiر كۇنi تۇڭعىش رەت يۋريي گاگارين ۇشتى. قازاقتان عارىشقا بiرiنشi بولىپ ۇشقان - توقتار اۋباكiروۆ. بiز قازاق عارىشكەرi تالعات مۇسابايەۆتى دا ماقتان ەتەمiز.
1991 جىلى توقتار اۋباكiروۆ قازاقستاندىق باعدارلاما بويىنشا عارىشقا جول تارتتى. 7ءتاۋلiك 22ساعات، 12مينۋت، 40سەكۋند عارىش كەڭiستiگiندە بولعان توقتار اۋباكiروۆ تۇنعىش قازاق عارىشكەرi اتاندى.
كاسىم امانجولوۆ
جاندوس ۇشقىش بولعىم كەلەدi
كوڭiلi – داريا، ويى – اسپان،
اسقار شىڭنان بويى اسقان.
اي، كۇنiمەن اسپاننىڭ
ءازiلدەسكەن، سىرلاسقان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
ءاقۇمىت كۇنگە كۇلiپ، كۇي تارتقان،
ايعا ءانiن تىڭداتقان،
باقىت جىرىن جىرلاسا،
تاڭ شولپانىن قۋانتقان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
سارا مۇزداي بولات كيiنگەن،
باتپان قارۋ ءۇيiرگەن،
قورعاپ باقىت ۇياسىن،
تاس تۇلەكتەي ءتۇيiلگەن
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
سامات تاڭدا تۋىپ تۇلەگەن،
تاس تۇلەكتەي كورەگەن،
كوك قوينىندا توياتتاپ،
شىڭ باسىندا تۇنەگەن
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
قۋاندىق ار، نامىسىن اقتاعان،
جۇرەككە سىر جاتتاعان،
تۋعان ەلiن - ۇياسىن،
جان - تانىمەن ساقتاعان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
ۇشقىش بولماي نەمەنە،
كۋات بiتتi دەنەمە!
قاناتىم بار قايىسپاس،
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
البينا قازاقستانداعى بايقوڭىر ايلاعىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، 1957 جىلى پايدالانۋعا بەرiلدi. عارىش ايلاعىن سالۋعا ادام سيرەك ورنالاسقان جانە ءوندiرiس ورىندارىنان قاشىق، الماتى - ماسكەۋ تەمiر جولىنىڭ كىزىلقۇمنان وتەتiن ايماعى تاڭداپ الىندى.
بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان دۇنيە ءجۇزiءنىڭ ءتۇرلi مەملەكەتتەرىنەن 150 - دەن استام عارىشكەرلەر عارىشقا ساپار شەكتi. ولار ءتۇرلi عارىش اپاتتارى ارقىلى عارىشتى، شاعىن پلانەتالاردى زەرتتەدi. وسى جەردەن”كوسموس”،”پروتون”ت. ب. جەردiڭ جاساندى سەرiكتeرi ۇشىرىلدى. بەيبiت ماقساتتا عىلىمي جۇمىستار جۇرگiزiلدi.
كازiرگi كەزدە بايكوڭىر حالىقارالىق عارىش ايماعىنا اينالدى. بۇل الاڭنان اقش، فرانسيا، ءۇندiستان، ت. ب. مەملەكەتتەردiڭ عارىشكەرلەر مەن عارىش كەمەلەر ۇشىرىلدى.
1963 جىلى 16 - شiلدەدە تۇڭعىش ايەل عارىشكەر، ورىس كىزى ۆالەنتينا تەرەشكوۆا ۇشتى.
عارىش كەمەسi ۇشىرىلاتىن عارىش ايماعى قازاقستان جەرiندە بايقوڭىردا ورنالاسقان.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ
ايميرا تۇڭعىش عارىشكەر
جازيرا بار ما مىنا دالاما تەڭ!
عارىشقا سول دالامدى الا كەتەم.
اسپاننىڭ ءساۋiردەگi سان جولىندا
اق جولى گاگاريننiن الا بوتەن.
وسى جول قايقاڭ ەتiپ
اسپانعا بiر
اتىلعان اسقاق شىڭداي
اسقاندا قىر،
ساقينا جاساپ ۇشىپ
مۇزبالاقتار،
قونادى ءتوڭiرەكتi باسقاندا iڭiر.
سۇلىۋحان ەل دە - انا،
تاريح تا - انا،
ولەڭ دە - انا،
انامىز - مىناۋ بايتاق عالام - دالا.
ەسiمi بوستاندىقتىڭ،
تابيعاتتىڭ –
ءبارi انا،
اناڭ باردا الاڭداما!
سالبىراپ پاراشيۋتتە نوقات – دەنەم،
اقىرىن
جەر – اناعا تاقاپ كەلەم.
تاماشا!
شىرقاپ كەلەم،
جىرعاپ كەلەم!
نەمەنە وپات دەگەن!
اپات دەگەن!
اقديدار قايران، جەر!
قادiرلi انا!
اياۋلى انا!
كالىقتاپ كەلiپ قالدى - اۋ تاياۋ بالاڭ.
وسكەن جەر،
باسقان جەرiم،
تۋعان ولكە
قوندىم كەپ كوگالىنا باياۋ عانا.
باس يiپ، عارىشىڭ مەن كوگiڭ دەمدە،
ورالدىم،
ءجۇزiم جارقىن،-
كوڭiلدەن دە! -
ورالدىم جەڭiسپەنەن،
جاتتى جەرiم
ءماز بولىپ پەرزەنتiنەن جەڭiلگەنگە.
سالقىندا،
ساباڭا ءتۇس،
قىزعان كانىم!
كوك يiسكەپ جاتا كەتتiم،
قىزعانباعىن!
تۇرا تۇر،
قاۋسىرماسىن پاراشيۋتتىڭ
اعىتىپ جiبەرەيiن،
قىزعالداعى
ءان» ءبىز كوسماناۆت بولامىز»
بەكزات جۇلدىز - گازدان تۇراتىن اسپان دەنەسi. ول ءوز كۋاتى ناتيجەسiندە ءوزى جارىق شىعارادى. بiرنەشە مىڭ گرادۋس تەمپەراتۋراعا دەيiن قىزىپ تۇرعان اسپاننىڭ جارىق دەنەسi. جەرگە ەڭ جاقىن جۇلدىز – كۇن.
بەكسلان كۇن - بالقىعان ىستىق گازدى جارقىراپ تۇرعان وتە ۇلكەن شار. كۇن مەن جەردiڭ ارا قاشىقتىعى 150 ملن. شاقىرىم. كۇننiڭ بەتiندەگi تەمپەراتۋرا – 6000 مىڭ گرادۋسقا تەڭ. كۇننiڭ جىلۋى مەن جارىعى ادام، ءوسiمدiكتەر، جانۋارلار ءۇشiن وتە قاجەت. كۇننiڭ ءتوڭiرەگiندە جەردi قوسا ەسەپتەگەندە 9 iرi اسپان دەنەلەرى اينالىپ جۇرەدi. ولار عالامشار (پلانەتا) دەپ اتالادى.
بالجان عالامشارلار - اداسۋشى جۇلدىز دەگەن ءسوز. عالامشار – ءوزدiگiنەن جارىق شىعارمايتىن سالقىن دەنەلەر. عالامشارلاردىڭ جۇلدىزدان ايىرماشىلىعى ءوزدiگiنەن جارىق شىعارۋ مۇمكiنشiلiگi جوق، كۇن ساۋلەسiنiڭ شاعىلىسۋىنان جارقىراپ تۇرادى.
اقىلبەك شولپان – كۇننەن 108 ملن. شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان 2 - شi عالامشار. اۋدان جاعىنان جەردەن ءسال كiشi. كۇندi 225 ءتاۋلiكتە اينالىپ وتەدi. شولپانداعى تەمپەراتۋرا +464 گرادۋس. مۇندا بiردە بiر ماقۇلىق ءومiر سۇرە المايدى.
البينا مارس – 4 - شi عالامشار. ونىڭ ديامەترى جەردەن 2ەسە كiشi. كۇندi 687 ءتاۋلiكتە اينالىپ وتەدi. مارستىڭ 2 سەرiگi بار – فوبوس جانە دەيموس. سەرiكتەر مارستى اينالا قوزعالۋمەن قاتار Kءۇندi دە مارسپەن بiرگە اينالىپ وتەدi.
جاندوس يۋپيتەر - كۇن جۇيەسiندەگi 5 - شi ەڭ ۇلكەن عالامشار. ديامەترى جاعىنان جەردەن 11، 5 ەسە ۇلكەن. كۇندi 11، 9 جىلدا اينالىپ وتەدi. يۋپيتەردiڭ 16 سەرىگi بار. سونىڭ iشiندە گانيمەد كۇن جۇيەسiندەگi ەڭ ۇلكەن سەرiك.
ەسبول ساتۋرن – 6 - شى عالامشار. عالامشاردىڭ ەرەكشەلiگi سانسىز كوپ تاستاردىڭ كەسەكتەرiنەن، مۇزدان جانە شاڭ - توزاڭنان تۇراتىن جالپاق جارقىراعان ساقينا ءتارiزدi بولىپ كەلۋi. ديامەترى جەردەن 9، 5 ەسە ۇلكەن. كۇندi 29، 5 جىلدا اينالىپ وتەدi. اينالاسىندا 17 سەرiگi بار.
اسەل ۋران – 7 - شi عالامشار 18 عاسىردا اشىلعان. 1781 جىلى نeمiس استرونومى ۆيلگەلم گەرشەل اشتى. ونىڭ كۇننەن الىستىعى سونشالىق، كۇننەن ءبولiنiپ شىققان جىلۋدى جەرگە قاراعاندا 400 ەسە كەم الادى. 15 سەرiگi بار. كۇندi 84 جىلدا اينالىپ وتەدi.
ءاقجۇنىس نەپتۋن – 8 - شi عالامشار. 1846 جىلى عىلىمعا بەلگiلi بولدى. ونى فرانسۋز ۋربەن ليەۆەرە جاڭا اعىلشىن دجون ادامس اشتى. قۇرىلىمى جاعىنان ۋرانعا ۇقساس.
ءمولدىر پلۋتون – كۇن جۇيەسiندەگi ەڭ كiشكەنتاي جانە ەڭ الىستا ورنالاسقان عالامشار. كۇننەن 6ملرد. شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. كۇندi 247، 7 جىلدا اينالىپ وتەدi. عالامشاردىڭ جالعىز سەرiگi حارون 1930 جىلى امەريكاندىق استرونوم كلايد تومبو اشتى.
ايميرا كامەتا – قۇيرىقتى جۇلدىز. تاستاردان، شاڭ - توزاڭداردان ارالاسقان الىپ مۇزداردان تۇرادى.
نۇرداۋلەت جەر - كۇننiڭ ساناعىنداعى 3 - شi عالامشار. كۇننiڭ اينالاسىنداعى ءوزiنiڭ جولىن جەر سەكۋندىنا 30 كم جىلدامدىقپەن وتەدi. جەر بەتiنiڭ جالپى اۋدانى 510 ملن. كم. كۆ. ونىڭ 70%- ى سۋ، قالعان 29%- iن قۇرلىق الىپ جاتىر.
قاراقات اي – جەردiڭ تابيعي سەرiگi، وعان ەڭ جاقىن اسپان دەنەسi. اي – بiزدiڭ عالامشارىمىزدىڭ جالعىز سەرiگi. ايدىڭ ديامەترi جەردiكiنەن 4 ەسە كiشi. ساعاتىنا 28000كم جىلدامدىقپەن ۇشاتىن عارىش كەمەسiنەن ايعا 13ساعات 43مينۋتتا جەتۋگە بولادى. كۇن جانە ونى اينالىپ جۇرەتiن عالامشارلار مەن ولاردىڭ سەرiكتەرi كۇن جۇيەسiن قۇرايدى. سانسىز جۇلدىزداردىڭ جارقىراپ كورiنەتiنiن جانە كورiنبەيتiنiن جيناقتاپ ادامدار عارىشتىق كەڭiستiك دەپ اتايدى. عارىش كەڭiستiگiندە شەك جوق. عارىشتاعى قاشىقتىق ولشەمi ءۇشiن كوپ جاعدايدا جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بiرلiك رەتiندە الىنادى. جارىق سەكۋندىنا 300 مىڭ كم. جىلدامدىقپەن تارالادى. ول جەرگە ايدان 1، 3 سەكۋندتا، كۇننەن 8 مينۋتتان استام ۋاقىتتا جەتەدi.
اقىلبەك بiزدiڭ ءومiر سۇرەتiن ورتامىز - جەر پلaنeتاسى. عارىش الەمiن كورۋ ءۇشiن زىمىرانمەن ۇشۋ كاجەت. زىمىرانمەن ۇشىپ بارعان عارىشكەرلەر عارىش الەمiندeگi وزگەرىستەردi سۋرەتكە ءتۇسiرiپ زەرتتەيدi. ونى جەرگە حابارلاپ وتىرادى. عارىشقا ۇشاتىن عارىشكەرلەر ارنايى كيiمدەر كيەدi. سكافاندر دەپ اتالاتىن كيiم - عارىشقا ۇشۋعا لايىقتالعان كيiم.
الەمدەگi تۇڭعىش عارىشكەر يۋريي گاگارين 1961 جىلى 12 ساۋىردە بايقوڭىردان ادامزات تاريحىنا تۇڭعىش رەت عارىشقا جول سالدى.
بالجان 2 - ءشى ءبولiم؛ تۇڭعىش قازاق عارىشكەرلەرi.
الىستا تۋىپ وسكەن بالا جاتتى
زىمىراپ كوكتi تiلiپ بارا جاتتىم.
مەنiرەۋ، مىلقاۋ الەم ورتاسىنا
ارمانىن الىپ كەلدiم ادامزاتتىڭ،
مەن، ادال ازاماتپىن!
ەي، جاراندار، قاراندار
كوسموستان بار دوسقا!
الەمگە سالەمدi جولدايمىن،
تىنىشتىقتى، تىنىشتىقتى قورعايمىن.
ءمولدىر جەر - انا، نەتكەن كوركەم ىستىق ەدiڭ،
ەسiمە ۇلى وتانىم ءتۇستi مەنiڭ.
جاسامپاز جۇرتىم جەبەپ تۇرعان كەزدە
قاشاندا باتىل دا - مەن، كۇشتi دە - مەن.
ەسiمە ءتۇستiڭ، ەلiم
كوڭiلi بار حالىقتىڭ كوكتە بۇگiن،
الىستان ايبىندى ءۇنi جەتتi ەلiمنiڭ،
جار سالار ‘تاتۋ بول’دەپ بار الەمگە
وتاننىڭ بەيبiتشiلiك كەپتەرiمiن.
الەمگە جەتكەن ءۇنiم.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى،
جەتىباي №3ورتا مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى شونتىبايەۆا گۇلشارا
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
ساباقتىڭ ماقساتى:
1) XX عاسىردىڭ 2 - شى جارتىسىنداعى ادام بالاسىنىڭ عارىشتى يگەرۋدەگi جەتiستىكتەرى، ونىڭ عىلىمي ماڭىزى جايىندا بiلiم بەرۋ.
2) جاس ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىك، وتانشىلدىق سەزىمىن وياتا وتىرىپ، ەلiن، جەرiن، سۇيۋگە، كۋرمەتتەۋگە تاربيەلەۋ، عارىشكەرلەرگە دەگەن قۇرمەت سەزiمگە باۋلۋ.
3) Fىلىمي جاڭالىقتاردىڭ ماڭىزىن ءتۇسiنە بiلۋ قابىلەتتەرiن دامىتۋ.
ساباقتىڭ كورنەكىلىگى: عارىشكەرلەر سۋرەتتەرى، بايقوڭىر – عارىش ايلاعى سۋرەتى، پلانەتالار سۋرەتتەرى
كىرىسپە: ارمىسىزدار اتا - انالار، ۇلاعاتتى ۇستازدار، وقۋشىلار. جەردى قورشاعان بۇكىل دۇنيە – الەم نەمەسە عارىش دەپ اتالادى. عارىشقا جول 1957 جىلى 4 قازاندا اشىلدى. بۇل كۇنى بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ جەردىڭ جاساندى سەرىگى ۇشىرىلدى. ال 1961 جىلى 12 ساۋىردە ادام بالاسى تاريحىندا ءبىرىنشى رەت يۋ. ا. گاگارين عارىش كەمەسىمەن جەر شارىن اينالا ۇشتى. 12 ءساۋىر تاريحقا «عارىشكەرلەر كۇنى» دەگەن اتپەن ەندى.
ءاقجۇنىس:
لايكا - عارىشقا ساپار شەككەن الەمدەگى تۇڭعىش تىرشىلىك يەسى.
1957 جىلدىڭ 3 - قاراشاسىندا عارىشقا سالماعى التى كەلى، جاسى ەكى جاستان اسقان لايكانى سپۋتنيك - 2 عارىش كەمەسىمەن عارىشقا اتتاندىرىپ جىبەردى. عارىش كەمەسى ۇشىرىلعاننان كەيىن، شامامەن 5 - 7 ساعاتتان سوڭ لايكا عارىشتاعى تەمپەراتۋرانىڭ كۇرت ارتۋى مەن سترەستىڭ سالدارىننان ولەدى. سىناقتى ۇيىمداستىرۋشىلار و باستان - اق لايكانىڭ جەرگە قايتۋىن كۇتكەن جوق. ولاردىڭ جوسپارلاۋىنشا لايكا عارىشتا ءبىر اپتاعا جۋىق ۋاقىت ءسۇرۋ كەرەك بولاتىن.
كەڭەس وداعىنىڭ عالىمدارى لايكامەن بىرگە ەكى ءيتتى جاتتىقتىرعان بولاتىن. ولار: بەلكا جانە سترەلكا. وسىناۋ ۇلكەن سىناقتى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن لايكانى ۇشىرىلۋىنان ءبىراز جىلدار الدىن الا كوميسسيا قۇرىلىپ ناقتى شارالاردى انىقتاپ وتاردى.
كەڭەستىك عالىمدار عارىشقا يتتەردى جىبەرگەن بولسا، ءوز كەزەگىندە اقش عالىمدارى سىناق جاساۋ ءۇشىن شيمپانزەلەردى پايدالاندى.
اتى الەمگە تاراپ اتاققا كەنەلگەن لايكانىڭ قۇرمەتىنە اندەر جازىلدى. ءتىپتى توپتارىنىڭ اتىن وزگەرتكەن دە انشىلەر بولدى. عارىش كۇنىنە ويلاستىرىپ ءارتۇرلى اشىقحاتتار ازىرلەندى.
Fارىشقا ۇشۋ
بەكزات ادامدار عارىشقا ۇشۋدى ارماندايتىن. بiراق ول قولدان كەلمەستەي كورiنەتiن. عارىشقا 1961 جىلى 12 ءساۋiر كۇنi تۇڭعىش رەت يۋريي گاگارين ۇشتى. قازاقتان عارىشقا بiرiنشi بولىپ ۇشقان - توقتار اۋباكiروۆ. بiز قازاق عارىشكەرi تالعات مۇسابايەۆتى دا ماقتان ەتەمiز.
1991 جىلى توقتار اۋباكiروۆ قازاقستاندىق باعدارلاما بويىنشا عارىشقا جول تارتتى. 7ءتاۋلiك 22ساعات، 12مينۋت، 40سەكۋند عارىش كەڭiستiگiندە بولعان توقتار اۋباكiروۆ تۇنعىش قازاق عارىشكەرi اتاندى.
كاسىم امانجولوۆ
جاندوس ۇشقىش بولعىم كەلەدi
كوڭiلi – داريا، ويى – اسپان،
اسقار شىڭنان بويى اسقان.
اي، كۇنiمەن اسپاننىڭ
ءازiلدەسكەن، سىرلاسقان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
ءاقۇمىت كۇنگە كۇلiپ، كۇي تارتقان،
ايعا ءانiن تىڭداتقان،
باقىت جىرىن جىرلاسا،
تاڭ شولپانىن قۋانتقان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
سارا مۇزداي بولات كيiنگەن،
باتپان قارۋ ءۇيiرگەن،
قورعاپ باقىت ۇياسىن،
تاس تۇلەكتەي ءتۇيiلگەن
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
سامات تاڭدا تۋىپ تۇلەگەن،
تاس تۇلەكتەي كورەگەن،
كوك قوينىندا توياتتاپ،
شىڭ باسىندا تۇنەگەن
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
قۋاندىق ار، نامىسىن اقتاعان،
جۇرەككە سىر جاتتاعان،
تۋعان ەلiن - ۇياسىن،
جان - تانىمەن ساقتاعان
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
ۇشقىش بولماي نەمەنە،
كۋات بiتتi دەنەمە!
قاناتىم بار قايىسپاس،
ۇشقىش بولعىم كەلەدi!
البينا قازاقستانداعى بايقوڭىر ايلاعىنىڭ قۇرىلىسى 1955 جىلى باستالىپ، 1957 جىلى پايدالانۋعا بەرiلدi. عارىش ايلاعىن سالۋعا ادام سيرەك ورنالاسقان جانە ءوندiرiس ورىندارىنان قاشىق، الماتى - ماسكەۋ تەمiر جولىنىڭ كىزىلقۇمنان وتەتiن ايماعى تاڭداپ الىندى.
بايقوڭىر عارىش ايلاعىنان دۇنيە ءجۇزiءنىڭ ءتۇرلi مەملەكەتتەرىنەن 150 - دەن استام عارىشكەرلەر عارىشقا ساپار شەكتi. ولار ءتۇرلi عارىش اپاتتارى ارقىلى عارىشتى، شاعىن پلانەتالاردى زەرتتەدi. وسى جەردەن”كوسموس”،”پروتون”ت. ب. جەردiڭ جاساندى سەرiكتeرi ۇشىرىلدى. بەيبiت ماقساتتا عىلىمي جۇمىستار جۇرگiزiلدi.
كازiرگi كەزدە بايكوڭىر حالىقارالىق عارىش ايماعىنا اينالدى. بۇل الاڭنان اقش، فرانسيا، ءۇندiستان، ت. ب. مەملەكەتتەردiڭ عارىشكەرلەر مەن عارىش كەمەلەر ۇشىرىلدى.
1963 جىلى 16 - شiلدەدە تۇڭعىش ايەل عارىشكەر، ورىس كىزى ۆالەنتينا تەرەشكوۆا ۇشتى.
عارىش كەمەسi ۇشىرىلاتىن عارىش ايماعى قازاقستان جەرiندە بايقوڭىردا ورنالاسقان.
ولجاس سۇلەيمەنوۆ
ايميرا تۇڭعىش عارىشكەر
جازيرا بار ما مىنا دالاما تەڭ!
عارىشقا سول دالامدى الا كەتەم.
اسپاننىڭ ءساۋiردەگi سان جولىندا
اق جولى گاگاريننiن الا بوتەن.
وسى جول قايقاڭ ەتiپ
اسپانعا بiر
اتىلعان اسقاق شىڭداي
اسقاندا قىر،
ساقينا جاساپ ۇشىپ
مۇزبالاقتار،
قونادى ءتوڭiرەكتi باسقاندا iڭiر.
سۇلىۋحان ەل دە - انا،
تاريح تا - انا،
ولەڭ دە - انا،
انامىز - مىناۋ بايتاق عالام - دالا.
ەسiمi بوستاندىقتىڭ،
تابيعاتتىڭ –
ءبارi انا،
اناڭ باردا الاڭداما!
سالبىراپ پاراشيۋتتە نوقات – دەنەم،
اقىرىن
جەر – اناعا تاقاپ كەلەم.
تاماشا!
شىرقاپ كەلەم،
جىرعاپ كەلەم!
نەمەنە وپات دەگەن!
اپات دەگەن!
اقديدار قايران، جەر!
قادiرلi انا!
اياۋلى انا!
كالىقتاپ كەلiپ قالدى - اۋ تاياۋ بالاڭ.
وسكەن جەر،
باسقان جەرiم،
تۋعان ولكە
قوندىم كەپ كوگالىنا باياۋ عانا.
باس يiپ، عارىشىڭ مەن كوگiڭ دەمدە،
ورالدىم،
ءجۇزiم جارقىن،-
كوڭiلدەن دە! -
ورالدىم جەڭiسپەنەن،
جاتتى جەرiم
ءماز بولىپ پەرزەنتiنەن جەڭiلگەنگە.
سالقىندا،
ساباڭا ءتۇس،
قىزعان كانىم!
كوك يiسكەپ جاتا كەتتiم،
قىزعانباعىن!
تۇرا تۇر،
قاۋسىرماسىن پاراشيۋتتىڭ
اعىتىپ جiبەرەيiن،
قىزعالداعى
ءان» ءبىز كوسماناۆت بولامىز»
بەكزات جۇلدىز - گازدان تۇراتىن اسپان دەنەسi. ول ءوز كۋاتى ناتيجەسiندە ءوزى جارىق شىعارادى. بiرنەشە مىڭ گرادۋس تەمپەراتۋراعا دەيiن قىزىپ تۇرعان اسپاننىڭ جارىق دەنەسi. جەرگە ەڭ جاقىن جۇلدىز – كۇن.
بەكسلان كۇن - بالقىعان ىستىق گازدى جارقىراپ تۇرعان وتە ۇلكەن شار. كۇن مەن جەردiڭ ارا قاشىقتىعى 150 ملن. شاقىرىم. كۇننiڭ بەتiندەگi تەمپەراتۋرا – 6000 مىڭ گرادۋسقا تەڭ. كۇننiڭ جىلۋى مەن جارىعى ادام، ءوسiمدiكتەر، جانۋارلار ءۇشiن وتە قاجەت. كۇننiڭ ءتوڭiرەگiندە جەردi قوسا ەسەپتەگەندە 9 iرi اسپان دەنەلەرى اينالىپ جۇرەدi. ولار عالامشار (پلانەتا) دەپ اتالادى.
بالجان عالامشارلار - اداسۋشى جۇلدىز دەگەن ءسوز. عالامشار – ءوزدiگiنەن جارىق شىعارمايتىن سالقىن دەنەلەر. عالامشارلاردىڭ جۇلدىزدان ايىرماشىلىعى ءوزدiگiنەن جارىق شىعارۋ مۇمكiنشiلiگi جوق، كۇن ساۋلەسiنiڭ شاعىلىسۋىنان جارقىراپ تۇرادى.
اقىلبەك شولپان – كۇننەن 108 ملن. شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان 2 - شi عالامشار. اۋدان جاعىنان جەردەن ءسال كiشi. كۇندi 225 ءتاۋلiكتە اينالىپ وتەدi. شولپانداعى تەمپەراتۋرا +464 گرادۋس. مۇندا بiردە بiر ماقۇلىق ءومiر سۇرە المايدى.
البينا مارس – 4 - شi عالامشار. ونىڭ ديامەترى جەردەن 2ەسە كiشi. كۇندi 687 ءتاۋلiكتە اينالىپ وتەدi. مارستىڭ 2 سەرiگi بار – فوبوس جانە دەيموس. سەرiكتەر مارستى اينالا قوزعالۋمەن قاتار Kءۇندi دە مارسپەن بiرگە اينالىپ وتەدi.
جاندوس يۋپيتەر - كۇن جۇيەسiندەگi 5 - شi ەڭ ۇلكەن عالامشار. ديامەترى جاعىنان جەردەن 11، 5 ەسە ۇلكەن. كۇندi 11، 9 جىلدا اينالىپ وتەدi. يۋپيتەردiڭ 16 سەرىگi بار. سونىڭ iشiندە گانيمەد كۇن جۇيەسiندەگi ەڭ ۇلكەن سەرiك.
ەسبول ساتۋرن – 6 - شى عالامشار. عالامشاردىڭ ەرەكشەلiگi سانسىز كوپ تاستاردىڭ كەسەكتەرiنەن، مۇزدان جانە شاڭ - توزاڭنان تۇراتىن جالپاق جارقىراعان ساقينا ءتارiزدi بولىپ كەلۋi. ديامەترى جەردەن 9، 5 ەسە ۇلكەن. كۇندi 29، 5 جىلدا اينالىپ وتەدi. اينالاسىندا 17 سەرiگi بار.
اسەل ۋران – 7 - شi عالامشار 18 عاسىردا اشىلعان. 1781 جىلى نeمiس استرونومى ۆيلگەلم گەرشەل اشتى. ونىڭ كۇننەن الىستىعى سونشالىق، كۇننەن ءبولiنiپ شىققان جىلۋدى جەرگە قاراعاندا 400 ەسە كەم الادى. 15 سەرiگi بار. كۇندi 84 جىلدا اينالىپ وتەدi.
ءاقجۇنىس نەپتۋن – 8 - شi عالامشار. 1846 جىلى عىلىمعا بەلگiلi بولدى. ونى فرانسۋز ۋربەن ليەۆەرە جاڭا اعىلشىن دجون ادامس اشتى. قۇرىلىمى جاعىنان ۋرانعا ۇقساس.
ءمولدىر پلۋتون – كۇن جۇيەسiندەگi ەڭ كiشكەنتاي جانە ەڭ الىستا ورنالاسقان عالامشار. كۇننەن 6ملرد. شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان. كۇندi 247، 7 جىلدا اينالىپ وتەدi. عالامشاردىڭ جالعىز سەرiگi حارون 1930 جىلى امەريكاندىق استرونوم كلايد تومبو اشتى.
ايميرا كامەتا – قۇيرىقتى جۇلدىز. تاستاردان، شاڭ - توزاڭداردان ارالاسقان الىپ مۇزداردان تۇرادى.
نۇرداۋلەت جەر - كۇننiڭ ساناعىنداعى 3 - شi عالامشار. كۇننiڭ اينالاسىنداعى ءوزiنiڭ جولىن جەر سەكۋندىنا 30 كم جىلدامدىقپەن وتەدi. جەر بەتiنiڭ جالپى اۋدانى 510 ملن. كم. كۆ. ونىڭ 70%- ى سۋ، قالعان 29%- iن قۇرلىق الىپ جاتىر.
قاراقات اي – جەردiڭ تابيعي سەرiگi، وعان ەڭ جاقىن اسپان دەنەسi. اي – بiزدiڭ عالامشارىمىزدىڭ جالعىز سەرiگi. ايدىڭ ديامەترi جەردiكiنەن 4 ەسە كiشi. ساعاتىنا 28000كم جىلدامدىقپەن ۇشاتىن عارىش كەمەسiنەن ايعا 13ساعات 43مينۋتتا جەتۋگە بولادى. كۇن جانە ونى اينالىپ جۇرەتiن عالامشارلار مەن ولاردىڭ سەرiكتەرi كۇن جۇيەسiن قۇرايدى. سانسىز جۇلدىزداردىڭ جارقىراپ كورiنەتiنiن جانە كورiنبەيتiنiن جيناقتاپ ادامدار عارىشتىق كەڭiستiك دەپ اتايدى. عارىش كەڭiستiگiندە شەك جوق. عارىشتاعى قاشىقتىق ولشەمi ءۇشiن كوپ جاعدايدا جارىقتىڭ تارالۋ جىلدامدىعى بiرلiك رەتiندە الىنادى. جارىق سەكۋندىنا 300 مىڭ كم. جىلدامدىقپەن تارالادى. ول جەرگە ايدان 1، 3 سەكۋندتا، كۇننەن 8 مينۋتتان استام ۋاقىتتا جەتەدi.
اقىلبەك بiزدiڭ ءومiر سۇرەتiن ورتامىز - جەر پلaنeتاسى. عارىش الەمiن كورۋ ءۇشiن زىمىرانمەن ۇشۋ كاجەت. زىمىرانمەن ۇشىپ بارعان عارىشكەرلەر عارىش الەمiندeگi وزگەرىستەردi سۋرەتكە ءتۇسiرiپ زەرتتەيدi. ونى جەرگە حابارلاپ وتىرادى. عارىشقا ۇشاتىن عارىشكەرلەر ارنايى كيiمدەر كيەدi. سكافاندر دەپ اتالاتىن كيiم - عارىشقا ۇشۋعا لايىقتالعان كيiم.
الەمدەگi تۇڭعىش عارىشكەر يۋريي گاگارين 1961 جىلى 12 ساۋىردە بايقوڭىردان ادامزات تاريحىنا تۇڭعىش رەت عارىشقا جول سالدى.
بالجان 2 - ءشى ءبولiم؛ تۇڭعىش قازاق عارىشكەرلەرi.
الىستا تۋىپ وسكەن بالا جاتتى
زىمىراپ كوكتi تiلiپ بارا جاتتىم.
مەنiرەۋ، مىلقاۋ الەم ورتاسىنا
ارمانىن الىپ كەلدiم ادامزاتتىڭ،
مەن، ادال ازاماتپىن!
ەي، جاراندار، قاراندار
كوسموستان بار دوسقا!
الەمگە سالەمدi جولدايمىن،
تىنىشتىقتى، تىنىشتىقتى قورعايمىن.
ءمولدىر جەر - انا، نەتكەن كوركەم ىستىق ەدiڭ،
ەسiمە ۇلى وتانىم ءتۇستi مەنiڭ.
جاسامپاز جۇرتىم جەبەپ تۇرعان كەزدە
قاشاندا باتىل دا - مەن، كۇشتi دە - مەن.
ەسiمە ءتۇستiڭ، ەلiم
كوڭiلi بار حالىقتىڭ كوكتە بۇگiن،
الىستان ايبىندى ءۇنi جەتتi ەلiمنiڭ،
جار سالار ‘تاتۋ بول’دەپ بار الەمگە
وتاننىڭ بەيبiتشiلiك كەپتەرiمiن.
الەمگە جەتكەن ءۇنiم.
ماڭعىستاۋ وبلىسى، قاراقيا اۋدانى،
جەتىباي №3ورتا مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ
باستاۋىش سىنىپ ءمۇعالىمى شونتىبايەۆا گۇلشارا
تولىق نۇسقاسىن جۇكتەۋ
You Might Also Like
-
نوبەل سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتتارى 12 - 22 ءساۋىر ارالىعىندا Phenom Metaverse (فەنوم مەتاۆەرس – ۆيرتۋالدى 3D كەڭىستىك) مەتا - الەمىندە وتەتىن IV نوبەل فەستيۆالى بارىسىندا ارنايى دارىستەر وقيدى.
